ftjt"'»"^- ^''^•^

z^ CN)

^Bco
^Eo
^ ^ t^

co
 SANCTI

THOMAE AQUINATIS
ORDINIS PRAEDICATORUM
OPERA OMNIA
 Digitized by the Internet Archive
in 2009 with funding from
University of Toronto

http:7/www.archive.org/details/operaomniaiussui06thom
7>

SANCTI

THOMAE AQUINATIS
DOCTORIS ANGELICI

OPERA OMNIA
lUSSU IMPENSAQUE

LEONIS XIII P. M.
EDITA

TOMUS SEXTUS

PRIMA SECUNDAE SUMMAE THEOLOGIAE

A QUAESTIONE I AD QUAESTIONEM LXX
AD CODICES MANUSCRIPTOS VATICANOS EXACTA

CUM COMMENTARIIS
THOMAE DE YIO CAIETANI ORDINIS PRAEDICATORUM
S. R. E. CARDINALIS

CXJR-A. ET STTJr>IO

FRATRUM EIUSDEM ORDINIS

l«'^^4 (

ao "? -^ ^,

ROMAE
EX TYPOGRAPHIA POLYGLOTTA
S. C. DE PROPAGANDA FIDE
MDCCCXCI
Proprietas litteraria.

6
l(o5
 . ;

PRAEFATIO

'uic volumini inservierunt sequentes codices Bibliothecae Apostolicae. Omnes

^sunt in folio, et, praeter I, pergameni.
A) Vaticanus ioi55, saec. xiii, foliorum 210, si credis notae ultimi folii:

deducenda sunt, cum post notam i3o scribatur erronee 140;

'sed 9 folia
addenda vero 6, quia folia i63, 169, 180, i85, 188, 200, non fuerunt notata. Folio 206
(2o3), aliena et recentiori manu: Expiicit prinia pars secundi libri siimmae editi a fratre
thoma de alkin; titulos quaestionum exhibet margine superiori; indicem habet dorso
eiusdem foHi 206, manu scriptoris: Incipiunt capitula primae partis secundi libri summae
thoma de aquino ordinis fratrum praedicatorum ; in fine, aliena ut opinor
editae a fratre
manu: Expliciunt capitula primae partis secundi libri editi a fratre thoma de aquino
ordinis praedicatorum. Deo gratias; sequuntur quatuor versus insulsi.
B) Vaticanus 737, saec. xiii, foliorum i5i. Numerat quaestiones, sed titulos non
habet; folio 147: Explicit prima secundae, quibus alia manus adiecit: beati thome de
aquino ordinis praedicatorum; post indicem: Expliciunt capitula primae partis secundi
libri editi a (super rasuram sancto) thoma de aquino de ordine praedicatorum. deo
gratias.
C) Vaticanus 734, saec. xiii. Foha notantur 232, sed revera sunt 233, quia folium 222
notator neglexit. Indicem habet in principio : Incipiunt capitula etc, ut A ; opus incipit

foHo 7; numeros et titulos quaestionum rubricator non implevit; in fine, folio 229 (23o),
nil nisi Explicit ; post foHum 23o (23 1) album, sequuntur duo foHa papyracea recenti
:

manu indiculum alphabeticum continentia; in principio: Incipit tabula super primam

partem secundae partis summae sancti thome de aquino ordinis fratrum praedicatorum
in fine: explicit tabula super primam secundae fratris thomae de aquino ordinis fratrum

praedicatorum
D) Vaticanus 736, saec. xiii, foHorum 182. Indicem ponit in principio: Incipiunt

capitula secundi libri de summa fratris thoma de aquin; foHo 5 : In nomine domini nri
ihu; rubro: Incipit secunda pars summae de thoma de aquino
theologia editae a fratre
ordinis fratrum praedicatorum. Quaestio prima de tiltimo fine hominis in communi;
titulos ad quaestiones exhibet, interdum etiam ad articulos; in fine: Hic liber est scri-

ptus qui scripsit sit benedictus. Explicit prima pcirs.

E) Ottobonianus 209, saec. xiii, foHorum i56. Numerat quaestiones et articulos,
tituH desiderantur foHo i55, post indicem: Expliciunt capitula primae partis secundi
;

libri editi a fratre thoma de aquino ordinis praedicatorum. Si male quid feci veniam

peto si bene grates; sequitur indiculus alphabeticus manu credo scriptoris.

F) Ottobonianus 202, saec. xiii, foHorum 198. FoHo 5, aHena manu, rubro: incipit

Prima secundae edita a fratre thoma de aquino de ultimo fine hominis in communi
 Quaestio prima; dehinc tituH et etiam numeri quaestionum desunt; folio 169, post
indicem: Expliciunt capitula priniae partis secundi (corrector abrasit /<3!;'//i- et legit se-

cundae) a fratre thonia de aquino De ordine fratrmn praedicatorum; folia

libri editi

reliqua partem Quaestionum Disputatarum continent.

G) Vaticanus '-]2>S, saec. xiii, foliorum 198. In principio: Incipit secunda etc, ut D;
titulos ante quaestiones exhibet; foHo 194 incipit index manu posteriori.

H) Urbinas i3o, saec. xv, foHorum 270. In principio et fine indicis: Incipiunt (Ex-
piiciunt) capitula primae partis secundi libri editi a sancto thonia de aquino ordinis
praedicatorum ; folio 9: Incipit prima pars secundae partis sumniae sancti thomae de
aquino ordinis praedicatorum feliciter ; in fine Explicit .. . de aquino, de ordine fratrum
praedicatorum venerabilis doctoris; ante quaestiones titulos addit.

I) Palatinus 353, saec. xv, papyraceus, foHorum 33o. In principio: Incipit secunda
pars summae de theologia edita etc, ut D; foHo 325, ante indicem Incipiunt capitula :

primae partis secundi libri summae editae a fratre thoma de aquino ordinis fratrum
praedicatorum.
!' K) Vaticanus /32, saec xiv, vastus codex foHorum 491. FoHis 1-6 indicem quae-
stionum i-lxx, foHis 266-269 reHquarum quaestionum exhibet; foHo 7: Incipit prima
pars secundae de opere fratris thomae de aquino quod intittilatur summa theologiae
Quaestio prima; quaestionum tituH desiderantur, numeri margine scribuntur; in fine:
Expiicit prima pars secundi libri edita a fratre thoma de aquino ordinis praedicatorum.
L) Vaticanus ^jZZ, saec xv, foHorum 206. In principio: Incipit secunda etc, ut D;
ante quaestiones habet titulos; in fine, post indicem: Expliciunt capitula primae partis
secundi libri editi a fratre Thoma de aquino ordinis praedicatorum. Deo gratias.
^jV* '^xPraeter codices editionem antiquam adhibuimus, quam a nominamus, per Hain
descriptam in Repertorio sub numero 1448. In fine operis, ante indicem: Explicit prima
pars secundae partis sacrae theologiae doctoris eximii et luminis ecclesiae praeclarissimi
sancti Thoniae de Aqtiino ordinis fratruni praedicatortim : Impressa Venetiis per Fran-
ciscum de Hailbnm et Petrum de Bartua Anno domini M.cccc.Lxxvni. In nostro exem-
plari bis occurrit ioMwTa f 4, sed /" J desideratur cum foHo repHcato respondente; duas
hinc lacunas in apparatu variantium lectionum notamus: prima incipit quaestione xxiv,
art. i, in corpore, ad verba bonum vel malum morale, complectitur artt. 2 et 3, finit

art. 4, arg. 2, ad verba Non ergo aliqua; altera incipit quaestione xxvii, art. 3, in
corpore, ad verba Quia unicuique existenti, et desinit quaestione xxviii, art. 2, arg.
Sed contra, ad verba manet in caritate exclusive. Istis ergo determinatis locis, circa
lectiones a ex nostro silentio nihil concludere licet.

Ad Commentaria Caietani, usui prae-

restituenda vero suae sinceritati ac integritati
sertim fuit editio quae Venetiis per Georgium Arrivabenum absoluta fuit anno i5i4
die 24 Martii. Ipsa enim tanquam omnium prima habenda est cum Caietanus suam ,

expositionem Primae Secundae Partis die 29 Decembris anni 1 5 1 1 expleverit. Curavit

autem hanc primam editionem quidam frater Ordinis Praedicatorum, loannes Aloisus
Venetus nuncupatus, de mandato, ut par est credere, ipsius Caietani, qui tunc temporis
supremum eiusdem Ordinis Magisterium gerebat.
Ceterum in recensione tum textus sancti Thomae, tum Commentationum Caietani,
non recedendum putavimus ab illa via ac ratione quam in adornanda hac Leoniana
Summae Theologicae editione, rei natura et adiuncta iam a principio suaserunt ineundam
(conf. Praef. ad I Vol. Summae Theol).
 Codd. et Edd. citat.

A . .
 PRIMA SECUNDAE

SUMMAE THEOLOGIAE
SANCTI THOMAE AQUINATIS
CUM COMMENTARIIS

CARDINALIS CAIETANI

SnMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 FRATRIS THOMAE DE VIO CAIETANI
ORDINIS PRAEDICATORUM GENERALIS MAGISTRI AC SACRAE THEOLOGIAE PROFESSORIS

PRAEFATIO
IN COMMENTARIOS IN PRIMAM SECUNDAE DIVI THOMAE AQUINATIS
AD REVERENDISSIMUM IN CHRISTO PATREM AC DOMINUM

D. NICOLAUM
S. R. E. TITULI SANCTAE PRISCAE PRESBYTERUM

CARDINALEM FLISCUM

ui orthodoxam Ecclesiam, Reverendissime in Christo Pater, pomarium esse

cultissimum foecundisque arboribus consitum dixerint, non modo eos non
aberrare uspiam, sed rectissime etiam sentire contenderim quippe qui a ;

principe illo vatum Moyse, in ipsis prope historiae suae foribus, assertum
hoc propalam fere ac procul ab aenigmatis esse non ambigant. Neque enim
aliud Paradisus ille a Deo plantatus, aquis irriguus, plantis pomiferis consitus, in quo et
primus est homo positus, quam Christi refert Ecclesiam, baptismi fonte, vitaeque arbore,
quae Christus est, tum divorum hominum et disciplinis illustrium plantariis exornatam.
In hunc cum multi ad eximendam famem capiendaque pocula passim accurrant, accessi
et ego, et mea sponte cupidus, tum maxime ab Aquinate Salomone (ita enim appel-
lare libet) accitus. Quis enimi tam mentis inops ac stolidus, ut advocantem ad con-
clusum hortum dilectos suos, ut comedant fructus pomorum suorum, non libenter au-
diat, non gradu concito sequatur? Accessi itaque, neque nuper solum, sed cum primum
mihi per aetatem licuit, ac sub opacis procerae illius ac feracis arboris ramis, procul
a saeculi curis, procul a passionum aestibus, recreatus, ad radices diu, admirans potius
arboris celsitudinem pomorumque copiam ac suavitatem, quam delibans admodum,
sessitavi. Ubi vero, auctis viribus, illam conscendi, pomaque ad libitum colligens degu-
stavi, tantus me subito illorum amor incessit, ut non diebus, non noctibus, a legendis
illisac vorandis abstineam.
Sed nescio qui me voluptate hac afifectum moeror invaserit, dum, exceptis paucis,
reliquos, vel in mandendis siliquis vel effringendis glandibus occupatos, a nostrae procul
arboris dulcedine video constitisse. Quam ego rem non aliunde puto quam ex infirmis
viribus, neque ad ascensum commodis, provenire; cum simile veri nullo pacto fiat, ut
ubertatem tantam negligerent. Hos itaque, Pater Amplissime, miseratus, cum nobis
ipsis tantum nati non simus, curavi, collectis pomis ac praebitis, ne ieiuni ac fame-
scentes interirent. Quod cum alias in lucubrationibus meis effecissem, idem nunc in
Commentariis Secundae Primam ea potissimum ratione feci, quod, praeter illius
in
praestantiam tum in Theologia tum in ea Philosophiae parte quae de moribus agit,
hic mihi liber ita videbatur esse omnibus 'necessarius, ut absque illo fieri vel ingenti cum
iactura, vel nullo modo posset: complectitur enim prima illa rerum capita, sine quibus
aut caliges in ceteris opus est, aut caecutias. Adde et utilitatem, quae tanta in illo est,
ut a cunctis simul ordinibus ad hunc sit, quasi ad perennem ac limpidum fontem, ac-
currendum. Quis etenim Doctorum sine Thoma non aridus videri poterit ac ieiunus?
Quis sacerdotum non baculo Aquinatis innixus, in expiandis peccatis populorum non
saepe cespitabit? Enervati procul dubio erunt ac sine viribus absque hoc de pulpitis
declamantes; in tantaque legum affluentia, periti Caesarei Pontificiique luris inopes et
.egentes.
Sicutivero Aquinatis Thomae, inter Praedicatores principis, fructus decerpere
nullus debuit prius quam Caietanus Thomas, in Praedicatorii gregis specula constitu-
tus; ita profecto a nullo melius accipiendi sunt atque avidius comedendi, quam ab eo
qui Praedicatores tanta est caritate complexus, ut, nunc bonos in illis mores confir-
mans, nunc restituens collabentes, in fovendis protegendisque illis et omnibus praestet
et a nemine superetur. Accedit quod nobilissimi viri ac supra fidem doctissimi, qualis
est Aquinas noster, nobilissimo in primis et inter eruditos quotidie victitanti, Com-
mentaria iure quodam debita videntur. Quae duo quam pari nexu in unum te coi-
verint, non hominibus iam, sed ipsis etiam, si licet, brutis ac lapidibus colHquescit:
possemque ego stolidior ahquanto forsitan videri, si amorem tuum ac studium in eru-
ditos viros, si etiam familiae tuae, tum Pontificibus Summis, tum longo Senatorum
agmine, quanto scilicetnullam in toto Christiano orbe reperias, exornatae, recensere
laudes paravero. Superest, Reverendissime Pater ac Domine, ut, quando neque aurum
neque argentum mihi est, ac, si maxime adesset, ea tua est integritas quae ad collu-
centia solum ista et fluxa non inhiet; ut haec mea munera ea qua dantur fronte reci-
pias, et calathi tenuitatem ipsorum fructuum, quos tibi nunc damus, et ampliores in
posterum pollicemur, dulcore ac pinguedine metiaris. Vale feliciter.

\
 :

PRIMA SECUNDAE
SUMMAE THEOLOGIAE
ANGELICI DOCTORIS

SANCTI THOMAE AQUINATIS

ORDINIS PRAEDICATORUM

CUM COMMENTARIIS
THOMAE DE VIO CAIETANI
EIUSDEM ORDINIS

S. R. E. CARDINALIS

PROLOGUS
De Fide Orth.,
lib.II, oap. XII. -
uiA, sicutDamascenus dicit *, homo de Deo, de his quae processerunt ex divina
et
Cf. De Imagini-
factus ad imaginem Dei dicitur, se- potestate secundum
eius voluntatem *; reStat Ut * Cf. Part. I, qu.
bus, Orat. III, II, Introd.
§xx. cundum quod per imaginem signifi- consideremus de eius imagine, idest de homine,
catur intellectiiale et arbitrio liberwn secundum quod et " ipse est suorum operum
et per se potestativum ; postquam principium, quasi liberum arbitrium habens et
praedictum est de exemplari, scilicet suorum operum potestatem.

a) et. - Om. GIK.

Commentaria Cardinalis Caietani

QUANauAM propositum meum fuerit super libros de
Anima coepta perficere, antequam novum hoc opus
aggrederer; magis tamen debitum arbitratus sum
prosequi commentationes super Summam divi Thomae
tum quia hoc est directe ea quae ad salutis viam spectant,
praetermittetur articulus, etiam clarissimus, cuius memoria
non fiet, quatenus et discussa et omissa industriae tribuan-
tur. Suscipiantur autem velim haec, sicut et cetera nostra,
si et inquantum rationi consonant: neque enim eis fidem
dari maiorem posco quam ea sit quae ex ratione gigni
,

docere; tum quia doctrina haec in Italia satis dormit, et nata est. Veruntamen memores sint quod acribologia ma-
tamen opportuna est valde. Non intendo autem singulos thematica non est expetenda in moralibus, ut dicitur in
articulos in sequentibus formare , sed iuxta subiectam ma- II Metaphys.*T)i\\ igitur Thomae intercessione fretus, ad ' s. Th. lect. v.

teriam, ubi opus fuerit, immorari; ita tamen quod nullus textum propero. cap. m, n. 4.

~^S%^P5---

L
 QUAESTIO I, ARTICULUS I

QUAESTIO PRIMA
DE ULTIMO FINE HOMINIS
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

primo considerandum occurrit de ultimo Tertio: utrum actus hominis recipiant speciem
UBi humanae deinde de his per
vitae et a P fine.
fine ;

quae homo ad hunc finem pervenire potest, vel Quarto: utrum sit aliquis ultimus finis huma-
• Qu. VI.
ab eo deviare * ex fine enim oportet accipere
: nae vitae.
rationes eorum quae ordinantur ad finem. Et Quinto: utrum unius hominis possint esse plu-
quia ultimus finis humanae vitae ponitur esse res ultimi fines.
a beatitudo, oportet primo " considerare de ultimo Sexto: utrum homo ordinet omnia in ultimum
Qu. u. fine in communi; deinde de beatitudine *. finem.
Circa primum quaeruntur octo. Septimo: utrum idem sit finis ultimus omnium
Primo: utrum hominis sit agere propter finem. hominum.
Secundo: utrum hoc sit proprium rationalis Octavo: utrum in illo ultimo fine omnes ^^ aliae
naturae. creaturae conveniant.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HOMINI CONVENIAT AGERE PROPTER FINEM
Infra, art. 2; qu. vi, art. i; III Cont. Gent., cap. n.

»D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod dominus. Unde illae solae actiones vocantur pro-
homini non conveniat agere propter fi- priehumanae, quarum homo est dominus. Est
*nem. Causa enim naturaliter prior est. autem homo dominus suorum actuum per ratio-
|Sed finis habet rationem ultimi, ut nem et voluntatem unde et liberum arbitrium
:

ipsum nomen sonat. Ergo finis non habet ratio-

' Cf.THagistr.,i.II
esse dicitur facultas voluntatis et rationis
IUae *.
Sent.j disx. xxiv.

nem causae. Sed propter illud agit homo, quod ergo actiones proprie humanae dicuntur, quae ex
est causa actionis : cum ^ haec praepositio propter voluntate deliberata procedunt. Si quae autem
designet habitudinem causae. Ergo homini non aliae actiones homini conveniant, possunt dici
convenit agere propter finem. quidem hominis actiones; sed non proprie hu-
2. Praeterea, illud quod est ultimus finis, non manae cum non sint hominis inquantum est
,

est propter finem. quibusdam actiones

Sed in homo. - Manifestum est autem quod omnes actio-
sunt ultimus finis ut patet per Philosophum in
; nes qtiae procedunt ab aliqua potentia, causantur
• Cap.
Th.
I, n. 2.
I Ethic. * Ergo non omnia homo agit propter ab ea secundum rationem sui obiecti. Obiectum
S. !ect. I.

finem. autem voluntatis est finis et bonum. Unde oportet

3. Praeterea, tunc videtur homo agere pro- quod omnes actiones humanae propter finem
pter finem, quando deliberat. Sed multa homo sint.

agit absque deliberatione, de quibus etiam quan- Ad primum ergo dicendum quod finis, etsi sit

doque nihil cogitat ; sicut cum aliquis movet pe- postremus ^ in executione, est tamen primus in
dem vel manum aliis intentus, vel fricat barbam. intentione agentis. Et hoc modo habet rationem
Non ergo homo ^ omnia agit propter finem. causae.
Sed contra, omnia quae sunt in aliquo ge- Ad secundum dicendum quod, si qua actio hu-
nere, derivantur a principio Sed illius generis. mana sit ultimus finis, oportet eam esse volun-
finis est principium in operabilibus ab homine; tariam: alias non esset humana, ut dictum est *. In corpore.

S.
Cap. IX, n. 3.
Tfi. lect. XV.
ut patet per Philosophum in II Physic. * Ergo Actio autem aliqua dupliciter dicitur voluntaria:
homini convenit omnia agere propter finem. uno modo, quia imperatur a voluntate, sicut
Respondeo dicendum quod actionum quae ab ambulare vel loqui; alio modo, quia elicitur a
homine aguntur, illae solae proprie dicuntur hu- voluntate, sicut ipsum velle. Impossibile autem
manae, quae sunt propriae hominis inquantum est quod ipse actus a voluntate elicitus sit ul-
*> 1

est homo. Differt autem homo ab aliis irrationa- timus finis *. Nam obiectum voluntatis est finis, D. 6ji.

libus creaturis in hoc, quod est suorum actuum sicut obiectum visus est color * unde sicut im- :
D- 359-

a) primo. -Om. pH; primum Pa. e) homo. - Om. codices.

P) a.- ex ABCDEFGHIK. ?) postremus, - postremum I; pro primus, primum ACDEFGHIL
f ) omnes. — Om. codices. pB.
3) cum. - et cum ABCEFGHILpD. j)) ipse. - Om. codices.
 ,,

QUAESTIO I, ARTICULUS I

possibile est quod primum visibile sit ipsum vi- dicere quod homo agit ® propter finem , etlam
dere, quia omnc
videre est alicuius obiecti visi- agendo actionem quae est ultimus finis.
bilis; ita impossibile est quod primum appetibile, Ad tertium dicendum quod huiusmodi actiones
quod est finis, sit ipsum velle. Unde relinquitur non sunt proprie humanae quia non procedunt :

quod, si qua actio humana sit ultimus finis, quod ex deliberatione rationis, quae est proprium prin-
ipsa imperata a voluntate. Et ita ibi aliqua
sit cipium humanorum actuum. Et ideo habent qui-
actio hominis, ad minus ipsum velle, est propter dem finem imaginatum, non autem per rationem
'

finem. Quidquid ergo homo faciat, verum est praestitutum *.

0) quod honio agit. - quod homo pD, homo agit E, quod quod i) quidem.~ quendam FpB, eundem L, otn. G, quasi Pla.
homo faciat hoc agit I, quod homo agat PGsD et a. x) praestitutum. - praestitum vcl praestitutum AF, praestitum H.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo primi articuli quaestionis primae, scito quod hic eiusdem articuli dubium novitiorum oc-
VI. In calce
IN quomodo
ex hoc quod voluntatis obiectum formale
non quaeritur de hoc vel de illo agere; sed universaliter currit,

utrum agere hominis sit propter finera. Hunc enim sen- est finis, conclusum est quod omnes actiones humanae

sum et argumenta et conclusio responsiva manifestant.
II. In corpore eiusdem articuli, dubium occurrit circa
discursum quo ponitur differentia inter actiones hominis
et humanas, et concluditur solas illas esse humanas, qua-
rum homo est dominus. Procedit enim littera ab homine
sunt propter finem. Debebat namque concludi: Ergo omnes
actiones humanae tendunt in finem. Sicut ex hoc quod
color est obiectura visus, concluditur: Ergo omnis operatio
visus tendit in colorem. Et in proposito, ex hoc quod bo-
num est obiectum voluntatis Ergo omnis operatio volun-:

inquantum homo, £td hominem inquantum est dominus taria tendit in bonum.
suorum actuum et tamen constat quod communius est
: VII. Ad hoc dicitur quod, quia tendere in aliquid com-
quod convenit homini inquantum homo, quam quod con- mune est omni tendenti in terrainum, fieri autem vel esse
venit ei inquantum dominus suorum actuum. Quidquid propter aliquid specialiter est appropriatum causalitatis fi-

enira habet homo inquantum dominus, habet inquantum
homo sed non e converso ut patet de actu inteUectus
: ,
praeveniente actura voluntatis; hic enim convenit homini
inquantum a ceteris animantibus differt et tamen illius
non est homo dominus, quia praevenit voluntatem. Et sic
totus litterae processus ruere videtur.
III. Ad hoc dicitur quod
quae fit in corpore decisio
intelligenda est proprie et formaliter de actione ; et non,
nis expressioni; et doctrina ex propriis tradenda est: ideo,
licet potuisset concludi, Ergo oranes actiones humanae ten-
dunt in finem (quia si sunt propter finem, tendunt in fi-
, nem); oportuit tamen specificare proprium modum tendendi
in causam finalera, et dicere, Ergo sunt propter finem. Et
scito quod id quod in actu signato significat esse, fieri,
agere propter finem, significat in actu exercito tendere in
bonum ut sic quia bonum exercet rationem finis. Et pro-
:

extenso vocabulo actionis ad omnem operationem. Vocatur
autem proprie actio hominis, quam exercendo diciturdfg^ere;
et non penes quam magis dicitur agi quam agere. Modo
constat quod prima operatio intellectus, quae facit dubium
mere naturalis etiam antecedenter, et pro-
in proposito, est
pterea computanda inter actiones: secundum ipsam
non est
enim homo non dicitur agere, sed agi potius, ut in secundo
articulo universaliter de naturalibus actionibus littera dicit.
Negandum est ergo quod aliqua actio conveniat homini ut
homo, quae non conveniat ei ut dominus, et e converso.
Et licet per illam primam operationem homo differat a
ceteris animalibus, quia illa est intellectualis non tamen
differt ab eis per illara tanquam per actionera. Differt enim
homo in agendo a ceteris animalibus per hoc, quod est do-
minus suorura actuura quamvis in essendo et operando,
: Difficultant enim hoc diversae conditiones finis. Dicitur
de quibus non est praesens negotium, per aliud differat.
Et sic stat solida littera et quoad processum, et quoad dis-
tinctionem.
IV. In corpore eiusdem articuli, circa illam propositio-
nera, Obiectum voluntatis est finis, dubium est. Quia aut
est sermo de formali ac prirao obiecto aut non. Si sic
falsum est: nam finis est pars subiectiva obiecti voluntatis;
quia voluntas extendit se ad finem, et ad ea quae sunt ad
finem. - Si non, tunc probatio conclusionis invalida est: nam
constat quod in reliqua praemissa, scilicet, Actiones omnes
procedentes ab aliqua potentia , procedunt secundum ra-
tionem sui obiecti , aperte loquitur de obiecto primo et
forraali.
V. Ad hoc dicitur quod littera
; illa
; secundum
loquitur de primo et
pterea idem etiam est tendere in bonum ut sic, et propter
finem. Sed Auctor ly propter finem usus est ad claritatem
doctrinae de fine in actu signato, vocabulis utens ut cora-
muniter philosophi faciunt; sicut etiam de agere et tendere
et aliis huiusmodi est sermo. Agere enim ducera belli pro-
hoc quod exercet, dirigere aciem exer-
pter finera, significat
citus ad consequendam victoriam et gloriam. Et similiter
esse propter finem exercetur per hoc quod est esse melius,
utilius, convenientius, et alia huiusmodi bonitatem impor-
tantia.
VIII. In responsione ad primum eiusdem articuli, circa
verba, Finis ut est primus in intentione, habet ratio-
nem causae, dubium occurrit an res sit finis secundum quod
est in intentione, an secundum quod est in rerum natura.
enim de fine quod est prima causa, quod catisa causarum,
quod movet agens, quod movet non viotum. Et rursus de
eodera dicitur quod est ultimum, quod optimum, quod
penes defectum assecutionis ipsius dicitur agens frustra
Ex
egisse. enim videtur quod esse finem convenit rei
his
esse in rerum natura: nam illud est ultiraum,
optimura, et quo non proveniente dicitur/rr/^/riJ. Ex prio-
ribus autem apparet quod esse finem convenit rei secundum
esse in.intentione: nam secundum illud est priraum, causat
omnem causalitatera ceterorum, et est movens non motum.
Verba quoque s. Thomae hic, et Averrois in XII Me-
taphys., comment. xxxvi, non consonare videntur: dum
hic dicitur quod res prout est prior secundum intentionem,
habet rationem finis ibi vero dicitur quod balneum secun-
;

formali obiecto voluntatis, ut patet in responsione ad 2, dum quod est in anima, est agens desiderium ; secundum
et de fine in actu exercito. Et propterea addidit fini bo- vero esse extra, est finis.
num dicendo finis et bonum : hoc enim exercet finalem
, IX. Ut igitur res non remaneat ambigua, primo ponam
causalitatem. - Nec obstant ea quae sunt ad finem. Quo- tres propositiones, deinde probabo illas *;
declarando illas; * Num. seq.

niam ea quae sunt ad finem, ut non appetuntur nisi

sic, et sic, tertio, patebit veritas Prima propositio est: Esse in
*. • Num. xi.

ratione finis. Unde ratio eadera semper est omnium vo- intentione non est ratio finis, sed eius conditio. - Secunda est:
litorura, scilicet finis :diversimode tamen, scilicet in se, vel Esse in executione nec ratio nec conditio finis est, sed coin-
' Qu.Lxxxii, art,
2, Comment. n. in alio participata. Et hoc forraaliter vel virtualiter: quod cidens illi. - Tertia est: Esse in rerum natura est ratio finis.
vi,vii.-Cf. infra,
qu. VIII, Com-
dico propter volita vel nolita neutraliter seu absolute, de Ad quarum evidentiam, scito primo quod, sicut in cau-
ment. quibus in primo libro * tractatum est. salitate efficiente distinguendum est de ratione efficiendi
 : : ,

8 QUAESTIO I, ARTICULUS I

et conditione efficientis (dicimus enim, cum medicus me- maliter in secundo vero, quod habeat talem statum quasi
:

detur, quod ratio medendi est ars medicinae ;conditio vero conditionem requisitam ad finalizandum. Unde prima con-
medicantis est existere, esse singulare quoddam subsi- cedatur secunda autem, utpote falsa, neganda est. Sanitas
:

stens, etc.) ; ita in distinguendum est inter

causalitate finali enim desideratur secundum esse perfectissimum, quoad ra-
rationem finalizandi, et conditionem finalizantis. Et, ut ex- tionem desiderabilis: sed cum desideratur, non habet statum
perientia in nobis ipsis testatur, inter agens et finem quoad perfectissimum ; immo ille desideratur ut habeatur.
hoc tantum interest quod universaliter loquendo
,
,ratio ,
Quod autem de frustra , nihil officit: nam
obiicitur
* Cap. II, n. 6.- agendi est forma (iuxtaillud III Physic. *, text. xvii, Semper frustra non dicitur per privationem causalitatis finalis; sed
S. Th. lect. IV. per privationem assecutionis ex parte efficientis, praesup-
existimabitur species aliqua movere), conditio vero agentis
* Cf. cap. I, n. 6. est subsistere, vel in subsistente esse (iuxta illud I Metaphys.*, posita causalitate finali. Quod enim agit propter finem, si
-S. Th.lect.i.
Actiones sunt subsistentium): ratio autem finalizandi est non assequatur illum, frustra laborasse dicitur. - Et si in-
esse rei quae finis dicitur, conditio vero finalizantis est esse stetur, quia in ipsa assecutione finis causalitas est finalis:
in intentione. iam patet responsio ,
quod est tunc consummatio finali-
quod esse in natura ab esse in executione
Scito secundo, zandi, sicut et agendi. Et sic ex ratione ipsius frustra nihil
licet non distinguatur sicut unum esse ab alio esse, distin- aliud habetur nisi quod rerum
ratio finalizandi est esse in

guitur tamen adeo ab eo, ut esse in executione, ut sic, natura; et quod esse in rerum natura futurum quidem
significet esse ut pendens ab agente: esse vero in rerum finalizat, noviter autem praesens consummat finalizationem
natura hoc nec includit nec excludit, immo fundare potest desiderii. Quod totum et veritati et doctrinae huic con-
causalitatem ex qua dependet agens et eius executio. - Et sonat.
sicpatet sensus propositionum positarum. Averrois quoque verba, quantum ad propositum spe-
X. Probantur autem sic. Finis, bonum et appetibile ctat, scilicetde finis ratione, nobis attestantur: nam de
" Cap. III, n. 5. - eiusdem sunt rationis et conditionis; ut patet ex II Physic. * fine, quoad rationem finis, dicit quod est esse extra; quod
S. Th. lect. V.
• Cap. I, n. i; et I Ethic. * Ergo ratio appetibilis est ratio finis et condi-
; nos docuimus. Quantum vero ad esse intra, quod sit vel
cap. VII, n. I. - tio appetibilis est conditio finis ; et e converso. Et similiter non sit conditio, nihil dicit. Quod vero dicit, quod secun-
S. Th. lect. IX.
I,

quod non est ratio unius, non est ratio alterius. Modo dum esse intra est agens, alterius negotii est, et tractatum
primo Quare •
Qu. V, art. 4
constat quod ratio quod sanitas appetatur, est esse non in libro *. etc.
Comment. n. 11;
in anima (nam non appetit infirmus sanitatem in anima), secundum, circa rationem qua qu. Lxxx, art. 2,
XII. In responsione ad
Comment. n. iii
sed in rerum natura. Ergo esse sanitatis in rerum natura ostenditur quod actus voluntatis non potest esse ultimus sqq.
est ratio finalizandi. - Et rursus constat quod sanitas nun- finis, dubium occurrit an intendat de ultimo fine, ut res
quam appeteretur, nisi obiecta et cognita. Ergo esse in in- dicitur finis ; aut de ultimo fine , ut adeptio rei dicitur

tentione est conditio finalizantis. - Et rursus constat quod finis. enim intendit de ultimo fine primo modo,
Si littera
appetibile movet non raotum. Ergo esse in executione, quod constat quod non solum actus voluntatis, sed nullus actus
est esse in dependentia ad agens, non est ratio nec con- cuiuscumque potentiae potest esse finis ultimus sic enim :

ditio finis. Sed quia finis generationis et forma geniti co- solus Deus est finis ultimus. - Si autem intendit de fine se-
* Cap. VII, n.3. incidunt in idem numero, ex II Phjsic.
*, ideo esse in exe- cundo modo, tunc maior, scilicet, Finis est obiectum vo-
S.Th. lect. XI.
cutione coincidens quoddam est. luntatis, hoc modo intellecta, esset probanda. Negatur enim
Et si quaeras de esse sanitatis in rerum natura an , de facto a ponentibus felicitatem in actu voluntatis ponunt :

finahzandi ratio sit quando est, aut quando futurum est: enim actum amandi Deum ultimum finem ut adeptionem,
respondeo quod utroque tempore respectu diversorum , ipsum vero Deum ut esse adeptum. Et sic, secundum istos,
actuum appetitus cuius proprium est obiectum finis et
, diceretur ad hanc rationem litterae, quod finis ut res, est
bonum. Nam esse in rerum natura sanitatis futurum movet obiectum voluntatis finis vero ut adeptio est actus eli-
; ,

appetitum secundum actum desiderii et idem esse

finaliter
postmodum praesens movet appetitum, etiam finaliter, se-
cundum actum delectationis. Habet enim hoc singulare
genus causae finalis, ut causalitatem suam actu exerceat
etiam habens tantum esse in anima tanquam conditionem
; citus voluntatis.
XIII.Ad hoc responderi potest, quantum ad propositum
spectat, primo quod littera loquitur de ultimo fine inte-
grahter; et non pro hac vel illa eius parte, vel quasi parte,
scilicet re vel adeptione. Ita quod maior est: Finis ultimus

causae. Nec hoc est magis mirum quam mirabiUs sit di- simpliciter, et non secundum aliquid eius, est obiectum
versa natura causandi. voluntatis. Et est ista propositio inductive nota: nam nun-
Verum adverte hic duo. Primum est quod ratio desi- quam in numerum invenitur ponere finis ut res, contra
derabihs non excludit esse in rerum natura praesentialiter. finem ut adeptio avarus enim pro obiecto eodern respicit
;

Quoniam esse sanitatis desideratur non solum dum non habere pecuniam, et infirmus habere corpus sanum, etc.
est, sed usquequo habeatur inclusive proportionaliter ta- : Sub hac autem propositione non potest subsumi de actu
men, idest quod, sicut agens agit donec sanitas habeatur intellectus, sicut de actu voluntatis, quod non est obiectum
inclusive, ita sanitas semper finalizat; et sicut illud agit primum voluntatis: nam de actu voluntatis est verissimum;
ut in via, et ut in termino, ita finis proportionaliter. Ae- de actu vero intellectus est falsum, quoniam non solum
quale enim oportet esse tempus finalizandi tempori agendi: bonum, sed bonum cognitum, est obiectum primum vo-
alioquin agens ageret non propter finem. - Secundum est luntatis. Et sic ratio litterae, de fine simpliciter intellecta,
quod ratio delectabilis non excludit esse in intentione ut infert intentum, scilicet quod actus voluntatis non potest
conditionem ; ut patet in animalibus. Unde ex hoc quod esse ultimus finis, quia non potest esse obiectum primum
ratio finalizandi est quandoque esse in rerum natura prae- voluntatis.
sentialiter, non excluditur universaliter dictum huius litte- Secundo potest dici quod iste sermo potest intelligi de
rae, scilicet quod secundum quod est in intentione habet fine, eo modo quo res dicitur finis; sed non est sermo de
rationem finis semper enim exigitur ista conditio. Et si
: fine ultimo communissimo, qualis est Deus, sed proprio
in pure naturalibus illam quaeris memento quod opus , hominis; de quo hoc occultum Httera pandit, quod si est
naturae est opus intelligentiae, et cessabit quaestio. aliqua actio hominis, quod illa non potest esse actus eli-
XI. Ex his autem facile patet consonantia ac ratio dicto- citus voluntatis. Nec est eadem ratio de actibus alterius
Cf. num. VIII. rum de fine *. De fine enim dicitur quod est finis secundum potentiae puta intellectus
,
quia ille, ex quo potest esse
:

quod est in intentione: et verum est, prout ly secundum obiectum voluntatis, non prohibetur ex hoc quin sit finis ut
seu inquantum denotat conditionem finis. Et quod est ul- res. Et propterea forte littera non affirmative, sed conditio-
timus, optimus, et secundum esse extra, et perfectum, etc. naliter dicit, si aliqua actio hominis est ultimus finis. Sat
et verum est, prout denotatur ratio finis. - Sed esto cautus, enim est huic litterae salvare quod , etiamsi homo ageret
quod aliud est dicere Finis ratio est ultima, optima, per-
: actionem quae esset ultimus finis ut res est ultimus finis,
fecta, esse extra, etc. et aliud est dicere
; Finis ratio est in : adhuc verificaretur quod tunc ageret etiam propter finem
statu optimo, ultimo, perfecto, extra animum, etc. In primo quia vellet illam actionem et sic ipsum velle esset propter
,

denotatur quod ratio finalizandi sit talis secundum se for- finem. - Nec subeat hic dubitatio, quomodo actio illa
 ::

QUAESTIO I, ARTICULUS II

ultiraa in qua consistit felicitas ultima, sit imperata, apud tae in corpore huius articuli, scilicet: Otnnes actiones hu-
doctrinam s. Thomae, quoniam ponit voluntatem et intel- manae sunt propter finem. Ly enim omnes non distribuit
lectum naturali motu ferri in Deum oblatum cum lumine pro omnibus actionibus seorsum sumptis; sed pro singulis
•videPart.i,qu. eloriae *. Haec enim solves intuendo quod loquitur de ho- perfecte seu integraliter sumptis. Si enim aliqua actio in-
Lxii, art. 8; II ^ ,^ ,.1
Seni, dist. VII, mme mquantum
. .
^ ,
homo, et^ non quatenus divmae consors tellectus estultimus finis, iiia secundum se sola non potest
'J''^«:/qu.'icfv!
est naturae per gloriam. esse propter finem sed ipsa ratione eius velle a quo pendet,
:

art. 8. Et si hanc litterae responsionem notaveris ,

perspicies quod in se participative claudit, est propter finem. Et sic
interpretationem principalis conclusionis responsivae posi- omnes actiones humanae sunt propter finem.

UTRUM AGERE PROPTER FINEM
Infra, qvi. xu, art. 5; II
ARTICULUS SECUNDUS
SIT PROPRIUM RATIONALIS NATURAE
Cont. Gent., cap. xxiii; III, cap. i, 11, xvi, xxiv; De Pot., qu. i, art. 5;
qu. III art.
, 5 ; V Metaphys.,
i lect. xvi.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod in finem. Illa ergo quae rationem habent, seipsa
agere propter finem sit proprium ratio- movent ad finem quia habent dominium suorum :

nalis naturae. Homo enim, cuius est actuum per liberum arbitrium, quod est faciiltas
^agere propter finem, nunquam agit pro- voliintatis et rationis *. lila vero quae rafione ca- Cf. art. praec.

pter finem ignotum. Sed multa sunt quae non rent, tendunt in finem per ^ naturalem inclina- T

cognoscunt finem: vel quia " omnino carent co- tionem ab alio mota non autem a se-
,
quasi ,

gnitione, sicut creaturae insensibiles; vel quia non ipsis: cum non cognoscant rationem finis, et ideo
apprehendunt rationem finis, sicut bruta anima- nihii in finem ordinare possunt ^, sed solum in
Videtur ergo proprium esse rationalis natu-
lia. finem ab alio ordinantur. Nam tota irrationalis ^
rae ^ agere propter finem. natura comparatur ad Deum sicut instrumentum
Praeterea, agere propter finem est ordi-
2. ad agens principale, ut supra * habitum est. Et *Part.I,qu.xxii,
art. 2, aa 4; qu.
cm, art.irad'^.
nare suam actionem ad finem. Sed hoc est rationis ideo proprium est naturae rationalis ut tendat
opus. Ergo non convenit his quae ratione carent. in finem quasi se agens vel ducens ad finem
3. Praeterea, bonum et finis est obiectum vo- naturae vero irrationalis, quasi ab alio acta vel
luntatis. Sed voluntas in ratione est, ut dicitur in ducta sive in fin6m apprehensum
, sicut bruta ,

* Cap.ix, n.
S.Th.
3.
lect. XIV.
-
III de Anima *. Ergo agere propter finem non est animalia, sive in finem non apprehensum, sicut
nisi rationalis naturae. ea quae omnino cognitione carent.
Sed contra est quod Philosophus probat in Ad primum ergo dicendum quod homo, quando
* Cap II Physic. *, quod non sohim intellectiis, sed etiam per seipsum agit propter finem, cognoscit finem:
S.Th lect. VIII.
natiira agit propter finem. sed quando ab alio agitur vel ducitur, puta cum
Respondeo dicendum quod omnia agentia ne- agit ad imperium alterius, vel cum movetur al-
cesse est agere propter finem. Causarum enim ad tero '^
impellente, non est necessarium quod co-
invicem ordinatarum si prima subtrahatur, ne- , gnoscat finem. Et ita est in creaturis irrationa-
cesse est alias subtrahi. Prima autem inter omnes libus.
causas est causa finalis. Cuius ratio est, quia ma- Ad secundum dicendum quod ordinare in finem
teria non consequitur formam, nisi secundum quod est eius quod seipsum agit in finem. Eius vero
movetur ab agente: nihil enim reducit se de po- quod ab alio in finem agitur, est ordinari in fi-
tentia in actum. Agens autem non movet nisi ex nem. Quod potest esse irrationalis naturae, sed "^

intentione finis. Si enim agens non esset determi- ab aUquo rationem habente. ,

natum ad aliquem effectum, non magis ageret hoc Ad tertium dicendum quod obiectum voluntafis
quam iilud ad hoc ergo quod determinatum
: est finis et bonum in universali. Unde non potest
effectum producat, necesse est quod determinetur esse voluntas in his quae carent ratione et intel-
ad aliquid certum quod habet rationem finis.
,
lectu, cum non possint apprehendere universale
Haec autem determinatio, sicut in rationali natura sed est in eis appetitus naturalis vel sensitivus,
fit per rationalem appetitum, qui dicitur volun- determinatus ad aliquod bonum particulare. Ma-
tas; ita in aliis fit per inclinafionem naturalem, nifestum autem est quod particulares causae mo-
quae dicitur appetitus naturalis. ventur a causa universali sicut ^ rector civita- :

Tamen considerandum est quod aliquid sua tis, qui intendit bonum commune, movet suo

actione vel motu tendit ad finem dupliciter uno : imperio omnia particularia officia civitatis. Et
'

modo, sicut seipsum ad finem movens, ut homo; ideo necesse est quod omnia quae carent ratione,
alio modo, sicut ab alio motum ad finem, sicut moveantur in fines parficulares ab aliqua volun-
sagitta tendit ad determinatum finem ex hoc quod tate rationali, quae se extendit in bonum uni-
movetur a sagittante, qui suam actionem dirigit versale, scilicet a voluntate divina.

a) vel quia. - quia vel ABCEGHIL; sequens quia om. ABCDFG e) irrationalis. — rationalis sH, om, ceteri.
HlKI-a. C) altero. - aliquo H, alio ceteri.
p) naturae. - creaturae PFa.
r|) esse. — esse etiam ADHivL, etiam esse FE, om. pG.
- propter Pa. sicut. - cum add. Pa.
Y) per. 0)

3) possunt. - possint ACGIpBD.

- Pro ordinantur, ordinentur L. i) omnia. - sua add. Pa.

StJMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 :: ,
:

lO QUAESTIO I, ARTICULUS III

Comraeiitaria Cardinalis Caietani

articulo secundo dubium occurrit, quid intersit inter est ad finem. Qui enim proportionem horum cognoscit, ad
IN finem se movere potest
apprehendere/new, et apprehendere rationem Jinis: hanc et qui non novit, non potest.
:

enim differentiam constituit littera radicem differentiae inter Cuius signum est quod, apprehenso aliquo fine, puta sani-
rationalia et irrationalia sensitiva in agendo propter finem. tate, nihil agimus propter ipsam, donec cognoscamus habi-

Non enim potest dici quod per finem intelligitur hic finis, tudinem eius ad exercitium, vel diaetam, vel potionem, etc.
et per rationem finis intelligitur quidditas finis: quoniam In cognitione ergo proportionis seu habitudinis rei quae
mulier praeparans cibos ut comedat hora prandii, quiddi- est finis, ad id quod est ad finem ut sic, consistit cogno-

tatem comestionis nec in universali nec in particulari no- scere rationem finis. Et hinc oritur differentia in raovendo
vit; sed ad hunc finem qui est tunc comedere, apprehensum, se ad finem cognitum et non movere se
, ut in littera ,

ordinat praeparationem suam. dicitur.

II, Ad hoc dicitur quod, cum ratio finis consistat in hoc III. In eodem secundo articulo, in responsione ad ter-
quod est esse cuius causa seu propter quid , cognoscere tium, nota rationem optimam quare opus naturae est opus
rationem finis est cognoscere habitudinem finis ad id quod intelligentiae.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ACTUS HOMINIS RECIPIANT SPECIEM EX FINE
Infra, qu. xvni, art. 6; qu. Lxxii, art. 3; II Sent., dist. xl, art. i; De Virtut., qu. i, art. 2, ad 3; qu. ii, art. 3.

>D TERTiUM sic PROCEDITUR. Vidctur quod et finis. Et ideo manifestum est quod principium f f

lactus humani non recipiant speciem a humanorum actuum, inquantum sunt humani, est
'fine. Finis enim est causa extrinseca. finis. Et similiter est terminus eorundem nam :

jSedunumquodque habet speciem ab id ad quod terminatur actus humanus, est id quod ® ^

aliquo principio intrinseco. Ergo actus humani voluntas intendit tanquam finem sicut in agen- ;

non recipiunt speciem a fine. tibus naturalibus forma generati est conformis
2. Praeterea, illud quod dat speciem, oportet formae generantis. Et quia, ut Ambrosius dicit,
esse prius. Sed finis est posterior in esse. Ergo super Lucam *, mores proprie dicuntur humani, ' in Proiogo.

actus humanus non habet speciem a fine. actus morales proprie speciem sortiuntur ex fine:
3. Praeterea, idem non potest esse nisi in una nam idem sunt actus morales et actus humani.
specie. Sed eundem numero actum contingit or- Ad primum ergo dicendum quod finis non est
dinari ad diversos fines. Ergo finis non dat spe- omnino aliquid extrinsecum ab actu: quia com-
ciem actibus humanis. paratur ad actum ut principium vel terminus; et
Sed contra est quod dicit Augustinus, in libro hoc ^ ipsum est de ratione actus, ut scilicet sit ab ^

*Lib.n,cap.xin. de Moribus Ecclesiae et Manichaeorum *: Secun- aliquo, quantum ad actionem, et ut sit ad aliquid,
diim quod finis est culpabilis vel laudabilis, se- quantum ad passionem.
cundtim hoc sunt opera nostra culpabilia vel lau- Ad secundum dicendum quod finis secundum
dabilia. quod est prior in intentione ut dictum est *, ,
• Art. i, ad i.

Respondeo dicendum quod unumquodque sor-
titur speciem secundum actum, et non secundum
potentiam: unde ea quae sunt composita ex ma-
teria et forma, constituuntur in suis speciebus
per proprias formas. Et hoc etiam considerandum
est in motibus propriis ". Cum enim motus quo-
dammodo distinguatur per actionem et passio-
nem, utrumque horum ab actu speciem sortitur
actio quidem ab actu qui
passio vero ab actu qui
Unde calefactio actio nihil aliud est quam motio
quaedam a calore procedens calefactio vero
secundum hoc pertinet ad voluntatem. Et hoc
modo dat speciem actui humano sive morali.
Ad tertium dicendum quod idem actus numero,
secundum quod semel egreditur ab agente, non
ordinatur nisi ad unum finem proximum,, a quo
habet speciem: sed potest ordinari ad plures fines
remotos, quorum unus est finis alterius. - Possibile
tamen est quod unus actus secundum speciem
est principium agendi; naturae, ordinetur ad diversos fines voluntatis
est terminus motus P. sicut hoc ipsum quod est occidere hominem
quod est idem secundum speciem naturae, potest
, ordinari sicut in finem ad conservationem iu- ^- ^

passio nihil aliud est quam motus ad calorem: stitiae, et ad satisfaciendum irae. Et ex hoc erunt

definitio autem manifestat rationem speciei. diversi actus secundum speciem moris quia uno :

Et utroque modo actus humani, sive conside- modo erit actus virtutis, alio modo erit actus
rentur per modum actionum, sive per modum vitii. Non enim motus recipit speciem ab eo quod

passionum a fine speciem sortiuntur. Utroque

, est terminus per accidens, sed solum ab eo quod
D. 6i. enim modo possunt considerari actus humani * est terminus per se. Fines autem morales acci- .

eo quod homo movet seipsum, et movetur a se- dunt rei naturali; et e converso rafio naturalis
Art. 1. ipso. Dictum est autem supra * quod actus di- finis accidit morali. Et ideo nihil prohibet actus
cuntur humani, inquantum procedunt a voluntate qui sunt iidem secundum speciem naturae, esse
"^ i

deliberata. Obiectum autem voluntatis est bonum diversos secundum speciem moris, et e converso.

o) propriis. - Om. DH. 3) quod. - in quod sBF. - Pro sicut, sicut et ABDEGHIKLa.
P) motus. - nostri add. Pa. :) lioc. - idem add. Pa.
v) principium. - et principium ABCDEFGHIL. - est post similiter ^) conservationem. — observationem codices.
om. codices. rj) iidem - idem codices et a.
 ; 1,

QUAESTIO I, ARTICULUS IV 1

Commentaria Cardmalis Caietani

tertio articulo dubiutfi occurrit circa processum litterae. digressio in processu commissa est: sed diversus modus
IN
Nam digredi videtur a principio activo ad principium habendi rationem agendi inclusus in minore, apparentiam
finale,dum assumit universaliter quod actio specificatur dat dubio. Ipsum enim esse propter quod voluntas agit,
ab actu qui est principium agendi, ut calor calefactionis est esse quo voluntas agit; nec sibi debetur alio modo quo
et subsumit quod finis est obiectum voluntatis, ac per iioc agit , seu ratio agendi.
principium actus deliberati a voluntate; et sic concludit In eodem articulo, nolo repetere scripta supra Pri-
III.

finem ut principium specificare actionem humanam. Constat mam Partem. Sed in responsione ad primum nota illa ,

enim quod finis non est actus qui sit principium agendi: verba, et hoc ipsum est de ratione actus. Ex his enim pa-
sed est finis propter quem agens principio agendi agit. tet quam conformis s. Thomae sit doctrina superius * tradita ' Part.i, qu. liv,
j !• ^. ^- , j• •!• art. I, Comment.
Malus igitur videtur processus litterae. de distmctione mtnnseca quarundam rerum, scilicet poten- num.xx.
II. Ad hoc dicitur quod finis est non solum finis, sed tiarum, actuum, motuum, et huiusmodi, per extrinseca a
obiectum voluntatis; ac per hoc, loco formae, quae est prin- quibus rationes earum absolvi nequeunt.
' xn Metaphys., cipium
' agendi; balneum enim,inquit Averroes *, in anima IV. In eodem tertio articulo, in responsione ad tertium,
comment. XXXVI. j -j i-^ •
u ^ • •

est agens destdertum. - Et si contra hoc mstetur, quia non adverte quod Auctor non negat pluralitatem finium etiam
salvatur iuxta hanc responsionem sermo formalis, scilicet proximorum absolute, sed specificantium actum. Unius enim
quod finis speciem det actioni humanae, sed res quae est numero actus, prout semel egreditur ab operante (quod
finis: respondendum est quod finis, inquantum finis, habet dicitur propter accidentes intentiones in continuando actum),
quod obiectum voluntatis, et sit ratio agendi tali po-
sit unus solus est finis proprius, a quo est species velut sub-
tentiae, cuius est proprium obiectum et sic est sermo for- ; stantialis.
. * ••/-
A ceteris
•
autem accidentales species sunt; ut . ^
Qu. VII, art.3,
r 1 , • , •

malis, quod finis specificet actionem humanam. Et nulla mlerius * clanficabitur de circumstantns. ad 3.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SIT ALIQUIS ULTIMUS FINIS HUMANAE VITAE
II Metaphys., lect. iv; I Ethic, lect. 11.

PROCEDiTUR. Videtur quod

D QUARTUM sic impossibile est in finibus procedere in infinitum,
non sit aliquis ultimus finis humanae ex quacumque parte. In omnibus enim quae per
vitae, sed procedatur in finibus in in- se habent ordinem ad invicem oportet quod ,

finitum. Bonum enim, secundum suam remoto primo, removeantur ea quae sunt ad pri-
rationem, est diffusivum sui; ut patet per Diony- mum. Unde Philosophus ^
.,K,
probat, in VIII Phrsic.*,
-^ ' '
' cap. v, n. ?.
S.Th. lect.K.
, .,
. .

S.Th. lect. sium, IV cap. de Div. Nom.* Si ergo quod procedit quod non est possibile in causis moventibus pro-
ex bono, ipsum etiam est bonum, oportet quod cedere in infinitum, quia iam non esset primum ^ t

illud bonum diffundat aliud bonum: et sic pro- movens, quo subtracto alia movere non possunt,
cessus boni est in infinitum. Sed bonum habet cum non moveant nisi per hoc quod moventur
rationem finis. Ergo in finibus est processus in a primo movente. In finibus autem invenitur du-
infinitum. plex ordo, scilicet ordo intentionis, et ordo exe-
Praeterea, ea quae sunt rationis, in infini-
2. cutionis: et in utroque ordine oportet esse aliquid
tum multiplicari possunt: unde et mathematicae primum. Id enim quod est primum in ordine
quantitates in infinitum augentur. Species etiam intentionis, est quasi principium movens appeti-
numerorum propter hoc sunt infinitae, quia, dato tum unde, subtracto principio *, appetitus a nullo
:
^

quolibet numero, ratio alium maiorem excogitare moveretur. Id autem quod est principium in exe-
potest ". Sed desiderium finis sequitur apprehen- cutione est unde incipit operatio
, unde isto : ,

sionem rationis. Ergo videtur quod etiam P in fi- principio subtracto, nullus inciperet aliquid ope-
nibus procedatur in infinitum. rari. Principium autem intentionis est ultimus
3. Praeterea, bonum et finis est obiectum vo- finis: principium autem ^ executionis est primum «

luntatis. Sed voluntas infinities potest reflecti supra eorum quae sunt ad finem, Sic ergo ex neutra
seipsam: possum enim velle aliquid, et velle me parte possibile est in infinitum procedere: quia
velle illud, et sic in infinitum. Ergo in finibus hu- si non esset ultimus finis, nihil appeteretur, nec

manae voluntafis proceditur in infinitum, et non aliqua actio terminaretur nec etiam quiesceret ,

est aliquis ultimus finis humanae voluntatis. intentio agentis ; si autem non esset primum in
Sed contra est quod Philosophus dicit, II Me- his quae sunt ad finem, nullus inciperet aliquid
• S.Th. lect.iv.- taphys.*, quod qui infinitum faciiint, auferunt na- operari, nec terminaretur consilium, sed in infi-
Did. lib.Ia, c. 11,
n. 9. turam boni. Sed bonum est quod habet rationem nitum procederet.
finis. Ergo contra rationem finis est quod proce- Ea vero quae non habent ordinem per se,
datur in infinitum. Necesse est ergo ponere unum sed per accidens sibi- invicem coniunguntur, nihil
ultimum finem. prohibet infinitatem habere: causae enim per ac-
Respondeo dicendum quod, per se loquendo. cidens indeterminatae sunt. Et hoc etiam modo

o) sunt . . . potest. - Pro quia.quod ABCDEGHII,; pro dato, ra- ?) - Om. PFHIa.
etiam.
tio ACDEFGHIKI.pB ; iidem ante aUum
omittunt ratio; maiorem om. Y) iam - Om. Pa.
codices et a; possunt esse infinitae, quia, dato quolibet numero, alium 5) principio. - scilicet primo principio F, isto principio K.
maiorem excogitare potes P. e) autem. — primum addunt BF.
 ,

12 QUAESTIO I, ARTICULUS IV

contingit esse infinitatem per accidens in finibus, Ad secundum dicendum quod in his quae sunt
et in his quae sunt ad finem '•.
per se, ratio incipit a principiis naturaliter notis,
Adprimum ergo dicendum quod de ratione boni et ad aliquem terminum progreditur. Unde Phi-
• Cap.
est quod aliquid ab ipso effluat, non tamen quod losophus probat, in I Poster. *, quod in demonstra- III, n. 2.'
S.Tli. lect. vii.

ipsum ab alio procedat. Et ideo, cum bonum ha- tionibus non est processus in infinitum, quia in
beat rationem finis, et primum bonum sit ultimus demonstrationibus attenditur ordo aliquorum per
finis, ratio ista non probat quod non sit ultimus se ad invicem connexorum, et non per accidens.
finis; sed quod a fine primo supposito procedatur In his autem quae per accidens connectuntur, nihil
in infinitum inferius versus ea quae sunt ad fi- prohibet rationem in infinitum procedere. Accidit
nem. Et hoc quidem competeret, si consideraretur autem quantitati aut numero praeexistenti, inquan-
sola virtus primi boni, quae est infinita. Sed quia tum huiusmodi, quod ei addatur quantitas aut
primum bonum habet diffusionem secundum intel- unitas. Unde in huiusmodi nihil prohibet rationem
lectum, cuius est secundum aliquam certam for- procedere in infinitum.
mam profluere in causata; aliquis certus modus
^ Ad tertium dicendum quod illa multiplicatio
adhibetur bonorum effluxui a primo bono, a quo actuum voluntatis reflexae supra seipsam, per ac-
omnia alia bona participant virtutem diffusivam. cidens se habet ad ordinem finium. Quod patet
Et ideo diffusio bonorum non procedit in infini- ex hoc, quod circa unum et eundem finem ^ in-
Vers. 21.
tum, sed, sicut dicitur Sap. xi *, Deus omnia dis- differenter semel vel pluries supra seipsam vo-
posuit iti numero, pondere et mensura. luntas reflectitur.

X,) fmem. - fines ABCDGHIKa. 0) finem. - actum PsH et a.

r,) certam formam - formam G, causam certam Pa.

Commentaria Cardmalis Caietani

articulo quartoeiusdem primae quaestionis, dubium nostra ferretur, in primo actu esset status, sicut est in in-
IN
est responsionem ad primum, cum dicitur quod
circa tellectu angeli.- Si vero sit sermo de effluxu in re sic tanto ,

de ratione boni est quod aliquid ab ipso effluat. Nam si magis constat quod non est de Fatione boni diffundere se,
hoc est verum, sequitur primo quod de ratione boni quod sed esse diffusivum sui. Quoniam bonum ad actualem dif-
est essentia divina, est quod aliquid ab ipsa effluat. Et cum fusionem sui in re non pervenit immediate, sed mediante
'

illud quod est de ratione alicuius, necessario conveniat illi causa efficiente, voluntate scilicet, cuius est obiectum, a qua
sequitur quod necessario ab essentia divina aliquid effluat. fit quod sit actualiter finis alicuius, cuius erat finis aptitu-
Et sic non libere, sed necessario res effluxerunt in esse dinaliter tantum. Et propterea prima obiectio * nihil officit. Cf. num.i.
a Deo. IV. Ad secundum * autem dicendum est quod, cum bo- Cf. ibid.

Sequitur secundo, quod intellectus divinus, moderando num multipliciter dicatur , sicut et ens , non est unicum
effluxum bonorum a primo bono, auferat a bono id quod iudicium de omni bono dandum; sed discernendum est
est de ratione eius. Quod et impossibile est, et non est quod aliquid dicitur bonum quia est quod est bonum,
fas tribuere divinae sapientiae, quae disponit otnnia sua- aliquid quia est quo aliquid est bonum, aliquid ut actio
*5ap.viii,vers.i. viter *. - Probatur sequela. Quia, constituendo ultimum boni, aliquid ut terminus consummans esse bonum, et
bonum inferius, cum illud, quia bonum est, habeat de huiusmodi. Et dicendum quod unumquodque eo modo
ratione sua quod aliquid ab eo effluat; et quia ultimum, quo est bonum, est diffusivum sui in appetitu: et similiter
nihil ab eo effluit; oportet quod sit ablatum ab eo id quod unumquodque eo modo quo est bonum, est effusivum sui
est de ratione eius. in re, idestcommunicativum sui, vel ut principium, vel
II. Ad hoc dicitur quod inter finem et bonum hoc ut terminus, vel ut subiectum, vel ut passio, etc. Et sic
interest, quod, cum finis habeat duo, scilicet esse obiectum divina sapientia et finem constituit processui bonorum a
appetitus (habet enim rationem appetibilis), et esse causam primo bono, dum finila ea constituit in numero, pondere
finalem (finis enim alicuius est finis), et secundum horum et mensura; et nullum bonum eo quod est de ratione sua,
oritur ex primo (nam finis ex eo quod appetibilis, causat privavitsed unicuique non eodem
; modo distribuit modos
finaliter); bonum exercet rationem finis quoad primum. communionis, ut simul communio omnium et status da-
•
^p. I, n. I. - Propterea et in I Ethic. * dicitur, Bonum est quod omnia retur bonis. Ab ultimo namque bono, etsi non emanet
appetunt: et divina essentia habet rationem boni respectu aliquid in re ulterius, est tamen hoc bonum quod est ter-
suae naturalis voluntatis, utpote proprium obiectum illius, minare effluxum boni et perficere ac consummare rem in
cuius constat non esse finem positive, sicut nec aliam cau- esse perfecto;quod non parum boni est.
sam. Secundum autem exprimitur nomine finis. Et pro- V. In eodem quarto articulo dubium occurrit circa re-
pterea bonum exercet finem in seipso, et in his quae sunt sponsionem ad secundum, quo pacto potest esse verum
ad finem, utpote appetibilis rationem habentia: finis autem quod inter species numerorum sit ordo per accidens, et
distinguitur contra ea quae sunt ad finem ut causa ab , processus in infinitum, quia accidit numero praeexistenti
effectu. quod ei addatur unitas. Videtur enim in primis contra com-
III. Ex his autem deducitur, cum duplex sit effluxus munem animi conceptionem, scilicet quod inter species est
a bono, scilicet in appetitu et in re (et primus in littera ordo per Et probatur ratione: quia una species, puta
se.
vocatur secundum ordinem intentionis, secundus executio- trinitas, per se prior quaternitate, et quaternitas est per
est
nis) ;sermo de effluxu in appetitu, constat quod de
si sit se posterior trinitate, et simile est de trigono et tetragono.
ratione boni est non quod appetatur, sed quod sit appe- VI. Ad hoc dicitur breviter (quia extra moralia est ma-
tibile ac per hoc, non quod ab eo aliquid effluat, sed quod
; teria haec) quod aliud est loqui de ordine entium, et aliud
sit tale a quo effluat appetitus sui. Et si contra hoc op- de ordine eorum ut causae et causati. Sermo praesens est
ponatur processus in infinitum, quia si quodlibet bonum de ordine finium, idest causarum finalium: et propterea, de
pariet sui amorem, et ille amor, cum sit bonum, pariet sui ordine causandi loquendo dicitur quod numerus praece-
,

amorem, et sic in infinitum : facilis est responsio ex re- dens est causa per accidens numeri sequentis quia accidit ,

sponsione ad tertium, quod hoc, cum sit per accidens, non numero praeexistenti, puta octonario, ut sic, quod addatur
inconvenit sortiri infinitatem , sicut in actibus reflexis in- unitas et fiat novenarius. Obiectio autem militat de ordine
tellectus. Si enim eodem actu in obiectum et actum mens ipsarum specierum absolute, non in ratione causae et causati.
 ,

QUAESTIO I, ARTICULUS V i3
Sed si studiose inquiritur quomodo in speciebus nu- Huiusmodi autem species, cum non sint nec esse possint
merorum, figurarum et proportionum, datur processus in in actu, sed semper sint in actu permixto potentiae, ut
infinitum, et tamen communiter dicitur quod in per se patet in IX Metaphys. *; non sunt inter entia nisi secun- ' Lect. V. - Did.
lib. Vm, cap.Ti,
ordinatis entibus non datur processus in infinitum dicen- : dum quid ut est infinitum. Et propterea non de eis in-
,
n. 5.
dum est quod illud commune dictum intelligendum est telligitur, cura dicitur quod in entibus habentibus per se
de entibus simpliciter, non de entibus secundum quid. ordinem, non est processus in infinitum.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM UNIUS HOMINIS POSSINT ESSE PLURES ULTIMI FINES

»D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod quod ultimus finis ita impleat totum hominis ap-
possibile sit voluntatem unius hominis petitum, quod nihil extra ipsum appetendum re-
*in plura ferri simul, sicut in ultimos linquatur. Quod esse non potest, si aliquid extra-
^fines. enim Augustinus, XIX de
Dicit neum ad ipsius perfectionem requiratur. Unde non
Civ. Dei *, quod quidam ultimum hominis finem potest esse quod in duo sic tendat appetitus, ac
posuerunt quatuor, scilicet ijt voluptate , in
in si utrumque sit bonum perfectum ^ ipsius.
quiete , in primis " naturae et in virtute. Haec , Secunda ratio est quia, sicut in processu ra-
autem manifeste sunt plura. Ergo unus homo po- tionis principium est id quod naturaliter cogno-
test constituere ultimum finem suae voluntatis in scitur, ita ^ in processu rationalis appetitus, qui
multis. est oportet esse principium id quod
voluntas,
Praeterea, ea quae non opponuntur ad in-
2. naturaliter Hoc autem oportet esse
desideratur.
vicem se invicem non excludunt. Sed multa
, unum: quia natura non tendit nisi ad unum. Prin-
inveniuatur in rebus quae sibi invicem non op- cipium autem in processu rationalis appetitus est
ponuntur. Ergo si unum ponatur ultimus finis ukimus finis. Unde oportet id in quod tendit vo-
voluntatis, non propter hoc alia excluduntur. luntas sub ratione ultimi finis, esse unum.
3. Praeterea, voluntas per hoc quod constituit Tertia ratio est quia, cum actiones voluntariae
ultimum finem in aliquo, suam liberam poten- ex fine speciem sortiantur, sicut supra * habitum Art. 3.

tiam non amittit. Sed antequam constitueret ul-
timum finem suum in illo puta in voluptate
poterat constituere finem suum ulfimum in alio,
puta in divitiis. Ergo etiam postquam constituit
aliquis ultimum finem suae voluntatis in volu-
ptate, potest simul constituere ultimum finem in
divitiis. Ergo possibile est voluntatem unius ho-
minis simul ferri in diversa, sicut in uldmos fines.
Sed contra, illud in quo quiescit aliquis sicut
in ultimo fine, hominis aflfectui dominatur: quia
ex eo totius vitae suae regulas accipit. Unde de
iii*: Quorum deiis venter est:
Vers. 19.
'
est, oportet quod a fine ultimo, qui est commu-
,
nis, sortiantur^ rationem generis: sicut et naturalia
ponuntur in genere secundum formalem rationem
communem. Cum igitur omnia appetibilia volun-
tatis, inquantum huiusmodi, sint unius generis,
oportet ultimum finem esse unum. Et praecipue
quia in quolibet genere est unum primum prin-
cipium: ultimus autem finis habet rationem primi
principii, ut dictum est.
Sicut autem se habet uldmus finis hominis
simpliciter ad totum humanum genus, ita se ha-
bet ultimus finis huius hominis ad hunc hominem.

gulosis dicitur Philip.

quia scilicet constituunt ultimum finem in deUciis Unde oportet quod, sicut omnium hominum est
Vers. 24.
ventris. Sed sicut dicitur Matt. vi *, nemo potest naturaliter unus finis ultimus, ita huius hominis
'

duobus dominis servire , ad invicem
ordinatis. Ergo impossibile est esse plures ukimos
fines unius hominis ad invicem non ordinatos.
Respondeo dicendum quod impossibile est quod
voluntas unius hominis simul se habeat ad di-
'
scilicet non voluntas in uno ultimo fine statuatur.
Ad primum ergo dicendum quod omnia illa plura
accipiebantur in ratione unius b.oni perfecti ex his
constituti, ab his qui in eis ultimum finem po-
nebant.

D. 624.
versa, sicut ad ultimos fines *. Cuius ratio potest
triplex assignari. Prima est quia, cum unumquod-
que appetat suam perfectionem, illud appetit ali-
quis ut ultimum finem, quod appetit ut bonum
Ad secundumdicendum quod, etsi plura ^ accipi
possint quae ad invicem oppositionem non ha-
beant, tamen bono perfecto opponitur quod sit
aliquid de perfectione rei extra ipsum ''.

perfectum et completivum sui ipsius. Unde Au- Ad tertium dicendum quod potestas voluntatis
Cap. gustinus dicit, XIX de Civ. Dei *: Finem boni non habet ut faciat opposita esse simul. Quod
niinc dicimus, non quod consumatur P ut non sit, confingeret, si tenderet in plura disparata sicut
* In corp. , et
sed quod perficiatur ut plenum sit. Oportet igitur in ulfimos- fines, ut ex dictis * patet. resp. ad 2.

- bonis PKsB, principiis LsH.

a) primis. S) ita. - ita et codices.
consumatur. - consumitur Pa. - Pro perficiatur, perficitur PBC £) sortiantur. - sortiatur ACDFGHILa, omnes sortiantur K.
P)
DEGHa; pro plenum, plene Pa. t) plura.- plura aliqua codices.-Pro possint, possunt PDGKpCeta.
- per/ectivum P. ipsum. — ipsam PK.
T) perfectum.
r,)

Commentaria Oardinalis Caietani

N articulo quinto eiusdem primae quaestionis, adverte corpore. Procedunt enim ex diversis capitibus nam prima, :

I primo titulum, quod intelligo ipsum de simul fieri tam ex eo quod ultimus finis habet rationem boni perfecti re-
actu, quam affectu seu habitu, - Deinde vim rationum in spectu illius; secunda, ex eo quod habet rationem primi
 ;

u QUAESTIO I, ARTICULUS VI
boni naturalis; ex eo quod habet rationem primi
tertia, quod intendit, cum avertitur a Deo peccando mortaliter;
Et
specificantis. prima ratio clarius convincat, et pro-
licet et quod non habeat simul in habitu diversa ut ultimos
pterea illa utitur Auctor in responsionibus argumentorum fines; cum contingat eundem hominem simul esse in dis-
eodem tamen modo omnes clarificant. Nam sicut repugnat paratis peccatis mortalibus, puta gula et iniustitia, ita
divitias, verbi gratia, ex una parte, et voluptatem ex altera quod neutri per alterum afficitur, sed ebrietas eum secun-
parte ,constituere simul duo bona completa unius quia ,
dum se delectat, et similiter iniustitia.
sequitur quod neutrum seorsum est sufficiens, ac per hoc Ad hoc breviter dicitur quod omnes fines proximi
III.

utrique aliquid deficit, et utrumque est incompletum; ita
repugnat haec eadem constituere simul duo prima bona
naturalia, quia neutrum esset primum a quo inciperet motus
voluntatis; et similiter repugnat eadem constituere duo
prima specificantia quia neutruni eorum esset specificans
,
peccatorum mortalium uniuntur in uno ultimo fine, qui
est ipsemet peccator: quoniam amor sui usque in contem-
ptum Dei, constituit civitatem Babylonis, sicut amor Dei
usque ad contemptum sui, lerusalem *. Unde huiusmodi ' Aug. de Civ.
Dei, lib. XIV,
peccator nec in gulae nec in iniustitiae apparenti bono cap. XXVIII E- ;

primum. Unde hae rationes, directe concludentes unitatem seorsum constituit ultimum finem (cuius signum est, quia narrat.
LXIV.
in Psal.

formalem ultimi finis in unoquoque, quia habet rationem neutrum sibi sufficit): sed omnia commutabilia bona ad
completi, naturalis, et specjficantis primo; simul concludunt quae peccator convertitur, referuntur ad unum communem
quod impossibile est simul poni huiusmodi rationem for- finem, qui est simpliciter ultimus sibi, scilicet ipsummet;
malem in diversis e regione condivisis , ita ut distinguatur quoniam omnia appetit ut conferentia ad bonum proprium.
ipsa ratio formalis in eis, et fiant simul duo ultimi fines Ita quod huiusmodi bona non appetuntur ut fines ultimi
'
In resp. ad i. unius hominis. Cum quo tamen stat, ut in littera dicitur *, simpUciter, sed ut fines ultimi partiales; ut scilicet partes
quod ponatur in pluribus tanquam partibus inte-
ratio ista boni proprii, quod est simpliciter finis ultimus illius, et
grantibus unum subiectum adaequatum illius. intentum in omni peccato mortali. Littera autem docet
II. Sed unum hic occurrit novitiorum dubium, quo- impossibile esse quod unius simul sint plures fines ultimi
modo stant haec duo simul, quod quilibet peccator con- simpliciter. Et propterea nuUa est contrarietas inter pro-
stituat sibi ultimum finem in illo commutabili bono ad posita.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM HOMO OMNIA QUAE VULT, VELIT PROPTER ULTIMUM FINEM
IV Sent., dist xlix, qu. i, art. 3, qu' 4; Cont. Gent., cap. ci.

D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod fiunt a natura, quam in his quae fiunt ab arte.
non omnia quaecumque homo vult, pro- Et ideo omnis inchoatio perfectionis ordinatur
P

pter ultimum finem velit. Ea enim quae in perfectionem consummatam, quae est per ul-
%ad finem ultimum ordinantur, seriosa timum finem.
dicuntur, quasi utilia. Sed iocosa a seriis distin- Secundo, quia ultimus finis hoc modo se habet
guuntur. Ergo ea quae homo iocose agit, non in movendo appetitum, sicut se habet in aliis
ordinat in ultimum finem. motionibus primum movens. Manifestum est au-
"<

2. Praeterea, Philosophus dicit, in principio tem quod causae secundae moventes non mo-
* Cap. II, n. 3
sqq.-S.Th.lect. Metaphys. *, quod scientiae speculativae propter vent nisi ^ secundum quod moVentur a primo
II.
seipsas quaeruntur. Nec tamen quod
potest dici movente. Unde secunda appetibilia non movent
quaelibet earum sit ultimus finis.Ergo non om- appetitum nisi in ordine ad primum appetibile,
nia quae homo appetit, appetit propter ultimum quod ultimus finis.
est
finem. Ad primum ergo dicendum quod actiones ludi-
3.Praeterea, quicumque ordinat aliquid in fi- crae non ordinantur ad aliquem finem extrinse-
nem aliquem ", cogitat de illo fine, Sed non sem- cum sed tamen ^ ordinantur ad bonum ipsius
;

per homo cogitat de ultimo fine in omni eo quod ludentis, prout sunt delectantes vel requiem prae-
appetit aut facit. Non ergo omnia homo appetit stantes. Bonum autem consummatum hominis est
aut facit propter ultimum finem. ultimus finis eius.
Sed contra est quod dicit Augustinus, XIX de Et similiter dicendum ad secundum, de scientia
Cap. Civ. Dei*'. Illud estfinis boni nostri, propter quod speculativa; quae appetitur ut bonum quoddam
amantur cetera, illud aiitem propter seipsum. . speculantis, quod comprehenditur sub bono com-
Respondeo dicendum quod necesse est quod pleto et perfecto quod est ultimus finis.
"•,

omnia quae homo appetit, appetat propter ulti- Ad tertium dicendum quod non oportet ut sem-
mum finem. Et hoc apparet duplici ratione. Primo per aliquis cogitet de ultimo fine, quandocumque
quidem, quia quidquid homo appetit, appetit sub aliquid appetit vel operatur: sed virtus primae
ratione boni. Quod quidem si non appetitur ut intentionis, quae manet
est respectu ultimi finis,
bonum perfectum, quod est ultimus finis, necesse in quolibet appetitu cuiuscumque rei, etiam si de
est ut appetatur ut tendens in bonum perfectum: ultimo fine actu non cogitetur. Sicut non oportet
quia semper inchoatio alicuius ordinatur ad con- quod qui vadit per viam, in quolibet passu co-
summationem ipsius ; sicut patet tam in his quae gitet de fine.

a) f.nem aliquem. - finem Pa. S) nisi. - Om. P.

^) ideo. - ita Pa. - Eaedem pro per, propter. €) tainen. - tantum P ; non ordinantur . . . tamen om. a.
f) primum. - primus ABCDEGHIL. Vj et perfecto. - Om. codices.
 ,:

QUAESTIO I, ARTICULUS VII j5

Commentaria Cardinalis Oaietani

sexto articulo unum oportet prae oculis semper ha- recte consideretur. Nos enim loquimur de ultimo fine for-
IN
bere, ut non fallamur, scilicet distinctionem inter ulti- maliter: et diciraus quod nihil potest appeti nisi ipse aut
mum finem hominis formahter, vel materialiter quae in,
propter ipsum; et quod nec negative nec contrarie potest
articulo septimo exprimuntur. Ultimus enim finis forma- aliter appeti.
liter nihil aliud est quam bonum perfectum cuiusque, ut Et ad primum motivum Scoti patet solutio in littera,
in quinto dicitur articulo. Et de uhimo fine formahter hic in responsione ad 3 in hoc articulo ubi dicitur quod
,

sextus articulus verificatur primo. De uhimo autem fine intellectu aliud cogitante, voluntas vult propter ultimum
materiahter verificatur secundario ut scihcet induit illius
, finem virtualiter, etsi non actualiter; et hoc sufficit.
rationem formalem: oportet enim quaecumque homo vult, Ad secundum vero patet responsio ex dictis in eodem
quod veiit propter suam perfectionem quoniam, ut in
;
articulo ad i et ad 2. Inde enim habetur quod quod-
* Cap. II, n. 2.
" Octavo dicitur Ethic. *, amabile quidem bonum, unicuique cumque partiale bonum appetatur, appetitur saltem ut
S. Th. lect. II.
autem proprium. bonum appetentis et consequenter propter ultimum finem.
:

II. Et si hoc advertisset Scotus, non dixisset forte quod Nam, ut in eodem corpore dicitur, inchoatio alicuius or-
scripsit in Quarto, dist. xlix, illa quaestione, Utrum omnia dinatur ad consummationem eius.
•Qu.x.-Cf.Part. quae appetit homo, appetat propter beatitudinem *. Tenet Ad motivum autem de contrarie appetibili manifesta ,

2,^Comment.^n." enim partem negativam quia homo potest libero appetitu

: est responsio: quoniam nullus potest appetere contrarium
V sqq. velle non propter beatitudinem, tam negative quam contra- suae plenae perfectionis. Quoniam quidquid appetit, appetit
rie. Negative quidem tum quia intellectus potest aliud
, ut perfectionem habeat aliquam; quamvis appetat contra
quam beatitudinem cogitare, et consequenter voluntas velle. talem rem quae est ultimus finis ut patet in peccante
,

Tum quia intellectus potest aliquod bonum considerare ut mortaliter; et praeter illam, ut patet in peccante venialiter.
bonum in se, non considerando ut bonum ad finem: ergo Nec te moveat quod etiam actus speculativos diligimus
et voluntas potest velle illud. Contrarie vero, quia, stante propter finem. Quoniam, ut hic et inferius in quaest. xin,
certitudine de beatitudine in Deo etc, et malitia fornica- art. 3, ad i, discere potes, dicuntur non propter aliud, non

tionis, potest homo veUe fornicari. per negationem ultimi finis sed per negationem alterius
,

Sed haec faciUime cedunt, si beatitudo (de qua hic proximi et proprii finis. Et similiter dicuntur fines aliorum,
sermo non esset, nisi ratio ultimi finis hominis et beati- non per affirmationem ultimi finis, sed in illo ordine, etc.
tudinis formahter esset eadem, quoad hanc difficultatem) In articulis septimo et octavo nihil occurrit scribendum.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM SIT UNUS ULTIMUS FINIS OMNIUM HOMINUM
Supra, art. 5 ; I Ethic, lect. ix.

quod
D sEPTiMUM sic PROGEDiTUR. Videtur perfectionem adimpleri, quae est ratio ultimi fi-
non omnium hominum sit unus finis nis, ut dictum est *. Sed quantum ad id in quo * Art. 5.

ultimus. Maxime enim videtur hominis ista ratio invenitur, non omnes homines conve-

l^ultimus finis esse incommutabilebonum. niunt in ultimo fine: nam quidam appetunt di-
Sed quidam avertuntur ab incommutabili bono, tanquam consummatum bonum quidam
vitias ,

peccando. Non ergo omnium hominum est unus autem voluptatem quidam vero quodcumque,

laltimus finis. aliud. Sicut etomni gustui delectabile est dulce

2. Praeterea, secundum ultimum finem tota sed quibusdam maxime delectabilis est dulcedo
vita hominis regulatur. Si igitur esset unus ulti- vini, quibusdam dulcedo mellis, aut alicuius ta-

mus finis omnium hominum, sequeretur quod in lium. Illud tamen dulce oportet esse simpliciter
hominibus non essent diversa studia vivendi. melius delectabile, in quo maxime delectatur qui
Quod patet esse falsum. habet optimum gustum. Et similiter illud bonum
3. Praeterea, finis est actionis terminus. Actio- oportet esse completissimum, quod tanquam ul-
nes autem sunt singularium. Homines autem, etsi timum finem appetit habens affectum bene dis-
conveniant in natura speciei, tamen differunt se- positum.
cundum ea quae ad individua pertinent. Non ergo Ad primum ergo dicendum quod illi qui peccant,
omnium hominum est unus ultimus finis. avertuntur ab eo in quo vere invenitur ratio ul-
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIII de timi finis : non autem ab ipsa ultimi finis inten-
Cap. iii. Trin. *, quod omnes homines conveniunt in ap- tione, quam quaerunt falso in aliis rebus.

petendo ultimum finem, qui est beatitudo. Ad secundum dicendum quod diversa studia vi-
Respondeo dicendum quod de ultimo fine pos- vendi contingunt in hominibus propter diversas
sumus loqui dupliciter: uno modo, secundum ra- res in quibus quaeritur ratio summi boni.
tionem ultimi finis; alio modo, secundum id in Ad tertium dicendum quod, etsi actiones sint
quo finis ultimi ratio Quantum igitur
invenitur. singularium, tamen primum principium agendi in
ad rationem ultimi omnes conveniunt in
finis, eis est natura, quae tendit ad unum, ut dictum
appetitu finis ultimi: quia omnes appetunt suam est *. Ibid.
 i6 QUAESTIO I, ARTICULUS VIII

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM IN ILLO ULTIMO FINE ALIAE CREATURAE CONVENIANT
Part. I, qu. ciii, art. 2; II Sent., dist. xxxvm, art. i, 2; III Cont. Gent., cap. xvii, xxv;
De Verit., qu. v, art. 6, ad 4.

^D ocTAVUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Respondeo dicendum quod, Philosophus sicut
in ultimo fine hominis etiam omnia alia dicit in II V Metaphys. **, finis s.^:
Physic. * '^
et in ''^c?.'
i?".'

enim respondet prin-

'conveniant. Finis dupliciter dicitur, scilicet cuius, et quo: idest ipsa
" DeAnima, lib.
Sed illud quod est principium
;jcipio. res in qua ratio boni invenitur, et usus sive ade- II, cap. IV, n.2,5.
- S.Th. lect.vii.
hominum scilicet Deus est etiam principium
, , ptio illius rei. Sicut si dicamus quod motus cor-
« omnium aliorum. Ergo in ultimo " fine hominis poris gravis finis est vel locus inferior ut res, vel
omnia alia communicant. hoc quod est esse in loco inferiori, ut usus: et
2. Praeterea, Dionysius de Div. dicit, in libro finis avari est vel pecunia ut res, vel possessio
•cap.iv.-s.Th. Nom.*, quod Deus convertit omnia ad seipsum, pecuniae ut usus.
p tanquam ad iiltimum finem. Sed ipse est etiam P Si ergo loquamur de ultimo fine hominis quan-
ultimus finis hominis quia solo ipso fruendum est,
: tum ad ipsam rem quae est finis, sic in ultimo
•DeDoct.christ. Auaustiuus dicit * "<. Ergo
ut ..'-'. in fine ultimo ho- fine hominis omnia alia conveniunt *: quia Deus D. 11133.
lib, I, cap. V , ,. ° .

»"• mmis etiam alia conveniunt. est ultimus finis hominis et omnium aliarum re-
^
3. Praeterea, finis ultimus hominis est obie- rum *.- Si autem loquamur de ultimo fine hominis D. 707.

3 ctum voluntatis. Sed obiectum ^ voluntatis est quantum ad consecutionem finis, sic in hoc fine *> 1

bonum universale, quod est finis omnium. Ergo hominis non communicant creaturae irrationales.
necesse est quod in ultimo fine hominis omnia Nam homo et aliae rationales creaturae conse-
conveniant. quuntur ultimum finem cognoscendo et amando
Sed contra est quod ultimus finis hominum Deum quod non competit aliis creaturis, quae
:

est beatitudo; quam omnes appetunt, ut Augu- adipiscuntur ultimum finem inquantum partici-
De Trin. lib stinus dicit *. Sed non cadit in animalia * ratio- pant aliquam similitudinem Dei, secundum quod
XIII, cap. III, IV
nis expertia ut beata sint, sicut Augustinus dicit sunt, vel vivunt, vel etiam cognoscunt.
* Qu. V. in libro Octoginta trium Quaest. *. Non ergo in Et per hoc patet responsio ad obiecta: nam
ultimo fine hominis alia conveniunt. beatitudo nominat adeptionem ultimi finis.

- a) idtimo. — Omittunt codices et a. - Pro communicant , conve- 3) obiectum. - bonum Pla.

.1 .11
niunt FI. e) animalia. — aliqua alia codices et a.

P) est etiam. - etiam EpH, est PSH et a. K) in II Physic. et. - Om. Pa.
f) ut Augustinus dicit. - Om. Pa. rj) hoc. - Om. ACDEFGHKL. - Pro communicant, conveniunt GK.
 :

QUAESTIO II, ARTICULUS I 17

9UAESTIO SECUNDA
DE HIS IN QUIBUS HOMINIS BEATITUDO CONSISTIT
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

* Cf.
trod.

Qu.
qu.

ra.
a
I, In-

D
sit *
considerandum est de beatitudine *:
EiNDE
'primo quidem, in quibus sit; secundo, quid
tertio % qualiter eam consequi possimus **.
;
Tertio
Quarto
utrum in fama, sive in gloria.
:

utrum in potestate.
:

Quinto: utrum in aliquo corporis bono.

Qu. V. Circa primum quaeruntur octo. Sexto: utrum in voluptate.
Primo: utrum beatitudo consistat in divitiis. Septimo utrum in aliquo bono animae.
:

Secundo utrum in honoribus.

: Octavo utrum in aliquo bono creato.
:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN DIVITIIS

III Cont. Gent., cap. xxx; I Ethic, lect. v.

>DPRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod se natura non iuvatur, ut denarii sed ars humana ;

beatitudo hominis in divitiis consistat. eos adinvenit propter facilitatem commutationis,

'Cum enim beatitudo sit ultimus finis ut sint quasi mensura quaedam ^ rerum venalium.
^hominis, in eo consistit quod maxime Manifestum autem quod in divitiis natu-
est
in hominis affectu dominatur. Huiusmodi autem ralibus beatitudo hominis essenon potest. Quae-
Vers. 19.
sunt P divitiae: dicitur enim Eccle. x *: Pecuniae runtur enim huiusmodi divitiae propter aliud,
obediunt omnia. Ergo in divitiis beatitudo homi- scilicet ^ ad sustentandam naturam hominis: et
nis consistit. ideo non possunt esse ultimus finis hominis *,
2. Praeterea ,
secundum Boetium , in III de sed magis ordinantur ad hominem sicut ad fi-
Prosa II.
Consol. *, beatitudo est status omnium bonorum nem. Unde in ordine naturae omnia huiusmodi
aggregatione ^ perfectus. Sed in pecuniis omnia sunt infra hominem, et propter hominem facta;
possideri videntur: quia, ut Philosophus dicit in secundum illud Psalmi viii * Omnia subiecisti sub : Vers. 8.
Cap.
S.Tln.
V, n. 14.
lect. IX.
V ad hoc nummus est inventus, ut sit
Ethic. *, pedibus eius.
quasi fideiussor habendi pro eo quodcumque Divitiae autem artificiales non quaeruntur nisi
homo voluerit. Ergo in divitiis beatitudo consistit. propter naturales: non enim quaererentur, nisi
3. Praeterea, desiderium summi boni, cum quia per eas emuntur res ad usum vitae necessa- '

nunquam deficiat, videtur esse infinitum. Sed riae. Unde multo minus habent rationem uitimi
hoc maxime in divitiis invenitur: quia avarus non finis. Impossibile est igitur beatitudinem , quae
Vers. 9.
implebitur ^ pecunia, ut dicitur Eccle. v *. Ergo in est ultimus finis hominis, in divitiis esse.
divitiis beatitudo consistit. Ad primum ergo dicendum quod omnia corpo-
Sed contra, bonum hominis in retinendo bea- ralia obediunt pecuniae quantum ad multitudi- ,

titudinem ° magis consistit quam in emittendo nem ' stultorum, qui sola corporalia bona cogno-
Prosa V.
ipsam. Sed sicut Boetius in II de Consol. * dicit, scunt, quae pecunia acquiri «possunt. ludicium
divitiae effundendo , magis quam coacervando, autem de bonis humanis non debet sumi a stul-
tnelius nitent: siquidem avaritia semper odiosos, tis, sed a sapientibus sicut et iudicium de sapo-
:

claros largitas facit. Ergo in divitiis beatitudo ribus ab his qui habent gustum bene dispositum ^.
non consistit. Ad secundum dicendum quod pecunia ^ possunt V-

Respondeo dicendum quod impossibile est bea- haberi omnia venalia non autem spiritualia, quae
:

titudinem hominis in divitiis consistere. Sunt enim vendi non possunt. Unde dicitur Proverb. xvii * Vers. 16.

S. Th. lect. VII.

duplices divitiae, ut Philosophus dicit in I Polit. *, Quid prodest stidto divitias habere , cum sapien-
scilicet naturales, et artificiales. Naturales quidem tiam emere non possit.
I divitiae sunt, quibus homini subvenitur ad defe- Ad tertium dicendum quod appetitus natura-
ctus naturales tollendos: sicut cibus, potus, vesti- lium divitiarum non est infinitus quia secundum :

menta, vehicula et habitacula, et alia huiusmodi. certam mensuram naturae sufficiunt. Sed appe-
Divitiae autem artificiales sunt, quibus secundum titus divitiarum artificialium " est infinitus quia :

a) tertio.—tertio de his quae exiguntur ad beatitudinem, quarto E. »)) propter aliud, scilicet. — Om. Pla.
p) sunt. - proprie add. Pa. 8) hominis. - Om. Pa.
aggregatione. - congregatione codices et a, ubique. i) emuntur. - emitur ACFLpBD, emerentur sDH, emitteretur pH.
f)
S) implebitur.- impletur ABCDEFHIKL. x) multitudinem. - multitudines ACDEFGHILpB.
£) beatitudinem. - pecuniam F. - Pro consistit, existit ABCDEF X) dispositum. - moderatum Pa.
GHKL. jj.) pecunia. - pro pecunia CEGKL.
IJ) quaedam. - Ora. P. v) artijicialium. - acquisitialium CGILpABDH.

SUMMAE Theol. D. Thomae T. III. 3

 ;

18 ,
QUAESTIO II, ARTICULUS II

deservit concupiscentiae inordinatae, quae non temporalium bonorum est e converso , : nam
Cap. iii, n. 19. - modificatur, ut patet per Philosophum in I Polit. * quando iam habentur, ipsa contemnuntur, et alia
S. Tln. lect. vm.
AUter tamen est infinitum desiderium divitiarum, appetuntur; secundum quod significatur loan. iv*, Vers. 13.

et desiderium summi boni. Nam summum bo- cum Dominus dicit: Qui bibit ° ex hac aqua, per
num quanto perfectius possidetur, tanto ipsum- quam temporalia significantur sitiet iterum. Et ,

met ^ magis amatur, et alia contemnuntur quia : hoc ideo, quia eorum insufficientia magis cogno-
quanto magis habetur, magis cognoscitur. Et ideo scitur cum habentur. Et ideo hoc ipsum ostendit
* Vers. 29. dicitur Eccli. xxiv *: Qui edunt me, adhuc esiirient. eorum imperfectionem, et quod in eis summum
Sed in appetitu divitiarum, et quorumcumque bonum non consistit.

5) ipsummet. - ipsum Pa. 0) bibit. - biberit Pa.

I

Commentaria Cardmalis Caietani

N articulo primo quaestionis secundae, in argumento in tamen beatitudine, quia beatitudine indiget, substantia bea-
i:oppositum, adverte quod, licet beatius sit dare quam ac- titudinis consistit in accipiendo seu retinendo , et ex ipsa
Act. cap. XX, cipere, iuxta Domini sententiam *, simpliciter loquendo, emanat erogatio ut consequens.
vers. 35,
quia dare est affluentiae, accipere indigentiae; in hominis

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN HONORIBUS
III Cont. Gent., cap. xxvm; 1 Ethic, lect. v.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod et ita est signum et testimonium quoddam illius
beatitudo hominis in honoribus consi- excellentiae quae est in honorato. Excellentia
stat. Beatitudo enim, sive felicitas, est autem hominis maxime attenditur secundum ^
praemium virtutis, ut Philosophus dicit beatitudinem quae est hominis bonum perfe-
,

* Cap.ix, n. 3.- in I Ethic. * Sed honor maxime videtur esse id ctum; et secundum partes eius, idest secundum
S. Th. lect. XIV.

quod est virtutis praemium, ut Philosophus dicit illa bona quibus aliquid beatitudinis participatur. '^

* Cap. III, n. 15 ; in IV Ethic. * Ergo in honore maxime consistit Et ideo honor potest quidem consequi beatitudi-
s.Th. lect. vin.-
Cf.Iib.VIU,cap. beatitudo. nem, sed principaliter in eo beatitudo consistere
XIV, n. 2; s. Tn.
lect. XIV. 2. Praeterea, illud quod convenit Deo et ex- non potest.
cellentissimis, maxime videtur esse beatitudo, quae Ad primum ergo dicendum quod, sicut Philoso-
est bonum perfectum. Sed huiusmodi est honor, phus ibidem * dicit ^, honor non est praemium • Ethic. lib. IV,
cap. III, n. 17. -
' Cap. III, n.io. ut Philosophus dicit in IV Ethic. * Et etiam I virtutis propter quod virtuosi operantur: sed acci- S. Th. lect. IX.

S.Th. lect. VIII.

, Vers. 17. Tim. I *, dicit Apostolus: Soli Deo honor et glo- piunt honorem ab hominibus loco praemii, quasi
ria. Ergo in honore consistit beatitudo. a non habentibus aliquid maius ad dandiim ^ *. D. 710.
3.'Praeterea, illud quod est maxime deside- Verum autem praemium virtutis est ipsa beati-
ratum ab hominibus, est beatitudo. Sed nihil vi- tudo, propter quam virtuosi operantur. Si autem
detur esse magis desiderabile ab hominibus quam propter honorem operarentur, iam non esset vir-
honor: quia homines patiuntur iacturam in omni- tus, sed magis ambitio.
bus aliis rebus, ne patiantur aliquod detrimentum Ad secundum dicendum quod honor debetur
sui honoris.Ergo in honore beatitudo consistit. Deo et excellentissimis in signum vel testimo-
,

Sed contra, beatitudo est in beato. Honor au- nium excelientiae praeexistentis non quod ipse :

tem non est in eo qui honoratur, sed magis in honor faciat eos excellentes.
honorante, qui reverentiam exhibet honorato, ut Ad tertium dicendum quod ex naturali desi-
Philosophus dicit in I Ethic. * Ergo in honore derio beatitudinis quam consequitur honor, ut
,
s T£'Iect*v*''
beatitudo non consistit. dictum est *, contingit quod homines maxime In corpore.

Respondeo dicendum quod impossibile est beati- honorem desiderant. Unde quaerunt homines ma-
tudinem consistere in honore. Honor enim exhi- xime honorari a sapientibus, quorum iudicio cre-
« betur alicui propter aliquam " eius excellentiam dunt se esse excellentes vel felices.

o) aliquam. - Om. ADEFGHIKL. - eius om. EF. S) sicut Philosophus ibidem dicit. - Om. Pa. - Pro operantur, ope-
P) secundum. - circa Pa. rentur codiccs.
f) aliquid beatitudinis. - aliquis beatitudinis ACFGLpBD, aliquis e) aliquid maius ad dandum. - ad dandum maius Pa.
beatitudinis modus E, aliquis beatitudinis status K.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo, in corpore, nota quod ipsa felicitas appetendo beatitudinem, appetierunt excellentiam, quae est .
^^ j p^^.,
IN quod obiectum superbiae *. qu. lxih,
constituit excellentiam ; ut per hoc videas angeli, art.
 QUAESTIO II, ARTICULUS III 19

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN FAMA, SIVE GLORIA
III 0)nt. Gent., cap. xxix.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod citur, non potest causari a notitia humana: sed
beatitudo hominis consistat in gloria. magis notitia humana de beatitudine alicuius pro-
k In eo enim videtur beatitudo consistere,
quod redditur Sanctis pro tribulationi-
cedit et quodammodo causatur ab ipsa humana
beatitudine, vel inchoata vel perfecta. Et ideo in
bus quas in mundo patiuntur. Huiusmodi autem fama vel in gloria non potest consistere hominis
• Vers. 18. est gloria: dicit enim Apostolus, Rom. viii *: Non beatitudo. Sed bonum hominis dependet, sicut ex
sunt condignae passiones huius temporis ad futu- causa, ex cognitione Dei. Et ideo ex gloria quae
ram gloriam, quae revelabitur in nobis. Ergo bea- est apud Deum, dependet beatitudo hominis sicut
titudo consistit in gloria, ex causa sua: secundum illud Psalmi xc *: Eri- Vers. 15 , 16.

Praeterea, bonum est diffusivum sui " ut

2. , piam eum, et glorificabo eum, longitudine dierum
S. Th. lect. I. patet per Dionysium, iv cap. de Div. Nom *. Sed replebo eum, et ostendam illi salutare meiim.

per gloriam bonum hominis maxime diflfunditur Est etiam ^ aliud considerandum, quod humana
* Au^ust., Cont. in notitiam aliorum quia gloria, ut Ambrosius *
: notitia saepe fallitur, et praecipue in singularibus
Maxtm. Arian.,
lib.II(al.lib.m), dicit, nihil aliud est quam clara cum laude noti- contingentibus, cuiusmodi sunt actus humani. Et
cap. XIII.
tia. Ergo beatitudo hominis consistit in gloria. ideo frequenter humana gloria fallax est. Sed quia
3. Praeterea, beatitudo est stabilissimum bo- Deus falli non potest, eius gloria semper vera est.
norum. Hoc autem videtur esse fama vel gloria: Propter quod dicitur, II ad Cor. x * Ille proba- : Vers. 18.

quia per hanc quodammodo homines aeternita- tus est, quem Deus commendat.
tem sortiuntur. Unde Boetius dicit, in libro de Ad primum ergo dicendum quod Apostolus non
Lib. II, prosa
Consol.*: Vos immortalitatcm voMs propagarc vi- loquimr ibi de gloria quae est ab hominibus,
demini, cumfuturi famam temporis cogitatis. Ergo sed de gloria quae est a Deo coram Angelis eius.
P beatitudo hominis ^ consistit in fama seu gloria. Unde dicitur Marc. viii *: Filius hominis confite- • Vers. 38. - Cf.
Luc. vers. 8.
Sed contra, beatitudo est verum hominis bo- bitur eum in gloria Patris sui, coram Angelis 12,

num. Sed famam seu gloriam contingit esse fal- eius S

Prosa VI. sam: ut enim dicit Boetius, in Hbro III de Consol.*, Ad secundum dicendum quod bonum alicuius
plures magnum saepe nomen falsis vulgi opinio- hominis quod per famam vel gloriam est in co-
nibus abstulerunt. Quo quid turpius excogitari po- gnitione multorum, si cognitio quidem vera sit,
test? Nam
qui falso praedicantur, suis ipsi necesse oportet quod derivetur a bono existente in ipso
est laudibus erubescant. Non ergo beatitudo ho- homine: et sic praesupponit beatitudinem perfe-
minis consistit in fama seu gloria. ctam vel inchoatam. Si autem cognitio falsa sit,
Respondeo dicendum quod impossibile est bea- non concordat rei et sic bonum non invenitur :

titudinem hominis in fama seu gloria humana in eo cuius fama celebris habetur. Unde patet
consistere. Nam
gloria nihil aliud est quam clara quod fama nullo modo potest facere hominem
•lAugustinusioc. notitia ciim laude, ut Ambrosius * dicit. Res au- beatum.
cit. ,.. '
,
tem cognita ahter comparatur ad cognitionem Ad tertium dicendum quod fama non habet
T humanam, et aliter ad cognitionem divinam ^: stabilitatem immo falso rumore de facili perdi-
:

humana enim cognitio a rebus cognitis causatur, tur. Et si stabilis aliquando perseveret, hoc est
sed divina cognitio est causa rerum cognitarum. per accidens. Sed beatitudo habet per se stabi-
Unde perfectio humani boni, quae beatitudo di- litatem, et semper.

o) bonum est diffusivum sui. •

bonum est diffusivum ABCGILpDH, f) humanam . . . divinam. - divinam . . . humanam Pa.
bonum est diffusissimum F. 3) etiam. - etiam et ABCDEFGIKL.
P) hominis. — Om. Pa. e) eius. - Ora. H, sanctis ceteri.

Commentaria Cardmalis Caietani

articulo tertio, adverte quod Auctor non affirmat beati- rito: quia, ut patebit *, beatitudo nostra non consistit in Qu. seq.
IN
tudinem nostram consistere in gloria, Deum;
etiam apud cognosci, sed in cognoscere: quamvis dependeat a cognosci
sed dicit dependere illam ex cognitione divina quam habet a Deo, quia scientia Dei est causa rerum; et perficiatur, seu
de nobis, in qua consistit gloria nostra apud Deum. Et me- decoretur, per cognosci ab Angelis et Sanctis.
 ,

20 QUAESTIO II, ARTICULUS IV

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN POTESTATE
III Cont. Gent., cap. xxxi; Compend. Theol., part. II, cap. ix; De Regim. Princip., lib. I, cap. viii; In Mattk., cap. v.

»D QUARTUiM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod duci ad ostendendum quod in nuUo praemisso-
beatitudo consistat in potestate. Omnia rum * exteriorum bonorum beatitudo consistat. In art. isto et
praecedentibus.
'enim appetunt assimiiari Deo, tanquam Quarum prima est quia, cum beatitudo sit sum-
iultimo fini et primo principio. Sed ho- mum hominis bonum, non compatitur secum
mines qui propter simiiitu-
in potestatibus sunt, aliquod malum. Omnia autem praedicta possunt
dinem potestatis, maxime
videntur esse Deo con- inveniri et in bonis et in malis. - Secunda ratio
formes: unde et in Scriptura dii vocantur, ut est quia, cum de ratione beatitudinis sit quod sit
Vers. 28. patet Exod. xxii *, Diis non detrahes. Ergo in po- per se sufficiens, ut patet in I Ethic. *, necesse f * Cap. VII, n. 6,
7. - S. Th. lect.
testate beatitudo consistit. est quod, beatitudine adepta, nullum bonum ho- IX.

2. Praeterea, beatitudo est bonum perfectum. mini necessarium desit. Adeptis autem singulis
Sed perfectissimum est quod homo etiam alios praemissorum, possunt adhuc multa bona homini
regere possit ", quod convenit his qui in pote- necessaria deesse, puta sapientia, sanitas corporis,
statibus sunt constituti. Ergo beatitudo consistit et huiusmodi. - Tertia, quia, cum beatitudo sit bo-
in potestate. num perfectum, ex beatitudine non potest aliquod
3. Praeterea, beatitudo, cum sit maxime ap- malum alicui provenire. Quod non convenit prae-
petibilis, opponitur ei quod maxime est fugien- missis: dicitur enim Eccle. v *, quod divitiae in- Vers. 12.

dum. Sed homines maxime fugiunt servitutem, terdum conservantur in maliim domini sui; et si-
cui contraponitur potestas, Ergo in potestate bea- mile patet in aliis tribus. - Quarta ratio est quia
titudo consistit. ad beatitudinem homo ordinatur per principia in-
Sed contra, beatitudo est perfectum bonum. teriora: cum ad ipsam naturaliter ordinetur. Prae-
Sed potestas est maxime imperfecta. Ut enim missa autem quatuor bona magis sunt a causis
Prosa V. dicit Boetius, III de Consol. *, potestas humana exterioribus, et ut plurimum a fortuna: unde et
sollicitiidinum morsus expellere ^, formidinum bona fortunae dicuntur. Unde patet quod in prae-
aculeos vitare nequit. Et postea Potentem censes : missis nulio modo beatitudo consistit.
cui satellites latus ambiunt qui quos terret, ipse
,
Ad
primum ergo dicendum quod divina potestas
plus metuit? Non igitur beatitudo consistit in po- est sua bonitas unde uti sua potestate non potest
:

testate. nisi bene. Sed hoc in hominibus ^ non invenitur.

Respondeo dicendum quod impossibile est bea- Unde non sufficit ad beatitudinem hominis quod *
titudinem in potestate consistere, propter duo. assimiletur Deo quantum ad potestatem, nisi etiam
Primo quidem, quia potestas habet rationem prin- assimiletur ei quantum ad bonitatem.
•
-
S.Th.Iect.xiv.
Did. lib. IV,
cipii,ut patet in V
Metaphys. * Beatitudo autem Ad secundum dicendum quod, sicut optimum est
cap. XII. habet rationem ultimi finis. - Secundo, quia po- quod aliquis utatur bene potestate in regimine
testas se habet ad bonum et ad malum. Beati- multorum, ita pessimum
utatur. Et est si male
tudo autem est proprium et perfectum hominis ita potestas se habet et ad ad jnalum. bonum et
bonum. Unde magis posset consistere beatitudo Ad tertium dicendum quod servitus est impe-
aliqua in bono usu potestatis, qui est per virtu- dimentum boni usus potestatis: et ideo natura-
tem, quam in ipsa potestate. liter homines eam fugiunt "^, et non quasi in po-

Possunt autem quatuor generales rationes in- testate hominis sit summum bonum.

a) regere possit. - possit cogere vel regere F , cogere possit l 3) hominibus. — omnibus ABCDEFLpH.
congrue regere possit K, congrue possit regere PEa. e) hominis quod. - quod homo Pa. - Eaedem post nisi omittunt
P) expellere.
- explere ABCGKLpD. etiam.
Y) necesse
- hoc necesse Pa. K) fugiunt. - refugiunt ABCDFGHIKL. - et om. codices.

" Qu.Lxxv,art.2, Commentaria Oardinalis Caietani

Comment. num.
XIII sqq. ; qu.
Lxxvi , arl. I
,

IN
articulo quarto nihil occurrit. In sexto vero, responsio ad primum habet quaestionem,
Comment. num.
xxiv sqq. In quinto autem speculabilia in I Parte * declarata sunt. quae in qu. iv, art. 2 *, tractabitur. In Comment.
 , ,

QUAESTIO II, ARTICULUS V 21

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN ALIQUO CORPORIS BONO
IV Sent., dist. xlix, qu. i, art. i, qu' i; III Cont. Gent., cap. xxxii; Compend. Theol.,
part. II, cap. a.; I Ethic, lect. x.

QUiNTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod

s-^D ad aliquid sicut ad finem: non enim homo est
beatitudo hominis " consistat in bonis
i

summum bonum. Unde impossibile est quod ul-

Vers. i6.
corporis. Dicitur enim Eccli. xxx *: Non timus finis rationis et voluntatis humanae sit
^^^^''.'^est census siipra censum salutis corpo- conservatio humani '^
esse. C
ris. Sed in eo quod est optimum, consistit bea- Secundo quia, dato quod finis rafionis et vo-
titudo. Ergo consistit in corporis salute. luntatis humanae conservatio humani esse,
esset "^
1
2. Praeterea, Dionysius dicit, v cap. de Div. non tamen posset dici quod finis hominis esset
• S.Th. lect. I.
Nom. *, quod esse est melius quam vivere, et aliquod corporis bonum. Esse enim hominis con-
vivere melius ^ quam quae consequuntur,
alia sistit in anima et corpore: et quamvis esse corporis

Sed ad esse et vivere hominis requiritur salus dependeat ab anima, esse tamen humanae ani-
corporis. Cum
ergo beatitudo sit summum bo- mae non dependet
^
a corpore, ut supra
^
* osten-
.
•Part.i.qu.Lixv,
art.2; qu, Lxxvi,
num hominis videtur quod salus corporis ma-
, sum est; ipsumque corpus est propter animam, "J'^,
s-^Sji"-

xime pertineat ad beatitudinem. sicut materia propter

^
formam *,' et instrumenta - cf. comment:
* .
Caiet.supra.post
3. Praeterea, quanto aliquid est communius, propter motorem, ut per ea suas actiones exer- art praeced.

tanto ab altiori principio dependet: quia quanto ceat. Unde omnia bona corpons ordinantur ad
causa est superior, tanto eius virtus ad plura se bona animae, sicut ad finem. Unde impossibile
extendit. Sed sicut causalitas causae efficientis est quod in bonis corporis beatitudo consistat,
consideratur secundum influentiam, ita causalitas quae est ultimus hominis ^ finis.
finis secundum appetitum. Ergo sicut
attenditur Ad primum ergo dicendum quod, sicut corpus
prima causa efficiens est quae in omnia influit, ordinatur ad animam sicut ad finem, ita bona
ita ultimus finis est quod ab omnibus desidera- exteriora ad ipsum corpus. Et ideo rationabiliter
tur. Sed ipsum esse est quod maxime desideratur bonum corporis praefertur bonis exterioribus
ab omnibus. Ergo in his quae pertinent ad esse quae per censum significantur, sicut et bonum
' '

hominis, sicut est salus corporis, maxime con- animae praefertur omnibus bonis corporis.
sistit eius ^ beatitudo. Ad secundum dicendum quod esse simpliciter
Sed contra, secundum beatitudinem homo ex- acceptum, secundum quod includit in se omnem
cellit omnia animalia ^. Sed secundum bona
alia perfectionem essendi, praeeminet vitae et omni-
corporis, a multis animalibus superatur: sicut ab bus * subsequentibus*: sic enim ipsum esse prae- D. 559.
elephante in diuturnitate vitae , a leone in for- habet in se omnia subsequentia. Et hoc modo
titudine a cervo in cursu. Ergo beatitudo ho-
, Dionysius loquitur. - Sed si consideretur ipsum
minis non consistit in bonis corporis. esse prout participatur in hac re vel in illa, quae
Respondeo dicendum quod impossibile est bea- non capiunt totam perfectionem essendi, sed ha-
titudinem hominis in bonis corporis consistere ^, bent esse imperfectum sicut est esse cuiuslibet ,

propter duo. Primo quidem, quia impossibile est creaturae sic manifestum est quod ipsum esse
;

quod illius rei quae ordinatur ad aliud sicut ad cum perfectione superaddita est eminentius. Unde
finem ultimus finis sit eiusdem conservatio in
, et Dionysius ibidem dicit quod viventia sunt me-
esse. Unde gubernator non intendit, sicut ultimum liora existentibus, et intelligentia viventibus.
finem, conservationem navis sibi commissae eo ; Ad tertium dicendum quod, quia finis respondet
quod navis ad aliud ordinatur sicut ad finem principio, ex illa ratione probatur quod ultimus

scilicet ad navigandum. Sicut autem navis com- finis est primum principium essendi, in quo est
mittitur gubernatori ad dirigendum, ita homo est omnis essendi perfectio: cuius similitudinem ap-
I suae voluntati et rationi commissus; secundum petunt,secundum suam proportionem \ quaedam
Vers. 14. illud quod dicitur Eccli. xv *: Deus ab initio con- quidem secundum esse tantum, quaedam secun-
stituit hominem, et reliquit eum in manu consilii dum esse vivens, quaedam secundum esse vivens
sui. Manifestum est autem quod homo ordinatur et intelligens ^ et beatum. Et hoc paucorum est.

o) hominis. - Om. codices et a. hominis. - Om. Pa.

6)

P) melius.
- Om.
codices et a. censum. - sensum P.
t)

eius. - Om. Pa. x) omnibus. - perfectionibus addit P. - Pro enim, igitur, et post
1f)
8) alia animalia. - alia Fa, animalia ceteri. omnia addunt bona Pa.
e) consistere. - constare BCDGIa. X) proportionem. — perfectionem Pla.
X) humani. — sui codices et a. |ji) intelligens. — quaedam secundum esse vipens et intelligens ad-
r,) - sit ABCDEFGIKL. - Pro humani
esset. esse, humana in esse dit E.
K, esse humani ceteri.
 ,

22 QUAESTIO II, ARTICULUS VI

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN VOLUPTATE
IV Sent., dist. xliv, qu. i, art. 3, qu' 4, ad 3, 4; III Cont, Gent., cap. xxvii, xxxiii; I Ethic, lect. v.

D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod fectum, est ipsa essentia beatitudinis *; sed quod- * d. 437-

beatitudo hominis in voluptate consi- dam consequens ad ipsam sicut per se accidens.
stat. Beatitudo enim, cum sit ultimus Voluptas autem corporalis non potest etiam
finis, non appetitur propter aliud, sed modo praedicto sequi bonum perfectum. Nam
aliapropter ipsam. Sed hoc maxime convenit sequitur bonum quod apprehendit sensus, qui
delectationi ridiculum est enim ab aliquo quae-
: est virtus animae corpore utens. Bonum autem
rere propter quid velit delectari, ut dicitur in quod pertinet ad corpus, quod apprehenditur se-
* Cap.
S.Th.
11,
lect.
n 2,-
n.
X Ethic. * Ergo beatitudo maxime in voluptate cundum sensum, non potest esse perfectum ho-
et delectatione consistit. minis bonum. Cum enim anima rationalis excedat
2. Praeterea, causa prima vehementius impri- proportionem materiae corporalis, pars animae
* Prop. 1. - S .Th. mit quam secunda, ut dicitur in libro de Causis *. quae est ab organo corporeo absoluta, quandam
lect. 1.

Influentia autem finis attenditur secundum eius habet infinitatem respectu ipsius corporis et par-
appetitum. ergo videtur habere rationem
Illud tium animae corpori concretarum ^ sicut imma- :
^

finis ultimi, quod maxime movet appetitum. Hoc terialia sunt quodammodo infinita respectu mate-
autem est voluptas: cuius signum est quod de- rialium, eo quod forma per materiam quodam-
lectatio intantum absorbet hominis voluntatem et modo contrahitur et finitur, unde forma a materia
rationem, quod aUa bona contemnere facit. Ergo absoluta est quodammodo infinita. Et ideo sen-
videtur quod ultimus finis hominis, qui est bea- sus, qui est vis corporalis, cognoscit singulare
titudo, maxime in voluptate consistat. quod est determinatum per materiam: intellectus
3. Praeterea, cum appetitus sit boni, illud vero ,
qui est vis a materia absoluta, cognoscit
quod omnia appetunt, videtur esse " optimum. universale, quod est abstractum a materia, et
Sed delectationem omnia appetunt, et sapientes continet sub se infinita singularia. Unde patet
et insipientes, et etiam ratione carentia. Ergo de- quod bonum conveniens corpori, quod per ap-
lectatio est optimum. Consistit ergo in voluptate prehensionem sensus delectationem corporalem
beatitudo, quae est summum bonum. causat, non est perfectum bonum hominis, sed
Sed contra est quod Boetius dicit, in III de est minimum quiddam in comparatione ad bo-
Prosa vii Consol. *: Tristes exitus esse voluptatum, quisquis num animae. Unde Sap. vii * dicitur quod omne ' vers. 9.

reminisci libidinum suarum volet, intelliget. Quae aurum, in comparatione sapientiae, arena est exi-
si beatos efjicere possent, nihil causae est ^ quin gua. Sic igitur neque voluptas corporaHs est ipsa
pecudes quoque beatae esse dicantur. beatitudo, nec est per se accidens beatitudinis.
Respondeo dicendum quod, quia delectationes Ad primum ergo dicendum * quod^ eiusdem ra- ' cf. comment.
Caiet.supra,po5t
corporales pluribus notae sunt, assumpserunt sibi tionis est quod appetatur bonum, et quod appe- art.4.

' Cap. xiii, n.6. nomen voluptatum, ut dicitur VII Ethic. *: cum tatur delectatio, quae nihil est aliud quam quie-
- S.Th. lect XIII. .-',.,, . .
,
Y tamen sint aliae delectationes potiores ^. In qui- tatio appetitus in bono sicut ex eadem virtute
:

bus tamen beatitudo principaliter non consistit. naturae est quod grave feratur deorsum, et quod
Quia in unaquaque re aliud est quod pertinet ibi quiescat. Unde sicut bonum propter seipsum
ad essentiam eius, aliud est proprium accidens appetitur, ita et delectatio propter se et non ,

D. 1073. ipsius *: sicut in homine aiiud est quod est ani- propter aliud appetitur, si ly propter dicat cau-
mal rationale mortale, aliud quod est risibile. Est sam finalem. Si vero dicat causam formalem,
igitur considerandum quod omnis delectatio est vel potius motivam "^, sic delectatio est appeti-
^*

quoddam proprium accidens quod consequitur bilis propter aliud idest propter bonum quod
,
,

beatitudinem, vel aliquam beatitudinis partem : ex est delectationisobiectum, et per consequens est
hoc enim aliquis delectatur, quod habet bonum principium eius, et dat ei formam ex hoc enim :

delectatio habet ^ quod appetatur, quia est quies

*"
aliquod sibi conveniens, vel in re, vel in spe, vel
saltem in memoria. Bonum autem conveniens ,
in bono desiderato.
si quidem sit perfectum, est ipsa hominis beati- Ad secundum dicendum quod vehemens appe-
tudo: si autem sit imperfectum, est quaedam bea- titus delectationis sensibilis contingit ex hoc quod
titudinis participatio ^, vel propinqua, vel remota, operationes sensuum, quia sunt principia nostrae
® ^
vel saltem apparens. Unde manifestum est quod cognitionis, sunt magis perceptibiles. Unde etiam
nec ipsa delectatio quae consequitur bonum per- a pluribus delectationes sensibiles appetuntur.

a) esse. - bonum add. Pa. t) concretarum, - concreatarum PCElKsF et a. - Pro immaterialia,

P) est. - esset Pa. invisibilia PsC et a.

f) cum tamen ... potiores. - Om. Pa. motivam. - causam motivam Pla.
t)
3) est quaedam beatitudinis participatio. beatitudo est quaedam delectatio habet. - habetur delectatio ACDFGHIKLpB, delectatio
j))

participata Pa. habetur E. - Pro appetatur, appetitur BEFKL; quia est om. L.
0) etiam. - etiam et ABCFGIKL.
 ,

QUAESTIO II, ARTICULUS VII Hl

Ad tertiu.m dicendum quod eo modo omnes quitur quod delectatio sit maximum et per se bo-*
appetunt delectationem ', sicut et appetunt bonum: num: sed quod unaquaeque delectatio consequa-
et tamen delectationem appetunt ratione boni, et tur aiiquod bonum, et quod aliqua delectatio con-
In resp. ad i. non e converso, ut dictum est *. Unde non se- sequatur id quod est per se et maximum bonum.

i) delectationem. - delectationes Va.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSrSTAT IN ALIQUO BONQ ANIMAE

• D SEPTiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod est secundum se in potentia existens, habeat ra-
beatitudo consistat in aliquo bono ani- tionem ultimi Unde impossibile est quod
finis.
'mae. Beatitudo enim est quoddam ho- ipsa anima ultimus finis sui ipsius.
sit
5,minis bonum. Hoc autem per tria divi- Similiter etiam neque aliquid eius, sive sit po-
ditur, quae sunt bona exteriora, bona corporis, et tentia, sive habitus, sive actus. Bonum enim
bona animae. Sed beatitudo non consistit in bonis quod est ultimus finis, est bonum perfectum com-
• Art. 4, 5.
exterioribus, neque in bonis corporis, sicut supra * plens appetitum f. Appetitus autem humanus, qui
ostensum est. Ergo consistit in bonis animae. est voluntas, est boni universalis. Quodlibet bo-
2. Praeterea, illud cui appetimus aliquod bo- num autem inhaerens ipsi animae, est bonum
num, magis amamus quam bonum quod ei appe- participatum *, et per consequens particulatum. D. 285.

timus sicut magis amamus amicum cui appeti-

: Unde impossibile est quod aliquod eorum sit ul-
mus pecuniam, quam pecuniam. Sed unusquisque timus finis hominis.
« quodcumque " bonum sibi appetit. Ergo seipsum Sed si loquaraur de ultimo fine hominis quan-
amat magis quam omnia alia bona. Sed beatitudo tum ad ipsam adeptionem vel possessionem, seu
est quod maxime amatur: quod patet ex hoc quemcumque usum quae appetitur ut
ipsius rei
P quod propter ipsam omnia alia P amantur et de- finis, ad ultimum finem pertinet aliquid ho-
sic
siderantur. Ergo beatitudo consistit in aliquo bono minis ex parte animae quia homo per animam
:

ipsius hominis. Sed non in bonis corporis. Ergo beatitudinem consequitur. Res ergo ipsa quae ap-
in bonis animae. petitur ut finis, est id in quo beatitudo consistit
3. est aliquid eius quod
Praeterea, perfectio et quod beatum facit: sed huius rei adeptio vo-
perficitur.Sed beatitudo est quaedam perfectio catur beatitudo. Unde dicendum est quod beati-
hominis. Ergo beatitudo est aliquid hominis. Sed tudo est aliquid animae sed id in quo consistit
;

' Art. 5.
non est aliquid corporis, ut ostensum est *. Ergo beatitudo, est aliquid extra animam.
beatitudo est aliquid animae. Et ita consistit in Ad primum ergo dicendum quod, secundum quod
bonis animae. sub illa divisione comprehenduntur omnia bona
Sed contra, sicut Augustinus dicit in libro de quae homini sunt appetibilia, sic bonum animae
•Lib.i,cap.xxii.
Doctr. Christ. *, id in qiio constituitur beata vita, dicitur non solum potentia aut habitus aut actus,
propter se diligendum est. Sed homo non est pro- sed etiam obiectum, quod est extrinsecum. Et hoc
pter seipsum diligendus, sed quidquid est in ho- modo nihil prohibet dicere id in quo beatitudo
mine, est diligendum propter Deum. Ergo in nullo consistit, esse quoddam bonum animae.
bono animae beatitudo consistit. Ad secundum dicendum, quantum ad propositum
• Qu. I, art. 8. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum pertinet, quod beatitudo maxime amatur tanquam
est, finis dupliciter dicitur: scilicet ipsa res quam bonum concupitum: amicus aq,tem amatur tan-
adipisci desideramus ; usus seu adeptio aut
et , quam id cui concupiscitur bonum; et sic etiam
possessio illius rei. Si ergo loquamur de ultimo homo amat seipsum. Unde non est eadem ratio
fine hominis quantum ad ipsam rem quam ap- amoris utrobique. Utrum autem amore amicitiae
petimus sicut ultimum finem, impossibile est quod aliquid * homo supra se amet, erit locus consi-
ultimus finis hominis sit ipsa anima, vel aliquid derandi cum de caritate agetur *. • cf. n*- H",
qu. XXVI, art. 3.
D. 625. eius *. Ipsa enim anima, in se considerata, est ut Ad.tertium dicendum quod beatitudo ipsa, cum
in potentia existens: fit enim de potentia sciente sit perfectio animae, est quoddam animae bo-
actu sciens, et de potentia virtuosa actu virtuosa. num inhaerens : sed id in quo beatitudo consi-
Cum autem potentia sit propter actum, sicut pro- quod scilicet beatum
stit, facit, est aliquid extra
pter complementum, impossibile est quod id quod animam, ut dictum est *. In corpore.

a) quodcumque. - Otn. F. - Pro appetit, appetat I, quod appetit K; Y) appetitum. — boni appetitum P, bonum appetitum cd. a.
appetit amat PIKsD et a. S) aliquid. - aliquem ABG.

p) alia. - Om. Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

I IN
articulo septimo et octavo dubiutn occurrit de funda- bonum, totum seu omne bonum aut bonum in universali.
;

mento utriusque, scilicet: Obiectum voluntatis nostrae Si secundo modo, verum est, et bene probatur quod, sicut
€st universale bonum. Quoniam aut intendit per universale obiectum intellectus est verum, non tamen in hoc particu-
 :
;

24 QUAESTIO II, ARTICULUS VIII

lari, sed iti universali; ita obiectum voluntaris est bonum non III, Quae contra obiectum intellectus obiiciuntur de
in hoc particulari, sed in universali. Sed ex hoc sensu non limitatione veri , facillime solvuntur, dicendo quod, sicut
sequitur: Ergo obiectum voluntatis est bonum universale in nullum est ens ad quod non possit actus intellectus ter-
essendo, quod est Deus. - Si primo modo, tunc non proba- minari aliquo modo ita nullum est verum quod ipsum ,

tur per hoc quod obiectum intellectus est verum universale. omnino subterfugiat : Deum namque et omnia attingere
Quoniam hoc verificatur de vero universali in praedicando potest. Sed quia non potest noster intellectus tali modo
et non de omni vero, nec ipsa veritate divina, quae est omne Deum cognoscere, etc. , ideo commitritur fallacia Figurae
verum. Quoniam nec hoc verum, Deus est trinus, cadit dictionis, mutando quid
in quomodo. Ex impotenria siqui-
sub obiecto intellectus nec ea quae non licet hotnini loqui,
;
dem modi cognoscendi provenit quod oportet aliquid la-
et in cor hominis non ascendunt, nec ascendere possent. tere omnem intellectum creatum et non ex limitatione :

II. Ad hoc dicitur quod, proprie loquendo, neutro modo veri obiecti intellectus, quasi tale verum debeat esse obie-
intelligitur fundamentum illud. Sed sensus est quod, sicut ctum. Cuius signum infallibile est quia quibuscumque ,

obiectum intellectus est verum universale, idest non con- veris oblatis intellectui, adhuc posset intellectus ahud no-
tractum ad tale vel tale verum, sed absolute ita obiectum ; vum verum oblatum cognoscere vel credere intellectus :

voluntatis est bonum universale, idest non contractum enim non fit minor ex cognitione praecedentium, ut dici-
ad tale vel tale bonum, sed absolute. Et si huic fuerit tur III de Anima *. Quod impossibile esset-, si verum li- Cap IV, n. 5.
S. Th lect. vn.
adiuncta subintellecta differentia inter bonum et verum, ex mitatum esset adaequatum obiectum intellectus.
• S Th. lect. IV. VI Metaphys. * scilicet quod verum et falsum sunt in
, IV. In responsione ad primum in articulo octavo, vide,
-Did.lib.V.cap.
IV, n. I. anima, bonum autem et malum in rebus; sequitur quod novitie Auctoris intentum de illa propositione , Supre-
,

in jlla re sola erit beatitudo nostra, quae est obiectum mum infimi attingit infimum supremi : quod intelligitur
voluntatis humanae , in qua est bonum absolute. Ac per de attinctione secundum proximitatera naturae, quae in si-
hoc in solo Deo est : quia in ceteris non est bonum nisi militudine earum propinqua consistit; et non de ordinati
contractum. Et haec est manifesta intentio litterae. in finem attinctione ad finem ultimum.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS CONSISTAT IN ALIQUO BONO CREATO
Part. I, qu. XII, art. i; IV Cont. Gent., cap, uv; Conpend. Theol., part. I, cap. cviii; part. II, cap. ix;
De Regim, Princip., lib, I, cap. vm; Jn Psalm. xxxii.

D OCTAVUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod vita hominis Deus est; de quo dicitur, Beatus po-
beatitudo hominis consistat in aliquo pulus cuius Dominus Detis eiiis.
bono creato.Dicit enimDionysius, viicap. Respondeo dicendum quod impossibile est bea-
S. Th. lect. IV. 4e Div. Nom. *, quod divina sapientia titudinem hominis esse in aliquo bono creato.
conhingit jines primorum principiis secundorum Beatitudo enim est bonum perfectum, quod to-
ex quo potest accipi quod summum inferioris taliter quietat appetitum alioquin non esset ulti- :

naturae sit attingere infimum naturae superioris. mus adhuc restaret aliquid appetendum,
finis, si ^ ^

Sed summum hominis bonum est beatitudo. Cum Obiectum autem voluntatis, quae est appetitus hu-
ergo angelus naturae ordine supra hominem,
sit manus, est universale bonum *; sicut obiectum •cf.caiet.com-

Qu. xcvi,art. ut iu Primo * habitum est; videtur quod beati- intellectus est universale verum *. Ex quo patet «dVnum.?."''
I,adi; qu. cviii, ^^^'
art. 2,aa 3; art. tudo hominis consistat in hoc quod aliquo modo quod nihil potest quietare voluntatem hominis, '

8, ad 2 qu. cxi
nisi bonum universale. Quod non invenitur in
;

art. I. attingit " ad angelum.

'
2. Praeterea, uitimus finis cuiuslibet rei est aliquo creato, sed solum in Deo *: quia omnis '0.285.

P in suo perfecto P: unde pars est propter totum, creatura habet bonitatem participatam *. Unde ' d- 293.

sicut propter finem. Sed tota universitas creatu- solus Deus voluntatem hominis implere potest;
rarum, quae dicitur maior mundus, comparatur secundum quod dicitur in Psalmo cii *: Quireplet ' vers.5.
•
Cap. ad hominem, qui in VIII Physic. * dicitur minor in bonis desiderium tuum. In solo igitur Deo bea-
S. Th. lect. IV.
mundus, sicut perfectum ad imperfectum. Ergo titudo hominis consistit.
beatitudo hominis consistit in tota universitate Ad primum ergo dicendum * quod superius ho- •cf.caiet.com-
•
-..r
• "J r. ^,.- ment.inart.prae-
creaturarum. mmis attmgit quidem mfimum I-
angehcae naturae
'^
.
ced., num.iv.

3. Praeterea, per hoc homo efficitur beatus,

T quod eius naturale desiderium quietat Sed
naturale desiderium hominis non extenditur ad
^
maius bonum quam quod ^ ipse capere potest.
Cum ergo homo non sit capax boni quod excedit
limites totius creaturae, videtur quod per aliquod
bonum creatum homo beatus fieri possit. Et ita
beatitudo hominis in aliquo bono creato consistit.
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIX de
cap. XXVI. Civ.Dei*: Ut vita carnis
^
per quandam simiiitudinem; non tamen ibi sistit
i^.
sicut in ultimo fine, sed procedit usque ad ipsum
universalem fontem boni, qui est universale obie-
ctum beatitudinis omnium beatorum, tanquam
"^
1
infinitum et perfectum bonum existens.
Ad secundum dicendum quod, si totum aliquod
non sit ultimus finis, sed ordinetur ad finem ulte-
riorem, ultimus finis partis non est ipsum totum,
sed aliquid aliud. Universitas autem creaturarum,
anima est, ita beata ad quam comparatur homo ut pars ad totum,

o) attingit. - contingit EF, attingat I, contingat ceteri. 8) quod. - Om. Pa.

P) perfecto.
- opere perfecto P. £) si.- sed ABHIK.
Y) quietat.
— quietatnr PsBD et a, quietctiir K. - Ante desiderium X) attingit. - contingit ABCEFGHIKpD.
omittunt naturale Pa; quietat ... desiderium otn. L. »l) obiectum. - subiectum Pa.
 QUAESTIO II, ARTICULUS VIII 25

non est ultimus sed

finis, ordinatur in Deum capax ut rei intrinsecae et inhaerentis : est tamen
sicut in ultimum finem. Unde bonum universi minus quam bonum cuius est capax ut obiecti,
non est ultimus finis hominis, sed ipse Deus. quod est infinitum. Bonum autem quod partici-
Ad tertium dicendum quod bonum creatum patur ^ ab angelo, et a toto universo, est bonum
non est minus quam bonum cuius homo est finitum et contractum.

6) quod participatur. — participatum codices.

-SuMMAE Theol. D. Thomak T. III.

 , ,

26 QUAESTIO III, ARTICULUS I

QUAESTIO TERTIA
QUID SIT BEATITUDO
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. II, In-

DEiNDE considerandum est quid sit beatitudo *; Quinto: si est operatio intellectus, utrum sit
trod.
• Qu. IV.
et quae requirantur ad ipsam *. operatio intellectus speculativi ", aut pra-
Circa primum quaeruntur octo. ctici.

Primo: utrum beatitudo sit aliquid increatum. Sexto : si est operatio intellectus speculativi
Secundo si est aliquid creatum
: utrum sit , utrum consistat in speculatione scientiarum
operatio. specuiativarum.
Tertio: utrum sit operatio sensitivae partis, an Septimo utrum consistat in speculatione sub-
:

intellectivae tantum. stantiarum separatarum, scilicet angelorum.

Quarto : si est operatio intellectivae partis Octavo utrum in sola speculatione Dei qua
:

utrum sit operatio intellectus, an voluntatis. per essentiam videtur.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BEATITUDO SIT ALIQUID INCREATUM
Part. i, qu. xxvi, art. 3; IV Sent., dist. xlix, qu. i, art. 2, qu' i.

?D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ergo modo, ultimus hominis finis est bonum in-
beatitudo sit aliquid increatum.Dicit enim creatum, scilicet Deus, qui solus sua infinita bo-
' Prosa %. 'Boetius, in III de Consol. *: Deum esse voluntatem hominis perfecte implere.
nitate potest
^ipsam beatitudinem necesse est confiteri. Secundo autem modo, uhimus finis hominis est
Praeterea, beatitudo est summum bonum. aliquid creatum in ipso existens, quod nihil est
Sed esse summum bonum convenit Deo. Cum aliud quam
adeptio vel fruitio finis ultimi. Ulti-
ergo non sint plura summa bona, videtur quod mus autem finis vocatur beatitudo. Si ergo bea-
beatitudo sit idem quod Deus. titudo hominis consideretur quantum ad causam
3. Praeterea, beatitudo est ultimus finis, in vel obiectum, sic est aliquid increatum si autem :

P quem naturaliter humana voluntas P tendit. Sed consideretur quantum ad ipsam essentiam beati-
in nullum aliud voluntas tanquam in finem ten- tudinis, sic est aliquid creatum.
dere debet nisi in Deum; quo solo fruendum est, Ad primum ergo dicendum quod Deus est bea-
'DeDoct.christ. ut Augustinus dicit *. Ergo beatitudo est idem titudo per essentiam suam : non enim per ade-
lib.I,cap.v,xxii. °,

quod Deus. ptionem aut participationem alicuius alterius bea-

Sed contra, nullum factum est increatum. Sed tus est, sed per essentiam suam. Homines au-
beatitudo hominis est aliquid factum: quia secun- tem sunt beati, Boetius, per
sicut ibidem dicit
' Cap. III. dum Augustinum, I de Doctr. Christ. *, illis rebus participationem; sicut et dii per participationem
fruendum est, quae nos beatos faciiint. Ergo bea- dicuntur. Ipsa autem participatio beatitudinis
titudo non est aliquid increatum. secundum quam homo 'dicitur beatus , aliquid
• Qu. 1, art. 8 Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum creatum est.
qu. art. 7.
II,

est, finis dicitur dupliciter. Uno modo, ipsa res Ad secundum dicendum quod beatitudo dicitur
quam cupimus adipisci : sicut avaro est finis pe- esse summum hominis bonum *, quia est adeptio D. 287.

cunia. Alio modo, ipsa adeptio vel possessio, seu vel fruitio summi boni.
usus aut fruitio eius rei quae desideratur: sicut Ad tertium dicendum quod beatitudo dicitur
si dicatur quod possessio pecuniae est finis avari, ultimus finis, per modum quo adeptio finis dici-
et frui re voluptuosa est finis intemperati. Primo tur finis.

a) intellectus, utrum.... speculativi. speculativi intellectus PE fl) voluntas. - tanquam in finem add. Pa.
pD et a.
 :

QUAESTIO III, ARTICULUS II 27

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM BEATITUDO SIT OPERATIO
IV Sent., dist xlk, qu. i, art. 2, qu" 2; I Cont. Gent., cap. c; I Ethic, lect. x; IX Metaphys., lect. viii.

D SECUNDUM siG PROGEDiTUR. Videtur quod actum reducitur: et sic nominamus vitam acti-
beatitudo non sit operatio. Dicit enim vam, vel contemplativam vel voluptuosam. Et ,

Vers. 22. Apostolus, Rom. vi *: Habetis fructiim hoc modo vita aeterna dicitur ultimus finis. Quod
%vestriim in sanctificationem, finem vero patet per hoc quod dicitur P loan. xvii *: Haec • Vers. 3.
vitam aeternam. Sed vita non est operatio, sed est pita aeterna, iit cognoscant te, Deum verum
ipsum esse viventium. Ergo ultimus finis, qui est unum.
beatitudo, non est operatio. Ad secundum digendum * quod Boetius, definien- " Vid. Cominent.
Caiet. loc. cit.
Prosa II.
2. Praeterea, Boetius de Consol. *,
dicit, in III do beatitudinem, consideravit ipsam communem
quod beatitudo est statiis omniiim bonorum ag- beatitudinis rationem. Est enim communis ra-
gregatione perfectiis. Sed status non nominat ope- tio beatitudinis quod sit bonum commune perfe-
rationem. Ergo beatitudo non est operatio. ctum; et hoc significavit cum dixit quod est status
3. Praeterea, beatitudo significat aliquid in omnium bonorum aggregatione perfectus , per
beato existens cum sit ultima perfectio hominis.
: quod nihil aliud significatur nisi quod beatus est
Sed operatio non significat ut aliquid existens in in statu boni perfecti. Sed Aristoteles expressit
operante, sed magis ut ab ipso procedens. Ergo ipsam essentiam beafitudinis, ostendens per quid
beatitudo non est operatio. homo sit in huiusmodi statu, quia pex operatio-
4. Praeterea beatitudo permanet in beato.
, nem quandam *. Et ideo in I Ethic. ** ipse etiam • Cf.
contra.
arg. Sed

Operatio autem non permanet, sed transit. Ergo ostendit quod beatitudo est bonum perfectum. ** Cap. vn, n. 3
sqq. -S.Th.lect.
beatitudo non est operatio. Ad tertium digendum * quod, sicut dicitur in IX IX.
"VideComment.
5. Praeterea, unius hominis est una beatitudo, Metaphys. *, duplex est actio. Una quae procedit Caiet. loc. cit.
S.Th. lect. viir.
Operationes autem sunt multae. Ergo beatitudo ab operante in exteriorem materiam, sicut urere - Did. lib. Vm,
cap. VIII, n. 9.
non est operafio. et secare. Et talis operatio non potest esse beati-
6. Praeterea, beatitudo inest beato absque in- tudo : nam talis operatio f non est actio et perfe-
terruptione. Sed operatio humana frequenter in- ctio agentis, sed magis patientis, ut ibidem dicitur.
terrumpitur: puta somno, vel aliqua alia occupa- Alia est actio manens in ipso agente, ut sentire,
tione, vel quiete. Ergo beatitudo non est operatio. intelligere et velle : ethuiusmodi actio est perfe-
Sed gontra est quod Philosophus dicit, in I ctio et actus agentis. Et talis operatio potest esse
" Cap. xiu, n.
s. Th. lect.
i;
XIX.
Ethic. *, quod felicitas est operatio secundiim vir- beatitudo.
- Cf. cap. VII, n.
15; cap. X, n. 15:
tutem perfectam. Ad quartum digendum quod, cum beatitudo di-
s.Th.Iecl.x, XVI.
Respondeo dicendum quod, secundum quod bea- cat quandam ultimam perfectionem secundum ,

titudo hominis est aliquid creatum in ipso exi- quod diversae res beatitudinis capaces ad diver-
stens, necesse est dicere quod beatitudo hominis sos gradus perfectionis pertingere possunt, secun-
sit operatio. Est enim beatitudo ultima hominis dum hoc necesse est quod diversimode beatitudo
perfectio. Unumquodque autem intantum perfe- dicatur. Nam in Deo est beatitudo per essentiam
ctum est, inquantum est actu nam potentia sine : quia ipsum esse eius est operatio eius, qua ^ non
actu imperfecta est. Oportet ergo beatitudinem fruitur alio, sed seipso. In angelis autem beatis ^
in ultimo actu hominis consistere. Manifestum est est ultima perfectio secundum aliquam operatio-
autem quod operatio est ultimus actus operantis; nem, qua coniunguntur bono* increato et haec :

unde et actus secundus a Philosopho nominatur, operatio in eis est unica et sempiterna. In homi-
• Cap. I, n. 5.
S.Th. lect. I.
-
in II de Anima * nam habens formam potest
: nibus autem, secundum statum praesentis vitae,
esse in potentia operans, sicut sciens est in poten- est ultima perfectio secundum operationem qua
tia considerans. Et inde est quod in aliis quoque homo coniungitur Deo sed haec operatio nec :

rebus * res unaquaeque dicitur esse propter suam continua potest esse, et per consequens nec unica
' Cap. iii, n. i: operationem, ut dicitur in II de Caelo*. Necesse est est, quia operatio intercisione ^ multiplicatur. Et
s.Th. lect. IV. -
Vide Comment. ergo beatitudinem hominis operationem esse *. propter hoc in statu praesentis vitae, perfecta bea-
Caiet. infra, post
art. 4.
" D. 270.
Ad primum ergo digendum quod vita dicitur du- titudo ab homine haberi non potest. Unde Philo-
pliciter. Uno modo, ipsum esse viventis. Et sic sophus, in I Ethic. *, ponens beatitudinem homi- Cap. X, n. 16.
S.Th. lect. XVI.
Qu. II, art. 5. beatitudo non est vita ostensum est enim * quod
: nis in hac vita, dicit eam imperfectam, post multa
esse unius hominis, qualecumque sit, non est ho- concludens: Beatos autem dicimus ut homines.
minis beatitudo; solius enim Dei beatitudo est Sed promittitur nobis a Deo beatitudo perfecta,
suum esse. - Alio modo dicitur vita ipsa operatio quando erimus sicut angeli in caelo, sicut dicitur
viventis , secundum quam principium vitae in Matth. XXII *. Vers. 30.

o) quoque rebus. - quorum rebus AGpBF, quibuscumque rebus EsF, f) operatio.

- actio codices.
rebus Pa. 3) qua. - quia PEHIsF et a.
P) quod dicitur. - Om. E, Dominus dicit ceteri. - Pro unum, et £) beatis. - beatitudo Pa.
unum Pa. ?) intercisione. — interscissione Pa.
 : ,

28 QUAESTIO III, ARTICULUS III

Quantum ergo ad illam beatitudinem perfectam, beatitudinis quam in vita contemplativa, quae ver-
cessat obiectio: quia una et continua et sempi- satur circa unum, idest circa veritatis contempla-
terna operatione in illo beatitudinis statu mens tionem. Et si aliquando homo actu non operetur
hominis Deo coniungetur "^. Sed in praesenti vita, huiusmodi operationem, tamen quia in promptu
quantum deficimus ab unitate et continuitate talis habet eam semper operari; et quia etiam ipsam'

operationis, tantum deficimus a beatitudinis per- cessationem, puta somni vel occupationis alicu-
fectione. Est tamen aliqua participatio beatitudi- ius naturalis, ad operationem praedictam ordinat;
nis et tanto maior, quanto operatio potest esse
: quasi videtur operatio continua esse.
magis continua et una ^ Et ideo in activa vita, Et per hoc patet solutio ad quintum, et ad
quae circa multa occupatur, est minus de ratione sextum.

coniungetur. — coniungeretur A, coniungitur PFa.

j)) sF) continua et una ABDFGHIpC; et quanto opcratio pote^t esse magis
0) tanto maior ... continua et una. - quando operatio potest
et continua et una, tanto plus habet rationem beatitudinis PsC et a.
esse continua et una L; et quanto operatio potest csse {magis addit i) semper. - videtur add. sB, potest add. PKa. - etiam om. EI.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM BEATITUDO SIT OPERATIO SENSITIVAE PARTIS, AUT INTELLECTIVAE TANTUM
III Cont. Gent., cap. xxxiii; Compend. Tlieol., part. II, cap. ix; I Ethic., lect. x.

D TERTiUM sic PROCEDITUR. Vidctur quod
Beatitudo consistat etiam in operatione
sensus. Nulla enim operatio invenitur
in homine nobilior operatione sensitiva,
nisi intellectiva. Sed operatio intellectiva depen-
det in nobis ab operatione sensitiva quia 7ion
possumiis intelligere sine phantasmate, ut dicitur
poralibus bonis beatitudo hominis non consistit:
quae tamen sola ^ per operationem sensus attin-
gimus.
Possunt autem operationes sensus pertinere ad
beatitudinem antecedenter et consequenter. Ante-
: cedenter quidem, secundum beatitudinem imper-
fectam qualis in praesenti vita haberi potest
,

-
Cap.
S ,Th.
VII, n. 3.
lect.xii.
in III de Anima *. Ergo beatitudo consistit etiam nam operatio intellectus praeexigit operationem
in operatione sensitiva. sensus. - Consequenter autem, in illa perfecta bea-
Prosa. II. 2. Praeterea, Boetius dicit, in III de Consol. *, titudine quae expectatur in caelo quia post re- :

quod beatitudo est status omnium bonorum ag- surrectionem, ex ipsa beatitudine animae, ut Au-
gregatione perfectus. Sed quaedam bona sunt gustinus dicit in Epistola ad Dioscorum *, fiet •
Epist. cxviii
al. Lvi, cap. III.
sensibilia ", quae attingimus per sensus operatio- quaedam refluentia in corpus et in sensus cor-
nem. Ergo videtur quod operatio sensus requi- poreos , ut in suis operationibus perficiantur ; ut
ratur ad beatitudinem. infra magis patebit, cum de resurrectione agetur *. Vide Supplem.
III Part. , qu.
3. Praeterea, beatitudo est bonum perfectum, Non autem tunc operatio qua mens humana Deo -'"""' sqq-

' Cap. VII, n, 3 ut probatur in I Ethic. *: quod non esset, nisi coniungetur ^, a sensu dependebit.
sqq. - S.Th. lect"
homo perficeretur per ipsam secundum omnes Ad primum ergo dicendum quod obiectio illa
partes suas. Sed per operationes sensitivas quae- probat quod operatio sensus requiritur antece-
dam partes animae perficiuntur. Ergo operatio denter ad beatitudinem imperfectam qualis in ,

sensitiva requiritur ad beatitudinem. hac vita haberi potest.

Sed contra, in operatione sensitiva commu-
P nicant nobiscum P bruta animalia. Non autem in
beatitudine. Ergo beatitudo non consistit in ope-
ratione sensitiva.
Respondeo dicendum quod ad beatitudinem po-
test aliquid pertinere tripliciter uno modo es-
sentialiter; alio modo, antecedenter; tertio modo,
consequenter. Essentialiter quidem non potest
pertinere operatio sensus ad beatitudinem.
beatitudo hominis consistit essentialiter in coniun-
ctione ipsius ad bonum increatum, quod est ul-
Art. I. timus finis, ut supra * ostensum est: cui homo
coniungi non potest per sensus operationem. Si-
Qu. n, art. 5. militcr etiam quia, sicut ostensum est *, in cor-
Ad secundum dicendum quod beatitudo perfe-
cta, qualem angeli habent, habet congregationem
omnium bonorum per coniuctionem ad univer-
salem fontem totius boni; non quod indigeat ^
singulis particularibus bonis. Sed in hac beatitu-
: , dine imperfecta, requiritur congregatio bonorum
sufficientium ad perfectissimam operationem huius
vitae.
Nam Ad tertium dicendum quod in perfecta beatitu-
dine perficitur totus homo, sed in inferiori parte
per redundantiam a superiori. In beatitudine au-
tem imperfecta praesentis vitae , e converso a
perfectione inferioris partis proceditur ad perfe-
ctionem superioris.

a) sensibilia. - sensitiva Pla. 3) coniungetur. - coniungitur PFKa.

P) nobiscum. - nobis PBFa. i) indigeat. - indigeant ABCDEFGIKL.
Y) sola,
- sola bona codlces.
 : ,

QUAESTIO III, ARTICULUS IV 29

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM, SI BEATITUDO EST INTELLECTIVAE PARTIS, SIT OPERATIO INTELLEGTUS,
AN VOLUNTATIS
Part. I, qu. xxvi, art. 2, ad 2; IV Sent., dist. xlix, qu. i, art. i, qu" 2; III Cont. Gent., cap. xxvi;
Quodl. VIII ,
qu. IX, art. i ; Compend. Theol., cap. cvii.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod finis praesens: non autem e converso ex hoc
est
beatitudo consistat in actu voluntatis. aliquid praesens, quia voluntas delectatur in
fit

Dicit enim Augustinus XIX de Civ. , ipso. Oportet igitur aliquid aliud esse quam actum
* Cap. X, XI.
Dei*, quod beatitudo hominis in pace voluntatis, per quod fit ipse finis praesens volenti S ^

* Vers. 3.
consistit unde in Psalmo cxlvii *: Qui posuit Et hoc manifeste apparet circa fines sensibiles.
fines tuos pacem. Sed pax ad voluntatem pertinet. Si enim consequi pecuniam esset per actum vo-
Ergo beatitudo hominis in voluntate consistit. luntatis statim a principio cupidus consecutus
,

2. Praeterea, beatitudo est summum bonum.
Sed bonum est obiectum voluntatis. Ergo beati-
tudo in operatione voluntatis consistit.
3. Praeterea, primo moventi respondet ultimus
finis: sicut ultimus finis totius exercitus est vi-
ctoria, quae est finis ducis, qui omnes movet.
Sed primum movens ad operandum est volun-
Qu.ix,art. 1, 3. tas : cjuia movet alias vires,
Ergo beatitudo ad voluntatem
esset pecuniam, quando vult eam habere. Sed a
principio quidem est absens ei; consequitur au-
tem ipsam per hoc quod manu ipsam apprehen-
dit, vel aliquo huiusmodi; et tunc iam delectatur
in pecunia habita. Sic igitur et circa intelligibilem
finem contingit. Nam a principio volumus con-
sequi finem mtelligibilem; consequimur autem ^-
?
ut infra * dicetur. ipsum per hoc quod fit praesens nobis per actum
pertinet. intellectus et tunc voluntas delectata conquiescit
;

4. Praeterea, beatitudo est aliqua operatio,

si in fine iam adepto.
oportet quod sit nobilissima operatio hominis. Sic igitur essentia beatitudinis in actu intelle-
"
Sed nobilior operatio " est dilectio Dei, quae est ctus consistit * sed ad voluntatem pertinet dele-
:
• d. 309, 625.

actus voluntatis, quam cognitio, quae est operatio ctatio beatitudinem consequens *; secundum quod d. 270.

intellectus: ut patet per Apostolum, I ad Cor. xiii. Augustinus dicit, X Confess. *, quod beatitudo est •
cap. xxm.

Ergo videtur quod beatitudo consistat in actu gaudium de veritate; quia scilicet ipsum gaudium
voluntatis. est consummatio beatitudinis.
Cap. V. 5. Praeterea, Augustinus dicit, in XIII de Trin. *, Ad
primum ergo dicendum quod pax pertinet
quod beatus est qui habet omnia quae vult, et nihil ad ultimum hominis finem, non quasi essentialiter
• Cap. Ti.
vult male. Et post pauca subdit *: Propinquat P sitipsa beatitudo sed quia antecedenter et con- ;

beato qui bene vult quodcumque vult: bona enim sequenter se habet ad ipsam. Antecedenter qui-
beatujn faciunt, quorum bonorum iam habet ali- dem, inquantum iam sunt remota omnia pertur-
quid, ipsam scilicet bonam voluntatem. Ergo bea- Consequen-
bantia, et impedientia ab ultimo fine.
titudo in actu voluntatis consistit. ter vero, inquantum iam homo adepto ultimo ,

Vers. 3. Sed contra ESTquod Dominus dicit, loan. xvii*: fine, remanet pacatus suo desiderio quietato. ,
'^ 1

Haec aeterna , iit cognoscant te, Deum

est vita Ad secundum dicendum quod primum obiectum
verum iinum. Vita autem aeterna est ultimus voluntatisnon est actus eius: sicut nec primum
Art. 2, ad I. finis, ut dictum est *. Ergo beatitudo hominis in obiectum visus est visio, sed visibile. Unde ex
cognitione Dei consistit, quae est actus intellectus. hoc ipso quod beatitudo pertinet ad voluntatem
Respondeo dicendum quod ad beatitudinem tanquam primum obiectum ei6s, sequitur quod
Qu. II, art, sicut supra * dictum est, duo requiruntur: unum non pertineat ad ipsam tanquam actus ipsius *. D. 621.

T quod est essentia ^ beatitudinis ; aliud quod est Ad tertium dicendum quod finem primo appre-
quasi per se accidens eius, scilicet delectatio ei hendit intellectus quam voluntas: tamen motus
adiuncta. Dico ergo quod, quantum ad id quod est ad finem incipit in voluntate. Et ideo voluntati
essentialiter ipsa beatitudo, impossibile est quod debetur id quod ultimo consequitur consecutio-
* D. 308, 656. consistat in actu voluntatis *. Manifestum est enim nem finis, scilicet delectatio vel fruitio.
* Art. I, 2 ; qu. ex praemissis * quod beatitudo est consecutio finis Ad quartum dicendum quod dilectio praeeminet
II, art. 7.
ultimi. Consecutio autem finis non consistit in cognitioni in movendo , sed cognitio praevia est
ipso actu voluntatis. Voluntas enim * fertur in fi- dilectioni in non enim diligitur nisi
attingendo :

nem et absentem, cum ipsum desiderat ; et prae- cognitum ut dicit Augustinus in X de Trin. *
,
Cap.

sentem, cum in ipso requiescens delectatur. Ma- Et ideo intelligibilem finem primo attingimus per
nifestum est autem quod ipsum desiderium finis actionem intellectus sicut et finem sensibilem ;

non est consecutio finis, sed est motus ad finem. primo attingimus per actionem sensus.
l Delectatio autem advenit voluntati ex hoc quod Ad quintum dicendum quod ille qui habet omnia

o) operatio. - Om. Pa. i) volenti. - voluntati PK<j(Fr).

P) Propinquat. - Et appropinquat P, Appropinquat K. I^) consequimur. - consequitur ACFGHILpB.
f) essentia. — esse Pa.
r,) suo. - Om. Pa.
3) enim. - autem Pa.
 :

3o QUAESTIO III, ARTICULUS IV

quae hoc est beatus, quod habet ea quae
vult, ex ipsam. Voluntas autem bona ponitur in numero
vult: quod quidem est per aliud quam per actum bonorum quae beatum faciunt, prout est inclinatio
voluntatis. Sed nihil male velle requiritur ad quaedam in ipsa: sicut motus reducitur ad genus
beatitudinem sicut quaedam debita dispositio ad sui termini, ut alteratio ad qualitatem.

Commentaria Cardinalis Caietani

hac tertia quaestione, usque ad quartum articulum, ni- est propter amare ut finem. Ergo amor est finis ultimus
IN
hil occurrit scribendum , nisi quod in secundo articulo formalis.
tria notanda Primum in corpore, quod, cum
specialiter sunt. Tertio, sic. Actus voluntatis, inter intrinseca, est summe
dicitur, Unumquodque propter suam operationem, po-
est volendus. Ergo in eo consistit beatitudo formalis seu in-
test dupliciter intelligi. Primo, sicut propter rem quae est trinseca. - Consequentia nota. - Et antecedens probatur. Vo-
eius finis: et sic falsissimum est. Alio modo, sicut proprium luntas plus appetit perfectionem sui in ultimo fine, quam
complementum: et sic est verum. Ita quod unumquodque intellectus: ergo actus ille suus est summe inter intrinseca
habens operationem esse propter suam operationem, nihil volendus. Hoc antecedens probatur. Voluntas naturaliter
aliud est quam esse propter seipsum in actu completo et plus appetit appetitu naturali sui perfectionem, quam in-
perfecto. tellectus: ergo et appetitu libero, recto tamen; quia liber
Secundum, in responsione ad secundum, scilicet quod rectus consonat naturali.
cum dicitur, Beatitudo est status omnium bonorum aggre- Arguitur quoque ab aliis, quae vide, si vis, in Capreolo,
gatione perfectus, non est praedicatio essentialis, sed cau- XLix distinctione Quarti *. • Qu. ii, art. 2,
salis. Ita quod intelligatur , beatitudo ut causa, est status IV. Ad evidentiam obiectorum contra rationem iitterae *, •'^°cf!^*nSm.'^'ri.''

talis ut effectus : quoniam ipsa beatitudinis essentia est per scito quod, perspicaciter advertentibus, nihil quod distin-
quam est talis status, ut in littera dicitur. guendum esset, praetermissum in littera est. Consecutio-
Tertium , in responsione ad tertium quod memor
, sis nem in primis duplicem esse, nisi aequivocatio concedatur,
• Cf. Part. I, qu. ambiguitatis, tam simpliciter quam apud Auctorem *, de fictio est: quoniam, nominibus utendo ut plures *, consecu- * Cf. Ariatot. To-
inent"num.°?ii quod forte Httera ap-
subiecto actionis transeuntis: propter tio non vocatur rei consecutae amor. Unde arguens, quia " ' '^*'''
fi^!'^.'
*'!''•
posuit ly magis, dicendo quod est magis perfectio patientis. illam propositionem, Beatitudo est consecutio finis, evitare
Nam secundum veritatem, actio immanens principaliter est non potuit, aequivocavit consecutionis vocabulum, ut suam
propter perficiendum agens ipsum actio vero transiens , prosequeretur opinionem. Quod autem amor non habeat
principaliter est propter perficiendum aliud. Utrum autem, rationem consecutionis ex eo probabitur, quia amor est
,

sicut actio immanens redundat in alterum, ita quoque actio rei habitae et rei non habitae. Et amor quidem rei non ha-
transiens perficiat agens non est moralis negotii, sed
, alibi bitae patet quod non est consecutio, ex hoc ipso quod est
discutietur, si Deus dederit. rei non habitae: amor autem rei habitae ex hoc ipso non
II. In isto quarto articulo disputatio illa consueta occurrit est consecutio, quod consecutionem supponit, quia est rei
de beatitudine, utrum essentialiter sit actus intellectus, vel habitae. Unde prima Scoti obiectio super aequivocatione
voluntatis. Scotus enim, in Quarto, dist. xlix, qu. iv, ratio- fundatur: et ideo nihil valet. Quamvis etiam assumat fal-
nem hic allatam credit se solvere ac infringere; et multipli- sum, scilicet quod amor Dei sit perfectior eius visione, ut
citer probat intentum suum, scilicet quod consistat in actu in littera * dicitur. * " 'esp. ad 4.

voluntatis. Rationem duobus. Primo, in illa

igitur carpit in Ex autem apparet solutio alterius obiectionis. Littera
his
propositione, Beatitudo est consecutio finis. Distinguendo enim non praetermisit amorem, sed dupliciter illum exclu-
enim, ait quod duplex est consecutio finis, altera prima via sit. Primo, excludendo delectationem quoniam in ea clau-:

generationis, altera prima via perfectionis et quod beatitudo : ditur amor; non enim delectamur praesentibus coniunctis,
consistit essentialiter in consecutione prima secundum or- nisi amatis. Secundo, excludendo desiderium et delectatio-
dinem perfectionis. Talis autem non est visio finis, sed nem. Cum
enim illud sit non habiti hoc vero habiti et , ,

amor finis visi enim est consecutio prima via origi-

: visio amor sit non habiti et habiti inquantum est non habiti,
;

nis. In hoc ergo, secundum ipsum, primo peccat haec ratio, excluditur eadem ratione qua desiderium, quia scilicet hoc
quia assumit quod beatitudo consistit in consecutione prima quod amat, non habet praesens; inquantum vero est ha-
via generationis. biti, excluditur eadem ratione qua delectatio quia scilicet ,

Secundo, arguit illam defectus quia scilicet non suffi-

: amor rei habitae advenit voluntati ex hoc quod est habita,
cienter scrutatur actus voluntatis circa finem. Ponit enim et non e converso. Et in nullo diminuta est littera sed :

littera duos tantum, scilicet desiderium, et quietationem
cum, si proprie de quiete loquimur, detur tertius quoniam
quies proprie delectatio est, et praeter eam est amor, iuxta
• De Trin., lib. illud Augustini *, Appetitus inhiantis fit amor fruentis. Et
cap. XII.
jj^ j^^^ quietativo amore, qui etiam quies in fine dici po-
,
ratione solida intentum conclusit. Et contra opinionem op-
;
positam militat, si sciat ea quis uti, sic. Amor abstrahit ab
habito et non habito obiecto, quia est utriusque: ut patet
de amore amicitiae et concupiscentiae, et de actu caritatis,
qui eiusdem est speciei in via et in patria. Ergo non est

test, consistere dicit beatitudinem. Nec hoc ratio litterae ex- consecutio obiecti beantis. Ergo non est beatitudo formalis.
cludit, sed quietem delectationis tantum. Et probat haec ratio de quacumque consecutione quia :

III. Intentum autem suum, scilicet quod beatitudo for-
maliter sit actus voluntatis, idest amor ultimi finis visi,
probat tripliciter. Primo, sic. Beatitudo formalis consistit in
actu propinquiori ultimo fini extrinseco, qui est beatitudo
obiecta. Ergo consistit in actu voluntatis. - Antecedens patet:
quia quanto propinquius simpliciter ultimo fini, tanto ma-
gis habet rationem finis ulterioris. - Consequentia vero pro-
batur. Quia ultimus, ut sic, est proprium obiectum
finis
actus Ex quo potest sic argui. Actus tendens
voluntatis.
ex se in finem ut sic, est ei propinquior illo qui non ex
abstrahens non est ex propria ratione ulla consecutio. Et
hoc est directe intentum litterae huius.
V. Ad rationem autem primam Scoti pro intento suo *, ' Cf. num. m.
respondetur negando sequelam. Et ad probationem dicitur
quod maior est vera ceteris paribus, sicut ceterae compa-
rativae sunt intelligendae. In proposito autem cetera non
sunt paria: quoniam actus visionis est quasi pars ipsius
finis , non ponens in numerum cum fine ex-
et est finis
trinsece. Deus enim visus est finis, et non sunt duo fines,
scilicet Deus et visio sicut inductive patet in aliis finibus, etc.
:

se ut sic in ipsum tendit. Talis est actus voluntatis respe- Unde actus voluntatis est propinquior inter actus tenden-
ctu actus intellectus. Probatur: quia finis est proprium obie- tes in finem integrum sed propinquior illo est qui est
:

• Cf. art. I, Com- ctum appetitus, ut in prima quaestione * didicimus. quasi pars finis. Amamus enim non solum bonum, sed bo-
men .num.iv,v.
Secundo sic. Amare et intelligere ordinate se habent.
, num cognitum, et propter illud etc.
Aut igitur amare est propter intelligere ut finem: et hoc Ad secundum dicitur quod verbum Anselmi salvatur
• C«p. I. non, quia, secundum Anselmum, libro II Cur Deus homo *, in via, in qua melior Dei dilectio quam intellectio. Sed
est
perversus esset ordo amare ut intelligeret. Ergo intelligere in patria, quanquam Deus amatus non ametur propter vi-
 :

QUAESTIO III, ARTICULUS V ai

dere ipsum, sed propter ipsum Deum, amore amicitiae; quia hoc sufficit appetitus naturaHs), non summe vult actu elicito
tamen amatur quod visio non concurrit ibi per
visus, ita perfectionem suam, neque intellectus ut sic, sed suppositi,'
accidens, sed per se; ipse amor beatificus ordinatur in vi- quae est consecutio ultimi finis. Unde probatio illa ab ap-
sionem ut finem amat enim beatus visionem illam ut ade-
: petitu naturali voluntatis ad appetitum qui est actus eli-
ptionem finis quod est amare illam ut finem. Et amor
, citus eiusdem, non valet, propter rationera dictam: quia sci-
ut est concupiscentiae, ordinatur in visionem ut finem, et licet inclinatio naturalis est primo propter ipsam poten-
amare est propter visionem. Nec in hoc est perversitas ali- tiam appetentem actus autem elicitus animalis est primo
,

qua. Sed perversitas esset de amore ut est amicitiae: quia propter suppositum appetens. Et ideo, tendendo primo in
sic Deus ordinaretur ad visionem a tali amore. Nunc au- bonum intellectus, non quatenus intellectus, sed quatenus
tem ponitur summum concupiscibile ipsa adeptio Dei, quae est suppositi, maxime consonat naturae suae potentiae, in-
est per visionem quod est verum.
: quantum animalis est: quia, ut dictum est, propter animal
Ad tertium autem, negatur antecedens. Et ad probatio- ipsum data est primo.
nem dicitur quod voluntas, cum sit appetitus animalis, Muha quoque scripta sunt superius * in qu. lxxsii, '
Parte I.

qui datus animalibus primo propter totum

est a natura art. 3 *, facientia ad materiam hanc. Quare transeundum •
Cf. Coinraent.

suppositum, et non propter seipsum apperitum (quia ad puto.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM BEATITUDO SIT OPERATIO INTELLEGTUS SPECULATIVI, AN PRACTICI
IV Sent., dist. xux, qu. i, art. i, qu' 3; X Eihic, lect. x sqq.

QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

5D ctum practici intellectus, sed speculativi. Unde
beatitudo consistat in operatione intel- in tali operatione, scilicet in contemplatione divi-
'iectus practici. Finis enim ultimus cu- norum, maxime consistit beatitudo. Et quia unus-

,
.^iuslibet creaturae consistit in assimila- quisque videtur esse id quod est optimum in eo,
tione ad Deum. Sed homo magis assimilatur Deo ut dicitur in IX * et X Ethic. **, ideo talis ope- ap. VI
S. Th. lect. IX.
per intellectum practicum, qui est causa rerum ratio est maxime propria homini, et maxime de- Cap. VII, n. 9.
S. Th. lect. XI.
inteliectarum, quam per intellectum speculativum, lectabilis.

cuius scientia accipitur a rebus. Ergo beatitudo Secundo apparet idem ex hoc quod contem-
hominis magis consistit in operatione intellectus platio maximequaeritur propter seipsam. Actus
practici quam speculativi. autem non quaeritur propter
intellectus practici
2. Praeterea, beatitudo est perfectum hominis seipsum, sed propter actionem. Ipsae etiam P P

bonum. Sed intellectus practicus magis ordinatur
ad bonum quam speculativus, qui ordinatur ad
verum. Unde et secundum perfectionem practici
dicimur boni non autem secundum
intellectus,
perfectionem speculativi intellectus, sed secun-
dum eam dicimur scientes vel intelligentes. Ergo
beatitudo hominis magis consistit in actu intel-
actiones ordinantur ad aliquem finem. Unde ma-
nifestum est quod ultimus finis non potest con-
sistere in vita activa, quae pertinet ad intellectum
: practicum.
Tertio idem apparet ex hoc quod in vita con-
templativa homo communicat cum superioribus,
scilicet cum Deo et angelis, quibus per beatitu-

lectus practici quam speculativi. dinem assimilatur. Sed in his quae pertinent ad
3. Praeterea, beatitudo est quoddam bonum vitam activam, etiam alia animalia cum homine
ipsius hominis.Sed speculativus intellectus occu- aliqualiter communicant, licet imperfecte.
patur magis circa ea quae sunt extra hominem Et ideo ultima et perfecta beatitudo, quae ex-
pectatur in futura vita, tota ^ consistit in contem-
'''

practicus autem intellectus occupatur circa ea

quae sunt ipsius hominis, scilicet circa operatio- platione. Beatitudo autem imperfecta, qualis hic
nes et passiones eius. Ergo beatitudo hominis haberi potest, primo quidem et principaliter con-
magis consistit in operatione intellectus practici sistit in contemplatione: secundario vero in ope-

quam intellectus speculativi. ratione practici intellectus ordinantis actiones et

Sed contra est quod Augustinus dicit, in I de passiones humanas, ut dicitur in X Ethic. * '

- S.
Cap.
Th.
VII, VIII.
lect. I
Cap. vni. Trin*, quod contemplatio promittitiir nobis, actio- Ad primum ergo dicendum quod similitudo prae- sqq.

num omnium finis, atque aeterna perfectio gau- dicta intellectus practici ad Deum, est secundum
diorum. proportionalitatem; quia scilicet se habet ad suum
Respondeo dicendum quod beatitudo magis con- cognitum, sicut Deus ad suum. Sed assimilatio
sistit in operatione speculativi intellectus quam intellectus speculativi ad Deum , est secundum
practici. Quod patet ex tribus. Primo quidem, ex unionem v.el informationem; quae est multo maior
IX
hoc quod, si beatitudo hominis est » operatio, assimilatio. - Et tamen dici potest quod, respe-
D. 270. oportet quod sit optima operatio hominis *. Opti- ctu principalis cogniti, quod
sua essentia, non est

ma autem operatio hominis est quae est optimae habet Deus practicam cognitionem, sed specula-
potentiae respectu optimi obiecti. Optima autem tivam tantum.
potentia est intellectus, cuius optimum obiectum Ad secundum dicendum quod intellectus practi-
D. 752. est bonum divinum *, quod quidem non est obie- cus ordinatur ad * bonum quod est extra ipsum:

o) hominis est. - est hominis ABCDEFGHIL. f) tota.

- principaliter addunt Pa.
fl) etiam. - autem PHa. 5) ordinatur ad. - habet PLa.
 , :

32 QUAESTIO III, ARTICULUS VI

sed intellectus speculativus habet bonum in se- enim consideratio et ordinatio actuum et passio-
ipso, scilicet contemplationem veritatis. Et si illud num eius esset eius '^
beatitudo. Sed quia ultimus
bonum sit perfectum, ex eo totus homo perficitur hominis aliquod
finis bonum extrinsecum,
est "^

et fit bonus: quod quidem intellectus practicus scilicet Deus, ad quem per operationem intelle-
non habet, sed ad illud ordinat. ctus speculativi attingimus; ideo magis beatitudo
Ad tertium nicENDUM quod ratio iila procederet, hominis in operatione intellectus speculativi con-
si ipsemet homo esset ultimus finis suus ^: tunc sistit, quam in operatione intellectus practici.

e) suus - Om. PHa r,) aliquod. - aliud Pa.

!;) eius. - Om. PHIa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto, circa illa verba, Divinum bonum non seu factionis, est nihilominus etiam causa eiusdem dispo-
IN Disponitur enim homo per actum intellectus pra-
est obiectum intellectus practici, Scotica occurrit dubitatio sitiva.

Qu. IV, art. i. ex Prologo I Sent. *, ubi ex eo quod Deus est obiectum re- cticiad recte agendum vel faciendum cum enim tam ad :

ctificativum intellectus creati ad rectam operationem volun- recte agendum quam faciendum, pluribus homo indigeat,
tatis, puta amoris ipsius Dei; et ex ipso sumuntur prima actum practici intellectus ad hoc quaerimus, ut dispositi
principia praxis utpote ex ultimo fine vult Deum esse
, ; simus ac propinqui ad recte agendum vel faciendum. Et
obiectum intellectus practici. Cuius oppositum hic dicitur. sic recte agere vel facere finis est.
Sed ad hoc et similia facile patet responsio ex dictis in MeHus tamen,iudicio meo, dicitur quod aliud est com-
I libro *. Ad obiectum siquidem practici intellectus seu ha- parare causam activam effectui, et aliud actioni. Quoniam
* Qu. art. 4, et
I,

qu. XIV, art. i6

Comment. bitus, exigitur quod haec et similia habeat pure: si enim ad illum comparatur ut aeque aut magis perfecta, ad hanc
habet haec elevate in re superioris ordinis, supra practicum ut imperfectior: quoniam actio causae activae est actus et
est. Ridiculum autem puto dicere quod etiani Trinitatis my- perfectio eius, et consequenter causa activa comparatur ad
steria visa practicam tantum cognitionem pariunt. Oportet actionem ut potentia ad actum. Sic autem proposito: est in
Topic. lib. I, hic Philosophi *: Quolibel proferente con-
servare illud quoniam actus intellectus practici, ut sic, respicit actionem
cap. IX, n. 5.
traria, sollicitum esse stultum est, etc. seu factionem ut actionem ipsius; est enim propter ipsam
II. In eodem quinto articulo, circa illa verba, Actus in- ut suum complementum. Cum ergo dicitur quod causa non
tellectus practici non quaeritur propter seipsum, sed pro- est ignobilior effectu, etc dico quod, etsi non est ignobilior
:

pter actiojiem , dubium occurrit. Quoniam nobilius non effectu, est tamen ignobilior actione, ut potentia est igno-
est propter ignobilius ut finem: constat autem actum in- biUor actu. Et quod tam actio quam factio comparatur ad
tellectus practici esse nobiliorem actione: ergo, etc. actum intellectus practici, ut practicus est, ut actio et per-
Ad hoc, omissis aliorum responsionibus, qualescumque ut etiam ipsum nomen practici testatur, sonat
fectio illius : •

sint, respondetur quod actus intellectus practici potest du- enim operativum; constat enim quod operativi actus est
pliciter sumi. Uno modo, ut actus est intellectus: et sic operari, domificativi domificare, et medici mederi. Unde
procul dubio nobilior est actione. Alio modo, ut practicus quoad actionem, in principio Moralium * Aristoteles dixit: Lib. II, cap. II,
n. - S.Tli. lect.
est: et sic est ignobilior actione. Huiusmodi sermonem suscipimus, non ut scientes simus, n.
I.

III. Sed contra hoc est, quia causa activa non est igno- sed operantes. Et idem est iudicium de scientia artium
bilior effectu: actus autem intellectus practici, ut sic, est nam non ut scientes sed ut operantes simus, artes disci-
,

causa activa actionis: ergo. mus, quarum est facere.

Ad hoc et similia dici potest quod, quidquid sit de causa eodem articulo quinto, in responsione ad pri-
IV. In
pure activa, quod causa quodammodo activa
negandum est mum, recolenda sunt ea quae in primo libro, in Prologo * Qu. I, art. 4.

et quodammodo dispositiva non sit imperfectior: quoniam, et quaest. xiv *, de practico et speculativo diximus et con- : Art. 16.

etsi non inquantum activa, inquantum tamen dispositiva, sequenter illis interpretanda sunt verba litterae huius, quod
imperfectior est, et ordinatur ad id pro quo disponit ut Deus habet scientiam speculativam tantum de seipso. Est
finem. Sic autem est in proposito nam actus intellectus: enim hic sermo iuxta communem loquendi usum quo ,

practici, etsi in genere causae efficientis sit causa actionis omnis scientia aut practica aut speculativa dicitur.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM BEATITUDO CONSISTAT IN CONSIDERATIONE SCIENTIARUM SPECULATIVARUM
III Cont. Gent., cap. xlviii; Compend. Tlteol., cap. civ.

kD SEXTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod 2. Praeterea, illud videtur esse ultima hominis
beatitudo hominis consistat in conside- beatitudo, quod ab omni-
naturaliter desideratur
'ratione speculativarum scientiarum. Phi- bus propter seipsum. Sed huiusmodi est consi-
• Cf. art. 2, arg. jlosophus enim dicit, in libro Ethic. *, deratio speculativarum scientiarum quia, ut di- :
Sed contra.
quod felicitas est operatio secundiim perfectam citur in I Metaphys. *, omnes homines natura scire Cap. I, n.
.S. Th. iect. I.

virtiitem. Et distinguens virtutes, non ponit specu- desiderant ; et post pauca subditur * quod spe- * Cap. II, n. 3
sqq. - S.Th. lect.
* propter seipsas quaeruntur.
lativas " nisi tres, scientiam, sapientiam et intelle- culativae scientiae
'Cf.Ethic. lib. ctum*: quae omnes .^pertinent_ad considerationem Ergo in consideratione scientiarum speculativa-
VI, cap. III sqq. . * .
'
, , .
,
. .

- s. Tfi. lect. iii scientiarum speculativarum. Ergo ultima hommis rum consistit beatitudo.
beatitudo in consideratione scientiarum specula- 3. Praeterea, beatitudo est ultima hominis per-
tivarum consistit. fectio. Unumquodque autem perficitur secundum

a) non ponit speculativas. - speculativas non ponit P.

I
 ,

QUAESTIO III, ARTICULUS VI 33

quod reducitur de potentia actum. Intellectus in ultima hominis beatitudo ,

quae est ultima eius
? autem humanus reducitur ^ actum per consi- ia perfectio. Non enim aliquid perficitur ab ^ aliquo

derationem scientiarum speculativarum. Ergo vi- inferiori, nisi secundum quod in inferiori est ali-
detur quod in huiusmodi consideratione ultima qua participatio superioris. Manifestum est autem
hominis beatitudo consistat. quod forma lapidis, vel cuiuslibet rei sensibilis,
• vers. 23. Sed coNTRA EST quod dicitur Icrcm. IX *: Non est inferior homine. Unde per formam lapidis non
glorietiir sapiens in sapientia siia; et loquitur de perficitur intellectus inquantum est talis forma,
sapientia speculativarum scientiarum. Non ergo sed inquantum in ea participatur aUqua similitudo
consistit in harum consideratione ultima hominis alicuius ^ quod est supra intellectum humanum,
beatitudo. scilicet lumen intelligibile, vel aliquid huiusmodi.
» Art. 2, ad 4- Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Omne autem quod est per aliud, reducitur ad
est, est hominis beatitudo
duplex una perfecta, : id quod est per se. Unde oportet quod ultima
et aliaimperfecta. Oportet autem intelligere per- perfectio hominis sit per cognitionem alicuius rei
fectam beatitudinem, quae attingit ad veram bea- quae sit supra intellectum humanum. Ostensum
titudinis rationem: beatitudinem autem imperfe- est autem * quod per sensibilia non potest de- • Part. I, qn.
Lxxxvni, art. 2.
ctam, quae non attingit, sed participat quandam veniri in cognitionem substantiarum separatarum,
particularem beatitudinis similitudinem. Sicut per- quae sunt supra intellectum humanum. Unde
T fecta prudentia invenitur in homine, apud quem '^
relinquitur quod ultima hominis beatitudo non
est ratio rerum agibilium imperfecta autem pru- : possit esse in consideratione speculativarum scien-
dentia est in quibusdam animalibus brutis, in qui- tiarum. - Sed sicut in formis sensibilibus parti-
bus sunt quidam particulares instinctus ad quae- cipatur aliqua similitudo superiorum substantia-
'
D. 1077. dam opera similia operibus prudentiae *. rum, ita consideratio scientiarum speculativarum
Pefecta igitur beatitudo in consideratione scien- est quaedam participatio verae et perfectae bea-
tiarum speculativarum essentialiter consistere non titudinis.
• D. 273. potest *. Ad cuius evidentiam, considerandum est Ad ergo dicendum quod Philosophus
primum
quod consideratio speculativae scientiae non se loquitur in libro Ethicoriim de felicitate imperfecta,
extendit ultra virtutem principiorum illius scien- qualiter ^ in hac vita haberi potest, ut supra * di-
Art. 2, ad 4.
tiae quia in principiis scientiae virtualiter tota
: ctum est.

scientia continetur. Prima autem principia scien- Ad secundum dicendum quod naturaliter deside-
tiarum speculativarum sunt per sensum accepta; ratur non solum perfecta beatitudo, sed etiam
• Cap. I, n. 4-- ut patet per Philosophum in ^vma^io Metaphys.*^ qualiscumque similitudo vel participatio ipsius.
S. Th. !ect.
• Lib. II, ap.
XV, n. 5. - S, rli.
et in fine Poster. * Unde tota consideratio scien- Ad tertium dicendum quod per considerationem
lect. XX. tiarum speculativarum non potest uhra extendi scientiarum speculativarum reducitur intellectus
quam sensibilium cognitio ducere potest. In co- noster aliquo modo in actum, non autem in ul-
gnitione autem sensibilium non potest consistere timum et completum.

reducitur. — de potentia addunt GK; de potentia . . . reducitur £) aliqua similitudo alicuius. - aliquid simile alicui Va; pro ali-
P)
omittit a. qua, aliquid ACpBH aliquid vel L.
,

f) perfecta prudentia invenitur.

- est perfecta prudentia ¥a. Vj qualiter. - qualis EF.
S) ab. - Om. codices et a.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo sexto eiusdem quaestionis terriae, nota quare agens honorabilius sit patiente *, oportet ut eo modo quo Aristot. de A-
IN nima f lib. 111,
aliquid est perfectibile ab aliquo agente, eodem modo sit cap. V, n. 2. -
prima principia (scilicet , De quolibet dicitur esse vel nott
ab eo secundum quid S. Th. lcct. X.
esse, etc), licet secundum ambitum terminorum extendant ignobilius illo : si est perfectibiie

se ad omnia simpliciter; in nobis, idest in nostra cognitione, est ignobilius secundum quid ; et si est perfectibile simpli-

non se extendunt ultra id quo ducere possunt sensibilia: citer, est ignobilius simpliciter. Et quia omne agens agit
quia scilicet sunt accepta a sensibus, et ab eis dependent sibi simile, nec aliter agens perficit patiens nisi similitu-
quoad species et usum. Ex hoc enim provenit quod nisi quo dinem suam ei communicando ; eiusdem rationis est com-
sensibilium species ducunt, cognoscere nos facere possunt. parare aliquid perfectibile ad perfectionem formalem, et

II. In eodem articulo dubium occurrit circa illam pro- proprium agens quoad hoc quod est esse nobilius
illius ,

positionem: Nihil perficitur ab aliquo inferiori , nisi se- vel ignobilius. Ex hoc enim provenit quod nihil perficitur
cundum quod in inferiori est aliqua participatio superio- simpliciter ab aliquo inferiori, nisi quod participat supe-
ris. Haec quam quasi maximam littera assumit habet
,
, rius. Nam si simpliciter perficitur ab illo , est simpliciter

manifestas instantias: ut cum homo perficitur ab igne, dum inferius illo perfectivo : et si illud perfectivum est inferius,

calefit; et, quod magis urget, cum sensus perficitur ab ex- nunquam, ut sic, perficiet simpliciter suum superius quo- ;

traneo sensibili, quod constat esse inferioris ordinis, cum niam esset simpliciter superius et inferius respectu eius-
sit in genere inanimatorum, sensus autem in ordine ani- dem quod est impossibile.
,

mae sensitivae. Et quia intellectus non secundum quid, sed simpliciter

III. Ad evidentiam huius, dicendum est quod propositio perficitur ab intelligibili (quoniam est perfectio propria, et
illa pro maxima habenda est sed non est intelligenda de
, velut substantialis forma non minus quam quodcumque
,

perfectione secundum quid, sed simpliciter; ita quod sen- naturale perfectivum materiae primae, ut in III de Anima
» sus est Nihil perficitur simpliciter per aliquid inferius, ab Averroe exprimitur *, et ab Aristotele inchoatur **), ideo
*
•*
Comment. v.
:
Cap. IV, n. 3. -
nisi etc. Et per hoc excluditur omnis instantia de perfe- impossibile est quod aliquid inferius intellectu perficiat S. Th. lect. VII.

ctionibus accidentalibus: subiectum enim secundum quid ipsum, nisi inquantum participat aliquid superius. Et pro-
pter hoc Aristoteles posuit * intellectum agentem, superio- Cap. T.
'

tantum perficitur ab huiusmodi perfectivis.

Radix autem huius propositionis est quia, cum semper rem intellectu possibili, perfectivum" ipsius.

SvlMMAK Theol. D. Thomae T. III.

5
 ::

34 QUAESTIO III, ARTICULUS VII

Cf. num. II. IV. Ad primam igitur instantiam * non oportet aliter VI. Ad hoc quod de homine dupliciter possu-
dicitur
respondere quia homo non nisi secundum quid perficitur
: mus secundum id quod ex natura sua natus
loqui. Primo,
ab igne et similibus. est acquirere. Et sicprocul dubio dicendum esset quod
Ad secundum autem, de sensu, dicitur quod res sensi- sufficit nos esse beatos ut homines, non simpliciter, ut

biles sine dubio sunt inferiores sensibus vivens enim prae- : dicitur I Ethic. *: quod consistit in cognitione Dei quam *
(^p. x, n. i6. -
^' *"'
stantius est non vivente, praecipue in tam alto gradu vi- hic , et illa quam in anima separata naturaliter habere '
'
'

tali coristitutum. Sed inquantum sunt perfectivae sensus possumus. Alio modo secundum id ad quod homo est
,

ut sic participant superiorem naturam quam sit sensus

,
divinitus institutus. Et sic, quia factus est ut summum bo-
quoniam in eis est participatio aliqua substantiarum im- num intelligeret etc, ordinatus est ad beatitudinem perfe-
materialium quas angelos dicimus. Sunt enim productivae ctam simpliciter. Et quia sic considerat hominem theolo-
specierum sine materia, quarum est susceptivus sensus, et gus, quia in ordine ad Deum revelatum considerat omnia,
in earum susceptione Signum huius
perficitur simpliciter. ideo nulla digressio est in littera. Et ratio efficax est quod
est modus agendi : cum enim modus
agendi corporum ut per aliud reducendum est ad per se, etiam respectu ho-
sic, sit ut moveant mota incorporalium autem sit movere
; minis quia
: homo est infra latitudinem capacium beatitu-
non mota; ex hoc ipso quod sensibilia in perficiendo sen- dinis per se et perfectae.

sus movent non mota, insinuatur quod in hoc naturam VII. In eodem sexto articulo, nota quod tanta est diffe-
superiorem natura corporea participant. Et hoc iam docuit rentia inter obiectum per se et per aliud, quod, licet Deus
• De Pot. Dei, Auctor alibi *. Stat ergo solida maxima ilia, quam semper et substantiae separatae per sensibilia sic a nobis intelli-
"
' ' '
notabis, si vis recte philosophari et videbis voluntarie dici ; gantur ut in huiusmodi contemplatione felicitas ab Ari-
quod lapis potest perficere intellectum separatum, et alia stotele * fuerit posita; quia tamen non sunt obiecta nec ' Ethic. lib. x,
'
huiusmodi extranea a vera ratione philosophiae. intellecta a nobis per aliud, scilicet per species
hic nisi kJt'. x','ii.'

V. In eodem sexto articulo dubium occurrit commune sensibiUum, ideo duo in littera concluduntur; et quod co-
sexto, septimo et octavo articulo, circa processum litterae gnitio nostra non transcendit metas sensibilium; et quod
quoniam digredi videtur a perfecta beatitudine simpliciter, non potest esse felicitas, quae consistit in contemplatione
ad perfectam beatitudinem hominis. Licet enim perfecta bea- alicuius superioris, scilicet ut per se obiecti. Et hoc ma-
titudo simpliciter consistat in suprema coniunctione ad sum- nifeste sequitur ad primum. Quod ideo verum est, quia
mum simpliciter perfecta tamen beatitudo talis rei infimae
;
quidquid cognoscimus de superioribus, cognoscimus in-
qualis est homo, consistit in coniunctione qualicumque, idest quantum per sensibilia praesentantur per viam dependen-
sibi proportionata, ad summum. Et sic diceretur quod bea- tiae, vel similitudinis , vel negationis seu oppositionis et ,

titudo hominis consistit in illa cognitione Dei quam ex huiusmodi : quod nihil aliud est quam perfecte cognoscere
sensibilibus habere potest, quia ista est sibi proportionata. sensibiHa perfectiva nostri intellectus. Sunt enim huiusmodi
Nec oportet quod omne per aliud reducatur ad id quod cognoscibilia in nostris obiectis, velut effectus in causis in
est per se in eodem; sed sufficit quod in tota latitudine cognoscendo apud nos. Propter quod sapienter censent
,

illa, puta beatitudinis, ut scilicet beans per aliud reducatur qui dicunt nos per studium nunquam cognoscere de su-
ad beans per se. Sed non oportet quod beans per aliud perioribus nisi quia est : cognitio namque ab efifectu, et
hominem, reducatur ad beans per se hominem, quia homo remotorum est.

est talis gradus infimi.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM BEATITUDO CONSISTAT IN COGNITIONE SUBSTANTIARUM SEPARATARUM,
SCILICET ANGELORUM
Part. I, qu. Lxiv, art. i, ad i ; III Cont. Gent. cap. xliv; In Boet. de Trin., qu. vi, art. 4, ad 3.

sic PROCEDiTUR. Videtur quod

>D SEPTiMUM rae spirituali. Sed supra intellectum humanum,
hominis consistat in cogni-
beatitudo ordine naturae, sunt angeli. Ergo ultima perfectio
'tione suhstantiarum separatarum, idest intellectus humani est ut coniungatur per con-
^angelorum. Dicit enim Gregorius, in templationem ipsis angelis.
* Homii. XXVI quadam Homilia * Nihil prodest interesse festis
: Sed contra est quod dicitur lerem. ix *: In hoc •
vers. 24.

hominum, si non contingat interesse festis ange- glorietur gloriatur, scire et nosse me. Ergo
qiii
"
lorum; per quod " finalem heatitudinem designat. ultima hominis gloria, vel beatitudo, non consistit
Sed festis angelorum interesse possumus per eo- nisi in cognitione Dei.
rum contemplationem. Ergo videtur quod in con- ReSPONDEO DICENDUM quod, Sicut dictum est *, ' Art. praeced.

templatione angelorum ultima hominis heatitudo perfecta hominis beatitudo non consistit in eo
consistat. quod est perfectio intellectus secundum alicuius
2. Praeterea, ultima perfectio uniuscuiusque parficipationem , sed in eo quod est per essen-
rei est ut coniungatur suo principio unde et : tiam Manifestum est autem quod unum-
tale.
circulus dicitur esse figuraperfecta, quia hahet quodque intantum est perfectio alicuius potenfiae,
*^cf- Arist. PA^- idem principium finem *. Sed principium co-
et inquantum ad ipsum pertinet ratio proprii obiecti
fTil^"iec't: xi'x'
gnitionis humanae est ah ipsis angelis, per quos illius potentiae. Proprium autem obiectum intel-
homines illuminantur, ut dicit Dionysius, iv cap. lectus est verum *. Quidquid ergo habet verita- • d. 752.

Cael. Hier. Ergo perfecdo humani intellectus est tem participatam, contemplatum non facit intel-
in contemplatione angeiorum. lectum perfectum ultima perfectione. Cum autem
Praeterea, unaquaeque natura perfecta est,
3. cadem sit dispositio rerum in esse sicut in veri-
quando coniungitur superiori naturae sicut ul- : tate, ut dicitur in II Metaphys. *; quaecumque sunt •
s.th. lect. n.
"'
tima perfectio corporis est ut coniungatur natu- entia per participationem, sunt vera per partici- cap.S; n.s".

a.) per quod. - quod per K ,

per quae ceteri.
 , :, : ,

QUAESTIO III, ARTICULUS VIII 35

pationem. Angeli autem habent esse participatum roneum *, ut in Primo ** dictum est. Unde ultima D.
Qu.
178.
xc, art.3.
• D. 461. quia solius Dei suum esse est sua essentia *, ut perfectio intellectus humani est per coniunctio-
• Qu.xLiv, art. t.
- Cf. ibid. qu. llt,
in Primo * ostensum est. Unde relinquitur quod nem ,ad Deum, qui est primum ^'
principium et
art. 4; qu. vii solus Deus sit veritas per essentiam, et quod animae
creationis et illuminationis eius. Angelus
art. I,ad3: art.2.
• D. 274.
eius contemplatio faciat perfecte beatum *. - Ali- autem illuminat tanquam minister, ut in Primo * •
2,
Qu.
ad 2.
cxi

qualem autem beatitudinem imperfectam nihil habitum est. Unde suo ministerio adiuvat homi-
prohibet attendi in contemplatione angelorum et ; nem ut ad beatitudinem perveniat, non autem est
etiam ahiorem quam in consideratione scientia- humanae beatitudinis obiectum.
rum speculativarum. Ad tertium dicendum quod attingi superiorem
Ad primum ergo dicendum quod festis angelo- naturam ab inferiori contingit dupUciter. Uno
rum intererimus non solum contemplantes ange- modo, secundum gradum potentiae participantis
los, sed, simul cum ipsis, Deum. et sic ultima perfectio hominis erit in hoc quod
Ad secundum dicendum quod, secundum illos homo attinget ad contemplandum sicut angeU
qui ponunt animas humanas esse ab angelis crea- contemplantur. AUo modo, sicut obiectum attin-
tas, satisconveniens videtur P quod beatitudo ho- gitur a potentia *: et hoc modo ultima perfectio D. 252.

minis sit in contemplatione angelorum quasi in ^^, cuiuslibet potentiae est ut attingat ad id in quo
coniunctione ad suum principium. Sed hoc est er- plene invenitur ratio sui obiecti.

P) videtur. - videretur ABCDGHIL. 3) primum - Oin. Pa.

Y) angelorum. - angeli codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

TN hoc articulo septimo nota duo. Primo, titulum: quod solutione quod si esset sermo de ultima
dicendum est ,

lappellatione cognitionis substantiarum separatarum, coin- perfectione ad quam

naturae studio veniri potest, non
telligitur etiam cognitio quae habetur de Deo, cognoscendo oportet ad verum per essentiam pervenire nisi participa- ,

substantias separatas. Sicut enim in praecedenti articulo in tum in tali per se perfectivo proprio intellectus talis, quod
cognitione sensibilium cointelligebatur cognitio Dei et sub- esset verum tale. Sed quia est sermo de ultima perfectione
stantiarum separatarum per sensibilia ita proportionaliter , ad quam intellectus noster institutus supponitur, ideo opor-
hic intelligendum est. tet capacitatem eius per verum per essentiam perfici, non
Secundo, quod simile accidere potest dubium de perfe- per aliud medium obiectum. Sic enim intelligere debes per-
" Cf. art.
ctione ultima intellectus, dubio praecedenti de beatitudine *.
praec, fectionem intellectus per ipsum verum per essentiam, in hoc
Comment. num.
Nam licet perfectio ultima intellectus ut sic, oportet quod loco relinquendo discussioni sequentis articuli et alibi *,
,
' Cf. loca cit. in
cap. art. seq.
sit verum per essentiam ;
perfectio tamen ultima intellectus an talis perfectio sit visio divinae essentiae, et per speciem • Cf. Part. I, qu.
talis, puta hominis, sufficit quod sit verum tale. - Et simili aut sine specie *. zii, art. 2.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM BEATITUDO HOMINIS SIT IN VISIONE DIVINAE ESSENTIAE

Part. I, qu. xii, art. i; De Verit., qu. viii, art. i; Quodl, X, qu. viii; Compend. Theol., part. I, cap. civ, cvi;
part. II, cap. ix; In Matt., cap. v; hi loan., cap. i, lect. xi.

I
iD ocTAVUM sicPROCEDITUR. Videtur quod essentiae. Ad cuius evidentiam, duo consideranda
beatitudo hominis non sit in visione sunt. Primo quidem, quod homo non est perfe-
*ipsius divinae essentiae. Dicit enim Dio- cte beatus, quandiu restat sibi aliquid desideran-
f jnysius, in i cap. Myst. TheoL, quod per dum quaerendum. Secundum est, quod unius-
et
"
id quod est supremum intellectus, homo Deo cuiusque potentiae " perfectio attenditur secundum
coniungitur sicut omnino ignoto. Sed id quod rationem sui obiecti. Obiectum autem intellectus
videtur per essentiam, non est omnino ignotum. est quod quid est *, idest essentia rei, ut dicitur * d. 752.

Ergo ultima intellectus perfectio, seu beatitudo in III de Anima *. Unde intantum ^.
procedit per- * ga^jv "• ^-
. . . ,, . K - S.Th. lect. XI.

non consistit in hoc quod Deus per essentiam lectio intellectus, mquantum cognoscit essentiam
videtur. alicuius rei. Si ergo intellectus aliquis cognoscat
Praeterea, altioris naturae altior est perfe-
2. essentiam alicuius efltectus, per quam non possit
ctio. Sed haec est perfectio divini intellectus pro- cognosci essentia causae ut scilicet sciatur de ,

pria, ut suam essentiam videat. Ergo ultima per- causa quid est; non dicitur inteUectus attingere
fectio inteUectus humani ad hoc non pertingit, ad causafn simpliciter, quamvis per effectum co-
sed infra subsistit. gnoscere possit de causa an sit. Et ideo remanet
* Vers. 2. Sed contra est quod dicitur I loann. iii *: naturaliter homini desiderium, cum cognoscit effe-
Cum apparuerit, similes ei erimus, et videbimus ctum, et scit eum habere causam, ut etiam sciat
eum sicuti ipse est. de causa quid est. Et illud desiderium est admi-
Respondeo dicendum quod ultima et perfecta rationis, et causat inquisitionem, ut dicitur in prin-
^
* Lib. i, cap. n,
. . -,' ^» ^^^ ,
. ,. .' ,. n. 8, II. - S. Th.
beatitudo non potest esse nisi in visione divinae cipio Metaphys. * Puta si aiiquis cognoscens ecli- le"- >"•

a) potentiae. - Om. codices et a.

 ,:

36 QUAESTIO III, ARTICULUS VIII

psim solis, considerat quod ex aliqua causa proce- Ad primum ergo dicendum quod Dionysius lo-
dit, de qua, quia nescit quid sit, admiratur, et admi- quitur de cognitione eorum qui sunt in via, ten-
rando inquirit. Nec ista inquisitio quiescit, quous- dentes ad beatitudinem.
que perveniat ad cognoscendum essentiam causae. Ad secundum dicendum quod, sicut supra * di- Qu. I, art. 8.

Si igitur intellectus humanus, cognoscens es- ctum est, finis potest accipi dupliciter. Uno modo,
sentiam alicuius effectus creati non cognoscat , quantum ad rem ipsam quae desideratur et hoc :

de Deo nisi an est ^ nondum perfectio eius at- ;

modo idem est finis superioris et inferioris na-
tingit simpliciter ad causam primam, sed remanet turae, immo omnium rerum, ut supra * dictum Ibid.

ei adhuc naturale desiderium inquirendi causam. est. Alio modo, quantum ad consecutionem huius
Unde nondum est perfecte beatus. Ad perfectam rei: sic diversus est finis superioris et infe-
et
Cf.art.vi.Com-
ment. num. v.
igitur beatitudinem * requiritur quod intellectus riorisnaturae, secundum diversam habitudinem
pertingat ad ipsam essentiam primae causae. Et sic ad rem talem. Sic igitur altior est beatitudo Dei
perfectionem suam habebit per unionem ad Deum suam essentiam intellectu comprehendentis, quam
sicut ad obiectum, in quo solo beatitudo hominis hominis vel angeli videntis, et non comprehen-
Art. I, 7; qu.
D. 707.
I, art. 8. consistit, ut supra * dictum est. dentis *.

(3) nisi an est, - nisi quia est E, quid est licet cognoscat an est K.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA articulos eosdem, videlicet sextum, septimum et turale homini ordinato a divina providentia in illam pa-
•Cap. XXV usqu octavum, vide III Contra Gent. *, ubi de felicitate dif- triam, etc.
ad u.
fuse per multa capitula disputatur. Et adverte in octavo ar- Et hae duae responsiones sunt generales ad omnem
ticulo quod illa verba litterae, quod intellectus humanus, huiusmodi materiam. Specialiter tamen ad hanc huius ar-
non cognita prima causa nisi an est, habet naturale desi- ticuli materiam descendendo, dici potest quod intellectus
derium ad cognoscendam primam causam quid est, etc. humanus sciens an est de Deo et communia, desiderat
non carent ambiguitate propterea quia naturale desiderium
;
naturaliter scire de Deo quid est, inquantum sub numero
non excedit vim naturae, nec est ad supernaturalem ope- causarum comprehenditur: et non absolute, nisi per quan-
rationem, non solum ipsius, sed omnis intellectus creati. dam consequentiam. Et hoc est verum quia inditum est :

Sed haec citius solvuntur, si desiderium naturale dis- naturaliter ut , viso effectu , desideremus nosse quid est
" Qu. I art., I
, tinguitur iuxta praedicta in hbro, in principio *. Deside-
I causa, quidquid sit illa.
Comment. n. x.
rium namque potest dici naturale a natura ut subiecto II. Adverte hinc, novitie, duo. Primo, quod idem est
tantum: et sic naturaliter desideramus visionem Dei. Et a cognoscere quod quid est Dei, et videre Deum per essen-
natura ut subiecto et modo et sic procedunt obiectiones.: tiam: hoc enim manifeste in probatione ultimi huius ar-
Nec propterea aliquid adimitur efficaciae huius rationis ticuli habes.
quoniam perfecta beatitudo neutrum huiusmodi desiderium Secundo, quod perfecta beatitudo constituitur ex quid-
imperfectum relinquit. ditativa cognitione Dei. Ita quod differentia constitutiva
Posset quoque dici quod Auctor tractat de homine ut cognitionis in hoc quod sit cognitio quidditativa Dei, est
theologus cuius ut in II Contra Gent., cap. iv, dicitur,
, , constitutiva in hoc quod est Dei visio et est constitutiva
:

est considerare creaturas non secundum proprias naturas, beatitudinis uitimae, in hoc quod sit perfecta. Et conse-
sed ut ad Deum sunt relatae. Et sic, licet homini absolute quenter, sicut datur latitudo in visione Dei, ita in beatitu-
non insit naturale huiusmodi desiderium, est tamen na- dine perfecta.
 :
;
,

QUAESTIO IV, ARTICULUS I 3?

9UAESTI0 QUARTA
DE HIS QUAE AD BEATITUDINEM EXIGUNTUR
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de his quae exigun- Tertio : utrum requiratur comprehensio.
* Cf. qu. III, In-
tur " ad beatitudinem *. Quarto : utrum requiratur rectitudo voluntatis.
trod.
Et circa hoc quaeruntur octo. Quinto : utrum ad beatitudinem hominis requi-
Primo: utrum delectatio requiratur ad beatitu- ratur corpus.
dinem. Sexto: utrum perfectio corporis.
Secundo: quid sit principalius in beatitudine, Septimo: utrum aliqua exteriora bona.
utrum delectatio vel visio. Octavo: utrum requiratur societas amicorum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DELECTATIO REQUIRATUR AD BEATITUDINEM
Supra, qu. in, art. 4; II Sent., dist. xxxviii, art. 2; IV, dist. xlix, qu. i, art. i, qu' 2; qu, iii, art. 4, qu' 3;
Compend. Theol., cap. cvii, clxv; XEthic., lect. \i.

»D PRiMUM PROCEDiTUR. Videtur quod

sic agendum. Quarto modo, sicut aliquid concomi-
delectatio non requiratur ad beatitudi- tans: ut si dicamus quod calor requiritur ad ignem.
l^nem. Dicit enim Augustinus, in I de Et hoc modo delectatio requiritur ad beatitudi-
xc^Te^m.'"^*- ^^^^"^ Trin. *, quod visio est tota merces Jidei. nem. Delectatio enim causatur ex hoc quod appe-
Pcip!^vni'.'
'"''
^^^ ^^ quod est praemium vel merces virtutis, titus requiescit in bono adepto. Unde, cum beati-
est beatitudo , ut patet per Philosophum in I tudo nihil aliud sit quam adeptio summi boni,
s.*T£'.Te'ct"'xiV.
Eihic. * Ergo nihil aliud requiritur ad beatitudi- non potest esse beatitudo sine delectatione con-
nem nisi sola visio. comitante.
2.Praeterea, beatittido est per se sufficientis- Ad primum ergo dicendum quod ex hoc ipso
•52'«"'^ bonum , ut Philosophus dicit I Ethic.
* quod merces alicui redditur, voluntas merentis
- s^lhTec^ix'
^ Quod autem eget aliquo alio, non est per se P requiescit *, quod est delectari. Unde in ipsa ra-
sufficiens. Cum igitur essentia beatitudinis in vi- tione mercedis redditae delectatio includitur.
• Qu. m, art. 8. sioue Dci cousistat , ut ostensum est*; videtur Ad secundum dicendum quod ex ipsa visione Dei
quod ad beatitudinem non requiratur delectatio. causatur delectatio. Unde ille qui Deum videt,
Praeterea, operationem felicitatis seu beati-
3. delectatione indigere non potest.
tudinis oportet esse non impeditam, ut dicitur in Ad tertium dicendum quod delectatio concomi-
^'^ EtMc. *, Scd delectatio impedit actionem in- tans operationem intellectus, non impedit ipsam,
-s^T^Tectxin'
tellectus: corrumpit enim aestimationem pruden- sed magis eam confortat, ut dicitur in X Ethic. * * Cap. IV ,

sqq. - S.Th. lect.

n. 6

* Cap. V, n. 6. tiae, ut dicitur in VI Ethic. * Ergo delectatio non ea enim quae delectabiliter facimus, attentius et
S. Th. lect. IV.

requiritur ad beatitudinem. perseverantius operamur. Delectatio autem ex-

Sed contra est quod Augustinus dicit, X Con- tranea impedit operationem quandoque quidem :

fess. *, quod beatitudo est gaudium de veritate. ex intentionis distractione qufa, sicut dictum est,
• Cap. xxiii.
;

Respondeo dicendum quod quadrupliciter ali- ad ea in ^ quibus delectamur, magis intenti sumus
quid requiritur ad aliud. Uno modo, sicut prae- et dum uni vehementer intendimus, necesse est
ambulum vel praeparatorium ad ipsum sicut : quod ab alio intentio retrahatur. Quandoque au-
' D. 1107.
disciplina requiritur ad scientiam *. Alio modo, tem etiam ex contrarietate: sicut delectatio sensus
sicut perficiens aliquid: sicut. anima requiritur ad contraria rationi, impedit aestimationem pruden-
vitam corporis. Tertio modo sicut coadiuvans , tiae magis quam aestimationem ^ speculativi in-
extrinsecum sicut amici requiruntur ^ ad aliquid
: tellectus.

o) exiguntur. - coexiguntur ABCEGHL. 8) requiescit. - quiescit P.

P)per se. - perfectc Pa. e) in. - Om. P.
•() extrinsecum : sicut amici requiruntur. - extrinsecus sicut anima X) prudcntiae magis quam aestimationem. Om. Pa.
requiritur Pa; pro amici, animati K.

Commentaria Cardinalis Caietani

hoc articulo primo quartae quaestionis, novitiorum du- Ad hoc dicitur quod, cum constat de certa conclusione»
IN
bium occurrit, quomodo littera salvetur, dicens quod de- verba quae apparent quandoque dissona, pie interpretanda
lectatio causatur ex hoc quod appetitus requiescit in bono sunt. Et sic est sensus litterae huius, quod delectatio cau-
adepto; cum, apud Auctorem, delectatio sit quies appetitus, satur ex hoc quod appetitus requiescit in bono adepto
ut iiic etiam, in responsione ad primum, expresse dicitur. idest: Delectatio, quae est ipsa actualis quies, causatur ex
 :, ,:

38 QUAESTIO IV, ARTICULUS II

hoc quod appetitus se habet ad bonum adeptum, ut quie- cumloquitur ly esse in tali statu , nomine requiescentis
scens ad id in quo est quies. Ex hoc namque quod ap- ea ratione quia quies significat esse in termino. Et ex hoc
petitus pervenit ad talem statum quod bonum adeptum quod appetitus est ut in termino sui motus, adepto bono,
sit, sequitur quies, quae est delectatio. Littera autem cir- constat sequi delectationem.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM IN BEATITUDINE SIT PRINCIPALIUS VISIO QUAM DELECTATIO
II Sent, dist. xxxviii, art. 2, ad 6; II[ Cont. Gent,, cap. xxvi; X Etliic, lect. vi.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod sic enim ipse actus voluntatis esset finis, quod
delectatio sit principalius in beatitudine est contra praemissa *. Sed ideo quaerit quod \^^: l'^%\^
quam visio. Delectatio enim, ut dicitur quietetur in operatione, quia operatio est bonum +•
' Cap. IV,
8. - S. Th in X Ethic. *, est perfectio operationis ". eius. Unde manifestum est quod principalius bo-
VI.
Sed Ergo delecta-
perfectio est potior perfectibili. num est ipsa operatio in qua quietatur voluntas,
tio est potior operatione intellectus, quae est visio. quam quietatio voluntatis in ipso.
2. Praeterea illud propter quod aliquid est
, Ad primum ergo dicendum quod, sicut Philo-
appetibiie, est potius. Sed operationes appetuntur sophus ibidem * dicit, delectatio perjicit opera- ' Loc. cit. in arg.,
Did. n. 8.
propter delectationem ipsarum unde et natura : tionem sicut decor iuventutem, qui est ad ^ iuven-
operationibus ^ necessariis ad conservationem in- tutem consequens. Unde delectatio est quaedam
dividui et speciei, delectationem apposuit, ut hu- perfectio concomitans visionem; non sicut perfe-
iusmodi operationes ab animalibus non negligan- ctio faciens visionem esse in sua specie perfectam ^.
tur.Ergo delectatio est potior in beatitudine quam Ad secundum dicendum quod apprehensio sen-
operatio intellectus, quae est visio. sitiva non attingit ad communem rationem boni,
3. Praeterea, visio respondet fidei, delectatio sed ad aliquod bonum particulare quod est de-
autem, sive fruitio, caritati. Sed caritas est maior lectabiie. Et ideo secundum appetitum sensitivum,
Vers. 13. fide, ut dicit Apostolus I ad Cor. xiii *. Ergo de- qui est in animalibus, operationes quaeruntur pro-
lectatio, sive fruitio, est potior visione. pter delectationem. Sed intellectus apprehendit
Sed contra, causa est potior effectu. Sed visio universalem rationem boni, ad ciaius consecutio-
est causa delectationis. Ergo visio est potior quam nem sequitur delectatio. Unde principalius intendit
delectatio. bonum quam delectationem. Et inde est quod
Respondeo dicendum quod istam quaestionem divinus intellectus, qui est institutor naturae, de-
* Cap. IV, n • "•-
S. Th. lect,
movet Philosophus in X Ethic. *, et eam insolu- lectationes apposuit propter operationes. Non est
tam dimittit. Sed si quis diligenter consideret, ex autem aliquid aestimandum simpliciter secundum
necessitate oportet quod operatio intellectus, quae ordinem sensitivi appetitus, sed magis secundum
est visio, sit potior delectatione. Delectatio enim ordinem appetitus intellectivi.
consistit in quadam
quietatione voluntatis. Quod Ad tertium dicendum quod caritas non quaerit
autem voluntas in aliquo quietetur, non est nisi bonum dilectum propter delectationem: sed hoc
propter bonitatem eius in quo quietatur. Si ergo est ^ ei consequens, ut delectetur in bono adepto
voluntas quietatur in aliqua operatione, ex boni- quod amat Et sic delectatio non respondet ei ut
tate operationis procedit quietafio voluntatis. Nec finis sed magis visio, per quam primo' finis fit
,

voluntas quaerit bonum propter quietationem ei praesens.

a) operationis. - operis Pa.

- in operationibus
3) esse in sua specie perfectam — sua (in sua ed. a) specie per/e-
P) operationibus. PsG et a. ctam esse Pa. Pro in sua, sua F.
y) ad. - Om. codices. e) est. - fit codices.

Cominentai'ia Cardmalis Caietani

secundo articulo circa responsionem ad secundum
, prehensio sensitiva non attingit ad communem rationem
IN
dubia occurrunt et de ratione reddita differentiae inter or- boni, sed particularis boni quod est delectabile, sequitur,
dinem appetitus sensitivi et intellectivi, et de consonantia et sicut effectus ex causa, quod appetitus sensitivus feratur
dictorum. Superius enim, in qu. 11, art. 6, ad i, dixit quod in operationem propter delectationem. Et quia falsum vi-
delectatio propter se, et non propter aliud appetitur, si ly detur assumptum: quoniam cognitio sensitiva extendit se
propter dicat causam Jinalem : hic vero et alibi ex propo- ad bonum non delectabile secundum sensum, ut patet cum
ut in III Contra Gent., cap. xxvi, vult quod delectatio-
sito, hirundo colligit paleas et lutum pro nido, non quia de-
nes sunt propter operationes. lectet eam tactus aut visus paleae aut luti, sed propter uti-
Non consonat quoque quod naturalis ordo appetibi- litatem. - Et quia non solum causalitas, sed connexio medii
lium ab appetitu sensitivo, sit contrarius ordini statuto ab cum conclusione non apparet.
Institutore naturae. Nam
absque errore res naturales di- II. Ad evidentiam harum quatuor dubitationura, scien-
riguntur. Si ergo Institutor naturae delectationes sensibiles dum est primo, quod delectatio et operatio, seu bonum
instituit propter operationes ut finem , ergo ab appetitu coniunctum causans delectationem, de quo est delectatio,
sensitivo naturaliter appetenda est, et consequenter appe- dupUciter possunt considerari primo, secundum se abso-
:

titur, delectatio sensibilis propter operationem , et non e lute; secundo, in respectu ad invicem. Et hoc dupliciter
converso. vel scilicet ut unum appetibile formaliter; vel ut multa ap-
Difficile quoque est videre quomodo ex hoc quod ap- petibilia formaliter. Si absolute considerentur , utrumque
 ,

QUAESTIO IV, ARTICULUS III 39

eorum est propter se appetibile, ita quod neutrum propter sicut patet causa in exemplo dato de cognitione nostra.
alterum ut finem. Et ratio est, quia utrumque habet in se Et non apparet causa', nisi dicatur quod delectabile est
unde finiat simpliciter appetituum motum, absque ordine magis conveniens appetitui sensitivo, quam coniunctum
ad alterum ut finem diviso enim bono trifariam in lio-
: bonum de quo est delectatio. Sed hoc nihil est hoc enim :

nestum, delectabile et utile solum utile secundum se est

, est quod quaeritur, quare delectabile tenet primum locum
propter aliud ut finera. - Et hoc intendebat Auctor in qu. 11 respectu appetitus sensitivi, et secundum naturae ordinem
superius, ubi dixit delectationem appeti non propter aliud non debetur ei primus locus.
11'
' "^ finem; et Aristoteles in X Ethic.*, deridens quaeren- IV. Et quamvis littera hanc primam viam sonet, dum
S *Tr "ec"'
tem propter quid qtiis delectattir. alium ordinem inter operationem et delectationem dicit
Si autem sumuntur haec duo ut unum appetibile for- respectu appetitus sensitivi et simpliciter; mihi tamen vi-
maliter, sic non est quaestio an hoc propter illud, aut e detur quod secunda via sola sit intenta in littera. Et mo-
converso sed totum appetitur sub ratione iUius quod for-
: veor ad hoc ex assignata ratione in littera, quia scilicet
• Num. III, IV. male est. Et hoc, ut patebit *, accidit in appetitu sensitivo. sensitiva cognitio non se extendit ad communem boni ra-
Si vero comparentur ad invicem, aut ex parte appe- tionem, sed delectabilis tantum. Ita quod, licet sensitiva
tibilis : et tunc delectatio est propter operationem. Quia pars appetat appetitu naturali operationem ut unum appe-
maius bonum est honestum quam delectabile ; et, ut diffuse tibile, et delectationem ut aliud appetibile, quia ambo sunt
probatur in praedicto loco Contra Gent. et hic aliquali- , secundum se bona illi convenientia; et nihilominus etiam
ter tangitur, natura apposuit delectationes propter opera- appetat delectationem propter operationem, sicut grave
tiones ut finem. Et hoc intendit hic Auctor, et in praedicto quietem deorsum propter esse deorsum appetitu tamen :

libro. - Aut ex parte appetentis. Et sic, si appetitus est in- animali, qui est actus elicitus, et non fertur nisi in appre-
ordinatus, non est sollicitandum de ordine. Si autem est hensum sensitive ut sic, non appetit operationes et delecta-
ordinatus, tunc videtur secundum Htteram, quod appetitus tiones ut duo appetibilia, sed ut unum formaliter, scilicet
sensitivus tendit in operationes propter delectationes in- , operationes ut delectabiles quia sensitiva cognitio
; etsi ,

tellectivus autem e converso appetit delectationes propter extendat se ad operationes, ut patet in III de Anima *, non ' ^^P- ". "• • -
. j^. j u •
j •!• •S.Th. lect. u.
• •
operationes. Sed quid de hoc sentiendum sit, in hac dispu- tamen extendit i_
se ad eas sub ratione boni, nisi delectabuis.
1 1

tatione dicetur. - Et ex his patet solutio primi dubii. Et sic appetere operationes propter delectationes formaliter,
III. Scito secundo, quod de appetitu sensitivo duplex vocatur in Httera appetitus operationum propter delectatio-
est dicendi Potest enim dici quod appetitus sen-
modus. nes finaliter, non quia operatio ordinetur in delectationem
sitivus appetit bonum
sensibile ut unum appetibile, et de- sed quia non appetitur nisi sub ratione illius. Quod est
lectationem consequentem ut aliud appetibile. Et potest appeti propter illam finaliter et negative, quia non propter
dici quod appetitus sensitivus appetit quidem utrumque alium finem; et positive, tanquam materia finis, non tan-
horum, sed sub ratione unius appetibilis, scilicet boni de- quam ordinata materialiter ad finem. - Et ex his patet so-
lectabilis.- Et si haec secunda via sustinetur, facile est sol- lutio secundi dubii *. ' Cf. num. i.

• Cf. num. I. vere secundum dubium *, dicendo quod appetitus sensitivus
non appetit operationes propter delectationes, ut ap-
petibile propter aliud finaliter sed operationes propter de-
: lectabile et honestum: cognoscere bonum secundum com-
lectationes formaliter, ita quod delectatio est ratio formalis
quod operatio sit finis appetitus sensitivi sicut accidit cum
aliquis, secundum appetituni intellectivum, recte desiderat
aliquid solum ut delectabile, quaerens delectationem ut
medicinam. Et secundum hoc, appetitus sensitivus non ten-
dit in appetibilia ordine contrario naturali ordini. Quoniam
etsi naturalis ordo diligat delectationes propter operatio-
nes finaliter, non prohibet tamen quin operationes appeti
possint sub ratione delectabilis, ut unum appetibile, ab eo
qui nullum natum est appetere finem nisi bonum dele-
ctabile.
V. Scito tertio quod, cum bonum dividatur in bonum
unum per se et propter aliud; et propter se distinguatur in de-
munem rationem boni, est apprehendere bonum secundum
; omnes sui differentias. Sensitiva autem cognitio, ut sic, quia
non propter se sed propter salutem data est, ut patet in de
Sensu et Sensato *, solum ad bonum propter aliud, idest *Cap.i.-S.Th.
utile, et propter se ut delectabile, se extendit. Non enim
appetunt animalia, animali appetitu, videre propter hoc bo-
num quod est visio, aut odorare propter bonum quod est
odorare: sed inquantum utilia aut delectabilia sunt. In cuius
signum, non pugnant animalia nisi propter delectabilia, ira-
scibili testimonium reddente de fine concupiscibilis.
Et ex his patet solutio ultimorum dubiorum *. lam enim • Cf. num. i.

Si vero sustineatur prima via, tunc nuUa apparet via patet et quod sensus cognitio non se extendit nisi ad de-
evadendi, nisi dicendo quod, licet secundum se Iiaec sint lectabile ut finem: ad utile enim tendit propter delectabile. -
sic ordinata , tamen in ordine ad appetitum sensitivum Et quomodo ex hoc ipso manifeste sequitur quod operatio-
praepostere se habent: sicut, licet substantia sit secundum nes appetit ut delectabiles. Et propter quid hoc est quia sci- :

se prius cognita accidente tamen in ordine ad cognitio-

, licet sensitivae cognitionis gradus primus existens delecta-
nem nostram praepostere se habent. Sed tunc oportet red- bile non transcendit bonum, ut finem cognitum, quod est
dere causam huius praeposteri ordinis in appetitu sensitivo, obiectum appetitus animalis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRATUR COMPREHENSIO
Part. I, qu. xii, art. 7, ad i; I Sent., dist. i, qu. i, art. i; IV, dist. xlix, qu. iv, art. 5, qu* i.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod in Primo *

dictum est. Sed intellectus sufficienter qu. lxxix sqq.

ad beatitudinem non requiratur com- perficitur per visionem Dei, voluntas autem per
prehensio. Dicit enim Augustinus, ad delectationem in ipso. Ergo non requiritur com-
•
De Verbis Ev.
serm.CXVn, al. Paulinam de Videndo Deum *: Attingere prehensio tanquam aliquod terfium.
xxxviii ,
^c^ap!
f^^fii^ Deum magna est beatitudo, comprehendere 3. Praeterea, beatitudo in operatione consi-
autem est impossibile. Ergo sine comprehensione stit. Operationes autem determinantur secundum

est beatitudo. obiecta. Obiecta autem generalia sunt duo, verum

2. Praeterea, beatitudo est perfectio hominis et bonum verum correspondet visioni, et bonum
:

secundum intellectivam partem, in qua non sunt correspondet delectationi ". Ergo non requiritur '

aliae potentiae quam intellectus et voluntas, ut comprehensio quasi aliquod tertium.

o) delectationi. - dilectioni Va.

 4« QUAESTIO IV, ARTICULUS IV
Sed contra est quod Apostolusdicit, I ad Cor. habitudini spei sed deiectatio in fine iam prae-
;

Vers. 24. IX *: comprehendatis. Sed spiri-

Sic currite ut senti * consequitur dilectionem, ut supra * dictum Art. ad
2, 3.

tualis cursus terminatur ad beatitudinem unde : est. Et ideo necesse est ad beatitudinem ista tria
Vers. 7, 8. ipse dicit, ad Tim. ult. *: Boniim certamen
II concurrere: scilicet visionem, quae est cognitio
certavi, cursum consummavi, fidem servapi; in perfecta intelligibilis finis; comprehensionem, quae
reliquo reposita est mihi corona iustitiae. Ergo importat praesentiam finis; delectationem , vel
comprehensio requiritur ad beatitudinem. fruitionem, quae importat quietationem rei aman-
Respondeo dicendum quod, cum beatitudo con- tis amato.
in
sistat in consecutione ultimi finis, ea quae requi- Ad
primum ergo dicendum quod comprehensio
runtur ad beatitudinem sunt consideranda ex ipso dicitur dupliciter. Uno modo, inclusio comprehensi
ordine hominis ad finem. Ad finem autem in- in comprehendente : et sic omne quod compre-
telligibilem ordinatur homo partim quidem per henditur a finito, est finitum. Unde hoc modo
intellectum, partim autem per voluntatem. Per Deus non potest comprehendi ab aliquo intelle-
intellectum quidem, inquantum in intellectu prae- ctu creato *. Alio modo comprehensio nihil aliud D. 366.

existit aliqua cognitio finis imperfecta. Per volun- nominat quam tentionem alicuius rei iam prae-
tatem autem P, primo quidem per amorem, qui sentialiter habitae ^: sicut aliquis consequens ali-
est primus motus voluntatis in aliquid: secundo quem, dicitur eum comprehendere quando tenet
autem, per realem habitudinem amantis ad ama- eum. Et hoc modo comprehensio requiritur ad
tum, quae quidem potest esse triplex. Quando- beatitudinem.
que enim amatum est praesens amanti et tunc : Ad secundumDiCENDUM quod, sicut ad volunta-
iam non quaeritur. Quandoque autem non est tem amor, quia eiusdem est amare
pertinet spes et
praesens, sed impossibile est ipsum adipisci: et aliquid et tendere in illud non habitum ita etiam ;

tunc etiam non quaeritur. Quandoque autem pos- ad voluntatem pertinet et comprehensio et dele-
sibile est ipsum adipisci, sed est elevatum supra ctatio, quia eiusdem est habere aUquid et quie-
facultatem adipiscentis, ita ut statim haberi non scere in illo.

possit: et haec
habitudo sperantis ad spera-
est Ad
tertium dicendum quod comprehensio non
tum, quae sola habitudo facit finis inquisitionem. est aliqua operatio praeter visionem: sed est quae-
Et istis tribus f respondent aliqua in ipsa beati- dam habitudo ad finem iam habitum. Unde etiam
tudine. Nam perfecta cognitio finis respondet im- ipsa visio, vel res visa secundum quod praesen- ^-

perfectae; praesentia vero ipsius finis respondet tialiter adest, est obiectum comprehensionis.

P) autem. - dupliciter addunt EsC. iam praesenti. - in Jine iam G, in praesentia Pa.
3) in fine

Y) tribus.
- amanti, habi-
intellectui aliqualiter cognoscenti, voluntati iam praesentialiter habitae. - habitae H, quae iam praesentia-
e)
tudini amantis ad amatum addit K. — Pro respondent aliqua, respondet liter habetur Pa. - Pro primo eum, enim ACGHpB.
aliqua ACDGHpB, respondet aliqua habitudo E, respondet aliquid F. ?) secundum quod. - quae Pa.

Commentaria Cai-dinalis Caietani

IN
hoc articulo tertio, adverte, novitie, primo, in corpore tudo realis nihil aliud sonat, in proppsito, quam habitudi-
articuli, quod per realem habitudinem amantis ad ama- nem ad coniunctionem secundum rem.
tum non intelligitur iiabitudo realis, ut distinguitur contra Secundo, quod ex responsione ad ultimum non habes
habitudinem rationis quoniam, cum sit ad impossibile ha-
: quod comprehensio spectat ad intellectum: sedquod nullam
beri quandoque, ut in littera dicitur, et ad futurum, non operationem addit supra visionem, sed solam relationem
potest esse realis relatio. Sed sumitur realis, ut distinguitur resultantem in voluntate ex visione quae est in intellectu.
contra affectionalem : est namque amatum in amante per Visio enim, ponens Deum in esse praesentiali, facit per hoc
amorem ipsum secundum affectum, et desideratur ut sit alterum extremum huius relationis: est enim visio velut
iunctum eidem secundum rem. Unde habitudo de qua est unio rei tenendae cum eo quod tenebit.
sermo, dicitur realis denominata a termino ita quod habi- :

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRATUR RECTITUDO VOLUNTATIS
Infra, qu, v, art. 7; IV Cont. Gent., cap. xcii; Compend. Theol., cap. clxvt.

»D PROCEDiTUR. Vidctur quod

QUARTUM sic gustinus, in libro Retract. *: Non approbo quod * ub. i, cap. iv.

non requiratur ad
rectitudo voluntatis in oratione dixi, Deus qui non nisi mundos verum
*beatitudinem. Beatitudo enim essentia- scire voliiisti. Responderi enim potest miiltos etiam
i^liter " consistit in operatione intellectus, non mundos multa scire vera. Ergo rectitudo vo-
Qu. III, art. 4. ut dictum est *. Sed ad perfectam intellectus ope- luntatis non requiritur ad beatitudinem.
rationem non requiritur rectitudo voluntatis, per 2. Praeterea, prius non dependet a posteriori.
quam homines mundi dicuntur: dicit enim Au- Sed operatio intellectus est prior quam operafio

o) essentialiter. — Om. Pa.

 :

QUAESTIO IV, ARTICULUS IV 41

voluntatis. Ergo beatitudo, quae est perfecta ope- beatitudo ultima consistit in visione divinae essen-
ratio intellectus, non dependet a rectitudine vo- tiae, quae est ipsa essentia bonitatis. Et ita vo-
luntatis. luntas videntis Dei essentiam, ex necessitate amat
Praeterea, quod ordinatur ad aliquid tan-
3. quidquid amat, sub ordine ad Deum; sicut vo-
quam ad finem, non est necessarium adepto iam luntas non videntis Dei essentiam, ex necessitate
fine: sicut navis postquam pervenitur ad portum. amat quidquid amat, sub communi ratione boni
Sed rectitudo voluntatis, quae est per virtutem, quam novit. Et hoc ipsum est quod facit volun-
ordinatur ad beatitudinem t^nquam ad finem. tatem rectam P. Unde manifestum est quod bea-
Ergo, adepta beatitudine, non est necessaria recti- titudo non potest esse sine recta voluntate.
tudo voluntatis, Ad primum ergo dicendum quod Augustinus
Vers. 8. Sed contra est quod dicitur Matth. v *: Beati loquitur de cognitione veri quod non est ipsa
mundo corde , quoniam ipsi Deum videbunt. Et essentia bonitatis.
Vers 14.
Hebr. xii *: Pacem sequimini ciim omnibus , et Ad secundum dicendum quod omnis actus volun-
sanctimoniam, sine qua nemo videbit Deum. tatispraeceditur ab aliquo actu intellectus: ali-
Tf

Respondeo dicendum quod rectitudo voluntatis quis tamen actus voluntatis est prior quam aliquis
requiritur ad beatitudinem et antecedenter et con- actus intellectus. Voluntas enim tendit in finalem
comitanter. Antecedenter quidem, quia rectitudo actum intellectus, qui est beatitudo. Et ideo re-
voluntatis est per debitum ordinem ad finem ul- cta inclinatio voluntatis praeexigitur ad beatitu-
timum. Finis autem comparatur ad id quod or- dinem, sicut rectus motus sagittae ad percussio-
dinatur ad finem, sicut forma ad materiam. Unde nem signi.
sicut materia non potest consequi formam, nisi Ad tertium dicendum quod non omne quod
sit debito modo disposita ad ipsam, ita nihil con- ordinatur ad finem, cessat adveniente fine: sed id
sequitur finem, nisi sit debito modo ordinatum tantum quod ^ se habet in ratione imperfectionis,
ad ipsum. Et ideo nuUus potest ad beatitudinem ut motus. Unde instrumenta motus non sunt ne-
pervenire, nisi habeat rectitudinem voluntatis. cessaria postquam pervenitur ad finem: sed de-
Qu. III, art. 8. Concomitanter autem, quia, sicut dictum est *, bitus ordo ad finem est necessarius.

Ji) voluntatem rcctam. - voluntatis rectitudinem AB. 3) tantum quod. - quod tantum ABCDGHIKL. - Pro ut motus, et
f) praeceditur.
- procedit PGa, spatium vacuum l. motus codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto, pro quanto probatur in corpore quod sicut voluntas omnis libere potest velle quodcumque obie-
IN
ad beatitudinem concomitanter necesse exigitur rectitudo ctum sub boni tamen in communi ratione; ita
in specie,
voluntatis, quia videtur ipsa essentia bonitatis, etc, adverte voluntas videntis Deum, sub ratione tamen bonitatis divi-
cf. num. seq. tria: primo, rationem ipsam ; secundo, eius efficaciam *; nae. In hoc autem est differentia, quod communis ratio
Cf. num. ni. tertio, aliorum defectum *. boni, ex hoc quod est ratio voluntatis, non rectificat eam
Quoad primum, ratio consistit in hoc. Ipsa essentia bo- quoniam potest voluntas sub illa etiam apparens bonum
nitatis ita sehabet ad videntem Deum, sicut ratio boni appetere. Ipsa vero bonitatis essentia, ex hoc ipso quod
ad creaturam rationalem: sed creatura rationalis non potest est ratio voluntatis est rectificatio eius
, recte enim velle
:

divertere a ratione boni ergo videns Deum non potest

: nihil aliud est quam secundum Deum velle. Et sic patet
divertere ab essentia bonitatis. Sed hoc est habere volun- vis rationis.
tatem rectam. Ergo. - Prima propositio fundatur super hoc, III. Ex qua tertio habetur, et sufficienter, quod beatus

quod quidem continet omnem

ipsa bonitatis essentia in se non potest peccare, non solum in sensu composito et pro-
boni rationem longe excellentius quam ratio boni. Ex quo pter causam extrinsecam, idest Deum perpetuo rectifica-
ponitur clare actuahterque visa etc, oportet ut non minoris turum voluntatem beati: sed propter intrinsecam causam,
sit efficaciae in continendo ac circumdando omnem volun- ipsam scilicet voluntatis naturam, ^approximato sibi sic,
tatis motum, quam ratio boni. - Secunda vero patet in- idest per actualem visionem, tali obiecto, sciHcet bonitate
ductive. Quia, cum
actus voluntatis sit velle aut nolle, et per essentiam. Unde vitanda est hic Scoti phantasia, in Quar-
nolle aliquid includat velle sui oppositi ; et velle non possit to, dist. XLix, quaest. vi, tenentis quod ab extrinseco tantum
esse nisi respectu boni in re vel in apparentia, ut expe- beatus est impeccabilis. Nec tamen respondet huic rationi,
rimur in nobis; consequens est quod voluntas non possit nec arguit sed remittit se ad I Sent. *, cuius argumenta in
:
' Dist. I, qu. IV,
contra art. 3.
aliquo pacto resilire a boni ratione. I libro, qu. lxxxii, art. 2 *, soluta sunt. Et si ex verbis eius " Cf. Comment.
II. Quoad autem rationis, scito quod sat est
efficaciam responderetur huic rationi quod, quantumcumque videa- nura. VIII, IX.

huic rationi ad propositum, quod voluntas necessitetur ab tur bonitas Dei, adhuc voluntas remanet libera iam patet :

essentia bonitatis visa, quoad communem specificationem quod concessio huius consequentis nihil obstat proposito.
actus quae tamen constituit rectitudinem in actibus vo-
,
Quoniam, ut iam * dictum est, sat est impeccabilitati quod Nnm. praeced.
luntatis. Intendit namque littera quod, sicut voluntas omnis voluntas, si vult, velit autem quidquid vult, oporteat quod
a boni ratione necessitatur quoad specificationem commu- velit ratione bonitatis divinae sicut modo si vult, oportet
:

nem actus quia omnis voluntas tendit in bonum in re

,
quod velit ratione boni. Huiusmodi enim necessitates nihil
vel in apparentia, si aliquid vult ; ita voluntas videntis Deum, obstant libertati, quamvis prima auferat libertatem peccandi;
si quid vult, oportet quod velit ratione essentiae bonitatis quae tamen non est libertas, nec libertatis pars, sed libertas
visae, quoniam est ei ratio omnia volendi et nolendi. Et peccandi.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 42 QUAESTIO IV, ARTICULUS V

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM AD BEATITUDINEM HOMINIS REQUIRATUR CORPUS
IV Cont. Gent., cap. lxxix, xci; De Pot., qu. v, art. lo; Compend. TlieoL, cap. cli.

D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Sed circa beatitudinem perfectam, quae in Dei
ad beatitudinem requiratur corpus. Per- visione consistit, aliqui posuerunt quod non po-
fectio enim virtutis et gratiae praesup- test animae advenire sine corpore existenti di- ;

ponit perfectionem naturae. Sed beati- centes quod animae Sanctorum a corporibus se-
tudo est perfectio virtutis et gratiae. Anima autem paratae, ad illam beatitudinem non perveniunt
sine corpore non habet perfectionem naturae: usque ad diem ludicii, quando corpora resument.-
cum pars naturaliter humanae naturae, omnis
sit Quod quidem apparet esse falsum et auctoritate,
autem pars est imperfecta a suo toto separata. et ratione. Auctoritate quidem, quia Apostolus
Ergo anima sine corpore non potest esse beata. dicit, U. ad Cor. v *; Quandiu sumus in corpore, • vers. 6.

2. Praeterea, beatitudo est operatio quaedam peregrinamur a Domino; et quae sit ratio pere-
•Qu.iii,art.2,5. perfecta, ut supra * dictum est. Sed operatio per- grinationis ostendit, subdens *: Per fidem enim 'Vers.?.

fecta sequitur esse perfectum: quia nihil operatur ambulamus, et non per speciem. Ex quo apparet
nisi secundum quod est ens in actu. Cum ergo quod quandiu aliquis ambulat per fidem et non
anima non habeat esse perfectum quando est a per speciem, carens visione divinae essentiae,
corpore separata, sicut nec aliqua pars quando nondum est Deo praesens. Animae autem Sancto-
"
separata est " a toto videtur quod anima sine
; rum a corporibus separatae, sunt Deo praesentes:
corpore non possit esse beata. unde subditur*: Audemus aiitem, et bonam vo- •
vers. s.

3. Praeterea, beatitudo est perfectio hominis. luntatem habemus peregrinari a corpore, prae- et
Sed anima sine corpore non est homo, Ergo bea- sentes esse ad Dominum. Unde manifestum est
titudo non potest esse in anima sine corpore. quod animae Sanctorum separatae a corporibus,
4. Praeterea, secundum Philosophum, in VII ambulant per speciem, Dei essentiam videntes, in
• Cap.xiii, n.2.-
S. Th. lect. XIII
Ethic. *, felicitatis operatio, in qua consistit bea- quo est vera beatitudo.
? titudo, est non impedita. ^ Sed operatio animae Hoc etiam per rationem apparet. Nam intel-
separatae est impedita: quia, ut dicit Augustinus lectus ad suam ^ operationem non indiget corpore ^
* Cap. XXXV.
XII siiper Gen. ad litt. *, inest ei nattiralis qiiidam nisi propter phantasmata, in quibus veritatem in-
appetitus corpus administrandi , quo appetitii re- telligibilem contuetur, ut in Primo * dictum est. *Qu.Lxxxnr,art.

tardatur quodammodo ne tota intentione pergat Manifestum est autem quod divina essentia per
in illud summum caelum, idest in visionem es- phantasmata videri non potest, ut in Primo * * Qu. xn, art. 3.

sentiae divinae. Ergo anima sine corpore non ostensum est. Unde, cum in visione divinae es-
potest esse beata. sentiae perfecta hominis beatitudo consistat, non
5. Praeterea, beatitudo est sufficiens bonum, et dependet beatitudo perfecta hominis a corpore.
quietat desiderium. Sed hoc non convenit animae Unde sine corpore potest anima esse beata.
separatae quia adhuc appetit corporis unionem,
: Sed sciendum quod ad perfectionem alicuius
» Loc. cit. ut Augustinus dicit *. Ergo anima separata a cor- rei dupliciter aliquid pertinet. Uno modo, ad con-
pore non est beata. stituendam essentiam rei: sicut anima fequiritur
6. Praeterea, homo in beatitudine est angelis ad perfectionem hominis. Alio modo requiritur
aequalis. sine corpore non aequatur
Sed anima ad perfectionem rei quod pertinet ad bene esse
' Ibid.
angelis, ut Augustinus dicit *. Ergo non est beata. eius: sicut pulchritudo corporis, et velocitas in-
' Vers. 13 Sed contra est quod dicitur Apoc. xiv * Beati : genii pertinet ad perfectionem hominis. Quamvis .

mortui qui in Domino moriuntur. ergo corpus primo modo ad perfectionem beati-
Respondeo dicendum quod duplex est beatitudo : tudinis humanae non pertineat, pertinet tamen
una imperfecta, quae habetur in hac vita; et secundo modo. Cum enim operatio dependeat ^ °

alia perfecta, quae in Dei visione consistit. Ma- ex natura rei, quanto anima perfectior erit in sua
nifestum est autem quod ad beatitudinem huius natura, tanto perfectius habebit suam propriam
vitae, de necessitate requiritur corpus. Est enim operationem, in qua felicitas consistit. Unde Augu-
beatitudo huius vitae operatio intellectus, vel spe- stinus, in XII super Gen. ad litt.*, cum quaesivisset, * cap. xxxv.

culativi vel pratici. Operatio autem intellectus in Utrum spiritibus defunctorum sine corporibus possit
hac vita non potest esse sine phantasmate, quod summa illa beatitudo praeberi: respondet quod
Qu.Lxxxiv.art. nou est uisi in organo corporeo, ut in Primo * non sic possunt videre incotnmutabilem substan-
6,7
habitum est. Et sic beatitudo quae in hac vita tiam, ut sancti angeli vident; sive alia latentiore
haberi potest, dependet quodammodo ex cor- causa, sive ideo quia est in eis naturalis quidam
pore. appetitus corpus administrandi.

a.) aliqua pars quando separata est. - pars separata Pj. - Pro f) suam. - sui codices.
toto, suo toto EFG. 5) dependeat, - tanto dependeat F. Mox tanto omittunt ABCDF
[i) non impedita. - in non impedito ACEGLpBDH, aliquo non GHIKL.
impedito I, in non impedita pF.
 . ,
:

QUAESTIO IV, ARTICULUS V 43

Ad primum ergo dicendum quod beatitudo est Alio modum cuiusdam defectus, quia
modo, per
perfectio animae ex parte intellectus, secundum scilicet res impedita non habet quidquid ad om-
quem anima transcendit corporis organa: non au- nimodam sui * perfectionem requiritur: et tale
tem secundum quod est forma naturalis corporis. impedimentum operationis non repugnat felicitati,
=
Et ideo naturae
illa perfectio manet secundum
^ sed omnimodae perfectioni ipsius. Et sic separa-
quam ei beatitudo debetur, licet non maneat illa tio a corpore dicitur animam retardare, ne tota
'

naturae perfectio secundum quam est corporis intentione tendat in visionem divinae essentiae.
forma. Appetit enim anima sic frui Deo quod etiam ,

Ad secundum DicENDUM quod anima aliter se ipsa fruitio derivetur ad corpus per redundan-
D- >74- habet ad esse quam aliae partes *. Nam esse totius tiam, sicut est possibile. Et ideo quandiu ipsa frui-
D- 973- non est alicuius suarum partium *: unde vel pars tur Deo sine corpore, appetitus eius sic quiescit
omnino desinit esse, destructo toto, sicut partes in eo quod habet *, quod tamen adhuc ad partici-
animalis destructo animaii; vel, si remanent, ha- pationem eius vellet suum corpus pertingere.
bent aliud esse in actu, sicut pars lineae habet Ad quintum dicendum quod desiderium animae
aliud esse quam tota linea. Sed animae humanae separatae totaliter quiescit ex parte appetibilis
remanet esse compositi post corporis destructio- quia scilicet ^ habet id quod suo appetitui suffi-
nem: hoc ideo quia idem est esse formae
et ,
cit. Sed non ex parte appeten-
totaliter requiescit
^ et materiae, et hoc est esse compositi. Anima
'^
tis *: quia illud bonum non possidet secundum D. 454.

^
Qu. Lxxv, art. autcm subsistit in suo esse, ut in Primo * ostensum omnem modum quo possidere vellet. Et ideo
est. Unde quod post separationem a
relinquitur corpore resumpto, beatitudo crescit non intensive,
D. 275.
corpore perfectum esse habeat, unde et perfectam sed extensive *.
operationem habere potest; licet non habeat per- Ad sextum dicendum quod id quod ibidem di-
1 fectam naturam speciei 1. citur, quod spiritus defunctorum non sic vident
Ad tertium dicendum quod beatitudo est ho- Deum sicut angeli, non est intelligendum secun-
minis secundum intellectum et ideo, remanente : dum inaequalitatem quantitatis: quia etiam modo
dentes
intellectu, potest inesse ei beatitudo. Sicut aliquae animae Beatorum sunt assumptae ad su-
Aethiopis possunt esse etiam post evulsio-
albi, periores ordines angelorum, clarius videntes Deum
nem, secundum quos Aethiops dicitur albus. quam inferiores angeli. Sed intelligitur secundum
Ad quartum dicendum quod dupliciter aliquid inaequalitatem proportionis quia angeU, etiam :

impeditur ab alio. Uno modo, per modum contra- infimi, habent omnem perfectionem beatitudinis
rietatis, sicut frigus impedit actionem caloris: et quam sunt habituri, non autem animae separatae
tale impedimentum operationis repugnat felicitati. Sanctorum.

e) naturae. - naturalis Pa. i) separatio. -animae addunt Pa.

ti) et hoc. - et hoc idem Va. x) quod habet. - Om. PsF et a.
7)) speciei. — Omittunt Va. Vj scilicet. - Omittunt PEFa. - habet id quod appetentis quia
6) sui. - eius Pa. omittit G.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto, in responsione ad quintuni, occurrit du- fectionem animae in essendo. - Et hanc viam tanquam
IN
bium ad hominem, et simpliciter. Ad hominem quidem, probabilem sustineri posse dixit Auctor in IV Sent. : unde
quia s. Thomas in IV Sent., dist. xlix, qu, i, art. 4, qu" i, ibi, inchoans huiusmodi intentionem, dicit: Potest etiam
expresse beatitudinem animae augeri etiam intensive, resum- dici quod etiam beatitudo intensive etc. Verum hanc opi-
pto corpore, sustinet: cuius oppositum hic docet. nionem in hoc loco ut falsam negavit, ipsaque negatione
Simpliciter autem, quia ratio ad illud ducit, scilicet: ex sua officina illam haberi minime voluit. Et merito, ut
Anima, resumpto corpore, erit perfectior in se secundum patebit. '

naturam. Ergo operatio eius erit perfectior. Ergo et beati- Tertio, per modum
defectus extensivi: ita quod ex hoc
tudo erit in se perfectior. Ergo non solum extensive. - Et quod anima separata deficit in perfectione extensiva suae
augetur ex hac ratione dubium, quia in corpore huius ar- naturae dum non se extendit ad corpus et integritatem
,

ticuli assumitur haec ratio, et concluditur operatio in qua humanae naturae, ad quae nata est se extendere, et pertinet
consistit beatitudo, perfectior. hoc ad perfectionem eius quoniam haec ipsius natura re-
,

II. Ad hoc simul dicendum est simpliciter, et secundum quirit; deficiat quoque in perfectione extensiva suae ope-
hominem. Sciendum est igitur, ex praesenti articulo, quod rationisqua beatur. Pertinet enim ad perfectionem opera-
tripliciter intelligi potest animam separatam
impediri ex tionis beantisanimam, quod ex ipsa redundet beatitudo in
appetitu corporis a perfecta beatitudine. Primo, per modum corpus; ut Augustinus dicit in epistola ad Dioscorum, Tam
contrarietatis ita quod, sicut videns corporaliter impeditur
: potenti natura Deus fecit animam etc. ut habes in arti- ,

propter dolorem pedis, ita anima separata propter affectum
corporis distrahatur ahqualiter a perfecta visione Dei. - Et
hoc in littera reprobatur.
Secundo, per modum defectus intensivi: ita quod ex
hoc quod anima separata deficit in perfectione suae natu-
rae, deficiat etiam in attentione suae operationis, defectu
in essendo causante defectum in operando. Et quoniam,
ceteris paribus, operatio attentior est magis intensa, et mi-
culo sequenti. - Et haec est doctrina tradita in hoc articulo.
Et rationabiliter: quoniam defectus perfectionis in anima
separata non est defectus perfectionis intensivae, quoniam
haec anima non suscipit magis et minus secundum sub-
stantiam; sed est defectus perfectionis extensivae, Consen-
taneum autem est ut defectus animae defectum operationis,
et extensivus extensivum causet, et non intensivum.
III. Ad rationem ergo in oppositum * dicitur quod est " Cf. num. i.

nus habens intentionis est remissior, ut patet in visu et ibi sophisma Consequentis, a magis perfecta operatione ad
auditu; ex hoc sequitur quod anima beata, resumpto cor- magis intensam descendendo. Perfectum enim communius
pore, est beatior intensive, non ex parte obiecti aut luminis est quam intensum: quoniam, ut patet in V Metaphys. *, ' s. Th. lect.
j•
i.f j ^ j
'.• j •
» • xvui. -Did. lib.
est td cui nihtl deest de requtsttis ad tpsum ; et consequen-
..
gloriae, sed ex parte attentioris visionis consequente per- iv, cap. ivi.
 :

44 QUAESTIO IV, ARTICULUS VI, VII

ter penes accessum cuiuscumque requisiti, operatio seu res primum, gloria essentialis beatitudinis non est intelligenda
perfectior est. Intensior autem,non nisi penes augmentum intrinsece, tanquam de essentia beatitudinis; sed tanquam
intrinsecum, etc. Et per haec omnia clara remanent. causa essentialis illius. Quoniam ex hoc quod Deus com-
IV. In reliquis autem huius quaestionis tribus articulis, mendat hunc tali dignum gradu, beatus fit et est: scientia
nihil scribendum occurrit, nisi quod in ultimo articulo, ad namque Dei, cum laude, causa est perfectiva rerum.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRATUR ALIQUA PERFECTIO CORPORIS
Part. III, qu. xv, art. lo; IV Sent., dist. xux, qu. iv, art. 5, qu" 2.

D sic FROCEDiTUR. Videtur quod

SEXTUM ritur ad eam ut omnino anima sit a corpore sepa-
I corporis non requiratur ad
perfectio rata. Unde Augustinus, XXII deDei *, intro- Civ. * cap. xxvi.

'beatitudinem hominis perfectam. Perfe- ducit verba Porphyrii dicentis quod ad hoc quod
^ctio enim corporis est quoddam corpo- beata sit anima, omne corpus fugiendum est. - Sed
Qu. II. rale bonum. Sed supra * ostensum est quod bea- hoc est inconveniens. Cum enim naturale sit ani-
titudo non consistit in corporalibus bonis. Ergo mae corpori uniri, non potest esse quod perfectio
ad beatitudinem hominis non requiritur aliqua animae naturalem eius perfectionem excludat.
perfecta dispositio corporis. Et ideo dicendum est quod ad beatitudinem
2. Praeterea, beatitudo hominis consistit in vi- omnibus modis perfectam, requiritur perfecta dis-
Qu. m, art. 8. sioue divinae essentiae, ut ostensum est *. Sed positio corporis et antecedenter et consequenter.
ad hanc operationem exhibet corpus, ut di-
nihil Antecedenter quidem, quia, ut Augustinus dicit
* Art. praeced. ctum est *. Ergo nulla dispositio corporis requi- XII super Gen. ad litt. *, si tale sit corpus, cuius Cap. XXXV.

ritur ad beatitudinem. sit difficilis et gravis administratio, sicut caro quae

3. Praeterea, quanto intellectus est magis abs- corrumpitur et aggravat animam, avertitur metis
tractus a corpore, tanto perfectius intelligit. Sed ab illa visione summi caeli. Unde concludit quod,
beatitudo consistit in perfectissima operatione in- cum hoc corpus iam non erit animale, sed spiri-
tellectus. Ergo oportet omnibus modis animam tuale, tunc angelis adaequabitur, et erit ei ad glo-
esse abstractam a corpore. Nullo ergo modo riam, qiiod sarcinae fuit. - Consequenter vero,
requiritur aliqua dispositio corporis ad beatitu- quia ex beatitudine animae fiet redundantia ad
dinem. corpus, ut et ipsum sua perfectione potiatur. Unde
Sed contra, praemium virtutis est beatitudo Augustinus dicit, in Epist. ad Dioscorum *: Tam Epist. CXVIII,
. LVI, cap. III.
Vers. 17. unde dicitur loan. xiii *: Beati eritis, si feceritis potenti natura Deus fecit animam, ut ex eius ple-
ea. Sed Sanctis repromittitur pro praemio non nissima beatitudine redundet in inferiorem natu-
solum visio Dei et delectatio, sed etiam corporis ram incorruptionis vigor.
Vers. 14. bona dispositio: dicitur enim Isaiae ult. *: Vide- Ad primum ergo dicendum quod in corporali
bitis, gaudebit cor vestrum, et ossa vestra quasi
et bono non consistit beatitudo sicut in obiecto bea-
herba germinabunt. Ergo bona dispositio corporis titudinis sed corporale bonum potest facere ad
:

requiritur ad beatitudinem. aliquem beatitudinis decorem vel perfectionem.

Respondeo dicendum quod, si loquamur de bea- Ad secundum dicendum quod, etsi corpus nihil
titudine hominis qualis in hac vita potest haberi, conferat ad illam operationem intellectus qua
manifestum est quod ad eam ex necessitate re- Dei essentia videtur, tamen posset ab hac im-
quiritur bona dispositio corporis. Consistit enim pedire. Et ideo requiritur perfectio corporis, ut
. £^^,.^" ,ib I
haec » beatitudo, secundum Philosophum *, in non impediat elevationem mentis.
^^h"\louxil operatione virtutis perfectae. Manifestum est au- Ad tertium dicendum quod ad perfectam ope-
i5pcap?x,™.'i5";
^^"^ '^"^'^ P^'" invaletudinem corporis, in omni rationem intellectus requiritur quidem abstractio
8.th.fect.'x,xvi.
operatione virtutis homo impediri potest. ab hoc corruptibili corpore, quod aggravat ani-
Sed si loquamur de beatitudine perfecta, sic mam non autem a corpore spirituali, quod erit
:

quidam posuerunt quod non requiritur ad beati- totaliter spiritui subiectum, de quo in Tertia Parte Cf. Supplem.
III Part. qu.
tudinem aliqua corporis dispositio: immo requi- huius operis dicetur*. Lxxxii sqq.

a) haec. - Om. H, huiusmodi ceteri.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRANTUR ALIQUA EXTERIORA BONA
II' II", qu. CLxxxvi, art. 3, ad 4.

d septimum sic proceditur. Videtur quod tinet. Sed Sanctis repromittuntur exteriora bona,
ad beatitudinem requirantur etiam ex- sicut cibus et potus, divitiae et regnum: dicitur
teriora bona. Quod enim in praemium enim Luc. xxii * Ut edatis et bibatis super men-
: Vers. 30.
Sanctis promittitur, ad beatitudinem per- sam meam in regno meo ; et Matth. vi *: Thesau- Vers. 20.
 ,

QUAESTIO IV, ARTICULUS VIII 45

*
vers. 34. ri{ate vobis thesauros in caelo ; et Matth. xxv tem perfecta beatitudo quae in visione Dei con-
Venite , benedicti Patris mei , possidete regniim. sistit, vel erit in anima sine corpore vel erit in ;

Ergo ad beatitudinem requiruntur exteriora bona. anima corpori unita non iam animali, sed spi-
'^
t
2. Praeterea, secundum Boetium in III de , Et ideo nullo modo huiusmodi exteriora
rituali.
• Prosa II.
Consol. *, beatitudo est status omnium bonorum bona requiruntur ad illam beatitudinem, cum or-
aggregatione perfectus. Sed exteriora sunt aliqua dinentur ad vitam animalem. - Et quia in hac vita
Mb^^^^cap.^xix'
hominis bona, licet minima, ut Augustinus dicit *. magis accedit ad similitudinem illius perfectae
Ergo ipsa etiam requiruntur ad beatitudinem. beatitudinis felicitas contemplativa quam activa,
• vcrs. 12. - cf. 3. Praeterea, Dominus, Matth. v *, dicit Merces : utpote etiam Deo similior, ut ex dictis * patet; '"' ^"- ''
Luc. cap.vi, vers. / ' , ' . Id^"-
m .
.

23- vestra multa est in caelis. Sed esse caelis si- ideo minus indiget huiusmodi bonis corporis, ut
gnificat esse in loco. Ergo saltem locus exterior dicitur in X Ethic. * "

6. -
Cap.viii, n.
S. Th.
5,
lect.
requiritur ad beatitudinem. Ad primum ergo dicendum quod omnes illae
• vers. 25. Sed contra est quod dicitur in Psalmo lxxii*: corporales ^ promissiones quae in sacra Scriptura ^

Quid enim mihi est in caelo? Et a te quid politi continentur, sunt metaphorice intelligendae, secun-
•
vers
"
8
super tcrram? Quasi dicat: « Nihil aliud " volo dum quod in Scripturis solent spiritualia per cor-
P nisi hoc quod sequitur * Mihi adhaerere Deo , ex his quae novimus, ad de-
poralia designari, ut
bonum est.» Ergo nihil aliud exterius P ad beatitu- siderandum incognita consurgamus, sicut Grego-
dinem requiritur. rius dicit in quadam Homilia *. Sicut per cibum
Evan'"'''
^ '"

Respondeo dicendum quod ad beatitudinem im- et potum intelligitur delectatio beatitudinis; per
perfectam, qualis in hac vita potest haberi, requi- divitias, qua homini sufficiet Deus;
sufficientia
runtur exteriora bona, non quasi de essentia bea- per regnum, exaltatio hominis usque ad coniun-
titudinis existentia, sed quasi instrumentaliter de- ctionem cum Deo.
servientia beatitudini, quae consistit in operatione Ad secundum dicendum quod bona ista deser-
•cf.iocacit.art.
praeced.
virtutis, '
Lit
.
dicitur in enim homo
I Ethic. * Indiget '-'
vientia animali vitae, non competunt vitae spiri-
. .. .

in hac vita necessanis corporis tam ad operatio- tuali, in qua beatitudo perfecta consistit. Et tamen
nem virtutis contemplativae, quam etiam ad ope- erit in illa omnium bonorum congre-
beatitudine
rationem virtutis activae ad quam etiam plura , gafio, quia quidquid boni ^ invenitur in istis, to- ^

alia requiruntur, quibus exerceat opera activae tum habebitur in summo fonte bonorum.
virtutis. Ad tertium dicendum quod, secundum Augu-
Sed ad beatitudinem perfectam quae in vi- ,
stinum in libro de Serm. Dom. in Monte *, merces * Lib. l cap. v.

sione Dei consistit, nuUo modo huiusmodi bona
requiruntur. Cuius ratio est quia omnia huius-
modi bona exteriora vel requiruntur ad susten-
tationem animalis corporis vel requiruntur ad
aliquas operationes quas per animale corpus exer-
cemus, quae humanae vitae conveniunt. llla au-
Sanctorum non dicitur esse in corporeis caelis: sed
per caelos intelligitur altitudo spiritualium bono-
rum. - Nihilominus tamen locus corporeus, scilicet
; caelum empyreum, aderit Beatis, non propter
necessitatem beatitudinis, sed secundum quandam
congruentiam et decorem.

a) aliud. - Om. Pa. 3) corporales. - spirituales ABCDEFGIKLpH. - Pro promissiones

^) exterius. - extra Detim Pa. locutiones sB, om. pB.
Y) unita.
- iuncta Pa. e) boni. — bonum Pa.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM AD BEATITUDINEM REQUIRATUR SOCIETAS AMICORUM'
ro ocTAvuM PROCEDiTUR. Videtur quod
sic Sed contra est quod dicitur Sap. vii *: Ve- * vers. n.

* amici sint necessarii ad beatitudinem. nerunt mihi omnia bona pariter cum illa, scilicet
'Futura enim beatitudo in Scripturis fre- cum divina sapientia, quae consistit in contem-
i^quenter nomine gloriae designatur. Sed platione Dei. Et sic ad beatitudinem nihil aliud
gloria consistit in hoc quod bonum hominis ad requiritur.
notitiam multorum deducitur. Ergo ad beatitudi- Respondeo dicendum quod, si loquamur de fe-
nem requiritur societas amicorum. licitate praesentis vitae , sicut Philosophus dicit
seneca, Epist. Praeterea, Boctius * dicit quod nullius boni
2. in IX Ethic. * felix indieet amicis, non quidem * cap-«. ,n-4
... ' ^ .,
. ' ^ ^ . . sqq. - S.Th. lect.
sine consortio iucunda est possessio. Sed ad bea- propter utihtatem , cum sit sibi sutficiens ; nec ^-

titudinem requiritur delectafio. Ergo etiam requi- propter delectationem, quia habet in seipso dele-
ritur societas amicorum. ctationem perfectam in operafione virtutis; sed
« 3. Praeterea, caritas in beatitudine perficitur ". propter bonam operationem, ut scilicet eis bene-
Sed caritas se extendit ad
dilectionem Dei et faciat, et ut eos inspiciens P benefacere delectetur, P

proximi. Ergo videtur quod ad beatitudinem re- et ut efiam ab eis in benefaciendo adiuvetur. In-
quiratur societas amicorum. diget enim homo ad bene operandum auxilio

a) perjicitur. - perjicietur ABCDEFGIL. P) 'mspiciens. - suspiciens ACG, suscipiens BpH. - etiam om. PE^r ;
iuvetur. iuvetur P^.
pro adiuvetWf P<3,
 46 QUAESTIO IV, ARTICULUS VIII

amicorum, tam in operibus vitae activae, quam est essentialis beatitudini, est quam habet homo
in operibus vitae contemplativae. non apud hominem, sed apud Deum *. •
Cf. Comment.
Caiet. supra, art.

Sed si loquamur de perfecta beatitudine quae Ad secundum dicendum quod verbum illud in- 5, n.iv.

erit in patria, non requiritur societas amicorum telligitur, quando in eo bono quod habetur, non

de necessitate ad beatitudinem quia homo habet : est plena sufficientia. Quod in proposito dici non
totam plenitudinem suae perfectionis in Deo. Sed potest quia omnis boni sufficientiam habet homo
:

ad bene esse beatitudinis facit societas amicorum. in Deo.

cap. XXV.
Unde Augustinus dicit, VIII super Gen. ad litt. *, Adtertium dicendum quod perfectio caritatis
quod creatura spiritualis, ad hoc qiiod beata sit, quantum ad dilectionem
est essentialis beatitudini
non nisi intrinsecus adiuvatur aeternitate, veritate, Dei, non autem quantum ad dilectionem proximi.
caritate Creatoris. Extrinsecus vero , si adiuvari Unde si esset una sola anima fruens Deo, beata
esset, non habens proximum quem diligeret. Sed
"^
dicenda est fortasse hoc solo
,
adiuvatur, quod "<

invicem vident , et de sua societate gaudent in supposito proximo, sequitur dilectio eius ex per-
Deo. fecta dilectione Dei. Unde quasi concomitanter
Ad primum ergo dicendum quod gloria quae se habet amicitia ad beatitudinem perfectam.

hoc -fortasse solo ABCDGHLpE, fortasse eo fortasse solo K. - Pro invicem, se invicem P, invicem se K; in Deo om. Pa.
Y) fortasse solo. l,
 ; : : ,

QUAESTIO V, ARTICULUS I 47

QUAESTIO QUINTA
DE ADEPTIONE BEATITUDINIS
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

DEINDE considerandum est de ipsa adeptione Quinto : utrum homo per sua naturaiia possit
beatitudinis *. acquirere beatitudinem.
Et circa hoc quaeruntur octo. Sexto : utrum homo consequatur beatitudi-
Primo: utrum homo possit consequi beatitu- nem per actionem alicuius superioris crea-
dinem. turae.
Secundo : utrum unus homo possit esse alio Septimo utrum requirantur opera hominis ali-
:

beatior. qua ad hoc quod homo beatitudinem con-

Tertio : utrum aliquis possit esse in hac vita sequatur a Deo.
beatus. Octavo utrum omnis homo appetat beatitu-
:

Quarto : utrum beatitudo habita possit amitti. dinem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HOMO POSSIT CONSEQUI BEATITUDINEM

PRiMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod

iD quidem visione perfectam hominis beatitudinem
homo
beatitudinem adipisci non possit. consistere diximus *. "

art.
Sui
i
ra, qu. iii,

*Sicut enim natura rationalis est supra Ad primum ergo dicendum quod aliter excedit
jsensibilem, ita natura intellectualis est natura rationalis sensitivam, et aliter intellectualis
supra rationalem; ut patet per Dionysium in li- rationalem. Natura enim rationalis excedit sensi-
Cf. cap. IV ; s.
bro de Div. Nom., in muhis locis *. Sed bruta tivam quantum ad cognitionis obiectum *: quia D. 786.
Th. lect. I , ii:
cap. VI ; s. Th. animalia, quae habent naturam sensibilem tantum, sensus nullo modo potest cognoscere universale,
lect. II : cap. vii
s. Th. lect. u.
non possunt pervenire ad finem rationalis natu- cuius ratio Sed intellectualis
est cognoscitiva *. D. 752.

rae. Ergo nec homo, qui est rationalis naturae, natura excedit rationalem quantum ad modum
potest pervenire ad finem intellectualis naturae, cognoscendi eandem * intelligibilem veritatem
qui est beatitudo. nam intellectualis natura statim apprehendit ve-
2. Praeterea, beatitudo vera consistit in visione ritatem, ad quam rationalis natura per inquisitio-
Dei, qui " est veritas pura. Sed homini est con- nem rationis pertingit, ut patet ex his quae in
naturale ut veritatem intueatur in rebus materia- Primo * dicta sunt. Et ideo ad id quod intellectus '
Qu. Lviii, art.
qu. Lxxix, art.
3 ;

libus: unde species intelligibiles in phantasmatibiis apprehendit, ratio per quendam motum pertingit.
Cap. V
S.Th. lect.xii. :
intelligit, ut dicitur in \\\ de Anima *. Ergo non Unde rationalis natura consequi potest beatitudi-
potest ad beatitudinem pervenire. nem, quae est perfectio intellectualis naturae:
3. Praeterea, beatitudo consistit in adeptione tamen aho modo quam angeli. Nam angeli con-
summi boni. aliquis non potest perveriire ad
Sed secuti sunt eam statim post principium suae con-
summum ^, transcendat media. Cum igitur
nisi ditionis * homines autem per' tempus ad ipsam
: D. 160.

inter Deum et naturam humanam media sit na- perveniunt. Sed natura sensitiva ad hunc finem
tura angelica, quam homo transcendere non po- nullo modo pertingere potest.
test; videtur quod non possit beatitudinem adipisci. Ad secundum dicendum quod homini, secundum
Vers. 12. Sed contra est quod dicitur in Psalmo xciii * statum praesentis vitae, est connaturalis modus
Beatiis homo qitem tu eriidieris, Domine. cognoscendi veritatem intelligibilem per phanta-
Respondeo dicendum quod beatitudo nominat smata *. Sed post huius vitae statum habet D. 190. ,
'

adeptionem perfecti boni. Quicumque ergo est alium modum connaturalem *, ut in Primo ** " D. 185. •

Qu. LXXXIT
capax perfecti boni, potest ad beatitudinem per- dictum est. art.7;qu.Lxxxix,
art. i.

venire. Quod autem homo perfecti boni sit capax, Ad tertium dicendum quod homo non potest
ex hoc apparet, quia et eius intellectus apprehen- transcendere angelos gradu naturae, ut scilicet
dere potest universale et perfectum bonum, et
'>'
naturaliter sit eis superior. Potest tamen eos
eius voluntas appetere illud. Et ideo homo potest transcendere per operationem intellectus dum ,

beatitudinem adipisci. - Apparet etiam idem ex intelligit aliquid super angelos esse, quod homi-
hoc quod homo est capax visionis divinae es- nes beatificat; quod cum perfecte consequetur,
* Qu. XII, art. i.
sentiae , sicut in Primo * habitum est ; in qua perfecte beatus erit.

a) qui. - Oin. pF, quae PKsF et a. - pura otn. E. Y) quia et , apprehendere potest. - quod eius
. . intellectus potest
P) summum. - boniim addunt ABCDEGHIKLsF. comprdiendere Pa; comprehendere etiam K.
3) eandem, - Om. Pa.
 ; ,;

48 QUAESTIO V, ARTICULUS II, III

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione quinta, advertendum est quod licet visio , boni ostendens, alterum naturale, quod hic experimur, sci-
IN
Dei per essentiam, et beatitudo formalis intellectualis crea- licet cognitionem ipsius Dei universalis et summi boni
Qu. III, art. 8. turae, coincidant realiter, ut ex supradictis * patet; quia quam ex studio acquirimus, dum cognoscimus Deum esse
tamen distinguuntur formaliter, ideo diversa sunt quaesita eum qui, si videretur, bearet; et appetitum qualemcumque
Art. 1, 4, 6, II. ista formaliter a quaesitis in Prima Parte, qu. xii *. Decuit in ipso Deo quiescendi. Alterum quodammodo naturale,
enim tam perfectum Doctorem complere omnia formaliter. quod probamus : scilicet quod omnis intellectus est capax,
Nihil igitur est superfluum. quamvis remote, divinae visionis, ex hoc ipso quod intel-
II.hoc articulo primo quaestionis quintae, nota quod
In lectus est.
Auctor, ex duobus capacitatem hominis respectu perfecti In secundo autem et tertio nihil occurrit.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM UNUS HOMO POSSIT ESSE BEATIOR ALTERO
IV Sent., dist. xux, qu. i, art. 4, qu' 2; In Matth., cap. xx; In loan., cap. xiv, lect. i; I Cor., cap. iii, lect. 11.

>D SECUNDUM sic PROCEDiTUR, Videtur quod est, in ratione beatitudinis duo includuntur: sci-
unus homo alio non possit esse bea- licet ipse finis ultimus, qui est summum bonum
Beatitudo enim est praemium vir-
*tior. et adeptio vel fruitio ipsius boni. Quantum igitur
* Cap. IX, n. 3. -
ut Philosophus dicit in I Ethic. *
\tiitis, ad ipsum bonum quod est beatitudinis obiectum
S. Th. lect. XIV.

Sed pro operibus virtutum omnibus aequalis mer- et causa, non potest esse una beatitudo alia maior:
Vers. 10. ces redditur dicitur enim Matth. xx *, quod om-
: quia non est nisi unum summum bonum, scilicet
nes qui operati sunt in vinea, acceperunt singulos Deus, cuius fruitione homines sunt beati. - Sed
• Homil. XIX in denarios ; quia, ut dicit Gregorius *, aequalem ae- quantum ad adeptionem huiusmodi boni vel frui-
Evang.
ternae vitae retributionem sortiti sunt. Ergo unus tionem potest aliquis alio esse beatior
,
quia :

non erit alio beatior. quanto magis hoc bono fruitur, tanto beatior est.
2. Praeterea, beatitudo est summum bonum. Contingit autem aliquem perfectius frui Deo quam
Sed summo non potest esse aliquid maius. Ergo alium, ex eo quod est melius dispositus vel or-
beatitudine unius hominis non potest esse alia dinatus ad eius fruitionem. Et secundum hoc
maior beatitudo. potest aliquis alio beatior esse.
Praeterea, beatitudo, cum sit perfectum et
3. Ad primum ergo dicendum quod unitas denarii
•Cf.Arist.aAic.,
lib.I, cap. VII, n.
sufficiens bonum *, desiderium hominis quietat. significat unitatem beatitudinis ex parte obiecti.
3 sqq. - S. Th.
lect. IX.
Sed non quietatur desiderium, si aliquod bonum Sed mansionum significat diversitatem
diversitas
deest quod suppleri possit. Si autem nihil deest secundum diversum gradum fruitionis.
beatitudinis
quod suppleri possit, non poterit esse aliquid Ad secundum dicendum quod beatitudo dicitur
aliud " maius bonum. Ergo vel homo non est esse summum bonum, inquantum est summi boni
beatus vel, si est beatus, non potest alia maior
: perfecta possessio sive fruitio.
beatitudo esse. Ad tertium dicendum quod nulli beato deest ali-
* Vers. 2.
Sed contra est quod dicitur loan. xiv *: In quod bonum desiderandum cum habeat ^ ipsum :

domo Patris mei mansiones multae sunt; per quas, bonum infinitum quod est bonum omnis boni,,

* In loan,, tract.
ut Augustinus dicit *, diversae meritorum digni- ut Augustinus dicit *. Sed dicitur aliquis alio bea- ' Enarrat. m
LXVII. Psal. CXXXIV.
tates intelliguntur in vita aeterna. Dignitas autem tior, ex diversa eiusdem boni participatione. Ad-
vitae aeternae, quae pro merito datur, est ipsa ditio autem aliorum bonorum non auget beatitu-
beatitudo. Ergo sunt diversi gradus beatitudinis, dinem: unde Augustinus dicit, in V Confess. *: Cap. IV.

* Qu. I , art. 8
et non omnium est aequalis beatitudo. Qui te et alia tiovit, non propter illa beatior, sed
qu. II, art. 7. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum propter te solum beatus.
^— —UJ 1

a) aliud. - alio E. [5) habeat. - habeant ABCDGIL

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ALIQUIS IN HAG VITA POSSIT ESSE BEATUS
rV Sent., dist. xuii, art. i, qu" i; dist. xtix, qu. i, art. i, qu' 4; III Cont. Gent., cap. XLviii; I Ethic, lect. x, xvi.

D TERTiUM sic proceditur. Videtur quod Domini. Hoc autem

in hac vita contingit. Ergo
beatitudo possit in hac vita haberi. Di- aliquis inhac vita potest esse beatus.
Vers. I.
citur enim in Psalmo cxviii * Beati im- : 2. Praeterea, imperfecta participatio summi

maculati in via, qui ambulant in lege boni non adimit rationem beatitudinis * alioquin :

a) beatitudinis. - quia tnagis et mimis non diversijicant speciem beatitudinis addit F.

 »

QUAESTIO V, ARTICULUS IV 49
unus non esset alio beatior. Sed in hac vita ho- transeat, quam naturaliter desideramus, et eam
mines possunt participare summum bonum, co- perpetuo permanere vellemus quia naturaliter ,

gnoscendo et amando Deum, licet imperfecte. homo refugit mortem. Unde impossibile est quod
Ergo homo in hac vita potest esse beatus. in hac vita vera beatitudo habeatur.
3. Praeterea, quod a pluribus P dicitur, non Secundo, si consideretur id in quo specialiter
potest totaliter falsum esse videtur enim esse ^ : beatitudo consistit, scilicet visio divinae essentiae,
naturale quod in pluribus est; natura autem non quae non potest homini provenire in hac vita *, ' d. 482.

totaliter deficit. Sed plures ponunt beatitudinem ut in Primo * ostensum est. Ex quibus manifeste • qu. xn, art. n.

* Vers. 15.
in hac vita, ut patet per illud Psalmi cxliii *: apparet quod non potest aliquis in hac vita veram
Beatiim dixeriint populum cui haec sunt, scilicet et perfectam beatitudinem adipisci.
praesentis vitae bona. Ergo aliquis in hac vita Ad primum ergo dicendum quod beati dicuntur
potest esse beatus. aliqui in hac vita, vel propter spem beatitudi-
Vers. I. Sed contra est quod dicitur lob xiv *: Homo nis adipiscendae in futura vita secundum illud ,

natus de muliere, brevi vivens tempore, repletur Rom. VIII *, Spe salvi facti sumus: vel propter * vers. 24.

multis miseriis. Sed beatitudo excludit miseriam. aliquam participationem beatitudinis secundum ,

Ergo homo in hac vita non potest esse beatus. aliqualem summi boni fruitionem.
Respondeo dicendum quod aliqualis beatitudinis Ad secundum dicendum quod participatio bea-
participatioin hac vita haberi potest: perfecta titudinis potest esse imperfecta dupliciter. Uno
autem et vera beatitudo non potest haberi in hac modo, ex parte ipsius obiecti beatitudinis, quod
vita. Et hoc quidem considerari potest dupliciter. quidem secundum sui essentiam non videtur. Et
Primo quidem, ex ipsa communi beatitudinis ra- talis imperfectio tollit rationem verae beatitudinis.
tione. Nam beatitudo, cum sit perfectum et suf- Alio modo potest esse imperfecta ex parte ipsius
• cf. art. praec, ficiens bonum *, omne malum excludit, et omne participantis, qui quidem ad ipsum obiectum bea-
desiderium implet. In hac autem vita non potest titudinis secundum seipsum attingit, scilicet Deum,
omne malum excludi. Multis enim malis prae- sed imperfecte per respectum ad modum quo
,

sens vita subiacet, quae vitari non possunt et : Deus seipso fruitur. Et talis imperfectio non tollit
ignorantiae ex parte intellectus, et inordinatae veram rationem beatitudinis: quia, cum beatitudo
alfectioni ex parte appetitus, et multiplicibus poe- sit operatio quaedam, ut supra * dictum est, vera • Qu. m, art. 2.

nalitatibus ex parte corporis ut Augustinus dili- ; ratio beatitudinis consideratur ex obiecto quod ,

• cap. IV sqq. geutcr prosequitur XIX de Civ. Dei *. Similiter dat speciem actui, non autem ex subiecto.
etiam desiderium boni in hac vita satiari non Ad tertium dicendum quod homines reputant
potest. Naturaliter enim homo desiderat perma- in hac vita esse aliquam beatitudinem, propter
nentiam eius boni quod habet. Bona autem prae- aliquam similitudinem verae beatitudinis. Et sic
sentis vitae transitoria sunt: cum et ipsa vita non ex toto in sua aestimatione deficiunt.

a pluribus. - ab omnibus Pa. Y) esse.

— Om. Pa. - Pro auteni, enim FGH.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM BEATITUDO HABITA POSSIT AMITTI
Part. I, qu. Lxiv, art. 2; qu. xciv, art. i; l Sent., dist. viii, qu. iii, art. 2; IV, dist. xlix, qu. i, art. 1, qu' 4; III Cont. Gent.,
cap. Lxii; Compend. TheoU, part. I, cap. clxvi; part, II, cap. ix; In loan., cap. x, lect. v.

%D quartum sic proceditur. Videtur quod non semper fuit beatus. Ergo videtur quod ha-
beatitudo possit amitti. Beatitudo enim beat finem.
quaedam. Sed omnis per-
'est perfectio Sed contra est quod dicitur Matth. xxv * de vers. 46.

^fectio secundum mo-

inest perfectibili iustis, quod ibunt in vitam aetemam; quae, ut
dum ipsius. Cum igitur homo secundum suam dictum est *, est beatitudo Sanctorum. Quod au- *Art. 2, arg.
contra.
Sed

naturam sit mutabilis, videtur quod beatitudo mu- tem est aeternum, non deficit. Ergo beatitudo
tabiliter ab homine participetur. Et ita videtur non potest amitti.
quod homo beatitudinem possit amittere. Respondeo dicendum quod, si loquamur de bea-
2. Praeterea, beatitudo consistit in actione in- titudine imperfecta, qualis in hac vita potest ha-
Sed voluntas se
tellectus, qui " subiacet voluntati. beri, sic potest amitti ^f.
Et hoc patet in felicitate
habet ad opposita. Ergo videtur quod possit de- contemplativa, quae amittitur vel per oblivionem,
sistere ab operatione qua homo beatificatur: et puta cum corrumpitur scientia ex aliqua aegritu-
ita homo desinet esse beatus. dine vel etiam ° per aliquas occupationes, quibus
;

Praeterea, principio respondet finis. Sed

3. totaliter abstrahitur aliquis a contemplatione. Patet
beatitudo hominis habet principium: quia homo P etiam idem in felicitate activa voluntas enim ho-
:

a) qui. - quae ABCDEFGIL, res pH, ut sH. Y) amitti.

- sed non de facili addunt codices.
P) homo. - Om. codices. 3) etiam. - Om. Pa.
StraiMAE Theol. D. Thomae T. III.
 , ::

5o QUAESTIO V, ARTICULUS IV
minis transmutari potest, ut in vitium ' degeneret incommodum annexum, propter quod in fasti-
a virtute, in cuius actu principaliter consistit fe- dium venit. Visio
aut divinae essentiae replet
licitas. Si autem virtus remaneat integra, exterio- animam omnibus bonis cum coniungat fonti to-
res transmutationes possunt quidem beatitudinem tius bonitafis: unde dicitur in Psalmo xvi *: Sa- Vers. 15.

talem perturbare, inquantum impediunt multas tiabor cum

apparuerit gloria tua ; et Sap. vii * di- Vers. II.

operationes virtutum non tamen possunt eam : citur: Venerunt mihi omnia bona pariter cum illa,
totaliter auferre, quia adhuc remanet operatio scilicet cum contemplatione sapientiae. Similiter
virtutis, dum ipsas adversitates homo laudabiiiter etiam non habet aliquod incommodum adiun-
sustinet. - Et quia beatitudo huius vitae amitti po- ctum: quia de contemplatione sapientiae dicitur,
test, quod videtur esse contra rationem beatitu- Sap. VIII *: Non habet amaritudinem conversatio Vers. 16.

' Cap. X, n. r6. - dinis; ideo Philosophus dicit, in I Eihic. *. aliquos illius, nec taedium convictus eiiis. Sic ergo patet
S. Th. lect. XVI.
esse in hac vita beatos, non simpliciter, sed sicut quod propria voluntate beatus non potest beatitu-
homities, quorum natura mutationi subiecta est. dinem deserere. - Similiter etiam non potest eam
Si vero loquamur de beatitudine perfecta quae perdere, Deo subtrahente. Quia, cum subtractio
expectatur post hanc vitam, sciendum est quod beatitudinis sit quaedam poena, non potest talis
'*^'
'

lib. II,
Peri Archon.
cap. III.
Origenes posuit * quorundam Platonicorum ,
subtractio a Deo, iusto iudice, provenire, nisi pro
•"De hisci. Aug errorem sequens, quod post ultimam beatitudi- aliqua culpa: in quam cadere non potest qui Dei
de Civ. Dei, \'\b
X, cap. XXX. nem homo potest fieri miser. essentiam videt, cum ad hanc visionem ex ne-
Sed hoc manifeste apparet esse falsum duplici- cessitate sequatur rectitudo voluntatis, ut supra * Qu. IV, art. 4.

ter. Primo quidem, ex ipsa communi ratione bea- ostensum est. - Similiter etiam nec aliquod aliud
^ titudinis. Cum enim ipsa beatitudo sit perfectum "^
agens potest. eam subtrahere. Quia mens Deo
cf. art. 2, arg. boniim ct siifficiens *, oportet quod desiderium ho- coniuncta super omnia alia elevatur; et sic ab
minis quietet, et omne maium excludat. Natura- huiusmodi coniunctione nullum aliud agens potest
literautem homo desiderat retinere bonum quod ipsam excludere. Unde inconveniens videtur quod
habet, et quod eius retinendi securitatem obti- per quasdam alternationes temporum transeat
neat alioquin necesse est quod timore amittendi,
: homo de beatitudine ad miseriam, et e converso
vel dolore de certitudine amissionis , affiigatur. quia huiusmodi temporales alternationes esse non
Requiritur igiturad veram beatitudinem quod possunt, nisi circa ea quae subiacent tempori et
homo certam habeat opinionem bonum quod motui.
habet, nunquam se amissurum. Quae quidem Ad
primum ergo dicendum quod beatitudo est
opinio si vera sit, consequens est quod beatitu- perfectio consummata, quae omnem defectum
dinem nunquam amittet. Si autem falsa sit, hoc excludit a beato. Et ideo absque mutabilitate ad-
ipsum est quoddam malum falsam opinionem
, venit eam
habenti, faciente hoc virtute divina,
habere : nam falsum est malum intellectus, sicut quae hominem sublevat in participationem aeter-
' Cap II, n. 3.
verum est bonum ipsius, ut dicitur in VI Ethic. * nitatis transcendentis omnem mutationem.
S.Th lect. II.

Non igitur iam vere erit beatus, si aliquod ma- Ad secundum dicendum quod voluntas ad op-
lum ei inest. posita se habet in his quae ad finem ordinantur:
Secundo idem apparet, si consideretur ratio sed ad uhimum finem naturali necessitate ordi-
Qu. m, art. 8. beatitudiuis in speciali. Ostensum est enim supra* natur. Quod patet ex hoc, quod homo non potest
quod perfecta beatitudo hominis in visione divi- non velle esse beatus.
nae essentiae consistit. Est autem impossibile Ad
tertium dicendum quod beatitudo habet prin-
quod aliquis videns divinam essentiam, velit eam cipium ex conditione participantis: sed caret fine,
non videre. Quia omne bonum habitum quo quis propter conditionem boni cuius parficipatio facit
carere vult, aut est insufficiens, et quaeritur ali- beatum. Unde ab alio est initium beatitudinis et ;

quid sufficientius loco eius aut habet aliquod : ab alio est quod caret fine.

s) in vitium. - videlicet Pfl. I

?) ipsa beatitudo. - Om. codices.

Commentai*ia Cai'dinalis Caietani

quarto articulo aliquantisper morandum est. Scito igitur in Quarto, dist. xlix, qu. vi. Potest siquidem dupliciter in-
IN quod beatitudo sit quietativa omnis desiderii. Primo,
primo, in titulo quarti articuli, differentiam inter perpetui- telligi

tatem et inamissibilitatem beatitudinis. Perpetuitas enim ut sensus sit quod beatitudo formalis est formalis impletio
significatdurationem quandam: inamissibilitas autem signi- omnis desiderii. Et hic sensus est falsus. Et tamen illatum
ficat immutabilitatem quandam, Haec ergo est species im- Scotus reprehendit. - Secundo, ut sit sensus quod beatitudo
mutabilitatis, illa durationis. Et quoniam duratio mensura formalis est inferens impletionem omnis desiderii, expul-
est mutabilis vel immutabilis, prius naturaliter inest alicui sionemque omnis maH, quocumque modo illud contingat
reisempiternae immutabilitas quam perpetuitas immo haec : ita quod ratio beatitudinis in communi exigit quod inferat
est illius effectus ut ex quaestione decima Primi libri
, satietatem omnis desiderii naturalis, abstrahendo a tali vel
coniuncta nonae, apparet. Cum igitur hic quaeritur utrum tali modo. Et hic sensus est verus, et intentus tam hic

beatitudo possit amitti est quaestio non de perpetuitate

, quam in IV Sent. Ex hoc enim sequitur manifeste quod
formaliter, sed de inamissibilitate quae est perpetuitatis,
beatitudo exigit inamissibilitatem ut in littera deducitur
,

causa. alioquin dolor vel timor inesset beato.

II. Scito secundo, in corpore articuli, quod prima ratio Unde dupliciter Scotus, ibidem, defecisse videtur. Primo,
in littera allata pro conclusione, quae et in IV Sent., dist. xlix, quia non distinxit inter immobilitatem seu inamissibilita-
qu. I, art. i, qu* 4, tangitur, male videtur intelligi a Scoto, tem, et perpetuitatem et quae de immutabilitate dicuntur.
:
 ,

QUAESTIO V, ARTICULUS V 5i

et de perpetuitate consequenter, de perpetuitate formaliter tur aeternitate participata, et non aevo, impugnatur a Scoto,
accipit. Secundo, quia esse immobilitatem de ratione bea- in loco allegato *: quia tamen satisfecimus ei in I libro, • Cf. num. II.

titudinis intelligitur formaliter aut virtualiter

, quoniam : qu. X*, non replicandum censeo. Et his si addatur bonitas • Art. 5, Com
ment. num XV
•s.Th. lect. xn. ut dicitur X Metaphys. *, corruptibile et incorruptibile aut per essentiam, cuius adeptio est beatitudo, videbitur et reli- sqq.
''^''''
X, n.i.s. sunt substantia, aut in substantia. Et tamen ipse formaliter qua causa, scilicet finalis, ipsius beatitudinis.
accepit de perpetuitate. Ex primo horum habes quod beatitudo haec non se ha-
III. quod secunda ratio
Scito tertio, valde
litterae efficax bet ad perpetuitatem, sicut albedo se haberet ad eam, si a
est apud vere philosophos, qui non in aere loquuntur, sed Deo perpetuo conservaretur. Quoniam albedo illa esset in
voluntatem in bonum tantum et voluntatem rectam in , se corruptibilis, et per accidens perpetua beatitudo autem :

vere bonum tantum ferri posse noverunt. perfecta, de qua loquimur, est secundum se incorruptibilis,
IV. In responsione ad primum eiusdem articuli, habes et per se sibi vindicat perennitatem. Et propterea se habet
duo notanda. Primo ,
quod beatitudo est immutabilis, et ad perpetuitatem sicut figura caelestis. - Ex secundo autem
consequenter incorruptibilis ac per hoc, differt plus quam
: horum habes modum quo beatitudo haec constituitur im-
genere ab aliis actibus corruptibilibus, iuxta doctrinam Ari- mutabilis, scilicet elevando subiectum supra mutabilitatem.
* Loc. cit., Did. stotelis X Metapliys. * - Secundo, causas immutabilitatis Ex hoc enim quod mens humana elevatur in aeternitatis
*'
'
eius: formalem scilicet, quia est perfectio consumraata; ordinem, oportet quod praeelevetur in ordinem immutabi-
effectivam vero, divinam virtutem materialem autem, ho- ; lium: quoniam aeternitas immutabilitatem sequitur. Omni-
minem elevatum in participationem aeternitatis. Et hoc ter- bus autem beatitudinis causis supra mutabilitatem existen-
tium, pro quanto includit quod beatitudo formalis mensura- tibus, necesse est beatitudinem ipsam immutabilem esse.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM HOMO PER SUA NATURALIA POSSIT ACQUIRERE BEATITUDINEM

Part. I, qu. xii, art. 4; qu. LXii, art. i ; infra, qu. LXii, art. i ; III Sent., dist. xxvii, qu. 11, art. 2;
rV, dist. xLix, qu. II, art. 6; III Cont. Gent., cap. Lii, cxLvn.

D QUiNTUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod infra * dicetur.Sed beatitudo hominis perfecta * Qu. Lxm. ,

homo per sua naturalia possit beatitu- sicut supra * dictum est, consistit in visione di- *Qu.i", an. s

dinem consequi. Natura enim non de- vinae essentiae. Videre autem Deum per essen-
jficit Sed nihil est homini
in necessariis. tiam est supra naturam non solum hominis, sed
tam necessarium quam id per quod finem ulti- etiam omnis creaturae, ut in Primo * ostensum • Qu. xn, art. 4

mum consequitur. Ergo hoc naturae humanae est. Naturalis enim cognitio cuiuslibet creaturae

non deest. Potest igitur homo per sua naturalia est secundum modum substantiae eius: sicut de
beatitudinem consequi. Intelligentia dicitur in libro de Caiisis *, quod co- Prop. vm. -
S.Th. lect. VIII.

2. Praeterea, homo, cum sit nobilior irratio- gnoscit ea quae sunt stipra se, et ea quae sunt
nalibus creaturis videtur esse sufficientior. Sed
, infra se, secundum modum substantiae suae. Omnis
irrationales creaturae per sua naturalia possunt autem cognitio quae est secundum modum sub-
consequi suos fines. Ergo multo magis homo per stantiae creatae, deficit a visione divinae essentiae,
sua naturalia potest beatitudinem consequi. quae in infinitum excedit omnem substantiam
3. Praeterea, beatitudo est operatio perfecta, creatam. Unde nec homo, nec aliqua creatura,
* Cf. Ethic. lib. secundum Philosophum *. Eiusdem autem est in- potest consequi beatitudinem ultimam per sua
Vn, cap. xiii, n.
2. - S. Th. lect. cipere rem, et perficere ipsam. Cum igitur ope- naturalia.
XIII.
ratio imperfecta, quae est quasi principium in Ad primum ergo dicendum quod, sicut natura
operationibus humanis, subdatur naturali hominis non deficit in necessariis, quamvis non
homini
potestati,qua suorum actuum est dominus; vi- dederit sibi arma
tegumentq sicut aliis animali-
et
detur quod per naturalem potentiam possit " per- bus, quia dedit ei rationem et manus, quibus pos-
tingere ad operationem perfectam,. quae est bea- sit haec sibi conquirere ^; ita nec deficit homini

titudo. in necessariis, quamvis non daret sibi aliquod

Sed contra, homo est principium naturaliter principium quo posset beatitudinem consequi; hoc
actuum suorum P per intellectum et voluntatem. enim erat impossibile. Sed dedit ei liberum arbi-
Sed ultima beatitudo Sanctis praeparata, excedit trium, quo possit converti ad Deum, qui eum fa-
r intellectum hominis ^ et voluntatem dicit enim : ceret beatum. Quae enim per amicos possumus,
* Vers. 9. Apostolus, I ad Cor. ii * Oculiis non pidit, et aiiris
: per nos aliqualiter possumus , ut dicitur in III *•

Ethic. *
• Cat n. 12. -
non audipit, et in cor hominis non ascendit, quae S.Tl
.

I.
III,
lcCt. VIII.

praeparavit Deus diligentibus se. Ergo homo per Ad secundum dicendum quod nobilioris condi-
sua naturalia non potest beatitudinem consequi. tionis est natura quae potest consequi perfectum
Respondeo dicendum quod beatitudo imperfe- bonum licet indigeat exteriori auxilio ad hoc
,

cta quae in hac vita haberi potest, potest ^ ab consequendum quam natura quae non potest
,

homine acquiri per sua naturalia, eo modo quo consequi perfectum bonum, sed consequitur quod-
et virtus, in cuius operatione consistit: de quo dam bonum imperfectum, licet ad consecutionem

o) possit. - possint ABCDEGHKLpF. virtus ACEGHIKLpDsB ,

quod virtus FpB. - Pro in cuius , in eius

P) actuiim suorum. - Om. H, aliorum ceteri. GHK, vel in eius cuius A, in ve! eius cuius pBD; ve! eius margo C.
f) hominis. - Om.Pa. e) conquirere. - acquirere PHKa.
6) potest. - et potest ABCFGHIpD, et E. - Pro quo et virtus, quo ?) dicitur. - dictum est ABCDEFGHL.
 , ,

52 QUAESTIO V, ARTICULUS VI
eius non indigeat exteriori auxilio, ut Philosophus Ad tertium DiCENDUM quod quando imperfe- ,
" Cap. xn, n. 3
sqq.-S.Th. lect.
dicit in II de Caelo *. Sicut melius est dispositus ctum etperfectum sunt eiusdem speciei, ab ea-
XVIII,
ad sanitatem qui potest consequi perfectam sani- dem virtute causari possunt, Non autem hoc est
tatem, licet hoc sit per auxilium medicinae; quam necesse, sunt alterius speciei: non enim quid-
si

qui solum potest consequi quandam imperfectam quid potest causare dispositionem materiae, potest
sanitatem, sine medicinae auxilio. Et ideo creatura ultimam perfectionem conferre. Imperfecta autem
rationalis, quae potest consequi perfectum beati- operatio, quae subiacet naturali hominis potestati,
D. 622. tudinis bonum, indigens ad hoc divino auxilio *, non esteiusdem speciei cum operatione illa per-
est perfectior quam creatura irrationalis, quae hu- fecta quae est hominis beatitudo: cum operatio-
iusmodi boni non est capax, sed quoddam imper- nis species dependeat ex obiecto. Unde ratio non
fectum bonum consequitur virtute suae naturae. sequitur.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto, defendenda esset ratio conclusionis in art. 4 *, ubi responsum est Scoto eam impugnanti in Quarto, *Commem.num.
IN '" *''''"
littera posita, nisi diffuse tra,ctata fuisset in I lib., qu. xii, dist. xLix, qu. xi, Quare vide ibi, etc.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM HOMO CONSEQUATUR BEATITUDINEM PER ACTIONEM
ALICUIUS SUPERIORIS CREATURAE

PROCEDiTUR. Videtur quod

D SEXTUM sic estquoddam bonum excedens naturam creatam.
homo possit fieri beatus per actionem Unde impossibile est quod per actionem alicuius
alicuius superioris creaturae, scilicet an- creaturae conferatur: sed homo beatus fit solo
g/j^^rM^gell Cum enim duplex ordo inveniatur Deo agente, si loquamur de beatitudine perfecta. -
in rebus, unus partium universi ad invicem, alius Si vero loquamur de beatitudine imperfecta, sic
totius universi ad bonum quod est extra univer- eadem ratio est de ipsa et de virtute, in cuius
sum primus ordo ordinatur ad secundum sicut
;
actu consistit.
*^:J,'?;'^^,'-''"-
-Did.Iib.XI, cap.
ad finem, ut dicitur XII Metaphys.
.
' *
.
-^
*; sicut ordo
. .
Ad primum ergo dicendum quod plerumque con-
,
X, n. I. partium ad mvicem est propter ordi-
exercitus tingit in potentiis activis ordinatis, quod perdu-
nem totius exercitus ad ducem, Sed ordo par- cere ad ultimum finem pertinet ad supremam
tium universi ad invicem attenditur secundum potentiam, inferiores vero potentiae coadiuvant
quod superiores creaturae agunt in inferiores, ut ad consecutionem iliius ultimi finis disponendo:
Primo * dictum est: beatitudo autem consistit
*Qu.
ad
art.
2
I,
;
XIX, art. 5,
qu. xlv
ad 5; qu.
in
.....
m ordinc hominis ad bonum quod est extra uni-
,
sicut ad artem gubernativam, quae praeest na-
vifactivae, pertinet usus navis, propter quem na-
cix, art. 2. T^
.

versum, quod est Deus. Ergo per actionem su- vis ipsa fit. Sic igitur et in ordine universi, homo
perioris creaturae ,
scilicet angeli , in hominem quidem adiuvatur ab angelis ad consequendum
homo beatus efficitur. ultimum finem, secundum aliqua praecedentia
2. Praeterea, quod est in potentia tale, potest quibus disponitur ad eius consecutionem sed :

reduci in actum per id quod est actu tale sicut
quod est potentia calidum, fit actu calidum per
id quod est actu calidum. Sed homo est in po-
tentia beatus, Ergo potest fieri actu beatus per
angelum, qui est actu beatus.
3. Praeterea, beatitudo consistit in operatione
• Qu. m, art. 4. intellectus ut supra * dictum est. Sed angelus
, Sed si forma existit in aliquo imperfecte, et non
potest illuminare intellectum hominis, ut in Pri-
• Qu. cxi, art. i. mo * habitum est. Ergo angelus potest facere ho-
: ipsum ultimum finem consequitur per ipsum pri-
mum agentem, qui est Deus.
Ad secundum dicendum quod, quando aliqua
forma actu existit in aliquo secundum esse per-
fectum et naturale, potest esse principium actionis
in alterum; sicut calidum per calorem calefacit.
secundum esse naturale, non potest esse princi-
pium communicationis sui ad alterum sicut in- :

minem beatum. tentio coloris quae " est in pupilla, non potest fa-
• vers. 12. Sed contra est quod dicitur in Psalmo lxxxiii *: cere album; neque etiam omnia quae sunt illu-
Gratiam et gloriam dabit Dominiis. minata aut calefacta, possunt alia calefacere et
Respondeo dicendum quod, cum omnis creatura enim illuminatio et calefactio essent
illuminare; sic
naturae legibus sit subiecta, utpote habens limi- usque ad infinitum. Lumen autem gloriae per ,

tatam virtutem et actionem; illud quod excedit quod Deus videtur, in Deo quidem est perfecte
naturam creatam, non potest fieri virtute alicuius secundum esse naturale in qualibet autem crea-
:

creaturae. Et ideo si quid fieri oporteat quod sit tura est imperfecte, et secundum esse similitudi-
supra naturam, hoc fit immediate a Deo; sicut narium vel participatum. Unde nulla creatura
suscitatio mortui, illuminatio caeci, et cetera hu- beata potest communicare suam beatitudinem
• Art. praeced. iusmodi. Ostcnsum est autem * quod beatitudo alteri.

a) quae. - qui PHILa.

 ,

QUAESTIO V, ARTICULUS VII 53

Ad tertium dicendum quod angelus beatus illu- operum: non autem quantum ad visionem divinae
minat intellectum hominis, vel etiam inferioris essentiae, ut in Primo * dictum est. Ad eam enim Qu. cvi, art. i.

angeli, quantum ad aliquas rationes divinorum videndam, omnes immediate illuminantur a Deo.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM REQUIRANTUR ALIQUA OPERA BONA AD HOC QUOD HOMO
BEATITUDINEM CONSEQUATUR A DEO
Part. I, qu. Lxii, art. 4; Compend. Theol., cap. clxxu.

Videtur quod
»D SEPTiMUM sic PROCEDiTUR.
non requirantur aliqua opera hominis "
'ad hoc ut beatitudinem consequatur a
^Deo. Deus enim, cum sit agens infini-
tae virtutis, non praeexigit in agendo materiam,
aut dispositionem materiae, sed statim potest to-
tum producere. Sed opera hominis, cum non re-
quirantur ad beatitudinem eius sicut causa effi-
• Art. praeced. cicns ut dictum cst *
, nou possunt requiri ad
, per quam tendit in ipsam. Sed angelus, qui est
eam nisi sicut dispositiones. Ergo Deus, qui dis-
positiones non praeexigit in agendo, beatitudinem
sine praecedentibus operibus confert.
autem perfectum bonum sine motu, convenit ei
quod naturaliter habet illud. Habere autem bea-
titudinem naturaliter est solius Dei. Unde solius
Dei proprium est quod ad beatitudinem non mo-
veatur per aliquam operationem praecedentem.
Cum autem beatitudo excedat omnem naturam
creatam, nulla pura creatura convenienter beati-
tudinem consequitur absque motu operationis,
superior ordine naturae quam homo, consecutus
est eam, ex ordine divinae sapientiae, uno motu
Primo * expositum
operationis meritoriae, ut in •Qn.i.xii,art.5

2. Praeterea, sicut Deus est auctor beatitudinis est. Homines autem consequuntur ipsam multis
immediate, ita et naturam immediate instituit. Sed motibus operationum, qui merita dicuntur. Unde
in prima institutione naturae, produxit creaturas etiam, secundum Philosophum *, beatitudo est • Ethic, lib. 1
cap. IX, n. 3. -
nulla dispositione praecedente vel actione creatu- praemium virtuosarum operationum. S. Th. lect. xiv.

rae; sed statim fecit unumquodque perfectum in sua
specie. Ergo videtur quod beatitudinem conferat
homini sine aliquibus operationibus praecedentibus.
Vers. 6. 3. Praeterea, Apostolus dicit, Rom. iv *, beati-
tudinem hominis esse cui Deiis confert
sine operibus. Nonergo requiruntur aliqua opera
hominis ad beatitudinem consequendam.
Vers. 17. Sed contra est quod dicitur loan. xiii *: Sihaec
scitis , beati eritis si feceritis ea. Ergo per actio-
P nem ad beatitudinem pervenitur ^.
Respondeo dicendum quod rectitudo voluntatis,
Qu. IV, art. 4-
ut supra * dictum est, requiritur ab beatitudinem,
Ad primum ergo dicendum quod operatio homi-
nis non praeexigitur ad consecutionem beatitu-
dinis, propter insufficientiam divinae virtutis bea-
tificantis:sed ut servetur ordo in rebus.
iustitiam Ad secundum dicendum quod primas creaturas
statim Deus perfectas produxit, absque aliqua ^ dis-
positione vel operatione creaturae praecedente,
quia sic instituit prima individua specierum, ut
per ea ® natura propagaretur ad posteros. Et si-
militer, quia per Christum, qui est Deus et homo,
beatitudo erat ad alios derivanda, secundum illud
Apostoli ad Hebr. ii *, qui multos filios in gloriam Vers. 10.

cum nihil aliud sit quam debitus ordo volunta- adduxerat; statim a principio suae conceptionis,
tis ad ultimum finem; quae ita exigitur ad con- absque aliqua operatione meritoria praecedente,
secutionem ultimi finis, sicut debita dispositio ma- anima eius fuit beata. Sed hoc est singulare in
teriae ad consecutionem formae. Sed ex hoc non ipso : nam pueris baptizatis sjabvenit meritum
ostenditur quod aliqua operatio hominis debeat Christi ad beatitudinem consequendam, licet de-
praecedere eius beatitudinem: posset enim Deus sint eis merita propria *, eo quod per baptismum D. 269.

simul facere voluntatem recte tendentem in finem, sunt Christi membra effecti.
et finem consequentem sicut quandoque simul
; Ad tertium dicendum quod Apostolus loquitur
materiam disponit, et inducit formam. Sed ordo de beatitudine spei, quae habetur per gratiam iu-
divinae sapienfiae exigit ne hoc fiat ut enim di- : stificantem, quae quidem non datur propter opera
• Cap. XII, n. 3.- citur in II de Caelo *, eorum quae nata sunt praecedentia. Non enim habet rationem termini
S. Tn. lect. xviii.
habere bonum perfectum, aliquid habet ipsum sine motus ut beatitudo sed magis est principium
, :

motu, aliquid uno motu, aliquid pluribus. Habere motus quo ad beatitudinem tenditur.

a) hominis.- hominum codices. Pro consequatur, consequantur EIK. [) aliqua. - alia PKa.
p) pervenitur. - pervenimus Pa. S) ea. - eas ABCDEFGIKLpH.
 ,

54 QUAESTIO V, ARTICULUS Vlll

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM OMNIS HOMO APPETAT BEATITUDINEM
IV Sent., dist. xlix, qu. i, art. 3, qu* i.

ocTAVUM sic PROCEDITUR. Videtur quod

iD nis ratio beatitudinis conveniat. Et per conse-
non omnes appetant beatitudinem. Nul- quens, quantum ad hoc, non omnes eam volunt.
lus enim potest appetere quod ignorat: Unde patet responsio ad primum.
icum bonum apprehensum sit obiectum Ad secundum dicendum quod, cum voluntas se-
* Cap. X, n. 4, appetitus, ut dicitur in III de Anima *. Sed multi quatur apprehensionem intellectus seu rationis
6. - S. Th. lect.
nesciunt quid sit beatitudo quod, sicut Augusti- : sicut contingit qilod aliquid est idem secundum
' Cap. IV. - Cf. nus dicit in XIII de Trin. *, patet ex hoc, quod rem, quod tamen est diversum secundum ratio-
de Ctv. Dei, lib.
XVIII, cap. xLi. quidam posuerunt beatitudinem in voluptate " cor- nis considerationem ita contingit quod aliquid ;

poris , quidam in virtute animi , quidam in aliis est idem secundum rem et tamen uno modo ,

rebus. Non ergo omnes beatitudinem appetunt. appetitur, alio modo non appetitur. Beatitudo ergo
2. Praeterea , essentia beatitudinis est visio potest considerari sub ratione finalis boni et per-
Qu. III, art. 8. essentiae divinae Sed aliqui
, ut dictum est *. fecti ,
quae est communis ratio beatitudinis : et
opinantur hoc esse impossibile quod Deus per ,
sic naturaliter et ex necessitate voluntas in illud
essentiam ab homine videatur: unde hoc non tendit, ut dictum est *. Potest etiam considerari "Incorporehui.;
ct art. 4, ad 2.
appetunt. Ergo non omnes homines appetunt secundum alias speciales considerationes, vel ex
beatitudinem. parte ipsius operationis, vel ex parte potentiae
* Cap. V.- Cf.de 3. Praeterea, Augustinus dicit, in XIII de Trin.*, operativae , vel ex parte obiecti : et sic non ex
Beata Vita; et
Epist.CXXX.al. quod beatus qui habet omnia quae vult et
est , necessitate voluntas tendit in ipsam.
CXXI ad Pro-
,

bam, cap. v. Sed non omnes hoc volunt qui-

nihil niale vult. : Ad tertium dicendum quod ista definitio bea-
dam enim male aliqua volunt, et tamen volunt titudinis quam quidam posuerunt, Beatus est qui
illa se velle. Non ergo omnes volunt beatitudinem. habet omnia quae vult, vel, cui omnia optata suc-
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIII de cedunt, quodam modo intellecta, est bona et suf-
"
Cap. III.
Trin.*: Si mimus Omnes beati esse vul-
dixisset, « ficiens; vero modo, est imperfecta. Si enim
alio
tis,miseri esse non vultis », dixisset aliquid quod intelligatur simpliciter de omnibus quae vult homo
nullus in sua non cognosceret voliintate. Quilibet naturali appetitu sic P verum est quod qui habet
,

ergo vult esse beatus. omnia quae vult est beatus nihil enim satiat , :

Respondeo dicendum quod beatitudo dupliciter naturalem hominis appetitum, nisi bonum perfe-
potest considerari. Uno modo, secundum commu- ctum, quod est beatitudo. Si vero intelligatur de
nem rationem beatitudinis. Et sic necesse est quod his quae homo vult secundum apprehensionem
omnis homo beatitudinem velit. Ratio autem bea- rationis, sic habere quaedam quae homo vult,
titudinis communis est ut sit bonum perfectum, non pertinet ad beatitudinem, sed magis ad mi-
* Art. 3, 4. sicut dictum est *. Cum autem bonum sit obie- seriam, inquantum huiusmodi habita impediunt
ctum voluntatis, perfectum bonum est alicuius, hominem ne habeat quaecumque naturaliter vult:
quod totaliter eius voluntati satisfacit. Unde ap- sicut etiam ratio accipit ut vera interdum quae
petere beatitudinem nihil aliud est quam appe- impediunt a cognitione veritatis. Et secundum
tere ut voluntas satietur. Quod quilibet vult. hanc considerationem Augustinus addidit ad ,
if

Alio modo possumus loqui de beatitudine se- perfectionem beatitudinis, quod nihil mali velit.
cundum specialem rationem, quantum ad id in Quamvis primum posset sufficere, si recte intel-
quo beatitudo consistit. Et sic non omnes cogno- quod beatus est qui habet omnia
ligeretur, scilicet
scunt beatitudinem: quia nesciunt cui rei commu- qiiae vult.

a) voluptatate. — voliiptatibus Pa. - Eaedem pro animi, animae. Y) addidit.

- addit Pa.
p) sic. — utique addunt FE.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulis sexto, septimo et octavo, nihil aliud scribendum I lib., qu. Lxxxii, art. i *, ubi solutae sunt rationes Scoti. Quare • Cf. Commcnt.
IN - Et hic completur tractatus primus huius """"• ^' *''''
occurrit, nisi quod materia octavi articuli tractata est in vide ibi. libri.

1-«'-
 ;

QUAESTIO VI, ARTICULUS I 55

QUAESTIO SEXTA
DE VOLUNTARIO ET INVOLUNTARIO
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

Cf. qu. V, art.

Q uiA igitur ad beatitudinem per actus aliquos
jiecesse est pervenire *, oportet consequen-
ter de humanis actibus considerare, ut sciamus
quibus actibus perveniatur ad beatitudinem, vel
humani proprie dicantur qui sunt voluntarii, eo
quod voluntas est rationalis appetitus, qui est
proprius hominis; oportet considerare de actibus
inquantum sunt voluntarii. Primo ergo conside-
*Cf. qu. I, Introd. impediatur " beatitudinis via *. Sed quia operatio- randum est de voluntario et involuntario in com-
nes et actus circa singularia sunt, ideo P omnis muni secundo de actibus qui sunt voluntarii
; ,

operativa scientia in particulari consideratione per- quasi ab ipsa voluntate eliciti, ut immediate ipsius
ficitur. Moralis igitur consideratio, quia est ^ hu- voluntatis existentes *; tertio, de actibus qui sunt Qu. VIII.

manorum actuum, primo quidem tradenda est in voluntarii quasi a voluntate imperati, qui sunt
II* II"« Partis. universali secundo vero, in particulari *.
; ipsius voluntatismediantibus aliis potentiis *. Qu. XVII.

Circa universalem autem considerationem hu- Et quia actus voluntarii habent quasdam cir-
manorum actuum, primo quidem considerandum cumstantias, secundum quas diiudicantur, primo
occurrit de ipsis actibus humanis secundo de ; , considerandum est de voluntario et involuntario
QU. XLIX. principiis eorum *. Humanorum autem actuum et consequenter de circumstantiis ipsorum actuum
quidam sunt hominis proprii ;
quidam autem sunt in quibus voluntarium et involuntarium invenitur*. Qu. VII.

homini animalibus communes. Et quia

et aliis Circa primum quaeruntur octo.
beatitudo est proprium hominis bonum, propin- Primo: utrum in humanis actibus inveniatur
quius se habent ad beatitudinem actus qui sunt voluntarium.
proprie humani, quam actus qui sunt homini Secundo: utrum inveniaturin animalibus brutis.
aliisque animalibus communes. Primo ergo con- Tertio utrum voluntarium esse possit absque
:

siderandum est de actibus qui sunt proprii ho- omni actu.

minis ;secundo de actibus qui sunt ^ homini
, Quarto utrum violentia voluntati possit inferri.
:

aliisque animalibus communes, qui dicuntur ani- Quinto utrum violentia causet involuntarium.
:

Qu. XXII. mae passiones *. Sexto utrum metus causet involuntarium.

:

Circa primum duo consideranda occurrunt: Septimo utrum concupiscentia involuntarium

:

^
primo, de conditione ^ humanorum actuum; se- causet.
Qu. XVIII.
cundo, de distinctione eorum *. Cum autem actus Octavo : utrum ignorantia.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM IN HUMANIS ACTIBUS INVENIATUR VOLUNTARIUM
De Verit., qu. xxiii, art. i.

iD quod
PRiMU.M sic PROCEDiTUR. Videtur exteriori.Sed omnes actus hominis sunt novi:
in humanis actibus non inveniatur vo- nullus enim actus hominis aeternus est. Ergo
luntarium. Voluntarium enim est ciiiiis principium omnium ^ humanorum actuum est ab •>

%principiiitn est in ipso ; ut patet per Gre- extra. Non voluntarium.

igitur in eis invenitur
• Nemesium, de gorium Nyssenum *, et Damascenum **, et Aristo- 3.Praeterea, qui voluntarie agit, per se agere
Natura Homi-
nis, cap. xxxii, telem *. Sed principium humanorum actuum non potest. Sed hoc homini non convenit: dicitur enim
al.Iib.V, cap. iii.
•DeFideOrth., est in ipso homine ^, sed est extra: nam appe- loan.' XV *: Sine me nihil potestis facere. Ergo vers.5.
cap. XXIV.
lib. II.
' Ethic. lib. III, titushominis movetur ad agendum ab appetibili voluntarium in humanis actibus non invenitur.
cap. I n. 20. -
,

S. Th. lect. IV. quod est extra, quod est sicut movens non nio- Sed contra est quod dicit Damascenus, in II
tum, ut dicitur in III de Anima *. Ergo in hu-
X,
'
Cap x, n. 6. - libro *, quod voluntarium est actiis qui est ope- •Locdt.supra.
S. Th. lect. XV.
manis actibus non invenitur voluntarium. ratio ratiohalis. Tales autem sunt actus humani.
" Cap. 11,0.5; 2. Praeterea, Philosophus in VIII Physic.
* Ergo in actibus humanis invenitur voluntarium.
s. Tli. lect. IV. -
Cf. cap. VI, n. 7; probat quod non invenitur in animalibus aliquis Respondeo dicendum quod oportet in actibus
s. Th. lect. XIII.

motus novus, qui non praeveniatur ab alio motu

^*
humanis voluntarium esse. Ad cuius evidentiam,

a) impediatur. - quae impediunt beatitudinem vcl pcr quae im- z) conditione. - consideratione P, cognitionc pF. Post eorum
pediatur E. addunt actuum Pa.
p) ideo. - Om. codke.s. "Qj liomine. - Om. codices et a.

y) quia est. — Orn. codices. r,) motus. - actus Pa.

3) qui sunt. - Om. codices. 6) omnium. - Om. EFG.
 :

56 QUAESTIO VI, ARTICULUS I

considerandum quod quorundam actuum seu

est non est de ratione vo-
exteriori principio: quia
'
motuum '
est in agente, seu in eo quod
principium luntariiquod principium intrinsecum sit princi-
movetur; quorundam autem motuum vel actuum pium primum. - Sed tamen sciendum quod con-
principium est extra. Cum enim lapis movetur tingit aliquod principium motus esse primum in
sursum, principium huius motionis est extra la- genere, quod tamen non est primum simpliciter:
pidem: sed cum movetur deorsum, principium sicut ingenere alterabilium primum alterans est
huius motionis est in ipso lapide. Eorum au- corpus caeleste, quod tamen non est primum
tem quae a principio intrinseco moventur, quae- movens simpliciter, sed movetur motu locali a su-
dam movent seipsa, quaedam autem non. Cum periori movente. Sic igitur principium intrinsecum
enim omne agens seu motum agat seu movea- voluntarii actus, quod est vis cognoscitiva et ap-
* Qu. I, art. 2. tur propter finem, ut supra * habitum est; illa petitiva, est primum principium
in genere appeti-
perfecte moventur a principio intrinseco, in qui- tivi motus, quamvis moveatur ab aliquo exteriori
bus est aliquod intrinsecum principium non so- secundum alias ^ species motus. >

lum ut moveantur, sed ut moveantur in finem. Ad secundum dicendum quod motus animalis no-
Ad hoc autem quod fiat aliquid propter finem, vus praevenitur quidem ab aliquo exteriori motu
requiritur cognitio finis aliqualis. Quodcumque quantum ad duo. Uno modo, inquantum per mo-
igitur sic agit vel movetur a principio intrinseco, tum exteriorem praesentatur sensui animalis ali-
quod habet aliquam notitiam finis, habet in se- quod sensibile, quod apprehensum movet appe-
ipso principium sui actus non solum ut agat, sed titum: sicut leo videns cervum per eius motum
etiam ut agat propter finem. Quod autem nullam appropinquantem, incipit moveri ad ipsum. Alio
notitiam finis habet, etsi in eo sit principium modo, inquantum per exteriorem motum incipit
actionis motus non tamen eius quod est
vel ; aliqualiter immutari naturali immutatione corpus
agere vel moveri propter finem est principium animalis puta per frigus vel calorem corpore
,
;

in ipso, sed in alio, a quo ei imprimitur princi- autem immutato per motum exterioris corporis,
pium suae motionis in finem. Unde huiusmodi immutatur etiam per accidens appetitus sensitivus,
non dicuntur movere seipsa, sed ab aliis moveri. qui est virtus organi corporei sicut cum ex ali- ;

Quae vero habent notitiam finis, dicuntur seipsa qua alteratione corporis commovetur appetitus ad
movere: quia principium non solum
in eis est concupiscentiam alicuius rei. Sed hoc non est con-
ut agant, sed etiam ut agant propter finem. Et tra rationem voluntarii, ut dictum est *: huiusmodi ' ^esp. ad

ideo, cum utrumque sit ab intrinseco principio,
scilicet quod agunt, et quod propter finem agunt,
horum motus et hoc
actus dicuntur voluntarii
"
enim importat nomen voluntarii, quod motus
* nem ad agendum non solum sicut proponens sen-
et actus sit a propria inclinatione. Et inde est quod
voluntarium dicitur esse, secundum definitionem
• Locis cit. in Aristotelis et Gregorii Nysseni et Damasceni *,
non solum cuitis principiiim est intra, sed cum
additione scientiae. - Unde, cum homo maxime
cognoscat finem sui operis et moveat seipsum,
in eius actibus maxime voluntarium invenitur.
Ad primum ergo dicendum quod non omne prin-
cipium est principium primum. Licet ergo de ra-
tione voluntarii sit quod principium eius sit intra,
non tamen est contra rationem voluntarii quod
enim motiones ab exteriori principio sunt alterius
generis.
: Ad tertium dicendum quod Deus movet homi-
sui appetibile, vel sicut immutans corpus, sed
etiam sicut movens ipsam voluntatem: quia omnis
motus tam voluntatis quam naturae, ab eo pro-
cedit sicut a primo movente, Et sicut non est
contra rationem naturae quod motus naturae sit
a Deo sicut a primo movente, inquantum natura
est quoddam instrumentum Dei moventis; ita non
est contra rationem actus voluntarii quod sit a
Deo, inquantum voluntas a Deo movetur. Est
tamen communiter de ratione naturalis et vo-
luntarii motus quod sint a principio intrin-
,

principium intrinsecum causetur vel moveatur ab seco.

i) seu motuum. - Orn. P<J. X) alias. - aliquas ABCDEGHIK.

x) enim. - autem Pa. - Pro sit, sint CEK.

Oomraentaria Oardinalis Oaietani

QuiA iGiTUR. In divisione, seu praefatione sextae quae- veri propter finem est principium in ipso, sed in alio.
stionis, adverte quod Auctor, tractanda omnia prae- Adversatur siquidem huic sententiae tam auctoritas, quam
concipiens, prima distinctione separat totum hunc librum ratio. Auctoritas quidem Aristotelis, II Pliysic. *, probantis Cap.vin.-s.Th.
a Secunda Secundae; deinde secunda distinctione separat ex proposito quod natura agit propter finem. Unde arguitur
tractatum de actibus humanis in universali, a reliqua libri sic. Naturalia agunt propter finem naturalia agunt a prin-
:

parte incipiente in qu. xlix tertia autem distinctione tra-

;
cipio intrinseco sine notitia finis ergo agentia a principio
:

ctatum ipsum de actibus distinguit, ita quod primo de pro- intrinseco sine finis notitia, agunt propter finem. Cuius op-
priis homini, deinde de communibus, in qu. xxii et sequen- positum in littera dicitur. - Et confirmatur. Quia si in na-
tibus, tractandum dicit. Sequentes autem distinctiones dant turalibus ratione carentibus est principium agendi, et non
loca conditionibus, circumstantiis, et actibus propriis ho- est principium de ly propter finem; cum tota dissensio
mini, quibusque sua, usque ad xxi qu. inclusive. Aristotelis ab aliis, contra quos disputat in II Physic, con-
II. Circa primum articulum quaestionis sextae, dubium sistat non in hoc quod naturaha agant vel non agant (de
occurrit de illa propositione in corpore posita, scilicet hoc enim non disputatur), sed in hoc quod agant propter
Quod nullam habet notitiam finis, etsi in eo sit principium finem vel non propter finem, et concludatur pars affirma-
actionis vel motus, non tamen eius quod est agere vel mo- tiva oportet dicere quod natura, quae est intrinsecum
:
 :

QUAESTIO VI, ARTICULUS II 5?

agendi principium, non solum est principium agendi, sed agente propter finem propria virtute. Et de tali verissimum
agendi propter finem naturalia enim, ut sic, agunt propter
; est dicere quod in solis cognoscitivis est principium agendi
finem. propter finem: quia, ut in littera dicitur, ad hoc quod ali-
III. Circa illam aliam propositionem in eodem corpore, quid fiat propter finem requiritur aliqualis notitia finis.
,

scilicet :Quodcumque sic agit vel movetur a principio in- Propter quod a philosophis dicitur quod opus naturae est
trinseco , quod habet aliquam notitiam finis, habet in se- opus intelligentiae. In II autem Physic, et aliis, est sermo

ipso principium sui actus non solum iit agat, sed etiam de quaUcumque principio. Et sic late loquendo, concedimus
ut agat propter finem, dubium occurrit, quia contradicit et quod in naturalibus est principium agendi, et agendi
determinationi factae in 3 art. qu. i, ubi conclusum est propter finem. Natura enim, ab intelligentia veniens, est
esse proprium rationalis naturae agere propter finem, ita principium subordinati ordinis agendi propter finem et :

ut moveat se ad finem. Hic enim expresse dicitur quod
huiusmodi, ut animalia, movent se ad finem, quia aliquam
cognitionem finis habent. Quomodo stant haec simul ?
IV. Circa deductam in eodem corpore propositionem ex
Vid. num. ii. praedicta Unde huiusmodi dicuiitur non movere
*, scilicet : quaestionis dicitur, ideo etiam imperfecte movent se ad fi-
seipsa, sed ab aliis moveri, dubium quoque occurrit, quo-
niam constat quod vegetabilia movent seipsa motu aug-
menti ad omnes differentias positionis, et tamen carent
notitia finis. Falsum ergo est quod huiusmodi scilicet
carentia finis notitia, non dicuntur movere seipsa. - Et
confirmatur: quia in Prima Parte, qu. xviii, art. i, in re-
sponsione ad 2, expresse dixit Auctor quod haec movent
seipsa.
Cf- ibid- V. Ad
primae dubitationis * evidentiam, scito quod hoc
quod propter finem potest habere principium
est agere
non est principium propria virtute directivum in finem. Et
sic omnia consonant.
VI. Ad secundam autem dubitationem * dicitur quod, " Cf. nnm m.
quia animalia imperfecte cognoscunt finem, ut in 2 art. huius
nem. Et est tanta imperfectio ista, ut non nisi participa-
tione quadam moveant se ad finem, sicut prudentia sunt
et ordinant in finem. Propter quod simpliciter negari po-
, test quod movent se ad finem, sicut quod ordinant aliquid
in finem; quamvis concedatur simpliciter quod movent se.
Et potest nihilominus cum additione dici quod imperfecte
movent se propter finem. Et sic in proposito accidit: nam
superius fuit sermo simpliciter; hic autem est sermo se-
cundum quid manifestatum in 2 art.
, Posset quoque dici ut dicetur * ad tertium dubium
, ,
* Num. seq.

duplicis ordinis: alterum scilicet proprii ordinis; alterum quod quia habentia cognitionem sensitivam medium lo-
subordinati. Proprii quidem ordinis principium est quod cum tenent inter naturalia, quae nullo modo cognoscunt
propria virtute hoc facit subordinati vero, quod superioris
: finem, et rationalia, quae omnino cognoscunt finem; modo
virtutis participatione solum hoc facit. Et quoniam agere in hoc, modo in illud extremum declinant. In prima nam-
propter finem coUationem quandam eius quod est ad fi- que quaestione, quia de agere propter finem simpliciter et
nem, ad ipsum finem, manifeste importat; conferri autem per se erat sermo, cum naturalibus computata sunt: hic
in finem absque cognitione, etsi fingendi detur licentia, in- vero quia de voluntario communiter sumpto ut etiam
,
,

telliginequit oportet ut de ratione principii propria virtute

: ad brutorum participationem se extendit, inchoat doctrina,
activi propter finem, sit cognitio. Ac per hoc, principium cum rationalibus connumerata sunt.
propria virtute agens propter finem, constat necessario ex VII. Ad tertiam dubitationem * dicitur quod, quia me- * Cf. num. iv.

gradu cognoscitivo. Et consequenter si quid non cogno- dium utrumque sapit extremum , et modo illud , modo
scitivum agit propter finem, etsi habeat principium agendi alterum subinduit; ideo accidit ut vegetabilia, quae media
propter finem, non habet principium nisi subordinati or- sunt inter pure naturalia, quae non movent se, et animalia,
dinis, quod scilicet ex hoc quod est impressio quaedam a quae movent se, modo dicantur movere se, et modo di-
cognoscitivo, principiat propter finem. cantur non movere se. Quando enim distinguuntur vege-
Et hoc modo naturalia agunt propter finem. Ita quod fit, dicitur quod movent se
tabilia contra naturalia, ut ibi
aequivocatio est hic inter litteram hanc, et secundum Phy- quando autem contra animalia, quae cognoscitiva sunt, ut
sicorum ac rationes. Auctor siquidem loquitur de principio hic, dicitur quod non movent se.
I

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VOLUNTARIUM INVENIATUR IN ANIMALIBUS BRUTIS
II Sent., dist. xxv, art. i, ad 6; De Verit., qu. xxiii, art. i; III Ethic, lect. iv.

SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtuf quod

»D Sed contra est quod dicit Philosophus, in III
voluntarium non sit in brutis animalibus.
I Ethic.*, quod pueri et bruta qnimalia commiini- • cap. n, n. 2. -

'Voluntarium enim a voluntate dicitur. cant voluntario. Et idem dicunt Damascenus * et •.'loco proxTme

^Voluntas autem, cum sit in ratione, ut Gregorius Nyssenus *. ''Nemesius, de

•cap.ix, n. 3.-
S. Th. lect. XIV.
dicitur in III de Anima *, non potest esse in brutis
. ,., T-
animalibus. hrgo neque voluntanum
1
• ...m-
m eis
Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *,
ad rationem voluntarii requiritur quod principium
xxldi,

"Art"praeced.
aMVb^T'

venitur. actus sit intra, cum aliqua cognitione finis. Est

2. Praeterea, secundum hoc quod actus hu- autem duplex cognitio finis: perfecta scilicet, et
mani sunt voluntarii, homo dicitur esse dominus Perfecta quidem finis
imperfecta. cognitio est
suorum actuum. Sed bruta animalia non habent quando non solum apprehenditur res quae est
dominium sui actus: non enim agunt, sed magis finis, sed etiam cognoscitur ratio finis, et propor-
* De Fide ortn., aguntur ut Damasccnus dicit *. Ergo in brutis
, tio eius quod ordinatur in finem ad ipsum ". Et "
lib.II,cap. XXVII. ". ... .. 1 ..
•

animalibus non est voluntarium. talis cognifio finis competit soli rationali naturae.
•ibid.cap.xxiv. 3. Praeterea, Damasceuus dicit * quod actus Imperfecta autem cognitio finis est quae in sola
voluntarios sequitur laus et vituperium. Sed acti- finis apprehensione consisfit, sine hoc quod cogno-
bus brutorum animalium non debetur neque laus scatur P ratio finis, et proportio actus ad finem. ?

neque vituperium. Ergo in eis non est volunta- Et talis cognitio finis invenitur in brutis animali-
rium. bus, per sensum et aesfimationem naturalem.

a) 1« finem ad ipsum. - in finem et ad ipsum CDGLpEH, in finem p) cognoscatur. - noscatur ABCDEFGIL. - Pro invenitur, reperi-
ad ipsum scilicet finem K, in finem ipsum sBH, ad finem ipsum PFa. tur Pa.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 58 QUAESTIO VI, ARTICULUS III

Perfectam igitur cognitionem finis sequitur vo- trahi ad ea in quibus est aliqua participatio vo-
luntarium secundum rationem perfectam: prout luntatis, secundum aliquam convenienfiam ad vo-
apprehenso fine, aliquis potest, deliberans
scilicet, luntatem. Et hoc modo voluntarium attribuitur
de fine et de his quae sunt ad finem, moveri in animalibus brutis: inquantum scilicet per cogni-
finem vel non moveri. Imperfectam autem co- tionem aliquam moventur in finem.
gnitionem finis sequitur voluntarium secundum Ad secundum dicendum quod ex hoc contingit
rationem imperfectam: prout scilicet apprehen- quod homo est dominus sui actus, quod habet
dens finem non deliberat, sed subito movetur in deliberationem de suis actibus: ex hoc enim quod
ipsum. Unde soli rationali naturae competit vo- ratio deliberans se habet ad opposita, voluntas
luntarium secundum rationem perfectam sed se^ : in utrumque potest. Sed secundum hoc volun-
cundum rationem imperfectam competit etiam , tarium non est in brufis animalibus, ut dictum
brutis animalibus "^.
est *. In corpore.

Ad
primum ergo DiCENDUM quod voluntas no- Ad
tertium dicendum quod laus et vituperium
minat rationalem appetitum et ideo non potest : consequuntur actum voluntarium secundum per-
quae ratione carent. Voluntarium au-
esse in his fectam voluntarii rationem; quajis non invenitur
*
tem denominative dicitur a voluntate, et potest in brutis. "

Y) animalibus. - Om. Pa.

ComrQentaria Oardinalis Caietani

secundo articulo, adverte quod id quod superius, in
IN
prima scilicet quaestione, art. 2, appellavit Auctor unico
•Comment.num. vocabulo cognoscere rationem Jinis, et nos exposuimus *
" consistere in cognitione proportionis inter finem et id quod
est ad finem; modo explicatur ex parte utriusque extremi,
scilicet finis, et eius quod est ad finem. Et dicitur quod est
cognoscere, ex parte finis, rationem finis: ex parte vero eius
quod est ad finem, proportionem illius ad finem. Et intendit
per rationem finis, non quod quid est ut distinguitur contra
individuum sed rationem formalem, sive universaliter sive
; finem, et nosse rationem finis.
particulariter, ut distinguitur contra rem;idest, quod oportet
cognoscere rem quae denominatur finis, ut stat sub deno-
minatione finis. Verbi gratia, mulier praeparatura pro pran-
dio, non solum novit hoc futurum prandium, sed novit
ipsum ut finem tunc, ibi, etc, suae praeparationis: alioquin
non ratiocinaretur ex prandio ad praeparanda, nec move-
retur ad praeparationem. Et similiter novit non solum has
carnes, hanc horam, etc, sed ut proportionatas nunc, hic,
sic, etc, ad talem finem. Et hoc est perfecte cognoscere

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VOLUNTARIUM POSSIT ESSE ABSQUE OMNI ACTU
Infra, qu. Lxxi, art. 5 , ad 2 ; II Sent., dist. xxxv, art. 3; De Malo, qu. 11, art. i, ad 2.

D tertium sic proceditur. Videtur quod cet procedit ab aliquo inquantum est agens, sicut
voluntarium non possit esse sine actu. calefactio a caiore. Alio modo, indirecte, ex hoc
Voluntarium enim dicitur quod est a ipso quod non agit: sicut submersio navis dicitur
voluntate. Sed nihil potest esse a vo- esse a gubernatore,inquantum desistit a guber-
luntate nisi per aliquem actum, ad minus ipsius nando. Sed sciendum quod non semper id quod
voluntatis. Ergo voluntarium non potest esse sine sequitur ad defectum actionis, reducitur sicut in
actu. causam in agens, ex eo quod non agit: sed solum
2. Praeterea, sicut per actum voluntatis dici- tunc cum potest et debet agere. Si enim guber-
tur aliquis velle, ita cessante actu voluntatis dici- nator non posset navem dirigere, vel non esset ei
turnon velle. Sed non velle involuntarium causat, commissa gubernatio navis, non imputaretur ei
quod opponitur voluntario. Ergo voluntarium non navis submersio, quae per absentiam guberna-
potest esse, actu voluntatis cessante. toris " contingeret.
3. Praeterea, de ratione voluntarii est cogni- Quia igitur voluntas, volendo et agendo, potest
Art. I, 2. tio, ut dictum est *. Sed cognitio est per aliquem impedire hoc quod est non velle et non agere, et
actum. Ergo voluntarium non potest esse absque aliquando debet; hoc quod est non velle et non
aliquo actu. agere, imputatur ei, quasi ab ipsa ^ existens. Et sic
Sed contra, illud cuius domini sumus, dicitur voluntarium potest esse absque actu: quandoque
esse voluntarium. Sed nos domini sumus eius quidem absque actu exteriori, cum actu interiori,
quod est agere et non agere, velle et non velle. sicut cum vult non agere; aliquando autem et
Ergo sicut agere et velle est voluntarium ita et , absque actu interiori, sicut cum non vult if.

non agere et non velle. Ad primum ergo dicendum quod voluntarium

Respondeo dicendum quod voluntarium dicitur dicitur non solum quod procedit a voluntate di-
quod est a voluntate. Ab aliquo autem dicitur esse recte, sicut ab agente; sed etiam quod est ab ea
aliquid dupliciter. Uno modo, directe : quod scili- indirecte, sicut a non agente.

a) gubernatoris. — gubernantis codices. Y) vult.

- vult agere velte F, vult agere K.
P) ipsa. - ipso ABCDEFGILpH.
 QUAESTIO VI, ARTICULUS IV 59

Ad secundum dicendum quod non velle dicitur actus voluntatis. Et ' huiusmodi non velle non
Uno modo, prout sumitur in vi unius
dupliciter. causat involuntarium.
dictionis secundum quod est infinitivum huius
^, Ad TERTiUM dicendum quod eo modo requiritur
verbi nolo. Unde sicut cum dico Nolo legere, ad voluntarium actus cognitionis, sicut et actus '^

sensus est, Volo non legere; ita hoc quod est voluntatis; ut scilicet sit in potestate alicuius con-
non velle legere , significat velle non legere. Et siderare et velle et agere. Et tunc sicut non velle
sic non velle causat involuntarium. - Alio modo et non agere, cum tempus fuerit, est voluntarium,
sumitur in vi orationis. Et tunc non affirmatur ita etiam non considerare.

3) unius dictionis - unionis dictionis AGI.pBCDH, unionis I, di- e) Et. - Sed et sD, Sed ceteri.
ctionis unius K. ?) actus. - cognitio E, om. ABDFGHIKLpC.

CommentEiria Cardinalis Caietani

CiRCA ceteros quaestionis articulos usque ad ultimum II. Quartus vero, in secundo argumento, iuncto suae
exclusive, nihil occurrit scribendum. responsioni occasionem dat disputandi an obiectum mo-
,

Advertendum tamen est quod tertius articulus funda- veat voluntatem active. Sed quia de motivo voluntatis erit
raentum est multarum veritatum cum de peccatis dispu- specialis quaestio in littera *, illucusque differtur. * Qu. «, art. i.

tatur, et specialiter omissionum unde et eo in iocis pro-

: III. Sextus regulam tradit in iudicandis votis, contra-

priis utemur. Singulariter tamen nunc ex hoc articulo com- ctibus, etc. factis ex metu etiam cadente in constantem
,

mendandum est memoriae quod ad rationem voluntarii virum; dum omnia huiusmodi vere voluntaria docemur,
indirecte non sufficit potestas in voluntate et negatio pro- quamvis aliquid habeant involuntarii admixtum. Ac per hoc,
visionis, sed oportet tria concurrere: scilicet posse, debere, si mala sunt ardua, ut periuria, infamiae, et similia, pec-

et non velle aut non imperare. Et propterea non valet ar- cata sunt mortalia.
gumentum: Hoc potuit a voluntatc prohiberi, et non est Esto tamen cautus in materia matrimonii quia Ecclesia :

prohibitum, ergo est voluntarium. Et hoc est valde notan- vult quod non solum sit voluntarium, sed plene volunta-
dum propter actus qui sunt ab anima sensitiva et genera- rium, ut in IV Sent. * habes. Compatiuntur quoque hu- * Dist. xxix.

tiva, et non ex praecepto intellectus oportet enim diligenter

: mana iura his quae metu fiunt, libertatem plenam fovendo,
attendere si debet, et quando debet impedire. non voluntarium in his negando.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VIOLENTIA VOLUNTATI POSSIT INFERRI
Part. J, qu. Lxxxii, art. i; II Sent., dist. xxv, art. 2; IV, dist. xxix, art. i; De Verit., qu. xxii, art. 5, 8.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod actus voluntatis a voluntate imperatus, et mediante
voluntati possit violentia inferri. Unum- alia potentia exercitus, utambulare et loqui, qui a
quodque enim potest cogi a potentiori. voluntate imperantur mediante potentia motiva.
*

^/.^^ii^Sed aliquid est humana voluntate po- Quantum igitur ad actus a voluntate imperatos,
tentius, scilicet Deus. Ergo saltem ab eo cogi voluntas violentiam pati potest *, inquantum per D. 388.

potest. violentiam exteriora membra impediri possunt ne

Praeterea, omne passivum cogitur a suo
2. imperium voluntatis exequantur. Sed quantum ad
activo, quando immutatur ab eo. Sed voluntas est ipsum proprium actum voluntatis, non potest ei
vis passiva: est enim movens motiim, ut dicitur violentia inferri *. D. 353.

* Cap X, n, 7. -
in III de Anima*. Cum ergo aliquando moveatur Et huius quia actus voluntatis nihil
ratio est
S.Th lect. XV.
a suo activo, videtur quod aliquando cogatur. est aliud quam qua^dam procedens ab
inclinatio
3. Praeterea, motus violentus est qui est con- interiori principio cognoscente: sicut appetitus na-
tra " naturam. Sed motus voluntatis aliquando est turalis est quaedam inclinatio ab interiori princi-
contra naturam; ut patet de motu voluntatis ad pio et sine cognitione. Quod autem est coactum
peccandum, qui est contra naturam, ut Dama- vel violentum est ab exteriori principio, Unde
,

* De Fide Orth., scenus dicit *. Ergo motus voluntatis potest esse contra rationem ipsius actus voluntatis est quod
lib. IV, cap. XX.
coactus. sit .coactus vel violentus: sicut etiam est contra

Sed contra est quod Augusfinus dicit, in V rationem naturalis inclinationis vel motus ^. Po-
Cap. X. de Civ. Dei*, quod si aliquid fit voluntate P, non test enim lapis per violentiam sursum ferri: sed
fit ex necessitate. Omne autem coactum fit ex quod iste motus violentus sit ex eius naturali
necessitate. Ergo quod fit ex voluntate, non potest inclinatione , esse non potest. Similiter etiam
esse coactum. Ergo voluntas non potest cogi ad potest homo per violentiam trahi sed quod :

agendum. hoc sit ex eius voluntate, repugnat rationi vio-

Respondeo dicendum quod duplex est actus vo- lentiae.
luntatis: unus quidem qui est eius immediate, Ad primum ergo dicendum quod Deus, qui est '^

velut ab ipsa elicitus, scilicet velle; alius autem est i'

potentior quam voluntas humana, potest volunta-

o) contra. - extra ABCEFGIpDH. S) imperantur. — exercentur autem adddunt editiones aliquae.

P) voluntate.
- voiuntarie ¥a. e) motus. - lapidis quod feratur sursum addunt Pa.
Y) autem. — qui Pa, om. F. ri) qui. - quia ABCDEFGIKL.
 ,

6o QUAESTIO VI, ARTICULUS V

1 tem humanam movere; secundum illud Pro-
"^
pter naturalem aptitudinem interiorem materiae
Vers. I.
verb. XXI*: Cor regis in manu Dei est, et quo- vel subiecti ad talem dispositionem. Et similiter
cumque voluerit, vertet illud. Sed si hoc esset per quando voluntas movetur ab appetibili secundum
violentiam, iam non esset cum actu voluntatis, propriam inclinationem, non est motus violentus,
nec ipsa voluntas moveretur, sed aliquid contra sed voluntarius.
voluntatem. Ad tertium dicendum quod id in quod voluntas
* Gf. Comment.
Caict.supra,post
Ad secundum DiCENDUM * quod non semper est tendit peccando, etsi sit malum et contra ratio-
art. 3, n. ii. motus quando passivum immutatur a
violentus, nalem naturam secundum rei veritatem, appre-
suo activo sed quando hoc fit contra interiorem
: henditur tamen ut bonum et conveniens naturae,
inclinationem passivi. Alioquin omnes alterationes inquantum est conveniens * homini secundum
et generationes simplicium corporum essent in- aliquam passionem sensus, vel secundum aliquem
naturales et violentae. Sunt autein naturales, pro- habitum corruptum.

7)) humanam. - Omittunt Pa. - Eaedem post illud addunt prover- 1

6) naturae, inquantum est conveniens. - Om. Pa. - Pro passionem'
bium. delectationem PFa.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM VIOLENTIA CAUSET INVOLUNTARIUM
Infra, qu. jlxxiii, art. 6; III Ethic, lect. i.

iD sic PROCEDiTUR. Videtur quod

QUiNTUM dictum est, violentia voluntati inferri non potest:
non causet involuntarium. Vo-
Iviolentia unde talem actum violentia involuntarium facere
'luntarium enim et involuntarium secun- non potest P. Sed quantum ad actum imperatum,
^dum voluntatem dicuntur. Sed voluntati voluntas ^ potest pati violentiam *. Et quantum D. 388.
T
• Art. praeced. violentia iuferri non potest, ut ostensum est *. ad hunc actum, violentia involuntarium facit.
Ergo violentia involuntarium causare non potest. Ad secundum dicendum quod, sicut naturale di-
2. Praeterea, id quod est involuntarium, est citur quod secundum inclinationem naturae,
est
* De Fide orth., cum tristitia, ut Damascenus * et Philosophus ** ita voluntarium dicitur quod est secundum in-
Iib. Il.cap. XXIV. , ,. ,^,
. ,. . . .

" aAic. lib. III, dicunt. Sed ahquando ^patitur ahquis violentiam, clinationem voluntatis. Dicitur autem aliquid na-
cap. 5 n. 25.
,
- ^ . , \ . . .
'

s. Th. lect. IV.
nec tamen mde tristatur. Ergo violentia non cau- turale dupliciter. Uno modo ,
quia est a natura
sat involuntarium. sicut a principio activo: sicut calefacere est natu-
3. id quod est a voluntate, non
Praeterea, rale igni. Alio modo, secundum principium pas-
potest involuntarium. Sed aliqua violenta
esse sivum, quia scilicet est in natura * inclinatio ad
sunt a voluntate sicut cum aliquis cum corpore
: recipiendum actionem a principio extrinseco: sicut
gravi sursum ascendit; et sicut cum aliquis inflectit motus caeli dicitur esse naturalis, propter aptitu-
membra contra naturalem eorum flexibilitatem. dinem naturalem caelestis corporis ad talem mo-
Ergo violentia non causat involontarium. tum, licet movens sit voluntarium *. Et similiter D. 334.

* Ethic. lib. III, Sed contra est quod Philosophus * et Dama- voluntarium potest aliquid dici dupliciter: uno
cap. I, n. ^.
S. Th. lect. I.
*
scenus * dicunt, quod aliquid est involuntarium modo, secundum actionem, puta cum aliquis vult
Loc. cit.
per violentiam. aliquid agere; alio modo, secundum passionem,
Respondeo dicendum quod violentia directe op- scilicet cum aliquis vult pati ab alio. Unde cum
ponitur voluntario, sicut etiam et naturali. Com- actio infertur ab aliquo exteriori, manente in eo
mune est enim voluntario et naturali quod utrura- qui patitur voluntate patiendi, non est simpliciter
que sit a principio intrinseco violentum autem : violentum: quia licet ille qui patitur non conferat
est a principio extrinseco. Et propter hoc, sicut agendo, confert tamen volendo pati. Unde non
in rebus quae cognitione carent, violentia aliquid potest dici involuntarium.
facit contra naturam ita in rebus cognoscenti-
; Ad tertium dicendum quod, sicut Philosophus
" " aliquid esse contra voluntatem. Quod VIII Physic. motus animalis quo IV, n. I. -
bus facit dicit in *, inter-
S.
Cap.
Th. lect. VII.

autem est contra naturam dicitur esse innatu- , dum movetur animal contra naturalem inclina-
rale : et similiter quod est contra voluntatem tionem corporis,etsi non sit naturalis corpori, est
dicitur esse involuntarium. Unde violentia invo- tamen quodammodo naturalis animali, cui natu-
luntarium causat. rale est quod secundum appetitum moveatur. Et
Ad primum ergo dicendum quod involuntarium ideo hoc non est violentum simpliciter, sed se-
• Art. praeced. voluntario opponitur. Dictum est autem supra * cundum quid. - Et similiter est dicendum cum
quod voluntarium dicitur non solum actus qui aliquis inflectit membra contra naturalem disposi-
est immediate ipsius voluntatis, sed etiam actus tionem. Hoc enim est violentum secundum quid,
a voluntate imperatus. Quantum igitur ad actum scilicet quantum ad membrum particulare: non
Ibid. qui est immediate ipsius voluntatis, ut supra * tamen quantum ad ipsum hominem.
simpliciter,

a) facit. - violentia facit codices. Y) voluntas.

- voluntatis ABFGHLpCD, om. I.

unde talem actum violentia involuntarium facere non potest.

fi) 3) in natura. - innaturalis pF, innata Pa. - Pro a principio, ab
Om. PL. ABDEFGHIKLpC.
 QUAESTIO VI, ARTICULUS VI 61

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM METUS CAUSET INVOLUNTARIUM SIMPLICITER
IV Sent., dist. xxix, qu. i, art. i; Quodl. V, qu. v, art. 3; II Cor., cap. ix, lect. i; III Ethic, lect. i, 11.

• Cf. Comment. D SEXTUM sic PROCEDiTUR *. Videtur quod nunc, prout scilicet in hoc casu
scilicet est hic et
• Caiet.supra.post
art. 3, n. iii. metus causet involuntarium simpliciter. est impedimentum maioris mali quod timebatur:
Sicut enim violentia est respectu eius sicut proiectio mercium in mare fit voluntarium
quod contrariatur praesentialiter volun- tempore tempestatis, propter timorem periculi.
tati, ita metus est respectu mali futuri quod repu- Unde manifestum est quod simpliciter volunta-
gnat voluntati. Sed violentia causat involuntarium rium est. Unde et competit ei ratio voluntarii:
simpliciter. Ergo et metus involuntarium simpli- quia principium eius est intra. - Sed quod accipia-
citer causat. tur id quod per metum fit, ut extra hunc casum
Praeterea, quod est secundum se tale, quo-
2. existens, prout repugnat voluntati, hoc non est
libet addito remanet tale: sicut quod secundum nisi secundum considerationem " tantum. Et ideo
se est calidum, cuicumque coniungatur, nihilomi- est involuntarium secundum quid, idest prout
nus est calidum, ipso manente. Sed illud quod consideratur extra hunc casum existens.
per metum -agitur, secundum se est involunta- Ad primum ergo dicendum quod ea quae agun-
rium. Ergo etiam adveniente metu est involonta- tur per metum et per vim, non solum differunt
rium. secundum praesens et futurum, sed etiam secun-
3. Pr.\eterea, quod sub conditione est tale, dum hoc, quod in eo quod agitur per vim, vo-
secundum quid est tale; quod autem absque con- luntas non consentit, sed omnino est contra mo-
ditione est tale, simpliciter est tale: sicut quod tum voluntatis: sed id quod per metum agitur,
est necessarium ex conditione, est necessarium fit voluntarium, ideo quia motus voluntatis fertur

secundum quid; quod autem est necessarium ab- in id, licet non propter seipsum, sed propter aliud,
solute, necessarium simpliciter. Sed id quod
est scilicet ad repellendum malum quod timetur. Suf-
per metum involuntarium absolute: non
agitur, est ficit enim ad rationem voluntarii quod sit propter

est autem voluntarium nisi sub conditione, scilicet aliud voluntarium voluntarium enim est non
:

ut vitetur malum quod timetur. Ergo id quod per solum quod propter seipsum volumus ut finem,
metum agitur, est simpliciter involuntarium. sed etiam quod propter aliud volumus ut propter
•,Nemesius df , Sed contra est Quod Grcgorius Nyssenus* di- finem. Patet ergo quod in eo quod per vim agitur,
Nat. Hom.,cap.
XXX, ai. lib. V,
r^, ,
.
ji-
, .1,

cit, et etiam Pnilosophus *, quod huiusmodi quae voluntas interior nihil agit: sed in eo quod per
ca i'V6'io"' P^'" nistum aguntur,
sunt magts voluntaria qiiam metum agitur, voluntas aliquid agit P. Et ideo, ut
s. fh'. lect: 1, II.
involiintaria. Gregorius Nyssenus dicit *, ad excludendum ea Nemesius, loc.
cit. - Cf. Anstot.
Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus quae per metum aguntur, in definitione violenfi Ethic.
cap. I,
lib. ra
num. 12;
,

* ibid.
dicit in III Ethic. *, et idem dicit Gregorius Nys- non solum dicitur quod violentum est cuius prin- s. Th. lect. II.

•Nemesius, loc. seuus in libro suo de Homine *, huiusmodi quae cipium est extra, sed additur, nihil conferente vim
cit. .
,
.

per metum aguntur, mixta sunt ex voluntario et passo: quia ad id quod agitur per metum, vo-
involuntario. Id enim quod per metum agitur, in luntas timentis aliquid confert.
se consideratum, non est voluntarium: sed fit vo- Ad secundum dicendum quod ea quae absolute
luntarium in casu, scilicet ad vitandum malum dicuntur, quolibet addito remanent talia, sicut
quod timetur. calidum album: sed ea quae relative dicuntur,
et
Sed si quis recte consideret, magis sunt huius- variantur secundum comparationem ad diversa;
modi voluntaria quam involuhtaria sunt enim : quod enim est magnum comparatum huic, est
voluntaria simpliciter, involuntaria autem secun- parvum comparatum alteri. Voluntarium autem
dum quid. Unumquodque enim simpliciter esse dicitur aliquid non solum propter seipsum f, quasi
dicitur secundum quod est in actu: secundum absolute, sed etiam propter aliud, quasi relative.
autem quod est in sola apprehensione, non est Et ideo nihil prohibet aliquid quod * non esset
simpliciter, sed secundum quid. Hoc autem quod voluntarium alteri comparatum, fieri voluntarium
per metum agitur, secundum hoc est in actu, per comparationem ad aliud.
secundum quod fit: cum enim actus in singulari- Ad tertium dicendum quod illud quod per me-
bus sint, singulare autem inquantum huiusmodi,
, tum agitur, absque conditione est voluntarium,
est hic et nunc; secundum hoc id quod fit est idest secundum quod actu
agitur: sed involunta-
in actu, secundum quod est hic et nunc et sub rium sub conditione, idest si talis metus non
est
aliis conditionibus individualibus. Sic autem hoc immineret. Unde secundum illam rationem magis
quod fit per metum, est voluntarium, inquantum potest concludi oppositum ^

o)secundum considerationem. - secundum rationem PEHIpDsF - se Pa.

Y) seipsum.
et a, secundum pF. quod. - quod de se Pa.
3)

P) sed in eo quodper
metum agitur, voluntas aliquidagit. - Otn. Pa; e) oppositum. - quod sit voluntarium quam quod sit involunta-
loco per metum, per vim codices. rium addit E.
 ::

d2 QUAESTIO VI, ARTICULUS VII, VIII

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM CONCUPISCENTIA CAUSET INVOLUNTARIUM
III Ethic, lect. 11, IV.

»D SEPTIMUM sic pROCEDiTUR. Vidctur quod sed bonum est voluntati consonum. Unde magis
I concupiscentia causet involuntarium. se habet timor ad causandum involuntarium quam
'Sicut enim metus est quaedam passio, concupiscentia.
jita Sed metus causat
et concupiscentia. Ad secundum dicendum quod in eo qui per
quodammodo involuntarium. Ergo etiam concu- metum aliquid agit, manet repugnantia voluntatis
piscentia. ad quod agitur, secundum quod in se consi-
id
2. Praeterea, sicut per timorem timidus agit deratur. Sed in eo qui agit aliquid per concupi-
contra id quod proponebat, ita incontinens pro- scentiam, sicut est incontinens, non manet prior
pter concupiscentiam. Sed timor aliquo modo voluntas, qua repudiabat illud quod concupiscitur,
causat involuntarium. Ergo et concupiscentia. sed mutatur ad volendum id quod prius repudia-
3. Praeterea, ad voluntarium requiritur cogni- bat. Et ideo quod per metum agitur, quodammodo
tio. Sed concupiscentia corrumpit cognitionem: est involuntarium: sed quod per concupiscentiam
• Cap V, n. 6. -
dicit enim Philosophus, in VI Ethic. *, quod dele- agitur, nuUo modo. Nam incontinens concupi-
S. Th lect. IV.

ctatio, sive concupiscentia delectationis, corrumpit scentiae agit contra id quod prius proponebat,
aestimationem prudentiae. Ergo concupiscentia non autem contra id quod nunc vuh: sed timidus
causat involuntarium. agit contra id quod etiam nunc secundum se vuh.
'
lib.
De Fide Orth.,
n, cap. XXIV.
Sed contrX est quod Damascenus dicit *: In- Ad tertium dicendum quod, si concupiscentia to-
volimtarium est misericordia vel indulgentia di- taUter cognitionem auferret, sicut contingit in illis

gnum, et ciim tristitia agitur. Sed neutrum horum qui propter concupiscentiam fiunt amentes, se-
competit ei quod per concupiscentiam agitur. Ergo queretur quod concupiscentia voluntarium toUe-
concupiscentia non causat involuntarium. ret. Nec tamen proprie esset ibi involuntarium
Respondeo dicendum quod concupiscentia non quia in his quae usum rationis non habent, neque
causat involuntarium, sed magis facit aliquid vo- voluntarium est neque involuntarium. Sed quan-
luntarium. Dicitur enim aliquid voluntarium ex doque in his quae per concupiscentiam aguntur,
eo quod voluntas in id fertur. Per concupiscentiam non totaliter toliitur cognitio, quia non tollitur po-
autem voluntas inclinatur ad volendum id quod testas cognoscendi; sed solum consideratio actuaUs
concupiscitur ". Et ideo concupiscentia magis facit in particulari agibili. Et tamen hoc ipsum est vo-
ad hoc quod aliquid sit voluntarium, quam quod luntarium, secundum quod voluntarium dicitur
sit invokmtarium. quod est in potestate voluntatis, ut non agere et
Ad primum ergo dicendum quod timor est de non velle similiter autem et non considerare
,

malo, concupiscentia autem respicit bonum. Ma- potest enim voluritas passioni resistere, ut infra * Qu. X
Lxxvii, art. 7.
, art. 3 ;

lum autem secundum se contrariatur voluntati, dicetur.

a) concupiscitur. - concupiscit Pa.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM IGNORANTIA CAUSET INVOLUNTARIUM
Infra, qu. Lxxvi, art. 3; II Sent., dist. xxxix, qu. i, art. i, ad 4; dist. xliii, art. i, ad 3;
De Malo., qu. iii, art. 8; III Ethic, lect. i, iii.

»D octavum proceditur. Videtur quod

sic num dicentem * quod omne peccatum est volun- " DeVeraRelig.,
cap. XIV.
ignorantia non causet involuntarium. In- tariiim.
* voluntariiim enim veniam meretur, ut 3. Praeterea, involuntarium cum tristitia est, ut
' DeFideOrth., ^Damascenus Sed interdum quod
dicit *. Damascenus Sed quaedam ignoranter agun-
dicit*. Loc. cit.
lib. II, cap. XXIV.
per ignorantiam agitur, veniam non meretur; tur, et sine tristitia: puta si aliquis occidit hostem
* Vers. 38. secundum ad Cor. xiv * Si quis ignorat,
illud I :
quem quaerit occidere, putans occidere cervum.
ignorabitur. Ergo ignorantia non causat invo- Ergo ignorantia non causat involuntatarium.
luntarium. Sed contra est quod Damascenus * et Philo- * Ibid.

2. Praeterea, omne peccatum est igno- cum sophus * dicunt, quod involuntarium quoddam est •
Ethic. lib. lU,
cap. I, nnm. 3. -
Vers. 22. rantia; secundum illud Prov. xiv *: Errant qui per ignorantiam. S. Tli. lcct. I.

operantur malum. Si igitur ignorantia involunta- Respondeo dicendum quod ignorantia habet cau-
rium causet, sequeretur quod omne peccatum sare involuntarium ea ratione qua " privat cognitio-
esset involuntarium. Quod est contra Augusti- nem, quae praeexigitur ad voluntarium, ut supra * Art. I.

o) qua. - quia ADEFIpBC.

 :

QUAESTIO VI, ARTICULUS VIII 63

dictum est. Non tamen quaelibet ignorantia huius- quis actu non considerat quod considerare potest
modi cognitionem privat. Et ideo sciendum quod et debet, quae est ignorantia malae electionis, vel
ignorantia tripliciter se habet ad actum voluntatis: ex passione vel ex habitu proveniens sive cum :

^^uno modo, concomitanter; alio modo, consequen- aliquis notitiam quam debet habere, non curat
ter; tertio modo, antecedenter. Concomitanter qui- acquirere; et secundum hunc modum, ignorantia
dem, quando ignorantia est de eo quod agitur, universalium iuris ^, quae quis scire tenetur, vo-
tamen, etiam si sciretur, nihilominus ageretur. luntaria dicitur, quasi per negligentiam prove-
Tunc enim inducit ad volendum
ignorantia non niens. - Cum autem ipsa ignorantia sit voluntaria
ut hoc fiat, sed accidit simul esse aliquid factum aliquo istorum modorum, non potest causare sim-
in arg. 3. et iguoratum sicut, in exemplo posito * P, cum
: pliciter involuntarium. Causat tamen secundum
aliquis vellet quidem occidere hostem, sed igno- quid involuntarium, inquantum praecedit motum
rans occidit eum, putans occidere cervum. Et talis voluntatis ad aliquid agendum, qui non esset scien-
ignorantia non facit involuntarium, ut Philosophus tia praesente.
• Etkic. lib. III,
dicit *, quia non causat aliquid quod sit repu- Antecedenter autem se habet ad voluntatem
cap. I, n. i^sqq.-
S. Th. lect. m. gnans voluntati: sed non vohintariiim, quia
facit ignorantia, quando non est voluntaria, et tamen
non potest esse actu volitum quod ignoratum est. est causa volendi quod alias homo non ' vellet.
Consequenter autem se habet ignorantia ad vo- Sicut cum homo ignorat aliquam circumstantiam
luntatem, inquantum ipsa ignorantia est volunta- actus quam non
tenebatur scire, et ex hoc ali-
ria. Et hoc contingit dupliciter, secundum duos quid agit, faceret si sciret: puta cum ali-
quod non
Art. 3. modos voluntarii supra * positos. Uno modo, quia quis, diligentia adhibita, nesciens aliquem transire
actus voiuntatis fertur in ignorantiam: sicut cum per viam, proiicit sagittam, qua interficit trans-
aliquis ignorare vult ut excusationem peccati "f
euntem. Et talis ignorantia causat involuntarium
habeat, vel ut non retrahatur a peccando, secun- simpliciter.
Vers. 14.
dum illud lob Scientiam viarum tuariim no-
xxi *: Et per hoc patet responsio ad obiecta. Nam
lumus. Et haec dicitur ignorantia affectata. - Alio prima ratio procedebat ^ de ignorantia eorum quae
modo dicitur ignorantia voluntaria eius quod quis quis tenetur scire. Secunda autem, de ignorantia
potest scire et debet: sic enim non agere et non electionis, quae quodammodo est voluntaria, ut
Art. 3.
velle voluntarium dicitur, ut supra * dictum est. dictum est *. Tertia vero, de ignorantia quae con- In corpore.

Hoc igitur modo dicitur ignorantia, sive cum ali- comitanter se habet ad voluntatem.

P) posito.
— scilicet addunt Pa. t) homo non. - hoc non ACDGKLpB, noti PEHa. - Pro cum homo,
Tf)
ut. -
vel ut Pa. cum aliquishomo Pa.
5) iuris, - et iuris F. "Qj procedebat. — procedit Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

octavo articulo, diligenter advertendum est quod, cum modo peccandi mortaliter, et sciens contractum talem sapere
IN
ignorantia consequens voluntatem tripliciter ponatur, sci- usuram, et nihilominus non recolens actualiter eius quod
licet affectata , malae electionis , et iuris ; et prima differat habituahter scit, facit talem contractum, non peccavit mor-
ab aliis in hoc, quod ipsa est obiectum actus voluntatis taliter. Et similiter sciens Socratem, sibi notum, esse no-
(est enim vero sunt quasi obiectum voluntatis
volita), aliae minatim excommunicatum, et tamen communicans cum eo
potentis et debentis ipsas abiicere (sunt enim ideo volunta- in divinis, ex hoc quod non actuahter sibi occurrit hunc
riae, quia voluntas potest et debet actualiter considerare et esse excommunicatum, excusatur a mortah. Quilibet enim
applicare ad opus, et sic excludere ignorantiam malae ele- in seipso experitur non esse in potestate sua quod recor-
ctionis; et similiter velle acquirere scientiam sibi necessa- detur eorum quae habitualiter meminit. Propter quod in-
riam tempore debito, et sic excludere ignorantiam iuris); consideratio haec cum non sit concomitans nec conse-
,

inter has autem duas differentia sit quod ignorantia electio- quens, quia non est omnino in potestate nostra, locanda
nis consistit in ipsa voluntaria actuali inconsideratione, igno- est sub antecedente causat enim involuntarium simpliciter,
:

rantia vero iuris in voluntaria habituali privatione scientiae
quandocumque aliquis ex actuali oblivione eius quod scit
et habitualiter meminit, operatur, neutram ignorantiam in-
currit; quoniam omnium reminisci supra hominis est fa-
cultatem. Quocirca si quis, certa intentione perseverans nuUo
et ipsa nuUo modo est volita. Ac per hoc, excusat non solum
a peccato, sed a censuris consequentibus culpam. Et haec
pro consolatione bonarum mentium ibi culpam timentium
ubi non reperitur, notanda applicandaque sunt occurren-
tibus casibus.
 ,

64 QUAESTIO VII, ARTICULUS I

QUAESTIO SEPTIMA
DE CIRCUMSTANTIIS HUMANORUM ACTUUM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de circumstantiis Secundo: utrum circumstantiae sint circa hu-
* Cf.
trod.
qu. Yi, Id-
d; 'humanorum actuum *. manosactus attendendae a theologo.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio: quot sunt circumstantiae.
Primo: quid sit circumstantia. Quarto: quae sunt in eis principaliores.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM CIRCUMSTANTIA SIT ACCIDENS ACTUS HUMANI
Infra, qu. xvm, art. 3; IV Sent., dist. xvi, qu. ni, art. i, qu* i.

»D PROCEDITUR. Videtur quod

PRiMUM sic ipsam, vel appropinquat ei secundum locum. Et
non sit accidens actus hu-
circumstantia ideo quaecumque conditiones sunt extra substan-
'Delnvent.Rhe-
tor., lib. I.
'mani. Dicit enim Tullius, in Rhetoricis*, tiam actus, et tamen attingunt aliquo modo actum
^quod circumstantia est per qiiam argu- humanum, circumstantiae dicuntur. Quod autem
mentationi auctoritatem et Jirmametitum adiungit est extra substantiam rei ad rem ipsam pertinens,
oratio. Sed oratio dat firmamentum argumentationi accidens eius dicitur. Unde circumstantiae actuum
praecipue ab his quae sunt de substantia " rei, ut humanorum accidentia eorum dicenda sunt.
definitio, genus, species, et alia huiusmodi; a qui- Ad primum ergo dicendum quod oratio quidem
' Topic. ad Tre-
bat.
bus etiam Tullius oratorem argumentari docet *. dat firmamentum argumentationi, primo ex sub-
Ergo circumstantia non est accidens humani actus. stanfia actus: secundario vero,ex his quae cir-
Praeterea, accidentis proprium est inesse.
2. cumstant actum. Sicut primo accusabilis redditur
Quod autem circumstat, non inest, sed magis est aliquis ex hoc quod homicidium fecit: secundario
extra. Ergo circumstantiae non sunt accidentia vero, ex hoc quod dolo fecit, vel propter lucrum,
humanorum actuum. vel in tempore aut * loco sacro, aut aliquid aliud ^

3. Praeterea, accidentis non est accidens. Sed huiusmodi. Et ideo signanter dicit quod per cir-
ipsi humani actus sunt quaedam accidentia. Non cumstantiam oratio argumentationi Jirmamentum
ergo circumstantiae sunt accidentia actuum. adiungit, quasi secundario.
Sed contra, particulares conditiones cuiuslibet Ad secundum-dicendum quod aliquid dicitur acci-
rei singularis dicuntur accidentia individuantia dens alicuius dupliciter. Uno modo, quia inest ei:
* Cap. I, n. 15,
ipsam^ Sed Philosophus, in III Ethic.*, circumstan- sicut album dicitur accidens Socratis. Alio modo,
20. - S. Th.
III, IV.
lect.
tiasnominat particularia idest particulares sin-
, quia est simul cum eo in eodem subiecto sicut :

gulorum actuum conditiones. Ergo circumstantiae dicitur quod album accidit musico, inquantum con-
sunt accidentia individualia humahorum actuum. "^
veniunt, et quodammodo se confingunt, in uno
Respondeo dicendum quod, quia nomina , se- subiecto. Et per hunc modum dicuntur circum-
'

lib.
Periherm.fHid.
uniCy cap. r,
cundum Philosophum *, sunt signa intellectuum, stantiae accidentia actuum.
n.2.-S.Th.lib.I,
lect. ti.
necesse est quod secundum processum intellecti- Adtertium dicendum quod, sicut dictum est *, " R«p. ad 2-

vae cognitionis, sit etiam nominationis processus. accidens dicitur accidenti accidere propter conve-
Procedit autem nostra cognitio intellectualis a no- nientiam in subiecto. Sed hoc contingit dupliciter.
tioribus ad minus nota. Et ideo apud nos a no- Uno modo, secundum quod duo accidentia com-
tioribus nomina transferuntur ad significandum res parantur ad unum subiectum absque aliquo or-
minus notas. Et inde est quod, sicut dicitur in X dine: sicut album et musicum ad Socratem. Alio
• S.Th.Iect. v;

Did.Iib.IX, cap. Metaphys. *, ab his quae sunt secundum locum modo, cum aliquo ordine: puta quia subiectum
IV, n.
Comment.
i. - Averr.,
xni. processit nomen distantiae ad omnia contraria: et recipit unum
accidens alio mediante, sicut corpus
similiter nominibus pertinentibus ad motum loca- recipit colorem mediante superficie. Et sic unum
lem, utimur ad significandum alios motus, eo quod accidens dicitur etiam alteri inesse: dicimus enim
corpora, quae loco circumscribuntur, sunt maxime colorem esse in superficie. Utroque autem modo
nobis nota. Et inde est quod nomen circumstan- circumstanfiae se laabent ad actus. Nam aliquae
tiae ab his quae in loco sunt, derivatur ad actus circumstantiae ordinatae ad actum, pertinent ad
humanos. agentem non ^ mediante actu, puta locus et con- ^

Dicitur autem in localibus aliquid circumstare, ditio personae aliquae vero mediante ipso actu,
:

quod est quidem extrinsecum a re, tamen attingit sicut modus agendi.

a) de substantia. - subiecta P. S) aut. - vel in Pa.

fi) ipsam. - ipsum ABCDEFGHILa. e) non - Om. AEGHILpliCDG. - Pro aliquae , aliqua ABCEG
"0 individualia. - individua EFGLpCDHsB, individuaniia ed. a. HKL.
 QUAESTIO VII, ARTICULUS II, III 65

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CIRCUMSTANTIAE HUMANORUM ACTUUM SINT CONSIDERANDAE A THEOLOGO
D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod demeritorii, quod convenit actibus humanis; ad
circumstantiae humanorum actuum non quod requiritur quod sint voluntarii. Actus autem
sint considerandae a theologo. Non enim humanus iudicatur voluntarius vel involuntarius,
i^considerantur a theologo actus humani, secundum cognitionem vel ignorantiam circum-
nisi secundum quod sunt aliquales % idest boni stantiarum ^, ut dictum est *. Et ideo consideratio *In arg. Sedcon-
vel mali. Sed circumstantiae non videntur posse circumstantiarum pertinet ad theologum. tra. - Cf. qu. ti,
art. 8.

facere actus aliquales quia nihil qualificatur, for-

: Ad primum ergo dicendum quod bonum ordina-
maliter loquendo, ab eo quod est extra ipsum, tum ad finem dicitur utile, quod importat rela-
sed ab eo quod in ipso est. Ergo circumstantiae tionem quandam unde Philosophus dicit in I
: ,

actuum non sunt a theologo considerandae, Ethic. quod z>z ad aliquid bonum est utile. In
*,
S.
Cap
Th
VI, n. 3.
lect.vi.
2. Praeterea, circumstantiae sunt accidentia his autem quae ad aliquid dicuntur, denominatur
actuum. Sed uni infinita accidunt: et ideo, ut di- aliquid non solum ab eo quod inest, sed etiam ab
• S.Th.lect. n.- citur in VI Metaphys. *, nulla ars vel scientia est eo quod extrinsecus adiacet ^ *: ut patet in dextro ^ T
D. 450.
Did. lib. V, cap.
II, n. I sqq. circa ens per accidens, tiisi sola sophistica. Ergo et sinistro, aequaU et inaequaH, et simiUbus. Et
theologus non habet considerare circumstantias ideo, cum bonitas actuum sit inquantum sunt utiles
humanorum actuum. ad finem, nihil prohibet eos bonos vel malos dici
3.Praeterea, circumstantiarum consideratio secundum proportionem ad aUqua quae exterius
pcrtinet ad rhetorem. Rhetorica autem non est adiacent.
pars theologiae. Ergo consideratio circumstantia- Ad secundum dicendum quod accidentia quae
rum non pertinet ad theologum. omnino per accidens se habent, reUnquuntur ab
Sed contra, ignorantia circumstantiarum causat omni arte, propter eorum incertitudinem et infini-
' De Fide Ortlu. involuntarium, ut Damascenus * et Gregorius Nys- tatem. Sed taUa accidentia non habent rationem
lib. II, cap. XXIV.
' Nemesius, de senus * dicunt. Sed involuntarium excusat a culpa, circumstantiae quia, ut dictum est *, sic circum-
: Art. praeced.
Nat. Hom., cap.
XXXI, al. lib. V, cuius consideratio pertinet ad theologum. Ergo stantiae sunt extra actum, quod tamen actum ali-
cap. 11.
et consideratio circumstantiarum ad theologum quo modo contingunt, ordinatae ad ipsum. Acci-
pertinet. dentia autem per se cadunt sub arte.
Respondeo dicendum quod circumstantiae perti- Ad tertium dicendum quod consideratio circum-
nent ad considerationem theologi triplici ratione. stantiarum pertinet ad moralem, et politicum, et
Primo quidem quia theologus considerat actus
,
ad rhetorem. Ad moralem quidem, prout secun-
humanos secundum quod per eos homo ad bea- dum eas invenitur vel praetermittitur medium vir-
titudinem ordinatur. Omne autem quod ordinatur tutis in humanis actibus et passionibus. Ad po-
ad finem, oportet esse proportionatum fini. Actus liticum autem et rhetorem, secundum quod ex
autem proportionantur fini secundum commen- circumstantiis actus redduntur laudabiles vel vi-
surationem quandam, quae fit per debitas circum- tuperabiles, excusabiles vel accusabiles. Diversi-
stantias. Unde consideratio circumstantiarum ad mode tamen: nam quod rhetor persuadet, poli-
theologum pertinet. - Secundo, quia theologus ticus diiudicat. Ad theologum autem, cui omnes
considerat actus humanos secundum quod in eis aliae artes deserviunt, pertinent omnibus modis
invenitur bonum et malum, et melius et peius: praedictis: nam ipse habet considerationem ^ de

et hoc diversificatur secundum circumstantias, ut actibus virtuosis et vitiosis, cym moraU; et con-
' Qu. XVIII, art.
infra * patebit. - Tertio, quia theologus considerat siderat actus secundum quod merentur poenam
10, II; qu. Lxxiii,
art. 7. actus humanos secundum quod sunt meritorii vel vel praemium, cum rhetore et politico.

a) aliquales. - quales A hic et mox. - idest om. ABGHILpD. Y) adiacet.

- iacet ADGILpH.
P) circumstantiarum. - substantiarum ACDGpBH. 3) considerationcm. - considerationes P^i.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CONVENIENTER ENUMERENTUR CIRCUMSTANTIAE IN TERTIO ETHICORUM
IV Sent., dist. xvi, qu. iii, art. i, qu' 2, 3; De Malo, qu. 11, art. 6; III Ethic, lect. iii.

TERTIUM sic PRocEDiTUR. Videtur quod in-

»D 2. Praeterea, ex circumstantiis accipitur quid
convenienter circumstantiae numerentur bene vel male fiat, Sed hoc pertinet ad modum
ap. I 'in III Ethic* Circumstantia enim actus actus. Ergo omnes circumstantiae concluduntur "
S. Th.
rh. lect.
1. III.

idicitur quod exterius se habet ad actum. sub una, quae est modus agendi.
Huiusmodi autem sunt tempus et locus. Ergo so- 3. Praeterea, circumstanfiae non sunt de sub-

lae duae sunt circumstantiae, sciUcet quando et ubi. stanlia actus. Sed ad substantiam actus pertinere

a) concluduntur. - includuntur Pa.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.
 66 QUAESTIO VII, ARTICULUS IV
videntur causae ipsius actus. Ergo nulla circum- rit; ex parte vero causae agenfis instrumentalis,
P stantia debet sumi ex causa P ipsius actus. Sic accipitur qiiibus auxiliis.
ergo neque quis, neque propter quid, neque circa Ad primum ergo dicendum quod tempus et locus
qiiid, sunt circumstantiae: nam quis pertinet ad circumstant actum per modum mensurae: sed alia
causam efficientem, propter quid ad finalem, circa circumstant actum inquantum attingunt ipsum
qiiid ad materialem. quocumque alio modo, extra substantiam eius
Sed contra est auctoritas Philosophi in III existentia.
• Loc. cit.
Ethicorum *. Ad secundum dicendum quod iste modus qui
Respondeo dicendum quod Tullius, in sua Rhe- est bene vel male, non ponitur circumstantia, sed
\or''\\b"i^'^''
torica *, assignat septem circumstantias, quae hoc consequens ad omnes circumstanfias. Sed specialis
versu continentur: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, circumstantia ponitur modus qui pertinet ad qua-
cur, quomodo, quando. Considerandum est enim litatem actus puta quod aliquis ambulet velo-
:

in actibus quis fecit, quibus auxiliis vel instru- citer vel tarde et quod aliquis percufit fortiter
,

mentis fecerit, quid fecerit, ubi fecerit, cur fece- vel remisse, et sic de aliis.
rit, quomodo fecerit, et quando fecerit. Sed Ari- Adtertium dicendum quod iila conditio causae
Loc. cit.
stoteles, in III Ethic. *, addit aliam '', scilicet circa ex qua substantia actus dependet, non dicitur
T
quid, quae a Tullio comprehenditur sub quid. circumstantia; sed aliqua conditio adiuncta. Sicut
Et annumerationis sic accipi potest.
ratio huius in obiecto non dicitur circumstantia furti quod
Nam circumstantia dicitur quod^, extra substan- sit alienum, hoc enim pertinet ad substantiam
tiam actus existens, aliquo modo attingit ipsum. furfi; sed quod sit magnum vel parvum. Et si-
Contingit autem hoc fieri tripliciter: uno modo, militer est de aliis circumstanfiis quae accipiuntur
inquantum attingit ipsum actum; alio modo, in- ex parte aliarum causarum. Non enim finis qui
quantum attingit causam actus; tertio modo, in- dat speciem actus, est circumstantia sed aliquis ;

quantum attingit effectum. Ipsum autem actum finis adiunctus. Sicut quod fortis fortiter agat pro-
attingit vel per modum mensurae, sicut tempus pter bonum fortitudinis, non est circumstantia; sed
etlocus; vel per modum quaiitatis actus, sicut si fortiter agat propter liberationem civitafis, vel

modiis agendi. Ex parte autem effectus, ut cum populi Christiani, vel aliquid huiusmodi. Similiter^
consideratur quid aliquis fecerit. Ex parte vero etiam ex parte eius quod est quid: nam quod ali-
causae actus, quantum ad causam finalem, acci- quis perfundens aliquem aqua, abluat ipsum, non
pitur propter quid; ex parte autem causae mate- est circumstantia ablutionis; sed quod abluendo
rialis, sive obiecti, accipitur circa qiiid; ex parte infrigidet vel calefaciat, et sanet vel noceat, hoc
vero causae agenfis principalis, accipitur quis ege- est circumstantia.

fi) causa. substantia PACDEFGHIKpB et a. 3) quod. - quasi PACDEFGHa. - Ante aliquo addunt quae E, quae
y) aliam. alium ACDFGHIL. est sF, itaiamen quod PsCH et a; pro attingit, attingens FsD.
i) Similiter. - Intelligitur Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SINT PRINCIPALES CIRCUMSTANTIAE PROPTER QUID,
ET EA IN QUIBUS EST OPERATIO
IV Sent., dist. xvi, qu. iii, art. 2, qu" 2; III Ethic, lect. iii.

4DQUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * dicit,
non sint principales circumstantiae pro- j.....
quoa principalissimae circumstantiae sunt cuius
.
.-'
. '
• Nemesius, de
Nat. Hom., cap.
xxxi, ai. lib. v,
cap. II.
^pter quid, et ea in quibus est operatio, ut gratia agitur, et quid est quod agitur P.
•Cap. 1, n. 18. :jdicitur in III Ethic. * Ea enim in quibus Respondeo dicendum quod actus proprie dicun-
S. Th. lect. III.

est operatio, videntur esse locus et tempus: quae tur humani, sicut supra * dictum est, prout sunt Qu. I, art. I.

non videntur esse principalia inter circumstantias, voluntarii. Voluntatis autem motivum et obiectum
cum sint maxime extrinseca ab actu.
ergo in Ea est finis. Et ideo principalissima est omnium cir-
quibus est operatio, non sunt principalissimae cir- cumstantiarum illa ^ quae atdngit actum ex parte
cumstantiarum. finis, scilicet cuius gratia: secundaria vero, quae
2. Praeterea, finis est extrinsecus rei. Non ergo atfingit ipsam substantiam actus, idest quid fecit.
videtur esse principalissima circumstanfiarum. Aliae vero circumstantiae sunt magis vel minus
3. Praeterea, principalissimum in unoquoque principales, secundum quod magis vel minus ad
est causa eius et forma ipsius ". Sed causa ipsius has appropinquant.
actus est persona agens; forma autem actus est Ad primum ergo dicendum quod per ea in qui-
modus ipsius. Ergo istae duae circumstantiae vi- bus est operatio, Philosophus non intelligit tem-
dentur esse principalissimae. pus et locum, sed ea quae adiunguntur ipsi actui.

a) ipsius. - Ora. Pa. Y) illa.

- Om. codices.
p) agitur. - geritur ABCDEFGIL.
 QUAESTIO VII, ARTICULUS IV 67
"c.tKg.sedcon-
tra
Undc Gregorius Nyssenus *, quasi exponens di- Ad tertium dicendum quod persona agens causa
ctum Philosophi, ioco eius quod Philosophus dixit, est actus secundum quod movetur
a fine; et se-
in quibiis est operatio, dicit quid agitur ^. cundum hoc ordinatur ad actum.
principaliter
Ad secundum quod finis etsi non
dicenduot , Aliae vero conditiones personae non ita principa-
sit de substantia actus, est tamen causa actus liter ordinantur ad actum. - Modus etiam non est
principalissima, inquantum movet ad agendum. substantialisforma actus, hoc enim attenditur in
Unde et maxime actus moralis speciem habet ex actu secundum obiectum et terminum vel finem ^:
fine. sed est quasi quaedam qualitas accidentalis.

3) agitur. - geritur ABCDGIKLpH. t) et terminum vel finem. vel ftnem et terminum Pa ; pro et
terminum, vel terminum FI.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA totam septimam quaestionem de circumstantiis, ni- sario cognoscendae a spirituali iudice, sunt transferentes in
hoc in loco dubitandum: quoniam discussio
hil occurrit aliam speciem, et cum hoc, aggravantes in infinitum, idest
harum circumstantiarum in speciali, puta de persona, modo, addentes secundum se rationem peccati mortalis scies quae ;

tempore et loco sacris, ad posteriores spectat tractatus. sunt circumstantiae necessariae, et quae non. Sed cave ne
Summarie tamen scito quod circumstantia temporis sacri illasquae multum gravant, totali silentio praetereas: et ma-
est aggravans peccatum, non tamen apponens speciem sacri- xime circumstantiam quid, quae inter principales in 4 art.
legii, nisi fiat in contemptum temporis sacri. - Circumstantia computatur. Magni enim refert abstulisse centum, et abs-
vero sacri loci,quarnvis omnia aggravet peccata per ac- tulisse centum cum damno inde pauperis et pupillorum,
cidens, illa tamen sola ad sacrilegii speciem trahit, quae puellarum nubilium, et huiusmodi, quae spectant ad circum-
sanctitati loci directeopponuntur, aut annexae immunitati: stantiam quid.
ut effusiones sanguinis vel seminis humani, quae impediunt II. Illud autem hic notato, quod inter circumstantias
exhibendum ibidem divinum cultum, ad quem directe san- nec Aristoteles nec Tullius nec divus Thomas computavit
ctificatur locus; et violentae extractiones, quae imraunitati quoties. Et ratio est quia circumstantiae ut in primo di- ,

contrariantur; ethis similia.-PerTOnaequoque circumstantia citur articulo, circa eundem sunt actum: numerus autem
non transfert in aliam speciem, nisi peccatum voto vel statui operationum non circumstat unam et eandem operationem,
eius directe adversetur. Ut si religiosus fornicetur, in sacri- sed addit aliam et aliam operationem non enim secundum ;

legium transit : si autem blasphemat , solius blasphemiae furtum est circumstantia primi aut e converso, nec tertium
reus blasphemans. - Qw/rf autem, idest effectus,
est, sicut alius secundi, et sic deinceps. Ex quo sequitur quod, quia non
quando praevisum et volitum, trahit in ipsius speciem:
est minus tenetur quis confiteri de secundo peccato quam de
ut si mulier pergens ad ecclesiam, scit se ibidem adaman- primo, et non minus de centesimo quam de quocumque
dam, et hoc vult, quamvis non propterea vadat, sed propter alio quod non sufficit dicere quod pluries furatus est, sed
;

audiendam missam, actus ille ex illo effectu mali speciem oportet explicare quoties furatus est, si numeri meminerit.
trahit. - Circa quid, idest conditiones obiecti, ut magnum Et si non meminit, exprimere debet quam frequenter, sic ut
et parvum in re ablata, et quomodo, quamvis actus mul- verisimilis numerus habeatur.
tum aggravent, in aliam tamen speciem transferre actus III. Scito quoque demum quod id quod de fine speci-

non video. - Cur demum manifeste dat aliam actui spe- ficante et adiuncto distinguitur in resp. ad 3, in art. 3, ex-
ciem. planabitur inferius in qu. xviii, art. 4 *, ubi inchoare videtur Comment.
Et si praedictis adiunxeris quod circumstantiae neces- opposita doctrina.
 68 QUAESTIO VIII, ARTICULUS I

9UAESTIO OCTAVA
DE VOLUNTATE, QUORUM SIT UT VOLITORUM
IN TRES ARTICULOS DIVISA

DEiNDE de ipsis actibus vo-

considerandum est considerabimus de voluntate; secundo, de frui-
• Cf. qu. VI, In-
luntariis in speciali Et primo, de actibus *. tione *; tertio, de intentione **. Qu. XI. •
trod. " Qu. xii
qui sunt immediate ipsius voluntatis, velut ab Circa primum consideranda sunt tria: primo
ipsa voluntate " eliciti; secundo, de actibus im- quidem quorum voluntas sit secundo a quo
,
;
,

Qu. XVII. peratis a voluntate *. moveatur * ; tertio, quomodo moveatur **. •

•"
Qu. IX.
Qu. X.
Voluntas autem movetur et in finem, et in ea Circa primum quaeruntur tria.

quae sunt ad finem. Primo igitur considerandum Primo: utrum voluntas sit tantum boni.
est de actibus voluntatis quibus movetur in fi- Secundo utrum sit tantum finis, an etiam eo-
:

nem; et deinde de actibus eius quibus movetur rum quae sunt ad finem.
Qu. XIII. in ea quae sunt ad finem *. Terfio si est aliquo modo eorum quae sunt
:

Actus autem voluntatis in finem videntur esse ad finem, utrum uno motu moveatur in fi-
tres scilicet velle, frui et intendere. Primo ergo
: nem et in ea quae sunt ad finem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VOLUNTAS SIT TANTUM BONI
Part. I, qu. xix, art. 9; IV Sent., dist. xLix, qu. i, art. 3, qu' i ; De Verif., qu. xxii, art. 6.

>DPRiMu.M sic PROCEDiTUR. Videtur quod Sed considerandum est quod, cum omnis in-
voluntas non tantum sit boni. Eadem clinatio consequatur aliquam formam appetitus ,

*enim est potentia oppositorum, sicut naturalis consequitur formam in natura existen-
^visus albi et nigri. Sed bonum et ma- tem appetitus autem sensitivus, vel etiam intel-
:

lum sunt opposita. Ergo voluntas non solum est lectivus seu rafionalis, qui dicitur voluntas, se-
boni, sed etiam mali. quitur formam apprehensam *. Sicut igitur id in • d. 225.

2. Praeterea, potentiae rationales se habent quod ' tendit appetitus naturalis, est bonum exi- °

P ad opposita prosequenda P, secundum Philoso- stens in re ; ita id in quod ' tendit appetitus ani- ^

vnf^ia^^u^^n'
phum *. Sed voluntas est potentia rationalis: est malis vel voluntarius, est bonum apprehensum *. D. 1200.
2.-s.Th.iib.ix,
lect. II.
enim in ratione ' ut dicitur in III de Anima *
-
, Ad hoc igitur quod voluntas in aliquid tendat,
. .

Cap.
"S
IX, n. 3.
lect. XIV.
Ergo voluntas se habet ad opposita. Non ergo non requiritur quod sit bonum in rei veritate,
tantum ad volendum bonum, sed etiam ad vo- sed quod apprehendatur in ratione boni. Et pro-
lendum malum. pter hoc Philosophus dicit, in II Physic. *, quod
s^TPh'ie'ct"l'
3. Praeterea, bonum
ens convertuntur. Sed et finis est bonum, vel apparens bonum.
voluntas non solum est entium sed etiam non , Ad primum ergo dicendum quod eadem potentia
entium: volumus enim quandoque non ambu- est oppositorum *, sed non eodem modo se habet " d- 1038.

lare et non loqui. Volumus etiam interdum quae- ad utrumque. Voluntas igitur se habet et ad bo-
dam futura, quae non sunt entia in actu. Ergo num et ad malum sed ad bonum, appetendo :

voluntas non tantum est boni. ipsum ad malum vero, fugiendo illud. Ipse ergo
;

Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. actualis appetitus boni vocatur voluntas, secun-
de Div. Nom., quod malum est praeter volun- dum quod nominat actum voluntatis sic enim :

•^s^ThTct"ix'
^^^^^ *7 ^^ quod omnia boniim appetunt **. nunc loquimur de voluntate. Fuga autem mali
Respondeo dicendum quod voluntas est appe- magis dicitur noluntas. Unde sicut voluntas est
titus quidam rationalis. Omnis autem appetitus boni, ita noluntas est mali.
non est nisi boni. Cuius ratio est quia appetitus Ad secundum dicendum quod potentia rationalis
Tf nihil aliud est quam inclinatio 'f
appetentis in ali- non ad quaelibet opposita prosequenda,
se habet
quid. Nihil autem inclinatur nisi in aliquid simile sed ad ea quae sub suo obiecto convenienti con-
et conveniens. Cum igitur omnis res, inquantum tinentur : nam nulla potentia prosequitur nisi
est ens et substantia, sit necesse quoddam bonum, suum conveniens obiectum. Obiectum autem vo-
est ut omnis inclinatio sit in bonum. Et inde est luntatis est bonum. Unde ad illa opposita prose-

s^fSl" i'ec"t' I'

"
l"^'^ Philosophus dicit, in I Ethic. *, quod bo- quenda se habet voluntas, quae sub bono com-
num est quod omnia appetunt. prehenduntur, sicut moveri et quiescere, loqui

a) ab ipsa voluntate. - Om. F, a voluntate Pa. 8) quod. - quo PABCDFGHLsI et a.

P) prosequenda. - persequenda P. e) quod. - quo ABCFGpL.
Y) inclinatio. — quaedam inclinatio Pa.
 ;
;

QUAESTIO VIII, ARTICULUS I 69

et tacere, et aliahuiusmodi: in utramque enim Per quem etiam modum futura, prout apprehen-
horum fertur voluntas sub ratione boni. duntur, sunt entia. Inquantum igitur sunt huius-
Ad TERTiUM DiCENDUM quod illud quod non est ens modi entia, apprehenduntur sub ratione boni: et
in rerum natura, accipitur ut ens in ratione: unde sic voluntas in ea tendit. Unde Philosophus dicit, in
n. 10.
• D. 546.
negationes et privationes dicuntur entia rationis *. V Ethic. *, quod carere malo habet rationem boni. s^:i lect. I.

Commentaria Cardih.alis Caietani

IRCA introductionem quaestionis octavae, quoniam ibi
c;distinguitur actus voluntatis in eos qui sunt finis, et
in eos qui sunt eorum quae sunt ad finem; dubium oc-
currit an detur in voluntate actus neuter. Scotus enim, in
verso, amatur. In hoc enim finem constitui dicimus, in quo
ultimus volitionis huius est terminus. Constat autem quod
quando aliquid amatur actualiter, et non propter aliud ne-
gative quod ultimus illius volitionis terminus est illud
,

I Sent., dist. i, qu. iii, in primo articulo, tenet dari actum
in voluntate tendentem aliquid nec ut finem
in nec ut
ad finem. Et probat Voluntati potest ostendi aliquod
sic.
bonum absolute, non sub ratione propter se nec propter
aliud boni. Et voluntas potest habere aliquem actum circa
tale obiectum non inordinatum, intellectu ostendente qua-
liter illud volendum est. Ergo potest voluntas assentire illi
nec propter se nec propter aliud, sed absolute.
Gregorius autem de Arimino, in I Sent., dist. i, qu. i,
art. i, tenens oppositum, solvit hanc Scoti rationem, con-
cesso assumpto, negando sequelam. Licet inquit, possit
ostendi voluntati bonum neutraliter, et voluntas possit
circa illud habereactum; non poterit tamen habere actum
neutralem, sed necessario aut propter se aut propter aliud. -
volitum. In hoc ergo erit finis illius actus. Et hoc procul
, dubio est verum
tenendum. et
III. Quod autem
decipit oppositum dicentes, est quia
sunt quaedam absolute volita vel nolita quae neutralia
videntur, sed non sunt. Patet de hac vita martyrum, et
proiectione mercium in mare: martyres enim volunt vivere
absolute, et cum hoc volunt propter Deum privari vita; et
similiter negotiatores nolunt proiicere merces, et cum hoc
nolunt perdere vitam salvando merces. In istis enim vi-
detur quod nec propter se, nec propter aliud sint volita
,
aut nolita. Sed si quis diligenter inspiciat, martyr amat
hanc vitam propter se, quoniam amat eam propter pro-
priam ipsius vitae bonitatem, absque relatione ad alium
finem sed quia magis amat Deum, et Dei gloriam ac te-
:

Mihi autem videtur quod, secundum rem, non datur actus stimonium, quam propriam vitam, ideo vult oppositum
neuter: pie tamen interpretando, sustineri posset. vitae propter aliud, scilicet Deum. Et simile est de aliis
II. Ad cuius evidentiam, scito quod, cum inter contra- iudicium.
dictoria non sit medium, et distinctio voliti penes propter IV. Ad rationem ergo Scoti * dicitur quod, licet intelle- * Cf. num. i.

se et propter aliud, sit distinctio per contradictoria. Voli- ctus possit aliquid praesentare ut bonum absolute, abstra- ^
tum enim propter se aut intelligitur positive et hoc est : hendo a propter se et propter aliud in actu signato; im-
impossibile, quia sicut nihil est a se positive, ita nihil est possibile tamen est quod repraesentet aliquid ut bonum
propter se positive. Aut intelligitur negative, idest non absolute tali absolutione, ut scilicet abstrahat a propter se
propter aliud: et habetur distinctio contradictoria.
sic et propter aliud in actu exercito. Quoniam oportet omne
Nec obstat si supra, ad qu.
diceretur, ex Scoto, ubi bonum repraesentatum, aut secundum propriam bonitatem,
penult., quod ad rationem finis non sufficit esse volitum aut secundum alienam aut secundum utramque reprae-
,

non propter aliud negative, sed oportet esse volitum non sentari. Et si quidem secundum propriam, repraesentatur
propter aliud contrarie. Hoc enim si verum est, in idem ut propter se in actu exercito hoc enim exercet ly pro- :

oportet redire. Quia cum aliquid est volitum non propter
aliud negative, tunc affirmatur quod illud est volitum, et
negatur relatio ad aliud in illo ut volito. Cum vero di-
citur quod aliquid est volitum non propter aliud contra-
pter se. Quandocumque enim repraesentatur delectabile et
appetitur, non oportet quod repraesentetur cum hac addi-
tione, quod est propter se bonum, quod esset in actu si-
gnato sed sufficit repraesentari secundum propriam boni-
:

rie, affirmatur quod illud est volitum; et negatur relatio tatem delectabilitatis et tunc repraesentatur et appetitur
,

ad aliud in illo ut volito; et ponitur fundamentum ne- propter se in actu exercito. Quandocumque vero reprae-
gatae relationis ad aliud, aliquid repugnans relationi ad sentatur secundum alienam, bonitatem repraesentatur ut ,

aliud importatae in iy propter aliud; sicut cum dico non propter aliud in actu exercito exercetur enim ly propter :

album contrarie, pono fundamentum negatae albedinis ali- aliud per esse utile, aut expediens, etc, ad aliquid. Quando
quid repugnans albedini. Fundamentum autem negatae re- autem secundum utramque bonitatem, utrumque simul
lationis ad aliud in fine volito, cum non sit ex parte rei concurrit. Unde cum
repraesentatur «aliquid ut bonum ab-
nec apprehensionis, apud Scotum, erit ex ipso actu voli- solute, puta vita, salvatio mercium, conservatio membri,
tionis: ita quod volitum ex hoc ipso habet rationem voliti delectatio, etc, dico quod repraesentatur ut bonum propter
non propter aliud contrarie, quia repugnat sibi, ut sic vo- se in actu exercito, si est bonum honestum aut delectabile;
lito amari propter aliud. Et si hoc quidem intelligatur
,
vel propter aliud, puta finem minus amatum, si est bonum
quantum ad illum actum, bene dictum est, et in idem redit utile, ut salvatio mercium quae absolute est volita quia
,

cum volito non propter aliud negative quia quilibet actus

: utilis ad exteriora bona, minus tamen araata quam vita,
volitionis cadens super bono absque relatione ad aliud, quae orta tempestate est in periculo. Et eodem modo ap-
ex hoc ipso quod fertur in illud bonum ut terminum, nec petitur ordinate.
tendit ultra, ponit in illo fundamentum relatae negationis Propter quod, si quis haec absolute volita, quorum tamen
sicut in motu locali, ex hoc ipso quod motus utitur aliquo opposita malumus propter finem magis amatum, dicat esse
loco medio ut termino actualiter terminante motum illum, volita nec propter se nec propter alia, propter illam im-
ex hoc ipso habet rationem finis et contrarii termini re- perfectionerri; et propterea dariactum neutrum in volun-
spectu termini a quo, quantum ad illum motum. Si autem tate: sententiam teneat, sed linguam cohibeat*. Simpliciter ' Cf. Au& <& OV.
"' '"P"'*
intelligatur quantum ad omnem actum possibilem super- igitur negato dari in voluntate actum neutrum et cura : '
'

venire voluntati stante illo, si stare potest, tunc falsissimum divo Thoma, in littera, distinguito in actura respectu finis,
est: quoniam cum hoc quod aliquid ametur ut finis, stat aut propter finem.
quod ametur etiam propter alium superioris ordinis finem
ut patet in amore actuum speculativorum, qui amantur pro- CiRCA primum articulum octavae quaestionis, diligenter
Ca^. II, n. 5. - pter se ut fines, ut patet I Metaphys. * et in X Ethic. **, et adverte duo. Primo, quod sermo tituli et corporis ar-
Cap.vii.ii.s!- amantur propter Deum ut supremum finem. ticuli de voluntate , est de actu voluntatis qui est velle.
lcct. X.
Licet igitur negatio, et negatio contrarie, plurimum diffc- Hic enim est inclinatio ; hic est appetitus actualis quo
rant; in hac tamen materia, ubi fundamentum positivum potentia appetitiva inclinatur in conveniens sibi ; hic se-
idem est, se inferunt. Et quandocumque aliquid amatur, quitur formara apprehensam ut sic; hic est solura respectu
et non propter aliud amatur, propter se ut finis, et e con- boni, etc.
 ,, ,

70 QUAESTIO Vlll, ARTICULUS II

II. Secundo nota non minus, in responsione ad tertium, esse ens in ratione quoniam ex eo quod negationes, pri-
:

quod esse ens in ratione contingit dupliciter: primo, per vationes et futura considerantur sub aliqua entis et boni
modum conditionis; secundo, per modum obiecti. Accipi ratione, appetuntur. Et ad hoc directe affertur auctoritas
ut ens in ratione primo modo, convenit omni ei quod in- Aristotelis, quod carere malo sub boni ratione est.
telligitur: quoniam nihil actu intelligitur, nisi habeat hanc Notanter autem de privationibus, negationibus et futuris
conditionem scilicet quod est in ratione seu intellectu
, hoc dictum est. Quoniam reliqua bona sub entis ratione
quidquid sit illud esse. Accipi autem ut ens in ratione sunt,non solum in ratione, sed in rerum natura: ac per
secundo modo, convenit ei quod sub aliqua entis rattene hoc, non sunt hac diminutiva denominatione contenta. Ista
quasi vestitum consideratur sicut cum non admiscere se
: vero quia in rerum natura non habent entis rationem
,
,

rumoribus consideratur sub ratione securi et non come- , sed in ratione tantum, habente tamen fundamentum in re
dere sub ratione sani et se non peccaturum sub ratione
, aequivocum; ideo entia in ratione dicta sunt, et boni in
sancti. In hac responsione hoc secundo modo sumitur
, eis rationem sic salvari.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VOLUNTAS SIT TANTUM FINIS, AN ETIAM EORUM QUAE SUNT AD FINEM
I Sent., dist. xlv, art. 2, ad i; II, dist. xxiv, qu. i, art. 3, ad 3; De Verit., qu. xxii, art. i3, ad g.

D SECUNDUM sic PRocEDiTUK. Videtur quod quod nominat proprie ^ actum, sic, proprie lo- T
voluntas non sit eorum quae sunt ad quendo est finis tantum *. Omnis enim actus
, • d. 623.
finem, sed tantum finis. Dicit enim Phi- denominatus a potenfia, nominat simplicem actum
* Cap.n, n. 9.
S. TIi. lect. V.
^iosophus, in III Ethic. *, quod voluntas illiuspotenfiae: sicut intelligere nominat simpli-
est finis,electio aiitem eorum quae sunt ad finem. cem actum intellectus. Sirriplex autem actus po-
Praeterea, ad ea quae sunt diversa genere,
2. tenfiae est in id quod est secundum se obiectum
diversae potentiae animae ordinantur ut dicitur , potenfiae. Id autem quod est propter se bonum
* Cap. I, n. 5. in VI Ethic. * Sed finis et ea quae sunt ad finem et volitum, est voluntas proprie est
finis. Unde
S. Th. lect. I.

sunt in diverso genere boni: nam finis, qui est ipsius finis. Ea vero quae sunt ad finem, non
bonum honestum vel delectabile est in genere , sunt bona vel volita propter seipsa, sed ex or-
qualitatis, vel actionis aut passionis ; bonum au- dine ad finem. Unde voluntas in ea non fertur,
tem quod dicitur utile, quod est ad finem, est in nisi quatenus fertur in finem : unde hoc ipsum
s
"^"
Yect v"i
' ^*^ aliquid, ut dicitur in I Ethic. * Ergo, si vo- quod in eis vult, est finis. Sicut et intelligere pro-
luntas est finis, non erit eorum quae sunt ad prie est eorum quae secundum se cognoscuntur,
finem. scilicetprincipiorum eorum autem quae cogno-
:

3. Praeterea, habitus proportionantur poten- scuntur per principia, non dicitur esse intelligen-
a tiis : cum
sint earum " perfecfiones, Sed in habi- tia, nisi inquantum in eis ipsa principia conside-
fibus qui dicuntur artes operativae, ad aliud per- rantur: sic enim se habet finis in appetibilibus
tinet finis, et ad aliud quod est ad finem sicut : sicut se habet principium in intelligibilibus , ut
ad gubernatorem pertinet usus navis, qui est finis dicitur in VII Ethic. * •cap.vm, n. 4;
VIII. -
eius ad navifactivam vero construcfio navis, quae
; Ad
primum ergo dicendum quod Philosophus cI^nyTii ,_, lib.

est propter finem. Ergo, cum voluntas sit finis

n. 3;
loquitur de voluntate, secundum quod proprie "'Thf'iect . XV.

non erit eorum quae sunt ad finem. nominat simplicem actum voluntafis: non autem
P Sed contra est, quia P in rebus naturalibus per secundum quod nominat potenfiam.
eandem potentiam aliquid pertransit media, et Ad secundum dicendum quod ad ea quae sunt
pertingit ad terminum. Sed ea quae sunt ad fi- diversa genere ex aequo se habentia, ordinantur ^ ^

nem, sunt quaedam media per quae pervenitur diversae potentiae * sicut sonus et color sunt :
• d. 1041.

ad finem sicut ad terminum. Ergo, si voluntas est diversa genera sensibilium, ad quae ordinantur
finis, ipsa etiam est eorum quae sunt ad finem. auditus et visus. Sed ufile et honestum non ex
Respondeo dicendum quod voluntas quandoque aequo se habent, sed sicut quod est secundum
dicitur ipsa potentia qua volumus ;
quandoque se et secundum alterum. Huiusmodi autem sem-
autem ipse ergo loquamur
voluntatis actus. Si per referuntur ad eandem potenfiam: sicut per
de voluntate secundum quod nominat potentiam, potentiam visivam sentitur et color, et lux, per
sic se extendit et ad finem, et ad ea quae sunt quam color videtur.
ad finem. Ad ea enim se extendit unaquaeque Ad tertium dicendum quod non quidquid di-
potentia in quibus inveniri potest quocumque
, versificat habitum, diversificat potentiam habitus :

modo rafio sui obiecti sicut visus se extendit : enim sunt quaedam determinationes potentiarum
ad omnia quaecumque parficipant quocumque ad aliquos speciales actus. Et tamen quaelibet
D. 359- modo colorem *. Rafio autem boni, quod est ars operativa considerat et finem et id quod est
obiectum potentiae voluntatis, invenitur non so- ad finem. Nam ars gubernativa ' considerat qui- e

lum in fine, sed etiam in his quae sunt ad finem. dem finem, ut quem operatur: id autem quod
Si autem loquamur de voluntate secundum est ad finem, ut quod imperat. E contra vero na-

a) earum. - eorum ABCDEFGIKLpH. 3) ordinantur. - vel ordinantur ACGIpBDH.

p) quia.- quod EFKL. e) gubcrnativa - gubernatoris P.
Y) proprie.
- Om. codices.
 :

QUAESTIO VIII, ARTICULUS III 71

vifactiva considerat id quod est ad finem, ut quod arte operativa est aliquis finis proprius, et aliquid
operatur : id vero quod est finis, ut ad quod or- quod est ad finem, quod proprie ad illam artem
dinat id quod operatur. Et iterum in unaquaque pertinet.

Commentaria Cardinalis Caietani

secundo eiusdem quaestionis, dubium occurrit
articulo obiecti. Unde in proposito, quia bonum in sua communi-
IN
de titulo, quid
scilicet significet in hoc titulo ly voluntas. tate estobiectum potentiae volitivae; et bonum est com-
Si sumitur pro ipsa potentia volitiva extra propositum , mune ad bonum per se primo idest finem, puta hone-
,

est: ut patet ex principio quaestionis, ubi propositum est stum vel delectabile, et ad bonum per se secundo idest ,

quod de actu voluntatis qui est velle, tractandum est. Si
sumitur pro volitione, ut in responsione ad primum argu-
mentum in prinio articulo deciarat littera. obstant secun-
dum argumentum et tertium, et
tum, et distinctio posita in principio corporis articuli liuius
haec enim omnia de potentia qua volumus, loquuntur. Si
sumitur ut pro utraque, scilicet potentia et vohtione, ob-
stat aequivocatio voluntas enim aequivocum est ad po-
: finem. Ex hoc arguitur sic. Actus qui fertur in ea quae
tentiam et operationem.
II. Ad hoc dicitur quod praesens titulus, sicut et prae-
cedens, intelligitur de voluntate pro volitione: et quod tam
id quod est ad finem, puta utile; obiectum simplicis actus
huius potentiae, infertur quod est secundum se obiectum,
idest finis, qui solus amatur non propter aliud.
argumentum in opposi- V. Circa probationem exclusivae conclusionis in corpore
eiusdem articuli, dubium occurrit duplex. Primo, quia me-
dium contrariatur conclusioni. Est enim medium quod ea
quae sunt ad finem, non sunt bona vel volita nisi propter
sunt ad finera secundum omnem rationem appetibilitatis
eorum, non est negandus ferri in ea quae sunt ad finem.
Sed volitio est huiusmodi, secundum litteram quia fertur :

argumentum secundum quam tertium, arguit contra hunc in illa ratione finis et illa non sunt appetibilia nisi ra-
,

sensum, sed per locum a fortiori. Si enim finis et ea quae tione finis.
sunt ad finem exigunt diversas potentias, sequitur quod Secundum dubium est quia, si volitio fertur in ea quae
exigunt diversos actus, ut patet. Ratio autem in oppositum, sunt ad finem inquantum in eis finem vult volitio erit
, ,

et distinctio in corpore articuli, allatae sunt et propter ma- idem quod electio quoniam electio non est eorum quae
:

teriam rationabiliter ut dictum est, tactam in praedictis

, sunt ad finem, nisi propter finem. Infirmus enim non eligit
duobus arguraentis; et propter perfectionem doctrinae; et potionem amaram nisi sub ratione sani: et eodem modo
propter proximitatem inter primum simplicemque volun- vult eandem, inqoantum sani rationem sapit.
tatis actum, scilicet velle, et potentiam volitivam ,
propter VI. Ad horum quantum ad
evidentiam, scito quod, sicut,
quod communi nomine vocantur non aequivoce, voluntas, propositum habent ad con-
spectat, principia dupliciter se
sed per prius et posterius. Et haec eadem propinquitas clusionem, scilicet secundum habitudinem significatam per
fuit etiam, iudicio meo, ratio et secundi et tertii argumen- ly propter, et significatam per ly in; nam propter princi-
torum. Consistit autem cognatio haec in communione obie- pia sciuntur conclusiones in demonstratione, et in conclu-
cti, ut in littera dicitur, et nunc nunc declarabitur. sionibus evidenter resolutis relucent ac videntur principia
III. In corpore articuli eiusdem, dubium occurrit de as- (et primura quidem consistit in actu scientiae, secundum
signata communione obiecti respectu potentiae , et actus vero in actu intellectus, qui est habitus principiorum) sic :

eius simplicis: quae scilicet est differentia inter obiectum proportionabiliter finis dupliciter, scilicet secundum praedi-
potentiae, etsecundum se obiectum potentiae dicitur enim : ctas duas habitudines, se habet ad id quod est ad finem;
in littera quod proprium obiectum simplicis actus poten- est enim propter quem appetitur quod est ad finem et ,

tiae est id quod est secundum se obiectum potentiae. Aut appetitur in ipso quod est ad finem. Et primum quidem,
enim ly secundum se distinguitur contra secundum ac- scilicet appetere quod est ad finem propter finem, ad ele-
cidens; aut contra secundum aliud. Quocumque autem ctionem spectat: secundum vero scilicet appetere in eo
,

modo sumatur, aequale, immo idem omnino erit proprium quod est ad finem, ipsum finem ad volitionem pertinet.
,

obiectum potentiae, proprium obiectum simplicis actus.

et Unde appetere medicinam propter sanitatem, electionis est:
Quod est contra litteram, volentem potentiam extendere se appetere autem in oblata medicina sanitatem, simplicis vo-
ad proprium obiectum actus simplicis, et obiectum actus litionis est. Accidit autem hic actus volitionis quando in
,

non simplicis, Probatur sequela quia tam obiectum per : eo quod est ad finem, clare relucens desideratus finis of-
accidens, quam obiectum per aliud, extra formalem ratio- fertur.
nem per se obiecti potentiae est. Et ex hoc patet responsio ad dubia. Nam ad primum
IV. Ad hoc breviter dicitur quod hic sumitur secun- dicitur quod negatur a volitione quod sit circa ea
recte
dum se , ut distinguitur contra per aliud, non quomodo- quae sunt ad finem quia non fertur in ea eo modo quo
:

libet, quod secundum

sed infra latitudinem perseitatis: ita sunt ad finem, sed simpliciter, ut est dictum. Unde propo-
se sumitur pro per se primo et opponitur ei quod est , sitio illa maior, Actiis qui fertur secundum omnem ratio-
per se secundo. Sicut dicimus quod habere tactum con- nem etc, eget additione, scilicet, et omni modo quo sunt
venit animali per se primo homini vero per aliud, idest
: appetibilia. Et tunc falsa est minor.
per se secundo, quia propter animal. Constat autem quod Ad secundura vero iam inchoative patet responsio. Am-
per se secundo non egreditur latitudinem per se adaequati plius autem patebit, cum de electione tractabitur *. Qu. xm.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VOLUNTAS EODEM ACTU MOVEATUR IN FINEM, ET IN ID QUOD EST AD FINEM
Infra, qu. xii, art. 4; De Verit., qu. xxii, art. 14.

>n TERTiuM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic 2. Praeterea, finis est ratio volendi ea quae
eodem actu voluntas feratur in finem, sunt ad finem, sicut lumen est ratio visionis co-
'et in id quod est ad finem. Quia se- lorum. Sed eodem actu videtur lumen et color.
* Topic, lib. III, j^cundum Philosophum *, ubi est unum Ergo idem est motus voluntatis quo vult finem,
cap. II, n. 2.
propter alterum, ibi est unum tantum. Sed volun- et ea quae sunt ad finem.
tas non vult id quod est ad finem, nisi propter Praeterea, idem numero motus naturalis est
3.
finem. Ergo eodem actu movetur in utrumque. qui per media tendit ad ultimum. Sed ea quae sunt

I
 , ,

72 QUAESTIO VIII, ARTICULUS III

ad finem, comparantur ad finem sicut media ad Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro-
ultimum. Ergo idem motus voluntatis est quo vo- cedit secundum quod voluntas fertur in finem,
luntas fertur in finem, et in ea quae sunt ad finem. ut est ratio volendi ea quae sunt ad finem.
Sed contra, actus diversificantur secundum Ad secundum dicendum quod quandocumque
obiecta. Sed diversae species boni sunt finis, et videtur color, eodem actu videtur lumen*: po- * d. 829.

id quod est ad finem quod dicitur utile. Ergo ,

test tamen lumen sine hoc quod videatur
videri
non eodem actu voluntas fertur in utrumque. color *. quandocumque quis vult ea
Et similiter ' ^- 745, 754-

Respondeo dicendum quod, cum finis sit secun- quae sunt ad finem, vult eodem actu finem non :

dum se volitus, id autem quod est ad finem, in- tamen e converso.

quantum huiusmodi, non sit volitum nisi propter Ad tertium dicendum quod in executione ope-
finem; manifestum est quod voluntas potest ferri ris, ea quae sunt ad finem se habent ut media,
in finem ", sine hoc quod feratur in ea quae sunt et finis ut terminus. Unde sicut motus naturalis
ad finem; sed in ea quae sunt ad finem, inquan- interdum medio, et non pertingit ad ter-
sistit in

tum huiusmodi, non potest ferri, nisi feratur in minum ;quandoque operatur aliquis id quod
ita
ipsum finem. Sic ergo voluntas in ipsum finem est ad finem et tamen non consequitur finem.
,

dupliciter ferturP: uno modo, absolute secundum Sed volendo est e converso nam voluntas
in :

se; alio modo, sicut in rationem volendi ea quae per finem devenit ad volendum ea quae sunt ad
sunt ad finem. Manifestum est ergo quod unus finem; sicut et intellectus devenit in conclusio-
et idem motus voluntatis est quo fertur in finem, nes per principia, quae media dicuntur. Unde in-
secundum quod est ratio volendi ea quae sunt tellectus aliquando intelligit medium et ex eo ,

ad finem et in ipsa quae sunt ad finem. Sed

, non procedit ad conclusionem. Et similiter vo-
alius actus est quo fertur in ipsum finem abso- luntas aliquando vult finem, et tamen non pro-
Et quandoque praecedit tempore: sicut cum
lute, cedit ad volendum
id quod est ad finem.
primo vult sanitatem, et postea, deliberans
aliquis Ad vero quod in contrarium obiicitur *,
illud 'inarg.^edcon-

quomodo possit sanari, vult conducere medicum patet solutio per ea quae supra * dicta sunt. Nam ^^Art. praeced.,

ut sanetur. Sicut f etiam et circa intellectum ac- utile et honestum non sunt species boni ex ae-
cidit: nam primo aliquis intelligit ipsa principia quo divisae sed se habent sicut propter se et
,

secundum postmodum autem intelligit ea in

se ;
propter alterum. Unde actus voluntatis in unum
ipsis conclusionibus, secundum quod assentit con- potest ferri sine hoc quod feratur in alterum
clusionibus propter principia. sed non e converso.

a) in finem. — inquantum huiusmodi addunt Pa. y) Sicui. - Sic PFa.

fl) fertur. - scilicet addit P.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA titulum eiusdem octavae quaestionis,
tertii articuli Arimino, in I Sent., dist. i, qu. i, art. 2. Ex triplici siqui-
dubium occurrit an
quaeratur hic de ipsa vo-
: scilicet dem capite arguit, et dicit oppositum. Primo, ex eo quod
litione, aut universaliter de actu voluntatis. Si de volun- volitio finis causa volitionis eius quod est ad finem.
est
tate sola, vana est quaestio: nam in praecedenti articulo Idem enim non est causa sui ipsius. - Et confirmatur. Quia
determinavit Auctor quod volitio est finis tantum. Si enim cum dicitur quod volo medicinam propter sanitatem, de-
volitio non est eorum quae sunt ad finem, frustra quaeri- signatur quod volo medicinam propter volitam sanitatem. -
tur de ipsa an sit una vel plures respectu eorum quae Et confirmatur. Quia sicut conclusio nota est propter prin-
sunt ad finem et in finem. Si de omni actu voluntatis
, cipia, ita id quod est ad finem, est volitum propter finem :

extra limites propositi est: quia hic de volitione quaestio
est, et hoc quaesitum artlculus huius quaestionis esse debet.
II. Ad hoc breviter dicitur dupliciter. Primo, quod voli-
tio et habet rationem volitionis; et habet rationem motus
voluntatis in finem. Et licet inquantum volitio est, exclusa
sit ab his quae sunt ad finem inquantum tamen est motus
voluntatis in finem, non excluditur ab his quae sunt ad
finem. Et propterea quaesitum est hic utrum motus vo-
luntatis in finem, et in id quod est ad finem, sit unus nu-
mero vel non. Et licet esse motum voluntatis in finem
sit commune volitioni et pluribus aliis actibus voluntatis;
quia tamen volitio est primus motus voluntatis in finem,
sed ibi notitia est causa notitiae, ut patet I Poster. *: ergo Cap. II, n. 5.
S. Tl(1. lect. IV.
haec volitio fit a volitione.
Secundo, ducendo ad inconveniens. Quia sequeretur
quod appetens propter finem, semper actu appeteret finem.
Quod patet esse falsum, tum quando sunt multi fines sub-
; ordinati, de quibus actualiter appetens non cogitat: tum
quando actualis de fine cogitatio desinit, ut in orante Deum
in principio in ipsum moto, deinde continuante orationem
absque actuali cogitatione de Deo.
Tertio, ducendo quoque ad inconveniens. Quia sequere-
tur quod idem actus voluntatis esset simul volitio et no-
litio ut patet cum quis odit peccatum propter Deum. Si
:

idcirco quaestio de eodem vel diverso in motu voluntatis enim est unus actus, erit simul velle Deum ut finem, et
in finem, ad quaestionem de primo motu spectat. nolle peccatum ut repugnans fini.

Secundo, et quasi in idem redit, dicitur quod, quia prae-
sens articulus non est de aliquo uno actu, sed de unitate
vel pluralitate actuum respectu horum obiectorum, scilicet
finis et eius quod est ad finem; merito locutus est in quae-
IV. Ad horum
evidentiam, scito primo quod finis et id
quod est ad finem, et similiter conclusio et principium,
duphciter accipi possunt. Primo, secundum se. Et sic non
sunt ad praesens propositum nihil enim refert ad propo-:

stione de primo actu, cuius proprium obiectum est finis, situm, an inter se haec se habeant ut causa et causatum,
et potentiam primo ducit ad finem. an e converso. Alio ergo modo sumuntur ut vohta vel
III. Circa doctrinam huius tertii articuli, pro quanto di- cognita a nobis et sic de eis est praesens sermo. Et ver-
:

citur quod quando voluntas movetur in id quod est ad titur in dubium an, cum voHtum est aliquid propter aliud
finem inquantum huiusmodi, movetur quoque necessario ut finem, eadem numero volitio sit circa utrumque: an
eodem motu in finem, occurrit dubium ex Gregorio de sint duae simul volitiones, quarum una est ratio alterius.
 :

QUAESTIO VIII, ARTICULUS III 73

Et simile est cum cognoscitur conclusio propter principia: est causa alterius. Secundo, ut unum virtualiter clauditur
an scilicet sint duae cognitiones, quarum una est causa in alio et sic unica volitione subiecto amantur. - Et eodem
:

alterius; an una circa utraque.
Scito secundo, quod iudicium de hac quaestione omnino
contrarium profertur ab his qui haec considerant per mo-
dum rerum naturalium, ahis censentibus esse omnino unum
motum, aliis omnino distinctos. Qui enim examinant rem
hanc per modum naturalis motus, et vident quod motus
voluniatis in eo quod est ad finem, ut sic, habet pro uno
et eodem termino utrumque diversimode, quia id quod est
modo dicitur ad confirmationes. Est enim hoc volitum
propter illud volitum virtualiter participatum in hoc: et
conclusio nota propter principia virtualiter participata in
conclusione. Sic enim ad minus occurrunt, ut ratio videndi
conclusionem, et simihter ut ratio amandi quod est ad
finem. Dico autem ad minus, quia nihil prohibet etiam
actualiter unico actu tendere in eleemosynam propter Deum,
in illam ut materiam, in hoc ut formam sicut unica visio
:

ad finem ut materiale, et finem ut formale; iudicant con- corporalis colorem et lumen. Ea namque quae
tendit in
sequenter quod hic motus est omnino unus, sicut visus sunt ad finem, comparantur ad finem ut materia ad for-
coloris et lurainis. Et simile est in conclusione et princi- mam, ut patet ex supradictis in qu. v *. Et scito quod in Art. 7.

pio. - Qui vero rem hanc per modum naturalium causarum huiusmodi quae unico actu ad utrumque terminantur, ly
examinant, et vident quod conclusio non aliter cognosci- propter non dicit causam volitionis, sed voliti dicit enim :

tur propter principium, nisi quia cognoscitur per princi- causam quare illud materiale terminat actum volendi; et
pium cognitum (omnis enim doctrina et disciplina ex praee- non dicit aliam volitionem causantem istam, nisi virtuali-
• Arist. Poster. xistente fit cognitione *) et similiter quod id quod est ad
; ter. Et simile est in intellectu.

-S.thf^ect.","' finem, non amatur ahter propter finem, nisi quia amatur Ad secundum quoque patet quid dicendum: quod sci-
propter finem volitum; concludunt, attenta distinctione licet semper appetens quod est ad finem, appetit finem
causae et causati, omnimodam eorum distinctionem. non habitualiter, sed actualiter, ut extendit se ad actualiter
Divus autem Thomas media via incessit, et posuit mo- et virtualiter. Est enim virtualiter uti aliquo infra latitudi-
tum voluntatis in eo quod est ad finem propter finem, nem actualis usus: alioquin nunquam impleretur illud
esse unum quidem numero, pluralitatem vero formalem in
* Cor. cap.
praeceptum, Omnia in gloriam Dei facite , etc. *; facere I
vers. 31.
eo. Vidit enini quod anima nostra tripliciter se habet ad enim actualiteroperari importat.
obiecta, scilicet habitualiter, actualiter et virtualiter; et quod Ad tertium dicitur quod nolle in h'oc differt a non velle,
inter motum voluntatis in aliquid habitualiter et actualiter, quod hoc est negatio actus, illud vero est actus negativus,
medius est motus voluntatis in illud virtualiter. Et simile idest velle non. Omnis autem actus negativus appetitus
est in intellectu. Cum
enim habens caritatem peccat venia- actum positivum
claudit in se virtualiter, seu participative,
liter, habitualiter quidem diligit Deum, sed non actualiter, sui principium et radicem: odium enim fuga et tristitia ,

ut patet; nec virtualiter, quia peccatum non est dirigibile amorem claudunt in se oppositorum, ut de se patet. Unde
in Deum. Cum autem habens caritatem ambulat vel prae- nullum inconveniens est unum actum numero, numero-
dicat, et quidquid aliud non mali facit, quamvis de Deo sitate subiecti , esse velle et nolle respectu diversorum
non cogitet actualiter, actus tamen ille non solum tahs odium enim peccati propter Deum, est et actus caritatis
virtutis est, sed caritatis voluntas tunc virtualiter fertur
: et respectu Dei, et refutationis respectu peccati.
in Deum, et non solum quod convenit dor-
habitualiter ,
At si quis dixerit quod adversarii haec omnia conce-
mienti et peccanti venialiter. Et sic unico actu numero derent, sed ipsi impugnant quoad actualem volitionem
voluntas fertur in propter finem, et in ipsum finem. Et utriusque, etc. dicitur eis quod discant scribere, cum impu-
:

sic salvatur identitas numeralis motus, et distinctio causa- gnant opiniones et cognoscant se errare quia non distin-
;

rum quodammodo, dum unus est actus numerositate sub-
biecti, et plures numerositate formae.
' Cf. num. iii. V. Et ex his facile respondetur ad obiecta *. Ad primum
quidem dicitur quod finis et id quod est ad finem, ut vo-
lita, dupHciter se habent. Primo, formaliter, et seorsum se-
xerunt nisi actualiter et habitualiter, omittentes virtualiter,
et non videntes quod actu fertur in aliquid qui actum
facit virtualiter in illud.
Et haec sint hic dicta pro luce motus voluntatis in eo
quod ad finem propter finem quamvis magis forte spe-
:

cundum se: et sic diversis volitionibus amantur, et una ctent ad qu. xn, art. 4, ubi de intentione disputabitur.

SnMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 74 QUAESTIO IX, ARTICULUS I

QUAESTIO NONA
DE MOTIVO VOLUNTATIS
IN SEX ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de motivo volun- Tertio utrum voluntas moveat seipsam.
:

* Cf. qu, VIII, tatis *. Quarto utrum moveatur ab aliquo exteriori

:
Introd.
Et circahoc quaeruntur sex. principio.
Primo utrum voluntas moveatur ab intellectu.
: Quinto utrum moveatur a corpore caelesti.
:

Secundo utrum moveatur ab appetitu sen-

: Sexto utrum voluntas moveatur a solo Deo,
:

sitivo. sicut ab exteriori principio.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR AB INTELLECTU
Part. I, qu. Lxxxii, art. 4; III Cont. Gent., cap. xxvi; De Verit., qu. xxn, art. 12; De Malo, qu. vi.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod vel usum actus; et quantum ad determinationem
voluntas non moveatur ab intellectu, actus. Quorum primum est ex parte subiecti']'
Dicit enim Augustinus, super illud Psal- quod quandoque invenitur agens, quandoque noil
• Ps. CXVIII,
vers. 20.
Concupivit anima mea desiderare
mi *, « agens aliud autem est ex parte obiecti, secun-
:

iustificationes tuas » Praevolat intellectus, sequitur

: dum quod specificatur actus.
tardus aut niilhis affectus : scimus bonuni nec , Motio autem ipsius subiecti est ex agente ali-
delectat agere. Hoc autem non esset, si voluntas quo. Et cum omne agens agat propter finem, ut
ab intellectu moveretur: quia motus mobilis se- supra * ostensum est, principium huius motionis •
Q". i, art. 2,

quitur motionem moventis. Ergo intellectus non est ex fine. Et inde est quod ars ad quam per-
movet voluntatem. tinet finis movet suo imperio artem ad quam
,

2. Praeterea, intellectus se habet ad volunta- pertinet id quod est ad finem sicut gubernatoria :

tem ut demonstrans appetibile, sicut imaginatio ars imperat navifactivae, ut in II Physic. * dicitur. Cap, II, n,
S, Th, lect. I

demonstrat appetibile appetitui sensitivo. Sed ima- Bonum autem in communi, quod habet rationem
ginatio demonstrans appetibile non movet appe- finis est obiectum voluntatis. Et ideo ex hac
,

titum sensitivum immo quandoque ita nos ha-

: parte voluntas moVet alias potentias animae ad
bemus ad ea quae imaginamur, sicut ad ea quae suos actus utimur enim aliis potentiis cum vo-
:

in pictura nobis ostenduntur, ex quibus non mo- lumus. Nam fines et perfectiones omnium alia-
•Lib. II, cap.iii vemur, ut dicitur in libro de Anima *. Ergo neque rum potentiarum comprehenduntur sub obiecto
num, 4. - S. Th
lect. IV. etiam intellectus movet voluntatem. voluntatis, sicut quaedam particularia bona : sem-
3- Praeterea, idem respectu eiusdem non est per autem ars vel potentia ad quam pertinet
movens et motum. Sed voluntas movet intelle- finis universalis, movet ad agendum artem vel
« ctum : enim quando vplumus ". Ergo
intelligimus potentiam ad quam pertinet finis particularis sub
intellectusnon movet voluntatem. illo Liniversali comprehensus; sicut dux exercitus,
Sed contra est quod PhHosophus dicit, in III qui intendit bonum commune, scilicet ordinem
•cap.x.n.e, 7. de Anima*, quod appetibile intellectum est mo- totius exercitus , movet suo imperio aliquem ex
vens non motum voluntas autem est mopens , ordinem unius aciei.
tribunis, qui intendit
motum. Sed obiectum movet, determinando actum, ad
Respondeo dicendum quod intantum aliquid in- modum principii formalis, a quo in rebus natura-
diget moveri ab aliquo inquantum est in po- , libus actio specificatur, sicut calefactio a calore.
tentia ad plura oportet enim ut id quod est in
: Primum autem principium formale est ens et ve-
potentia, reducatur in actum per aliquid quod rum universale, quod est obiectum intellectus *. ' d, 752,

est actu; et hoc est movere. Dupliciter autem Et ideo isto modo motionis intellectus movet vo-
aliqua vis animae invenitur esse in potentia ad luntatem, sicut praesentans ei obiectum suum.
diversa uno modo quantum ad agere et non
:
,
Ad primum ergo dicendum quod ex illa aucto-
agere alio modo
; quantum ad agere hoc vel ,
ritate non habetur quod intellectus non moveat:
illud. Sicut visus quandoque videt actu, et quan- sed quod non moveat ex necessitate.
doque non videt et quandoque videt album, et
; Ad secundum dicendum quod, sicut imagiriatio
quandoque videt nigrum. Indiget igitur movente formae sine aestimatione convenientis vel nocivi ^ P

quantum ad duo scilicet quantum ad exercitium

: non movet appetitum sensitivum; ita nec appre-

a) quando volumus. - qua volumus AGI, quia volumus BC, cum 1

p) vel nocivi. - et nocivi codices. Pro et ante appetibilis , nec
quae volumus F, quae volumus H, quia qua volumus L. |
ABCDFGILpH et a, vero K, om. sH.
 ; ,:

QUAESTIO IX, ARTICULUS I ^5

D. 226. hensio veri sine ratione boni et appetibilis *. Unde bonum particulare. Sed quantum ad determina-
intellectus speculativus non movet, sed intellectus tionem actus, quae est ex parte obiecti, intelle-
* Cap. IX, n.
7 ; practicus, ut dicitur in III de Anima *. ctus movet voluntatem quia et ipsum bonum:
cap. X, num. 2. -
S. Th. lect. XIV,
XV.
Ad tertium dicendum quod voluntas movet in- apprehenditur secundum quandam specialem ra-
tellectum quantum ad exercitium actus-: quia tionem comprehensam sub universali ratione veri.
et ipsum verum, quod est perfectio intellectus, Et sic patet quod non est idem movens et mo-
continetur sub universali bono ^ ut quoddam tum secundum idem.

y) bono. - ratione boni F, ratione I.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA titulum nonae quaestionis, adverte, novitie, quod ut ab uno exemplo discas omnes , si referatur ad videre
quia idem est actus potentiae, et id in quod potentia et non videre ut sic, et videre hoc, puta album vel ni-
reducitur a suo motivo, cum movere nihil aliud sit quam grum, ab eodem motore, puta albo, reducitur et in actum
reducere de potentia ad actum ideo ad praesentem tra-
; videndi, et in actum videndi album. Et hoc est comparare
ctatum de actibus voluntatis spectat disserere de motivo potentiam ad suum actum et obiectum secundum se. Si
voluntatis, idest potentiae volitivae: hoc enim nihil aliud autem referatur ad videre, et videre album, ut subsunt
est quam disserere de causa actus ipsius voluntatis. Rursus, usui, sic, cum usus sit actus potentiae visivae non secun
quia nunc tractatur de primo actu voluntatis scilicet de , dum se, sed ut exequentis voluntatem principiantem usum;
volitione, ideo nunc investiganda est causa actuum volun- sic alio eget motore ad hoc quod reducatur in actum usus
tatis quod fit quaerendo a quo potentia volitiva movea-
,
et alio ad hoc ut reducatur in actum suae propriae speciei.
tur, idest reducatur ad actum. Et hic est sensus verus huius distinctionis et litterae, et
intentus. Verus quidem, quia, ut inferius * patebit, uti est • Qu. xvi, art. i.

CiRCA primi quaestionis nonae corporis primam

articuli
partem, dubium occurrit non dissimulandum, ubi Au-
ctor distinctionem ponit, quod dupliciter aliqua vis animae
est in potentia ad diversa, uno modo quantum ad agere
vel non agere, alio modo quantum ad agere hoc vel illud
et subdit quod eget motore quantum ad duo; et quod
alterum horum, scilicet primum, se tenet ex parte subiecti,
secundum vero ex parte obiecti. Est namque hic dubium,
quia, licet verum sit, et ex processu litterae probetur, quod
id quod est in potentia ad illa duo, egeat motore quoad
duo; non tamen est probatum, nec verum, quod egeat duo-
actus voluntatis ut imperantis, et reliquarum virium ut
exequentium. Et constat quod omnes potentiae animae ap-
plicantur a voluntate ad suos actus: quod nihil aliud est
quam exercitium actus, et uti seu usus illarum. Consonant
omnia huic vero. Quoniam obiectiones in oppositum nihil
militant contra istum sensum. Prima enim obiectio loqui-
tur de potentiis primi ordinis. Secunda de potentiis relatis
ad suos actus secundum se, non secundum quod subsunt
usui. Tertia quoque de potentiis et actibus et activis se-
cundum se loquitur: stat enim quod unica potentia se-
cundum se egeat uno motore et ut subest alteri, egeat
,

bus motoribus, altero ex parte subiecti altero ex parte , alio, ut patet. - Quod autem hoc sit intentum in littera,
obiecti. Siquidem experientia auctoritate et ratione hoc
, , patet etiara ex verbo litterae, ubi dicitur, quantum ad exer-
convincitur. Experimur enim quod aqua, quae est in po- citium vel usum actus. Et inferius in quaestione de uti *, '

Ibid.

tentia ad pati et non pati, et ad pati hoc vel illud, puta apertissime exprimitur quod uti nihil aliud est quam ap-
raritatem vel densitatem, eget motore a quo et patiatur, et plicatio potentiarum ad sua opera. Constat enim quod per
patiatur hoc, puta raritatem ab eodem tamen agente, ra-
: exercitium actus hic nihil aliud intelligitur nisi applicatio
refactivo scilicet, utrumque habet. Et simile est in aliis na- potentiae ad suam operationem, agere scilicet vel non agere.
^ap. turalibus. - Aristoteles quoque, in II de Anima *, manifeste Et sic manifeste salvatur quod hoc est ex parte subiecti,
S. Th.
rfi. lect. XII.
vult quod sensitivi secunda mutatio fit ab obiecto. Et con- et illud obiecti, etc.
stat quod secunda mutatio sensitivi est quando visus re- Et si Scotus, cum ceteris quos refert in II Sent., dist.
ducitur de potentia ad actum secundum, in qua reductione XLii, qu. I, tractando modum
quo cogitatio subest volun-
visus et fit videns, et fit videns hoc, puta album obiectum. tati , advertisset ad hoc scilicet quod non subest nisi ut
,

Non ergo visus eget duplici motore, altero ad hoc quod subest actui voluntatis qui est uti; vidisset, primo, quod
videat, et alteroad hoc quod videat album. - Suffragari de- idem est iudicium de applicatione intellectus ad secundas
mum rationem patet ex eo quod potentia unica unicum cogitationes et ocull ad videndtfm
, manus ad operan- ,

adaequatum actum, respondentem unico adaequato motori, dum, etc. Divertisset, secundo, a tot extraneis phantasiis.
exigit: alioquin non esset inter haec tria adaequatio. Non Conclusisset, tertio, quod hoc spectat ad tractatum de uti,
ergo eget una potentia duobus motoribus e regione diver- quomodo scilicet uti sit actus voluntatis, de quo infra * Ibid.

sis, quales sunt ex parte obiecti et ex parte subiecti. tractabitur. Haec dixerira, ne aliquis rem facilem in diffi-
II. Ad hoc breviter dicendum est quod huiusmodi du- cilem versam legens, nodum in scirpo timeat.
bium procedit ex malo intellectu distinctionis factae in III. Circa ultimam partem eiusdem articuli, dubium primo

littera. Ad cuius evidentiam, scito quod potentiae sunt du- occnrrit deilla propositione assumpta in littera Obiectum :

plicis ordinis quaedam sunt quae solo proprio actu exer-

: movet, determinando actum, ad modum principii formalis,
centur; quaedam vero in quibus exercitium proprii actus a quo in rebus naturalibus actio specificatur, ut calefactio
distinguitur ab actu ipso. In primo ordine sunt omnes po- a calore. Aut Auctor intendit quod obiectura moveat ad
tentiae naturales et animales, quatenus superiori imperio modum principii secundum rem, idest secundura illud genus
non subsunt: in secundo ordine sunt omnes potentiae causae quo movet principium quo actionis in naturalibus
quibus utimur cum volumus. Potentiae primi ordinis ab aut quod obiectum moveat in genere causae forraalis, et
eodem motore habent operari, et operari hoc: potentiae exemplariter cetera afferuntur. Si enim intenuit primura ,

vero secundi ordinis ab alio motore habent usum, et ab obstat statim subsumpta propositio, Primum autem
scilicet :

alio habent actum specificum, quia usus aliud est ab actu formale principium est ens et verum universale. Quoniam
specificato. Unde distinctio posita in littera per ly exer- tunc prima propositio assumeret de principio effectivo
citium actus, intelligit usum proprie dictum, qui est actus quo : est enim calor quo calidura calefacit calefactionis
, ,

voluntatis ut principii primi, aliarum vero potentiarum ut
exequentium. Ita quod littera per esse in potehtia ad agere
et non agere, non intendit potentiam ad ipsum suum agere et
non agere secundum seipsa: sed potentiani ad agere et non
agere, secundum quod subsunt usui. Potentia enim visiva,
principium in genere causae efficientis, quamvis in ordine
ad calefaciens se habeat ut principium formale. Secunda
autem propositio subsumeret de principio formali. Et sic
processus nihil concluderet. - Et confirraatur. Ista ratio ten-
dit ad hoc. Quia obiectura habet rationera principii forma-
 , ,,

76 QUAESTIO IX, ARTICULUS II

lis, et obiectum intellectus est primum principium formale, intellectus movet ceteras potentias, iuxta illam maximam
ergo ubi apparet quod, si prima propositio non salvatur
: Primum unoquoque genere est causa omnium eorum
in
de principio formali nihil fit. , quae sunt post ; aut, si non subintelligitur haec maxima,
Si autem intendit secundum, tunc obstant, primo, dicta voluntarie et absque nexu aliquo infertur: Ergo intellectus,
* Qu sua in Prima Parte *, quaestione ubi dicitur quod obiectum ex hoc quod eius obiectum est primum principium for-
art. 3.
tam potentiae activae quam passivae specificat, quia obie- male, habet quod moveat voluntatem. Quamvis enim hoc,
ctum potentiae activae est finis passivae vero est agens,
scilicet intellectum movere voluntatem ex parte obiecti, sit
et ab utroque operatio specificatur. Non ergo obiectum verum et notum, quia praesentat ei obiectum non tamen ;

movet in genere causae formalis: sed quandoque finalis, est notum quod hoc habet ex hoc quod eius, scilicet, in-^
et quandoque effectivae. - Deinde obstant multa philoso- tellectus, obiectum est primum formale. In quo tamen con-
phorum dicta: puta quod appetibile quod est obiectum , sistit tota vis rationis litterae.
• Cf. qu. I, art. i,
voluntatis, niovet ut finis, et ut agens *. VI. Ad evidentiam huius dubitationis, scito quod Au-
ommen num.
VIII, IX;
.

art. 3 ^^ ^^ ^^^ dicitur quod procul dubio Auctor intendit ctor, primas radices attingens utriusque motionis propositae
Coniment. num
II.
quod obiectum movet in genere causae formalis: alioquin in littera, scilicet ex parte subiecti et ex parte obiecti; quem-
nihil concluderet. Sed non dixit absolute quod movet ut admodum primum agens in tota anima, ac per hoc movens
principium formale, ut insinuaret quod non est principium ad usum actus, intulit esse voluntatem, quia ad eam spectat
formaie intrinsecum, sed extrinsecum; non tamen separa- primum principium finale ut clare patet in littera ita
, ;

tum, ut idea, sed coniunctum. Calor enim non solum est
principium formale calefaciendi sed etiam calefactionis,
quodammodo. Dico autem quodammodo : quia calor in-
quantum est principium elicitivum calefactionis , est eius
principium in genere causae efficientis inquantum vero
est principium determinativum illius ad speciem, est prin-
cipium eius in genere causae formalis extrinsecae, coniun-
modo primum movens inter partes animae ad specificatio-
nem actus, infert esse intellectum, ex eo quod ad ipsum
spectat primum principium formale. Et si quidem ex parte
obiectorum tantum discussio esset, par esset utrobique iu-
; dicium: scilicet quod, quemadmodum primum principium
finale est ratio reliquorum finium, ita primum principium
formale, quod est obiectum intellectus, est ratio in suo ,

ctae tamen. tamen ordine, idest in genere causae formalis, reliquorum

Nec obstant huic sensui allata in oppositum. Quoniam obiectorum omnia enim obiecta ut sic, sub ente et vero ut
:

aliud est loqui de motione talis vel talis obiecti: et aliud particularia quaedam continentur. Sed ex parte potentia-
est loqui de raotione obiecti absolute. Conceditur namque rum animae loquendo, est quodammodo par, et quodam-
quod tale obiectum movet finaliter, et tale effective, etc. Et modo non par utrobique ratio. Quoad primitatem enim
hoc dicitur in locis allegatis. Sed non conceditur quod par est ratio quoniani quemadmodum
: ut dictum est ,

motio conveniens obiecto absolute sit effectiva aut finalis: quia voluntas est primum finale principium, ipsa inter parr
sed formalis, quamvis extrinsece. Obiectum enim est velut tes animae est primum movens ad exercitium ita, quia in- ;

extrinseca forma actus. Unde Auctor, cum posuisset quod tellectus est primum formale principium, ipse inter partes
determinatio actus ad hoc vel illud, se tenet ex parte obie- animae est primum movens ad specificationem; formalis
cti naturam obiecti non ut tale vel tale est, sed absolute
; enim principii opus hoc est. Quoad extensionem autem,
ut obiectum est, contemplatus, in ordine ad determinatio- non est par ratio quia voluntatis motio extendit se ad
:

nem actus, vidit quod non determinabat actum ut efficiens omnes animae vires subditas, etc. motio autem intellectus
;

nec ut quia nihil horum omni obiecto determinanti

finis ,
non extendit se directe nisi ad voluntatem. Et ratio di-
actum convenit; sed ad genus causae formalis recurrendum versitatis huius est modus causandi diversus. Motio enim
esset. Hoc enim et omni vere obiecto convenit, et per se voluntatis, quia est per modum imperii, extensiva ex sua
convenit illi. Dixi autem vere obiecto, propter multorum ratione est. Motioautem intellectus, quia est per modum
loquendi usum, terminos obiecta secundaria vocantium. Haec praesentantis ad id tantum directe se extendit, cui prae-
,

enim non movent quia vere obiecta non sunt, sed termini
: sentat. Unde Auctor in littera, postquam posuit unde in-
potius operationum sicut natura leonis terminus est in-
; ferebatur quod inteUectus est primum movens, quia sci-
tellectionis divinae , et securitas rustici regalis providentiae. licet eius est primum principium formale; statim subdidit
V. Circa efficaciam processus praefati positi in littera, unde haberetur quod motio eius ad voluntatem extenditur,
dubium occurrit quoniam aut non concludit quod intel-
: ponens modum quo intellectus motionem hanc facit, sci-
lectus movet voluntatem, quod est intentum aut concludit ; licet per praesentationem obiecti et dixit Et isto modo ; :

quod intellectus movet omnes vires animae ex parte obie- motionis intellectus movet voluntatem , sicut praesentans
cti quod est falsum. Cum enim ex hac ratione nihil aliud
,
ei obiectum suum. Haec enim verba non solum explana-
explicite habeatur, nisi quod obiectum intellectus, ex eo connexiva et deductiva intenti,
tiva sunt veritatis in se, sed
quod primum principium formale, est primuni determina- ut explanavimus. - Et per haec patet clare responsio ad
tivum actuum ad speciem; ex hoc autem aut sequitur quod obiecta.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR AB APPETITU SENSITIVO
Infra, qu. x, art. 3; qu. lxxvii, art. i; De Verit., qu. xxii, art. 9, ad 6.

»D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod facere efFectum universalem. Sed appetitus sen-
voluntas ab appetitu sensitivo moveri sitivus est virtus particularisconsequitur enim
:

*non possit. Movens enim et agens est particularem sensus P apprehensionem. Ergo non
\praestantius patiente, ut Augustinus dicit, potest causare motum voluntatis, qui est univer-
• cap. XVI. - cf. XII super Gen. ad litt. * Sed appetitus sensitivus salis velut consequens apprehensionem univer-
,
A.ristot dc ^Mi*
ma, iib;'in, cap. est inferioF voluntate, quae est appetitus intelle- salem intellectus.
V n.2" s Th. Ject . . . .
*
x! ctivus ; sicut sensus est inferior intellectu. Ergo 3. Praeterea, ut probatur in VIII Physic. *,
' S.
Cap.
Th.
V, n. 0.
lect. X.
<x appetitus sensitivus non movet voluntatem ". movens non movetur ab eo quod movet, ut sit
2. Praeterea, nulla virtus particularis potest motio reciproca. Sed voluntas movet appetitum

a) voluntatem. - intellectum PABCDEFHIKLa. particularem sensus. - sensus particularem ABDFGHIKL.

 . : :

QUAESTIO IX, ARTICULUS III

77
sensitivum, inquantum appetitus sensitivus obedit nem existenti: sicut irato videtur bonum, quod
rationi. Ergo appetitus sensitivus non movet vo- non videtur quieto. Et per hunc modum, ex parte
luntatem. obiecti, appetitus sensitivus movet voluntatem.
vers. 14. Sed contra est quod dicitur lac. i *: Umts- Ad primum ergo dicendu.m quod nihil prohibet
quisqiie tentatur a concupiscentia sua abstractus et id quod est simpliciter et secundum se praestan-
illectus. Non autem abstraheretur quis a concu- tius, quoad aliquid esse debilius. Voluntas igitur
piscentia, nisi voluntas eius moveretur ab appetitu simpliciter praestantior estquam appetitus sen-
i^
sensitivo, in quo f est concupiscentia. Ergo ap- sitivus sed quoad istum in quo passio domina-
:

petitus sensitivus movet voluntatem. tur, inquantum subiacet passioni, praeeminet ap-
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum petitus sensitivus.
est, id quod apprehenditur sub ratione boni et Ad secundum dicendu.m quod actus et electio-
convenientis, movet voluntatem per modum obie- nes hominum sunt circa singularia. Unde ex hoc
cti. Quod autem aliquid videatur bonum et con- ipso quod appetitus sensitivus est virtus particu-
veniens ex duobus contingit scilicet ex condi- laris, habet magnam virtutem ad hoc quod per
tione eius quod proponitur, et eius cui proponitur. ipsum sic disponatur homo, ut ei aliquid videa-
Conveniens enim secundum relationem dicitur tur sic vel aliter, circa singularia.
unde ex utroque extremorum dependet. Et inde Ad tertium dicendum quod, sicut Philosophus
3 est quod gustus * diversimode dispositus non , dicit in I movet
Polit. *, ratio, in qua est voluntas, • Cap. II, n. II. •
S. Th. lect. III.
eodem modo conveniens et ut
accipit aliquid ut suo imperio irascibilem et concupiscibilem, non
non conveniens. Unde, ut Philosophus dicit in III quidem despotico principatu, sicut movetur ser-
•Cap. Ethic.*, qualis unusquisque est, talis/ittis videtur ei. vus a domino sed principatu regali seu politico,
;
S.Tii. 'iect' xiii'

Manifestum est autem quod secundum pas- .sicut homines reguntur a gubernante, qui
liberi
sionem appetitus sensitivi immutatur homo ad , tamen possunt contra movere. Unde et irascibi-
aliquam dispositionem. Unde secundum quod liset concupiscibilis possunt in contrarium mo-
homo est in passione aliqua, videtur sibi aliquid vere ad voluntatem. Et sic nihil prohibet volun-
'
conveniens, quod non videtur ^ extra passio- tatem aliquando ab eis moveri.

Y) I)! quo. in quo appetitu Pa, e) videtur. - ei addunt PFI.

3) gustus. iustus Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA corpus secundi articuli eiusdem quaestionis, du- sionatur in tali homine apprehensio calefactivi ut conve-
bium
occurrit pro novitiis quia ratio quare appetitus
;
nientis, praesentatum voluntati desideratur, etc; ita irato
et
sensitivus movet voluntatem, assignatur ex parte disposi- appetitui conveniens fit vindicta et ex hoc occasionatur
,

tionis subiecti appetentis ; et tamen in calce concluditur quod intellectus practicus apprehendit repercussionem ut
quod appetitus sensitivus movet voluntatem ex parte obie- convenientem huic, nunc, etc. Et sic percussio apprehensa
cti : quomodo haec conclusio sequitur ex illis praemissis. ut conveniens nunc etc. movet voluntatem obiective. Et
,

II. Ad hoc dicitur quod conclusio dicta ex praemissis sic patet quod quamvis se teneat ex
dispositio appetentis,
iliis habetur, si sane enim in-
littera intelligatur. Dupliciter non movet tamen voluntatem nisi ex parte
parte subiecti,
telligi potest quod dispositio appetitus sensitivi moveat obiecti quia non movet ipsam nisi pro quanto redundat
:

voluntatem. Uno modo, directe et immediate tanquam sci-
licet immutans ipsam, sive quoad exercitium actus, sive
quoad specificationem actus. Et hoc est falsum.-Alio modo,
occasionaliter et mediate. Et hoc modo immutat ex parte
obiecti, idest quoad specificationem actus, non quoad exer-
: in talem apprehensionem obiecti voluntatis. Constat enim
voluntatem ab obiecto apprehenso, ut sic, moveri. Unde
Auctor in littera duplicem posuit radicem talis vel talis
apprehensionis obiecti; alteram ex parte ipsius obiecti, puta
quod est bonum vel malum secuijdum se alteram ex ;

citium. Et hoc fit sic. Quemadmodum enim frigescenti parte appetentis. Utrinque enim convenientia vel discon-
corpori conveniens fit calefactivum eius, et ex hoc occa- venientia oritur, ut in littera dicitur.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEAT SEIPSAM
De Malo, qu. vi

D tertium sic proceditur. Videtur quod 2. Praeterea, mobile movetur ad praesentiam

voluntas non moveat seipsam. Omne moventis. Sed voluntas semper sibi est praesens.
enim movens, inquantum huiusmodi, Si ergo ipsa " seipsam moveret, semper move-
est in actu: quod autem movetur, est retur. Quod patet esse falsum.
in potentia, nam motus est actus existentis in po- 3. Praeterea, voluntas movetur ab intellectu,
•Aristot-P/iys/c., tentia, inquantum huiusmodi *. Sed non est idem ut dictum est movet seipsam,
*. Si igitur voluntas Art. I.

lib. III, cap. I, n.

111, cai . ^ . „ . .

6.-s.Th.fect.ii. in potentia et in actu respectu eiusdem. Ergo sequitur quod idem simul moveatur a duobus
nihil movet seipsum. Neque ergo voluntas se- motoribus immediate: quod videtur inconveniens.
ipsam movere potest. Non ergo voluntas movet seipsam.

a) ipsa. - Om. Pa.

 : ,:

78 QUAESTIO IX, ARTICULUS IV

Sed contra est quia P voluntas domina est sui Ad primum ergo DiCENDUM quod voluntas non
actus, et in ipsa est velle et non velle. Quod secundum idem movet et movetur. Unde nec se-
non esset, si non haberet in potestate movere cundum idera est in actu et in potentia. Sed in-
seipsam ad volendum. Ergo ipsa movet seipsam. quantum actu vult finem, reducit se de potentia
Art. I.
Respondeo DicENDUM quod, sicut supra * dictum in actum respectu eorum quae sunt ad finem,
est, ad voluntatem pertinet movere alias poten- ut scilicet actu ea velit.
tias ex ratione finis, qui est voluntatis obiectum. Ad secundum dicendum quod potentia voluntatis
' Qu. VIII, art.
Sed sicut dictum est *, hoc modo se habet finis semper actu est sibi praesens: sed actus volunta-
in appetibilibus sicut principium in intelligibili-
, tis, quo vult finem aliquem non semper est in'i,

bus. Manifestum est autem quod intellectus per ipsa voluntate. Per hunc autem ^ movet seipsam.
hoc quod cognoscit principium, reducit seipsum Unde non sequitur quod semper seipsam .moveat.
de potentia in actum, quantum ad cognitionem Ad tertium dicendum quod non eodem modo
D. 757. conclusionum et hoc modo movet seipsum *.
: voluntas movetur ab intellectu, et a seipsa. Sed
Et similiter voluntas per hoc quod vult finem, ab intellectu quidem movetur secundum ratio-
movet seipsam ad volendum ea quae sunt ad nem obiecti: a seipsa vero, quantum ad exerci-
finem. tium actus, secundum rationem finis.

P) quia. - qtiod EFK. S) autem. - modum addunt PKsD et a.

Y) aliquem, - aliquando Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo articuli tertii eiusdem quaestionis, adverte quod dicere quod movet seipsam
et tamen non moveat seipsam
:
IN
aliud quaerere utrum voluntas moveat seipsam in
est quoad omnem suum
actum.
quolibet suo actu et aliud quaerere utrum voluntas mo-
; Ad praesentem ergo quaestionem non pertinet nisi an
veat seipsam. Stat enim pars affirmativa istius quaesiti, cum voluntas reducat seipsam de potentia ad actum. Sive hoc
negativa illius. Stat enim quod voluntas moveat seipsam sit quoad aliquem, sive quoad omnem sui actum', suf-
quoad aliquem suum actum, et consequenter verum sit ficit.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR AB ALIQUO EXTERIORI PRINCIPIO
Part. I, qu. cv, art. 4; qu. cvi, art. 2; qu. cxi, art. 2; Infra, qu. lxxx, art. i; qu. cix, art. 2, ad i; III Cont. Gent., cap. lxxxix;
De Verit., qu. xxii, art. 9; De Malo, qu. vi; Quodlib. I, qu. iv, art. 2.

QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

»D que agens in actu et quandoque in potentia,
est
voluntas non moveatur ab aliquo ex-
I
indiget moveri ab aliquo movente. Manifestum
'teriori. Motus enim voluntatis est vo- est autem quod voluntas incipit velle aliquid,
s^Iuntarius. Sed de ratione voluntarii est cum hoc " prius non vellet. Necesse est ergo
quod sit a principio intrinseco, sicut et de ratione quod ab aliquo moveatur ad volendum. Et qui-
naturalis. Non ergo motus voluntatis est ab ali- dem, sicut dictum est *, ipsa movet seipsam, in- Art. praeced.

quo extrinseco. quantum per hoc quod vult finem, reducit P se-
Praeterea, voluntas violentiam pati non po-
2. ipsam ad volendum ea quae sunt ad finem. Hoc
• Qu. VI, art. 4. tcst, ut supra * ostcnsum est. Sed violentum est autem non potest facere nisi consilio mediante
•Aristot.fiAic,
lib.in, cap. 1, n.
cuiiis vrincipium est extra*. Ergo voluntas non
• •
cum enim aliquis vult sanari, incipit cogitare
T. •

i2.-s.Tii.fect.ii.
.

potest ab aliquo exteriori moven. quomodo hoc consequi possit, et per talem co-
3. Praeterea, quod sufficienter movetur ab uno gitationem pervenit ad hoc quod potest sanari
motore, non indiget moveri ab alio. Sed volun- per medicum, et hoc vult. Sed quia non sem-
tas sufficienter movet seipsam. Non ergo move- per sanitatem actu voluit, necesse est quod in-
tur ab aliquo exteriori. ciperet ^ velle sanari aliquo movente. Et si
,

Sed contra, voluntas movetur ab obiecto, ut quidem ipsa moveret seipsam ^ ad volendum
Art. I. dictum est *. Sed obiectum voluntatis potest esse oportuisset quod mediante consilio hoc ageret,
aliqua exterior res sensui proposita. Ergo volun- ex aliqua voluntate praesupposita. Hoc autem
tas potest ab aliquo exteriori moveri. non est procedere in infinitum. Unde necesse est
Respondeo dicendum quod, secundum quod vo- ponere quod in primum motum voluntatis vo-
luntas movetur ab obiecto, manifestum est quod luntas prodeat ^ ex instinctu alicuius exterioris
moveri potest ab aliquo exteriori. Sed eo modo moventis, ut Aristoteles concludit in quodam ca-
quo movetur quantum ad exercitium actus, adhuc pitulo Ethicae Eudemicae *. • Lib. VII, cap.
XIV, n. 20 sqq.
necesse est ponere voluntatem ab aliquo princi- Ad primum ergo dicendum quod de ratione vo-
pio exteriori moveri. Omne enim quod quando- luntarii est quod principium eius sit intra: sed

a) cum hoc. - esse quod l, cum ceteri. Y) inciperet.

- incipit B, incipiat K. - Pro aliquo, ab aliquo PsB et a.
i'J) reducit, - deducit codices. - Pro Hoc autem, Et hoc F, Hoc 3) moreret seipsam. - sc moveret E, se movet ceteri.
ACEGHILpB. z) prodeat. - procedat EK.
 :: ,
,

QUAESTIO IX, ARTICULUS IV 79

non oportet quod hoc principium intrinsecum exteriori movetur: nam ipsa est quae vult, ab
sit primum principium non motum ab alio. Unde alio tamen mota. Esset autem motus iste vio-
motus voluntarius etsi habeat principium proxi- lentus, si esset contrarius motui voluntatis. Quod
mum intrinsecum, tamen principium primum est in proposito esse non potest *: quia sic idem • d. 353.
ab extra. Sicut et primum principium motus na- vellet et non vellet.
turalis est ab extra, quod scilicet movet na- Ad tertium dicendum quod voluntas quantum
turam, ad aliquid sufficienter se movet, et in suo ordine,
Ad secundum dicendum quod hoc non sufficit scilicet sicut agens proximum sed non potest :

ad rationem violenti, quod principium sit extra: seipsam movere quantura ad omnia, ut osten-
'">
1
sed oportet addere quod nil ^ conferat inm pa- sum est *. Unde indiget moveri ab alio sicut a • in corpore.
• Cf.Aristot.loc,
cit. in arg. tiens *. Quod non contingit, dum voluntas ab primo movente.

!^) nil. - nullam Pa. r,) seipsam. — sc codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

CmcA rationem et conclusionem in corpore quarti ar-
eiusdem quaestionis, dubium occurrit. Circa ra-
ticuli
tionem quidem quia ad actum volendi sufficit obiectum
, munibus animi conceptionibus, ut de se patet. Unde nullam
apprehensum praesens et voluntas, inquit Scotus, in Quoli-
bet., qu. XXI. Non ergo requiritur exterius agens, nec quod
praevolendo incipiat velle, ut ratio litterae vult.
Praeterea arguitur quod ratio litterae committit sophisma
Qu. VI, art. 3. Consequentis. Cum enim voluntarium, ut superius * patet,
dupliciter dicatur, scilicet vel quia volitum, vel quia in po-
testate voluntatis; littera ex hoc quod primus actus volunta-
tisnon potest esse voluntarius primo modo, infert quod
nuUo modo est voluntarius, ergo, etc. Ubi patet manifestus
error. - Et confirniatur. Quia alio modo est voluntarium
ipsum volitum, alio modo ipsa volitio nam illud ut obie-
: plicando Ulam et sic electio ipsa est actus et est volita
sunt: sicut cognoscere ex principiis, et mediante syllogismo,
idem est. Haec autem ratio procedit ex per se notis com-
habet calumniam: et utramque exponentem illius exclusivae
probatam complectitur evidentem. - Et per hoc patet re-
sponsio ad ultimam obiectionem contra rationem litterae.
III. Scito secundo quod, ut inferius qu. xvi, art. ult.
ad 3, et qu. xvii,
art. 5, ad 3, patet, voluntarii actus vo-
luntatis supra seipsos reflectuntur, ut quilibet eorum
sic
implicite vel explicite, formaliter vel virtualiter, habeat ra-
tionem voliti obiective, et non solum per modum actus.
Dum enim eligo vitam contemplativam, consentio in talem
electionem, et utor voluntate mea ad actum eligendi ap-
: ,

ctum, hoc ut actus ac per hoc, illud mediante actu, hoc

; ut obiectum consensus et usus. Et e contra dum utor
absque medio. Cum enim volo legere, non solum legere est voluntate mea applicando illam ad amandum Deum, con-
voluntarium, sed etiam illud velle quovolo legere: quamvis sentio in talem usum, et eligo illum et sic usus habet :

dissimiliter, quia legere mediante velle, ipsum autem velle
seipso. Et tamen ratio litterae, quia primum velle non po-
test esse volitum ut obiectum, concludit quod non est in
potestate voluntatis, sed ex instinctu superioris cum tamen
rationem actus, et cum hoc est volitus ut obiectum con-
sensus et electionis. Et similiter dum consentio in amici-
tiam divinam , utor voluntate applicando ad consensum
: et eligo eundem et similiter consensus est actus, et voli-
:

dici posset quod, licet primum velle non possit esse voli- tus ut obiectum electionis et usus.
Quia igitur non quan-
tum ut obiectum, est tamen volitum ut actus; et sic non doque, sed semper, cum voluntas movet se, utitur seipsa,
oportet quod sit volitum consilio mediante. applicando se ad volendum vel nolendum, etc. et omnis ;

Praeterea, tota vis rationis litterae consistit in hac exclu- huiusmodi actus est implicite vel explicite,
formaliter vel
siva Voluntas movet se mediante consilio , seu ex aliqua
: virtualiter, volitus ut obiectum licitum fuit Auctori ex ne-
:

voluntate praesupposita, tantum. Et tamen neque hic. neque
in praecedenti articulo probata est quoad utramque expo-
nentem. Probatum est enim quod voluntas movet se hoc
modo; sed non est probatum quod non alio modo. Super
qua tamen negativa fundatur tota vis rationis in littera,
ut patet intuenti. Ergo, etc.
Contra conclusionem vero Scotus ubi supra, arguit,
gatione voluntarii obiective in huiusmodi actibus, inferre
negationem voluntarii simpliciter.
Et hoc non solum quasi gratia materiae, scilicet actuum
huiusmodi, in quibus voluntarium ut actus non invenitur
sine voluntario ut obiectum, ut dictum est; sed etiam gra-
tia formae. Quia si subtiliter perspiciatur distinctio volun-
tarii in voluntarium ut volitum et voluntarium quia in
,

quia si voluntas in primo actu naturali instinctu movere-
tur ab intellectu naturaliter moto, voluntas naturaliter mo-
veretur. Et sic homo esset unum animal brutum.
II. Ad evidentiam huius difficultatis, scito tria. Primum
potestate voluntatis; non est distinctio in disparata genera
voluntarii, sed est distinctio distinctorum modorum penes
directe vel indirecte. Voluntarium enim ut volitum, est di-
recte voluntarium voluntarium vero quia in potestate vo-
:

est fundamentum huius rationis. Et est id quod dictum est,
scilicet quod voluntas movet se non alio modo quam ex
voluntate finis. Sed radix huius fundamenti non est prae-
termissa ab Auctore, sed in i art. huius quaestionis posita,
scilicet quod principium motionis ad exercitium actus est
ex fine quia omne agens agit propter finem et in art. 3
, ;
repetita et applicata, cum dicitur quod ad voluntatem per-
tinet movere alias potentias ex ratione finis. Est ergo vis
r rationis huius haec. Omne agens agit propter finem appe-
titum vel appetitu naturali, vel animali seu intellectuali
sed voluntas movendo tam alias potentias quam se, est
agens ergo actio ista est ab ea ex appetitu finis vel na-
: sio ad alias nostras obiectiones contra rationem *.
luntatis, est indirecte, ea indirectione, quia scilicet subest
potestkti voluntatis ut sit obiectum eius volentis aut no-
lentis; hac enim sola ratione voluntarium induit. Unde,
cum voluntarium secundo modo, in idem redeat cum vo-
luntario primo modo, licuit ex omnimoda negatione vo-
luntarii primp modo, inferre formaliter negationem volun-
tarii simpliciter. Ut enim iam patet, voluntarium quia in
potestate voluntatis, ad voluntarium simpliciter ut obiectum
reducitur, sicut obiectum indirecte ad obiectum directe: et
consequenter sub omnimoda negatione ohiecti, utriusque
modi negatio comprehenditur, - Et per hoc patet respon-
Cf. num. 1.

turali, vel animali etc. Sed non ex appetitu naturali quia : IV. Scito tertio, quod aliud est loqui de volitione et ;

sic non moveret se, sed dans naturam moveret illam, eo aliud est loqui de volitione ut a voluntate applicante seipsam
modo quo gravia et levia moventur a generante. Nec esset ad volendum. Volitio enim nil aliud dicit nisi operationem
voluntarium istud agere, ut patet: cuius oppositum signi- voluntatis qua vult et certum est quod ad volendum suf-
:

ficat voluntatem movere se. Ergo est ex appetitu animali ficit voluntas cum obiecto. Sed ad volendum a se, ita quod
seu intellectuali, idest ex volitione finis: quod est intentum. ly a se dicat causalitatem applicantem seipsam ad vo-
Agere enim ex praevolitione finis, et mediante consilio, idem lendum, non sufficit voluntas cum obiecto, sed exigitur

f
 ;

8o QUAESTIO IX, ARTICULUS V

voluntas praevolens finem. Et ratio huius est quia velle
a se non solum importat velle sed agere seu movere
quod quia oportet fieri propter finem, praeexigit, natura
Num. II.
vel tempore, appetitum finis, ut dictum est *. Et non adver-
tere hoc casus est loquentium. Et quia actio ipsa est ma-
gis propter finem quam obiectum, et volitio quam volitum,
ut patet cum amo Deum divus Thomas, qui supra hoc ;
quod agens agit propter finem, aedificabat, applicationem
,
finis volitione seipsam movet ad volendum alia propter
, : finem. Quod brutis non convenit: quoniam ad omnia mo-
ventur ab instinctu. Est igitur Auctoris sententia quod, sicut
generans grave dat gravi naturalem appetitum motus et
loci deorsum, et propterea, cessante impedimento, grave ex
appetitu accepto movetur deorsum et quiescit ibi; ita Ge-
nitor voluntatis dat ei naturalem inclinationem in bonum,
ita quod, proposito per intellectum bono absque impedi-

voluntatis ad volendum in ratione voliti propter finem mento, voluntas tendit in illud actu elicito qui est volitio.
contemplatus maxime est et ex ea sic accepta, veritatem
; Et hic actus dicitur esse ab exteriori agente ea ratione ,

invenit atque docuit. Unde quamvis volitum ut obiectum qua motus gravis a generante dicitur. Et merito quia ad :

habeat directius rationem voliti quam volitum ut actus

,
hunc actum voluntas non concurrit ut propter finem agens,
voluntarium tamen ut actus habet magis rationem eius sed ut ad finem tendens ex directione superioris agentis
quod propter finem, quam obiectum actus. Et pro-
est esse ordinantis ipsam in hoc. Et propterea hic actus, licet sit
pterea hoc in loco, ubi tota vis consistit in hoc quod est velle, et voluntatis, et a voluntate ut eliciente actum, non
esse vohtum propter finem, actio ipsa, per modum actionis tamen est voluntarius , quia non est a voluntate ut appli-
exercita, primum tenet locum. - Et per haec patet respon- cante se ad volendum; sed naturalis, quia Dator naturae
•Cf.num.iprin- sio ad rationem Scoti *. applicat ipsam mediante inclinatione data ad volendum.
cip.
• Cf. ibid. fine. V. Ad quod contra conclusionem obiicitur *, fa-
id vero Oportet enim, ut in littera dicitur, dari processum in in-
cillime respondetur, negando sequelam. Quamvis enim pri- finitum in voluntariis, nisi deveniatur ad unum non vo-
mus actus voluntatis sit ex instinctu dato ab exteriori, non luntarium sed naturalem actum voluntatis , in quo sit
,

obiecto, sed causa effectiva Deo ipsa tamen iam ex hac ; status.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR A CORPORE CAELESTI
Part. I,qu. cxv, art. 4; II' 11", qu. xcv, art. 5; II Sent., dist. xv, qu. i, art. 3 III Cont. Gent., cap. lxxxv, lxxxvii:
;

De Verit., qu. v, art. lo; De Malo, qu. vi; Compend. TheoL, cap. cxxvii, cxxviii; In Matth., cap. 11; I Periherm., lect. xiv;
III de Anima, lect. iv; III Ethic, lect. xiii.

»D QUINTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod lestibus : inquantum

corpora exteriora,
scilicet

Ivoluntas humana a corpore caelesti mo- quae sensui proposita movent voluntatem, et etiam
^veatur. Omnes enim motus varii et mul- ipsa organa potentiarum sensitivarum, subiacent
^tiformes reducuntur, sicut in causam, in motibus caelestium corporum.
motum uniformem, motus caeli, ut pro-
qui est Sed eo modo quo voluntas movetur, quantum
Cap. IX, n. 2
batur VIII Physic. * Sed
motus humani sunt ad exercitium actus, ab aliquo exteriori P agente,
s. Th.lect. XIX.
Cf. lib. IV, cap varii et multiformes, incipientes postquam prius adhuc quidam posuerunt corpora caelestia directe
XIV, n. 5: s. Tn
lect. xxiii. non fuerant. Ergo reducuntur in motum caeli sicut imprimere in voluntatem humanam.- Sed hoc est
in causam, qui est uniformis secundum naturam. impossibile. Voluntas enim, ut dicitur in III de
Praeterea, secundum Augustinum, in III de
2. Anima *, est in ratione. Ratio autem est potentia Caip.
S.T li.
IX, n. 3, -
lect. XIV.
Cap. IV. Trin. *, corpora inferiora mopentur per corpora animae non alligata organo corporali. Unde relin-
superiora. Sed motus humani corporis, qui cau- quitur quod voluntas sit potentia omnino imma- t^ y

santur '^
a voluntate, non possent reduci in motum Manifestum est
teriahs et incorporea. autem quod
causam, nisi etiam voluntas a caelo
caeli sicut in nullum corpus agere potest in rem incorpoream,
moveretur. Ergo caelum movet voluntatem hu- sed potius e converso eo quod res incorporeae et
:

^
manam. immateriales sunt formaUoris* et universalioris vir-
Praeterea, per observationem caelestium
3. tutis quam quaecumque res corporales. Unde im-
corporum astrologi quaedam vera praenuntiant possibile est quod corpusimprimat directe
caeleste
de humanis actibus futuris, qui sunt a voluntate. in intellectum aut voluntatem. - Et propter hoc
Quod non corpora caelestia voluntatem
esset, si Aristoteles, in libro de Anima*, opinionem ^ dicen- ub. iii, cai

hominis movere non possent. Movetur ergo vo- tium quod talis est poluntas in hominibus, qualem lect. iv.'

luntas humana a caelesti corpore. in diem ducit Patef deorum virorumque * (sci- 'Homeri Odyss.
lib. XVm, vers.
Sed contra est quod Damascenus dicit, in II licet lupiter, per quem totum caelum intelligunt), 135, 136.

De Fide Orth. libro *, quod corpora caelestia non sunt caiisae no- attribuit eis qui ponebant intellectum non differre
lib. II, cap. vii.
strorum actuum. Essent autem, si voluntas, quae a sensu. Omnes enim vires sensitivae, cum sint
est humanorum actuum principium, a corporibus actus organorum corporalium, per accidens mo-
caelestibus moveretur. Non ergo movetur vohm- veri possunt a caelestibus corporibus, motis sci-
tas a corporibus caelestibus. licet corporibus quorum sunt actus.

Respondeo dicendum quod eo modo quo vo- Sed quia dictum est *
quod appetitus intelle- Art. 2.

luntas movetur ab exteriori obiecto, mariifestum ctivus quodammodo movetur ab appetitu sen-
est quod voluntas potest moveri a corporibus cae- sitivo , indirecte redundant ^ motus caelestium

a) causantur.- causatur Pa,- ?to possent, posaunt CFHIK, posset Pa. i) opinionem. - recitans opinionem Pa. - Pro iii diem ducit, in
p) exteriori. - superiori codices. die ducit EsH, in die dedit sB, iii die dicunt ceteri, iii die inducit
omnino. - Om. DEFGI. ed. a, in eis inducit P; pro virorumque, virorum ACDFGIKI.pBH.
Y)
3) formalioris. - formaliores codices. - Pro universalioris, melio- 'Q rediindant. - redundat codices.
ris Fl, utilioris K.
 QUAESTIO IX, ARTICULUS VI 8i

corporum in voluntatem: inquantum scilicet per obiecti exterius praesentati : non ex parte inte-
passiones appetitus sensitivi voluntatem moveri rioris instinctus.
contmgit. Ad
tertium DiCENDUM quod,
^ sicut dictum est *,
'
/
'
'" "P,»"- -
Cf. Parl. I , qu.
Ad primum ergo dicendum quod multiformes appetitus sensitivus est actus organi corporalis. i-xxxiv, art.6,7.

motus voluntatis humanae reducuntur in aliquam Unde nihil prohibet ex impressione corporum cae-
causam uniformem, quae tamen est intellectu et "^
lestium aliquos esse habiles ad irascendum vel
voluntate superior. Quod non potest dici de ali- concupiscendum, vel aliquam huiusmodi passio- "^ "

quo corpore, sed de aliqua superiori substantia nem sicut et ex complexione naturali. Plures
,

^
immateriali. Unde non oportet quod motus vo- autem ^ hominum sequuntur passiones quibus ,

motum caeli reducatur sicut in causam.

luntatis in soli sapientes resistunt. Et ideo ut in pluribus
Ad secundum dicendum quod motus corporales verificantur ea quae praenuntiantur de actibus
humani reducuntur in motum caelestis corporis hominum secundum considerationem caelestium
sicut in causam, inquantum ipsa dispositio orga- corporum. Sed tamen ut Ptolomaeus dicit in
,

norum congrua ad motum, est ^ aliqualiter ex im- Centiloqmo *, sapiens dominatiir astris: scilicet * Prop. v.

pressione caelestium corporum; et inquantum quia, resistens passionibus, impedit per voluntatem
etiam appetitus sensitivus commovetur ex impres- liberam, et nequaquam motui caelesti subiectam,
sione caelestium corporum; et ulterius inquantum huiusmodi corporum caelestium effectus.
corpora exteriora moventur secundum motum Vel, ut Augustinus dicit II super Gen. ad litt. *, * cap- xvu.

caelestium corporum, ex quorum occursu vo- '

fatendimi est, qiiando ab astrologis vera dicimtur,
luntas incipit aliquid velle vel non velle, sicut instinctu qiiodam occultissimo dici, quem nescientes^ ^
adveniente frigore incipit aliquis velle facere humanae mentes patiuntur. Quod cum ad decipien-
jgnem. Sed ista motio voluntatis est ex parte dum hominesfit, spirituum seductorum operatio est.

7)) quae tameii est.

- quae tamen est in FK, quae est in Pa. - Pro x) aliquam. ~ ad aliquam C.
superior, superiorum PpF et a. X) Plures autem. - Plures PsH et a.
[I.) quem nescientes. - quae
0) ad motum, est. - est EI, est ad motum Pa. - Pro aliqualiter, quod nescientes BH, quam
ttescientes P,
aliquarum AGILpB(CD?), aliquando EpFsB, aliquam pH. nescientes ed. a. - flt om. ABCFGHIa; pro seductorum, immundorum
i) occursu. - concursu PKsBC et a. - Pro vel non velle , et non et seductorum codices et a.
velle PFa, om. E.

Commentaria Cardmalis Caietani

corpore quinti articuli dubium occurrit, quare res im- pter rationem allatam, et plures alias; quas vide, si vis, in
IX Contra Gent., cap. lxxxiv et lxxxv. Unde et in Prima
materialis, formalioris et universalioris naturae et virtu- III

tis quam sit corpus ,

potest directe moveri a corpore ut Parte * dictum est, et declaratum, quod phantasmata non • Qu. Lxxxiv, art.
6; qu.Lxxxv, art.
ab obiecto; non potest moveri ab eo ut a motore ad
et nisi facta in actu lumine intellectus agentis, possunt mo- I, ad 3.
exercitium. Sicut enim ad primam motionem sufficit in vere intellectum. Et usque adeo divus Thomas in qu. lxxxiv,
movente maior nobilitas secundum quid, ut in hac quae- art. 6, hoc ponderavit, ut concluderet quod tota cognitio

stione, art. 2, ad i, dicitur, ita in secunda: ut patet ex hoc sensibilis, usque scilicet ad cogitativam inclusive, non est
quod voiuntas movet intellectum ad exercitium, et tamen, causa intellectualis notitiae, sed est materia causae, scilicet
•
Part. I, qu. apud divum Thomam *, est secundum quid tantum no- intellectus agentis.
Lxxxii, art. 3. bilior intellectu. - Et rursus ratio assignata in littera non Ratio autem quare conceditur, et hic et alibi *, quod vo- Cf. art. I, 2, 4.

minus excludit primam motionem quam secundam. Ex hoc luntas seu intellectus movetur ab exteriori tanquam obiecto,
enim quod mens est formalioris et universalioris virtutis et non tanquam a motore ad exercitium, est quia ad mo-
quam corpus excluditur passio a corpore non solura ut
, vendum obiective exteriora concurrunt, etsi non sufficienter,
effectivo, sed etiam ut a formali principio; quod est ex- tamen inchoative, mediate, et ut materia obiecti. Ad moven-
cludere motionem ab eo per modum obiecti, ut in primo dum autem ad exercitium, nullo modo concurrunt ex parte
articulo huius quaestionis dictum est. motoris ad exercitium est enim t&Iis motor solus Deus,
:

II. Ad hoc breviter dicitur quod, secundum veritatem, cum ipsa voluntate, ut in quaestione * patet. Cf. art. 4, 6.

neutro modo corpus potest agere in rem immaterialem, pro-

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR A DEO SOLO SICUT AB EXTERIORI PRINCIPIO

Part. I, qu. cv, art. 4; qu. cvi, art. 2; qu. cxi, art. 2; II Sent., dist. xv, qu. i, art. 3; III Cont. Gent., cap. Lxxxvin, Lxmx, xci, xcn;
De Verit., qu. xxii, art. 8, 9; De Malo, qu. iii, art. 3; qu. vi; Compend. Theol., cap. cxxix.

>D SEXTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod moveri, sicut ab exteriori principio, etiam ab an-
voluntas non a solo Deo moveatur sicut
I
gelo.
'ab exteriori principio. Inferius enim na- Praeterea, actus voluntatis sequitur actum
2.

^jS.^!lL^tum est moveri a suo superiori; sicut Sed intellectus hominis reducitur in
intellectus.

corpora inferiora a corporibus caelestibus. Sed vo- suum actum non solum a Deo, sed etiam ab an-
luntas hominis habet aliquid superius post Deum, gelo per illuminationes, ut Dionysius dicit *. Ergo
• Cael. Hier.,
scilicet angelum. Ergo voluntas hominis " potest eadem ratione et voluntas. cap. nr.

o) hominis. - Om. Pa.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.
 :

82 QUAESTIO IX, ARTICULUS VI

3. Praeterea, Deus non est causa nisi bono- ex hoc patet P, quod voluntas habet ordinem ad P
•vers. 3>- rum ; secundum illud Gen. *: Vidit Deus cuncta
i universale bonum, Unde nihil aliud potest esse
quae fecerat,et erant valde bona. Si ergo a solo voluntatis causa, nisi ipse Deus, qui est univer-
Deo voluntas hominis moveretur, nunquam mo- sale bonum. Omne autem aliud bonum per parti-
veretur ad malum: cum tamen voluntas sit qua cipationem dicitur *, et est quoddam particulare ' d. 293-

ca^!'ixf'''
'"''
'' P^^<^^ii*^ ^i recte vivitur, ut Augustinus dicit *. bonum * : particularis autem causa non dat ^ in- * ^- ^^s-
^
Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Philip. clinationem universalem. Unde nec materia prima,
' vers. 13. ji
*. j)eiis est qui operatur in nobis velle etperficere. quae est in potentia ad omnes formas, potest cau-
Respondeo dicendum quod motus voluntatis est sari ab aliquo particulari agente.
ab intrinseco, sicut et motus naturaiis. Quamvis Ad primum ergo dicendum quod angelus non
autem rem naturalem possit aliquid movere quod sic est supra hominem, quod sit causa voluntatis
non est causa naturae rei motae, tamen motum na- eius; sicut corpora caelestia sunt causa formarum
turalem causare non potest nisi quod est aliqua- naturalium, ad quas consequuntur naturales mo-
liter causa naturae. Movetur enim lapis sursum tuscorporum naturalium.
ab homine, qui naturam lapidis non causat, sed Ad secundum dicendum quod intellectus hominis
hic motus non est lapidi naturalis: naturalis au- movetur ab angelo ex parte obiecti, quod sibi
tem motus eius non causatur nisi ab eo quod cau- proponitur virtute angelici luminis ad * cognoscen- ^

* Cap. IV, n. 7. -
sat naturam. Unde dicitur in VIII Physic. * quod dum. Et sic etiam voluntas ab exteriori creatura
S. Tn. lect. viii.

generans movet secundum locum gravia et levia. potest moveri, ut dictum est *. • Art. 4.

Sic ergo hominem, voluntatem habentem, contin- Ad tertium dicendum quod Deus movet volun-
git moveri ab aliquo qui non est causa eius: sed tatem hominis, sicut universalis ^ motor, ad uni- ^

quod motus voluntarius eius sit ab aliquo prin- versale obiectum voluntatis, quod est bonum. Et
cipio extrinseco quod non est causa voluntatis, ^
sine hac universali motione homo non potest
'^

est impossibile. aliquid velle. Sed homo per rationem determinat

Voluntatis autem causa nihil aliud esse potest se ad volendum hoc vel illud, quod est vere 1 *•

quam Deus. Et hoc patet dupUciter. Primo qui- bonum vel apparens bonum. - Sed tamen inter-
dem, ex hoc quod voluntas est potentia animae dum specialiter Deus movet aliquos ad aliquid
•_D. 178. rationalis, quae a solo Deo causatur per creatio- determinate volendum, quod est bonum: sicut in
3.
" "'^' ""• ^'
nem *, ut in Primo ** dictum est. - Secundo vero his quos movet per gratiam, ut infra * dicetur. •Qu.ax.art.a.

p) patet. - Om. P. e) sicut universalis. - et est universalis I, sicut naturalis K. - Pro

Y) dat. - facit Fl. ad, et sF; pro obiectum, bonum G.
3) ad. - Ora. codices. V) universali. - Om. E. - Pro potest, poterat F.
>i) vere. - universale H,

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo sexto eiusdem quaestionis, adverte duo. Primo lendi clausum in omni actu volendi, ipsam scilicet volitio-
IN
quod, quia in titulo exprimitur ly sicut ab exteriori prin- nem omni enim volitione haec volitio clauditur,
boni. In
cipio, non oportet in corpore articuli, cum de causa motus ut principium in conclusione. Et propterea in littera dicitur
naturalis vel voluntarii agitur, facere vel subintelligere disiun- quod ex hac volitione voluntas per rationem determinat se
ctivam; puta quod non potest causari nisi a dante natu- ad hoc vel illud bonum vere vel apparenter, et sine illa
ram seu voluntatem, vel a seipso. Hoc enim licet verum praesupposita volitione nihil omnino velle potest: sicut nec
sit absolute, in genere tamen exterioris principii non com- sine principiorum cognitione intellectus aliquid nosse potest.
prehenditur ipsummet, quia est principium intrinsecum; sed Et haec volitio est illa ad quam dictum est * oportere vo- Art. 4.

solummodo dator naturae aut voluntatis. luntatem moveri ab alio etiam quoad exercitium actus
Secundo, quod in responsione ad tertium habetur quod secundum hanc enim fertur actu in finem, et ex hac vult
Deus non solum potentiam voluntatis dat, sed actum vo- quidquid vult.
 QUAESTIO X, ARTICULUS I 83

QUAESTIO DECIMA
DE MODO QUO VOLUNTAS MOVETUR
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de modo quo vo- Secundo utrum de : necessitate moveatur a suo
* Cf. qu. VIII, In-
luntas movetur *. obiecto.
trod.
Tertio : utrum de necessitate moveatur ab ap-
Et circa hoc quaeruntur quatuor.
petitu inferiori.
Primo: utrum voluntas ad aliquid naturaliter Quarto utrum de necessitate moveatur ab
: ex-
moveatur. teriori motivo quod est Deus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VOLUNTAS AD ALIQUID NATURALITER MOVEATUR
Part. I, qu. l.v, art. i, 2; III Seitt., dist. xxvn, qu. i, art. 2; De Verit., qu. xxii, art. 5; De Malo., qu. vi;
qu. XVI, art. 4, ad 5.

>D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ultimus, qui hoc modb se habet in appetibilibus,
voluntas non moveatur ad aliquid na- sicut prima principia demonstrationum in intelli-
'turaliter. Agens enim naturale dividitur gibilibus: et universaliter omnia illa quae conve-
^contra agens voluntarium, ut patet in
^"
niunt volenti secundum suam naturam. Non enim
' Cap.i, num. i; principio II Physic. * Non ergo voluntas ad ali- per voluntatem appetimus solum ea quae pertinent
s.Th.lect.i.-Cf.
num, quid naturaliter movetur. ad potentiam voluntatis; sed etiam ea quae perti-
t%
Th.
s, lect. VIII.
2. Praeterea, id quod est naturale, inest alicui nent ad singulas potentias, et ad totum hominem.
semper; sicutigni esse calidum. Sed nullus motus Unde naturaliter homo vult non solum obiectum
inest voluntati semper. Ergo nulius motus est voluntatis, sed etiam alia quae conveniunt aliis
naturalis voluntati. potentiis: ut cognitionem veri, quae convenit in-
Praeterea, natura est determinata ad unum.
3. tellectui; et esse et vivere et alia huiusmodi, quae
Sed voluntas se habet ad opposita. Ergo volun- respiciunt consistentiam naturalem quae omnia ;

tas nihil naturaliter vuh. comprehenduntur sub obiecto voluntatis, sicut

SEd coNTRA EST quod motus voluntatis sequitur quaedam particularia bona.
actum intellectus. Sed intellectus aiiqua intelligit Ad primum ergo dicendum quod voluntas di-
Ergo et voluntas aUqua vult naturaliter.
naturaliter. viditur contra naturam, sicut una causa contra
Respondeo dicendum quod, sicut Boetius dicit aliam quaedam enim fiunt
: naturaliter, etquaedam
'
Parum a princ. in libro de Diiabus Natiiris *, et Philosophus in fiunt voluntarie. Est autem alius modus causandi
S. Th.
-Did.lib.IV,cap.
lect. V.
V Metaphys. *, natura dicitur multipliciter. Quan- proprius voluntati, quae est domina sui actus,
IV. doque enim diciturprincipium intrinsecum inrebus praeter modum qui convenit naturae, quae est
mobilibus. Et talis natura est vel materia, vel for- determinata ad unum. Sed quia voluntas in ali-
Cap.i,n.io sqq.
- S. Th. lect. II.
ma Physic.* - Alio modo
materiahs, ut patet ex II qua natura fundatur, necesse pst quod motus pro-
dicitur natura quaelibet vel etiam P substantia, prius naturae, quantum ad aliquid, participetur
quodlibet ens. Et secundum hoc, illud dicitur esse in voluntate : sicut quod est prioris causae, par-
naturale rei, quod convenit ei secundum suam ticipatur a posteriori. Est in unaquaque enim prius
substantiam. Et hoc est quod per se inest rei. reipsum esse, quod est per naturam, quam velle,
In omnibus autem, ea quae non per se insunt, quod est per voluntatem. Et inde est quod vo-
D. 1024. reducuntur in aliquid quod per se inest *, sicut luntas naturaliter aliquid vult.
Y in principium ^. Et ideo necesse est quod, hoc Ad secundum dicendum quod in rebus natura-
modo accipiendo naturam, semper principium in libus id quod consequens for-
est naturale quasi
his quae conveniunt rei, sit naturale. Et hoc ma- mam tantum, semper actu ^ inest, sicut calidum
nifeste apparet in intellectu: nam principia intelle- igni. Quod autem est naturale sicut consequens
ctuahs cognitionis sunt naturaliter nota. Similiter materiam, non semper actu inest, sed quando-
etiam principium motuum ^ voluntariorum oportet que secundum potentiam tantum. Nam, forma est
D. 196. esse aliquid naturaliter volitum *. actus, materia vero potentia. Motus autem est
Hoc autem est bonum in communi, in quod actus existentis in potentia *. Et ideo illa quae 'Cf.Aristot.PA/-
sic, lib. III, cap.
voluntas naturaliter tendit, sicut etiam quaelibet pertinent ad motum vel quae consequuntur mo- , I, n. 6. - S. Th.

lect. II.

potentia in suum obiectum: et etiam ipse finis tum, in rebus naturalibus, non semper insunt: sicut

a) agens. - Om. P. S) motuum. - motivum PCEpI et a.

P) vel etiam.- etiam I, vel Pa. t) - Om. ABDEFGHIKLpC.

actii.

f) principium - primum Pa.

 84 QUAESTIO X, ARTICULUS I

ignis non semper movetur sursum, sed quando '^

in genere; et naturae in specie acceptae, respon-

est extra locum suum, Et similiter non oportet det unum in specie; naturae autem individuatae
quod voluntas, quae de potentia in actum redu- respondet aliquid unum individuale. Cum igitur
citur dum aliquid vult, semper actu velit: sed so- voluntas sit quaedam vis immaterialis, sicut et in-
lum quando est in aliqua dispositione determi- tellectus, respondet sibi naturaliter aliquod unum
nata. Voluntas autem Dei, quae est actus purus, commune, bonum: sicut etiam intellectui
scilicet
semper est in actu volendi. aliquod unum commune, scilicet verum, vel ens,
Ad tertium dicendum quod naturae semper re- vel qiiod qiiid est " *. Sub bono autem communi
D. 752.
spondet unum, proportionatum tamen naturae. '^
multa parlicularia bona continentur, ad quorum
Naturae enim in genere, respondet aliquid unum nullum voluntas determinatur.

X,) quando. - quandoque FGHK. 9) quod quid est. - quidquid est ACDGHIKLpF, aliquid liuiusmodi
r,) tamen. Om. PFlKsH et a. E, quidquid est huiusmodi PpBsF et a.

Oommentaria Cardinalis Caietani

quaestiotiis decimae articulo primo, scito quod ly na- hominem; ergo naturaliter volumus omnia convenientia
IN
turaliter in titulo positum, sumitur ut distinguitur contra volentibus secundum suam naturam?
ly libere. IV. Ad primum horum breviter dicitur quod, sicut in
eiusdem primi articuli dubium occurrit, ex
In corpore rebus exterioribus naturale invenitur dupliciter , scilicet
eo quod Auctor divertere videtur a proposito, dum quae- semper, vel frequenter (motus enim caelestes naturales
stio est de naturali ut distinguitur contra liberum; et so- sunt ut universaliter et semper indeficientes a naturali
lutio quaestionis est de naturali ut distinguitur contra ac- cursu motus autem inferiores naturales sunt ut in plu-
;

cidentale, ut patet in littera. ribus et frequenter indeficientes) ita et in voluntatis mo-

;

II. Ad hoc breviter dicitur quod, quia naturale ut distingui- tibus naturalibus invenitur naturalitas utroque modo. Nam
tur contra liberum, sequitur ad naturale idest substantiale ad quaedam voluntas sic naturaliter est determinata , ut
(omne enim substantiale est naturale); ex hoc quod Auctor non possit aliquo pacto velle oppositum: ad quaedam sic
declaravit in voluntate inveniri motum naturalem idest naturaliter determinata est, ut possit per accidens opposi-
substantialem, optime satisfecit quaesito an sit motus
talis tum velle. In primo ordine sunt duo prima volita in lit-
naturalis ut distinguitur contra liberum. Ea autem fuit tera numerata: in secundo vero tertium volitorum genus.
est
ratio processus quia videlicet ratio significata per nomen
,
Unde ad hoc tertium volitum voluntas non plus videtur
naturalis aperienda erat. Unde si omnis substantia natura naturaliter inclinata, quam voluntas affecta habitu virtutis
est, quidquid secundum substantiam inest, secundum na- acquisitae, ad opus illius virtutis; nisi pro quanto inclinatio
turam inest; ac per hoc, et substantiale et naturale est. ex natura potior est quam ex acquisito habitu. Et sicut
Secundum substantiam autem inest, quidquid per se inest. voluntas in iustitia habituata, potest iniuste facere ita vo- ;

Ergo iuxta hanc naturae significationem qua et voluntas , luntas naturaliter inclinata in bonum conveniens volenti
natura est, per se inesse, et secundum substantiam, et na- secundum suam naturam, potest eius oppositum velle.
turaUter, idem sunt. Haec autem aequivalere naturali ut Ad secundum vero dicitur quod, licet verba illa litterae,
distinguitur contra liberum, patet ex eo quia liberum habet si sola sumantur, non inferant nisi extensionem voluntatis
pro causa velle, naturale autem esse: id enim solum libere et eius obiecti ad hoc tertium; si tamen intelligantur coniun-
fit, quod fit quia vult et id solum naturaliter inest, quia
; cta praecedentibus, inferunt naturahtatem motus volunta-
.Qu. xLi, art.2, est, ut in Prima Parte * dictum est. Quidquid autem se- tis in hoc tertium. Ad cuius evidentiam, scito quod voluntas
^omment. num.
(.^^jmj^ substantiam, seu per se inest, clare patet quod tripliciter sumitur: scilicet ut quaedam potentia; secundo,
inest quia talis esse substantialis est, et non quia sic vult. ut eliciens ex quodam in quiddam; tertio, ut appetitus
Nulla ergo diversio hic fuit, sed alta perscrutatio naturalis, ipsius totius volentis. Et quidem quia voluntas potentia
ex qua doceremur naturalitatem in omnibus invenire, sicut quaedam est, ideo naturaliter fertur in bonum, quod est
Auctor fecit. Ex hac enim ratione naturalis, adiuncta altera volitum primo positum in littera: quaelibet enim potentia
propositione communi, scilicet quod per se prius est his naturaliter determinata est ad suum obiectum, ita quod
quae non sunt per se intulit universalem regulam, scilicet
; non potest in oppositum. Quia vero est volitiva cuiusdam
quod principium convenientium- alicui inest naturaliter, idest ex quodam, secundum rationem causae et causati, ideo
per se et secundum substantiam, et quia est talis naturae, naturaliter vult beatitudinem, quae finale principium est;
et non quia vult. Ex hac enim regula, subintellecta minore, quod volitum est secundo positum. Quia autem est a natura
scilicet quod motus convenientes voluntati sunt ordinati data volenti non solum ut velit sibi ipsi voluntati, sed etiam
secundum rationem principii et principiati quod est per , ut velit ipsi volenti secundum seipsum et suas partes; ideo
se notum; statim habetur intentum, scilicet quod aliquis naturaliter vult bonum conveniens volenti secundum suam
motus inest voluntati secundum substantiam, per se, natu- naturam quod est volitum tertio loco in littera positum.
:

raiiter, quia est talis, et non quia vult. Quodlibet enim horum trium habet rationem primi, per
III. In eiusdem articuli corpore, nota triplex poni natura- se, et secundum substantiam. Obiectum enim, et primo
liter volitum primo, bonum; secundo, beatitudinem; tertio,
: respectum principium, est causa ceterorum. Proprium vero
omne conveniens volenti secundum suam naturam. Et de infra principii rationem clauditur: amicabilia enim quae
primis quidem duobus evidens ratio in littera redditur: de sunt ad alios , veniunt ex amicabilibus ad se *. Et si • Aristot. EtMc,
tertio autem non. Unde et dubitatur et de ipso, et de eius hoc longius repetendum esset, dicendum esset quod, quia n. 1; ^.'Th.^^iect!

ratione. De ipso quidem, quia experimur oppositum, dum volitio pendet ex volito et volente, utrinque initium vo- iv-cf. ibid.cap.

eligimus non convenientia secundum naturam, ut nescire, luntanorum motuum mditum esse oportet. Et ex volito lect. vm.
non vivere. - Nec evaditur dicendo quod hoc appetimus per quidem inditus est voluntati motus in beatitudinem, qui,
accidens. Quoniam opposita eorum quae naturaliter volu- utpote motus in finem primarium, complectentem in se
mus, nec per se nec per accidens velle possumus; ut patet totam obiecti perfectionem, principium ex ea parte est re-
de primo et secundo. liquorum motuum. Ex parte vero volentis, inditus est vo-
De ratione vero, scilicet quia per voluntatem appeti- luntati proprium bonum. Utrumque enim tradidit
motus in
mus etiam pertinentia ad alias potentias et totum homi- Aristoteles, cum
Amabile quidem bonum, unicuique
dixit *: •£/*!<;., lib.viii,
nam.2.
autem proprium. Cum igitur Auctor ex hoc quod voluntate
•
nem: quandoquidem nulla apparet connexio huiusmodi ad ,

s^^fi"' lect.| II.

illam conclusionem. Unde enim sequitur Per voluntatem : volumus non solum ad ipsam spectantia, sed etiam ad
appetimus etiam pertinentia ad alias potentias et totum volentem, intulit quod naturaliter volumus convenientia
 ;

QUAESTIO X, ARTICULUS II m
secundum naturam; veram causam reddidit, intendens pro natae, ut hic, et in qu. praec, art. 4, de eorum actibus
niedio assumere quod voluntatem sortiti sumus pro nobis, patet. Voluntas enim non solum prius habet naturae ratio-
ac per hoc, ad proprium bonum determinatam. Unde et nem, ut in littera dicitur, quam causalitatis propriae; sed
Art. 5, ad i. in Qu. de Virtut., art. 5, et inferius in qu. l* et lvi **, nulla velle naturale oportet esse principium volendi libere.
Art. 6.
virtus in voluntate ponitur ad proprium volentis bonum, VI. In responsione ad secundum, diligentissime notato
quia ad hoc naturaliter determinata est. doctrinam ibi traditam circa distinctionem convenientium
V. In responsione ad primum eiusdem articuli, adverte alicui naturaliter, secundum substantiam,
idest per se et
distinctionem de voluntate. Consideratur enim multipliciter: in consequentia formam actum, et consequentia mate-
vel
sed quantum ad propositum, littera insinuat dupliciter, sci- riam vel potentiam; et conditionem eorundem, quod^scilicet
licet ut res, et ut causa. Est enim et, in genere rei, res talis, perseitas in illis infert coaevitatem absolute, in istis vero
puta apta nata velle: et in genere causae, causa talis, puta non absolute, sed quod in certa dispositione. Et causa est
libera. Cum autem voluntas distinguitur contra naturam, differentia inter potentiam et actum, ut in littera dicitur.
non distinguitur ut res talis contra talem rem sed ut causa
; Ex hac enim doctrina habes, vir docte, quod non solum
talis contra causam talem. Est enim res taUs, scilicet apta aptitudo ad motum et operationem inest subiecto per se,
nata velle, natura quaedam habens sibi connaturaUa, sicut ut gravitas et risibilitas; sed motus ipse et operatio, ut
et ceterae naturae: sed talis causa, scilicet libera, ut sic, descensus etc
et risus,
non est talis causa qualis est natura. Haec enim est causa VII. In responsione ad tertium, elevato mentem in cel-
quia est: ac per hoc, est causa determinata ad unum. Illa situdinem doctrinae huius, et intuere quod unum indivi-
vero causa quia vult: ac per hoc, est causa libera ad utrum- duum immaterialis ordinis aequivalet non tantum infinitis
libet. Unde distinguuntur voluntas et natura in ratione individuis materialibus sub una specie, sed etiam sub uno
causae , secundum proprias causandi differentias. Propter genere, etiam analogo. Habes enim hic quod, cum ordo
quod et in II Physic. * et in IX Metaphys. **, non nisi in universi habeat quod natura determinata sit ad unum pro-
ordine causarum vel principiorum distinguuntur. portionaliter, scilicet generice, specifice vel individualiter;
Et si in his perspexeris quod ratio causae in natura ac per hoc, bono absolute, cum sit unum genere analogo,
' Cap. V, n. 2. - spectat ad eam inquantum res est, videbis pariter quod debuisset respondere natura aliqua una generice; et simi-
S. Tli. lect. VIII.
• S.Th. lect. IV. voluntas utriusque causae rationem habet. Nam quatenus liter voluntatl, quia est una secundum speciem, debuisset
Did. lib. VIII,
res talis est, per modum naturae causalitatem habet: quid-
-
cap. V, n. 2.
respondere unum secundum speciem subiunctum tamen
:

quid enim causat aliquid quia talis res est, naturaliter causat
illud. Quatenus vero electiva est, per modum proprium,
idest libere, a proposito, ad utrumlibet, etc, causalitatem ha-
bet, et non naturaliter: quidquid enim causat quia vult,
libere causat. - Et si ulterius perspexeris quod natura, ut
in littera dicitur, est causa essentialiter prior causa volun-
taria, quia esse in unoquoque est prius quam operari, etc.
videbis quoque quod voluntas non solum natura quaedam
est quod, quia voluntas est immaterialis ordinis, determi-
nata est ad unum in genere analogo, bonum scilicet; quasi
natura immaterialis eininentius praehabeat quidquid genus
speciesve haberet. Et vere sic est. In cuius signum, hic
intellectus noster aequivalet toti universitati corporeae na-
turae. Est autem ratio huius, quia quae sunt dispersa in
inferioribus , sunt unita in superiori. Eadem enim ratione,
tanta est amplitudo immaterialis potentiae, ut universi sim- -

est, sed prius habet naturae rationem et causalitatem, quam
propriam. - Et si postremo penetraveris quod in causis
essentialiter ordinatis, coniunctis in unam rem, id quod est
prioris causae proprium, participatur a posteriori, ut su-
premum infimi attingat injimum supremi; videbis quod
voluntatis prima opera oportet esse naturalia, et prius ipsam
velle aliquid naturaliter quam libere.
Et hanc subtilitatem si perspiciens sectatus fueris, ha-
bebis claram solutionem Scoticae argumentationis in ma-
pliciter capax sit.
VIII. In eadem responsione, caveto, novitie, ne indefi-
nita pro universali se tibi offerat; et contrarietas inter re-
sponsionis huius calcem et corporis articuli insurgat, dum
ibi dictum est quaedam esse particularia bona sub obiecto
voluntatis contenta, ad quae voluntas naturaliter tendit, ac
per hoc determinata est naturaliter, ut esse, vivere, etc; hic
autem dicitur, Sub bono communi. Utrobique enini inde-
finita, seu particularis est locutio et propterea neutra alteri
:

teria de processione Spiritus Sancti et de naturalitate vo- repugnat. Hic enim expresse dicitur, Sub bono communi
*Qu. XLi, art. 2, luntatis: quae omnia in Prima Parte * tractata sunt. Distinxit multa comprehenduntur, ad quorum nullum determinatur
Comment. num.
XI sqq. enim voluntatem contra naturam , non solum in genere voluntas: - multa dixit, non omnia. Ibi quoque manifeste
causae, sed in genere rei; et ideo intulit omnimodam dis- de quibusdam, scilicet convenientibus volenti secundum na-
parationem: cum tamen sint causae essentialiter subordi- turam, loquitur.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE NECESSITATE A SUO OBIECTO
Part. 1, qu. Lxxxii, art. i, 2; II Sent., dist. xxv, art. 2; De Verit., qu. xxii, art. 6;
De Malo, qu. vi; I Periherm., lect. xiv.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod finis, aut aliquid ordinatum ad finem. Sed finem
voluntas de necessitate moveatur a suo aliquis ex necessitate vult, ut videtur: quia est
obiecto. Obiectum enim voluntatis com- sicut principium in speculativis, cui ex necessi-
i^paratur ad ipsam sicut motivum ad mo- tate assentimus. Finis autem est ratio volendi ea
Cap. X, n. 6, 7. bile, ut patet in III de Anima *. Sed motivum, quae sunt ad finem: et sic videtur quod etiam
'

S. Th. lect. XV.

si sit sufficiens ex necessitate movet mobile.
, ea quae sunt ad finem, ex necessitate velimus.
Ergo voluntas ex necessitate potest moveri a suo Voluntas ergo ex necessitate movetur a suo
obiecto. obiecto.
2. Praeterea, voluntas est vis immate-
sicut Sed contra est quod potentiae rationales, se-
* Metaphys.,\\b.
rialis, ita et
,, x.^ ^. utraque potentia ad
intellectus: et
w. ..x.w.xw^.^^. cundum Philosophum *, sunt ad opposita. Sed VIII, cap. II, D.
2.-S.Th.lib.IX,
• Art. praeced., obicctum universale ordinatur, ut dictum est *. voluntas est potentia rationalis: est enim in ra- lect. II.
^' • Cap. IX, n. 3. -
Sed intellectus ex necessitate movetur a suo obie- tione, ut dicitur in III de Aninia *. Ergo volun- S.Th. leet. iiv.

cto. Ergo et voluntas a suo. tas se habet ad opposita. Non ergo ex necessi-
3. Praeterea, omne quod quis vult, aut est tate movetur ad alterum oppositorum.
 ; :

86 QUAESTIO X, ARTICULUS II

Respondeo dicendum quod voluntas movetur sit bonum, non exnecessitate voluntas feretur f
dupliciter: uno modo, quantum ad exercitium - Et quia defectus cuiuscumque boni ha-
in iilud.
actus; alio modo, quantum ad specificationem bet rationem non boni, ideo illud solum bonum
actus, quae est ex obiecto. Primo ergo modo, vo- quod est perfectum et cui nihil deficit, est tale
luntas a nullo obiecto ex necessitate movetur: bonum quod voluntas non potest non velle: quod
potest enim aliquis de quocumque obiecto non est beatitudo. Alia autem quaelibet particularia
cogitare, et per consequens neque actu velle illud. bona, inquantum deficiunt ab aliquo bono, pos-
Sed quantum ad secundum motionis modum, sunt accipi ut non bona: et secundum hanc con-
voluntas ab aliquo obiecto ex necessitate move- siderationem, possunt repudiari vel approbari a
tur, ab aliquo autem non. In motu enim cuius- voluntate, quae potest in idem ferri secundum
libet potentiae a suo obiecto consideranda est , diversas considerationes.
ratio per quam obiectum movet potentiam. Vi- Ad primum ergo dicendum quod sufficiens mo-
sibile enim movet visum sub ratione coloris actu tivum alicuius -potentiae non est nisi obiectum
D359- visibilis *. Unde si color proponatur visui, ex ne- quod totaliter habet rationem motivi. Si autem
cessitate movet visum "^, nisi aliquis visum aver- in aliquo deficiat, non ex necessitate movebit, ut
tat: quod pertinet ad exercitium actus. Si autem dictum est *. In corpore.

proponeretur aliquid visui quod non omnibus Ad secundum dicendum quod intellectus ex ne-
modis esset color in actu, sed secundum aliquid cessitate movetur a tali obiecto quod est semper
esset tale, secundum autem aliquid non tale, non et ex necessitate verum: non autem ab eo quod
ex necessitate visus tale obiectum videret: posset potest esse verum
et falsum scilicet a contin- ,

enim intendere in ipsum ex ea parte qua non genti: sicut et de bono dictum est *. Ibid.

est coloratum in actu, et sic ipsum non videret. Ad Yertium dicendum quod finis ultimus ex
Sicut autem coloratum in actu est obiectum vi- necessitate movet voluntatem quia est bonum ,

sus, ita bonum

obiectum voluntatis. Unde si
est perfectum. Et similiter illa quae ordinantur ad
proponatur aliquod obiectum voluntati quod sit hunc finem, sine quibus finis haberi non potest,
universaliter bonum et secundum omnem consi- sicut esse et vivere et huiusmodi. Alia vero, sine
derationem, ex necessitate voluntas in illud ten- quibus finis haberi potest, non ex necessitate vult
det P, si aliquid velit: non enim oppo-
poterit velle qui vult finem sicut conclusiones sine quibus
:

autem proponatur sibi

situm. Si aliquod obiectum principia possunt esse vera, non ex necessitate
quod non secundum quamlibet considerationem credit qui credit principia.

a) visuin. - ipsum Pa. f ) feretur. - ferttir PEFIa.

p) tendet. - tendit PCEFHKpI el a. Pro poterit, potest F,

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo articuli secundi eiusdem quaestionis, necessarium naturalem quod- non habet semper illum actu
, et sed ,
IN
sumitur vere et proprie, quod scilicet impossibile est aliter quando Et hoc praedictum est,
est in certa dispositione *. Ibid., ad 3.

se habere. Et est sermo de necessitate naturali, qua scilicet et vere. Et ex hoc provenit quod voluntas Deum clare
agentia et patientia in universo connectuntur, ut calefacti- visum necessario amat est enim tunc in dispositione tali,
:

bile calefactivo, et visus visibili, etc. quod ex natura sua actu provenit amor et delectatio talis
In principio corporis eiusdem secundi articuli, dubium obiecti. Et similiter in primo actu voluntatis, quem habe-
occurrit de conclusione, et de eius ratione. conclusione De mus naturaliter, velle illud non habet necessitatera exerci-
quidem, qua dicitur quod voluntas a nullo obiecto de ne- tii ab obiecto; sed a natura existente in tali dispositione,

cessitate movetur ad exercitium actus: quoniam voluntas quod ad eam naturali necessitate sequitur velle. Unde quan-
a Deo clare viso necessario movetur ad exercitium actus documque voluntas necessario movetur ad exercitium, ne-
*Qu,LXXXiI,art. non enim potest non amare ac frui illo, ut in Prima Parte * cessitas illa nunquam est ab obiecto, sed a natura et na-
3.
dictum est. - De ratione, qua dicitur: Potest enitn aliquis turae Datore.
de quocumque obiecto non cogitare, et per consequens actu Et per hoc patet responsio ad utrumque obiectorum.
non velle illud: quia voluntas non habet in potestate sua Et ad primum quidem explicite. - Ad secundum vero,
cogitationem praesentativam primi obiecti, nec refutationem quo ad raateriam et ad formam, dicito quod verissimum
'
Qu. IX, art. 4. illius et similiter visionis Dei clare praesentati. lam enim *
; est quod voluntas potest de quocumque obiecto non co-
dictum est quod primus actus non est in potestate volun- gitare, quantum est ex parte obiecti: sic enim Auctor lo-
tatis. Falsum est ergo quod potest aliquis de quocumque quitur. Sed sophisma Figurae dictionis est inferre, Ergo vo-
obiecto non cogitare. luntas in tali dispositione existens potest non cogitare
II. Ad
haec dicitur quod verba litterae intellecta forma- mutatur enim quid in quale. Oportet ergo diligenter in hoc
%ter, omnes solvunt obiectiones: doctrina siquidem prius articulo advertere quod formalis est sermo de efficacia
tradita non adversatur praesenti. Ad quorum evidentiam, obiecti ut sic obiectiones
: autem aliunde quam ex obiecto
opus est distinctione: scilicet quod aliud est dicere, Voluntas robur habent, et ideo nihil obstant.
necessario movetur ab obiecto ad exercitium actus; et di- Et si horum ultimam resolutionem cupis, recolito supra-
cere, Voluntas sic disposita necessario movetur ad exerci- dictorum *, scilicet quod voluntas, quoad exercitium, tres *
Art. praec,
qu. IX.
tium actus. Primum enim denotat efficaciam obiecti supra tantum habet motores, scilicet seipsam, suam naturam, et
voluntatem, quod scilicet talis et sic efficacis est naturae, Deum ut agentem, non ut obiectum. Ex hoc enim patet
quod potest voluntatem ad exercitium actus necessario du- quod modus exercitii non aliunde est. Unde sive libere, sive

cere. Et hoc negatur in praesenti conclusione dum asse- , necessario voluntas exerceat suum actum, nunquam ex parte
ritur quod nullum obiectum, ut sic, et quantum est ex sua obiecti causa requirenda est, sed agentis, ut dictum est,
efficacia, potest naturali necessitate compellere voluntatem tripHcis. Et in hoc quiescat intellectus tuus.
ad exercitium actus. Secundum vero denotat naturam vo- III. In eiusdem corporis articuli conclusione secunda, sci-
Art. praeced. luntatis, de qua dictum est * quod habet quendam motum licet quod obiectura undique bonum necessario movet, nec
 : ,

QUAESTIO X, ARTICULUS III Sj

deficitab hoc nisi propter defectum alicuius boni: dubium ctum, non propterea determinata est ad exercitium actus
Art. 2. occurrit ex Scoto, in Quarto, dist. xlix, qu. ix *, dicentis respectu illius, ut patet in littera. Unde
determinatio quoad
quod non condudit necessariam motionem sim-
ista ratio exercitium, vehementior ac naturalior est: includit enim
pliciter sed quod si voluntas debet liabere actum circa
; , alteram, et addit.
tale obiectum, oportet quod habeat actum volitionis. Cum V. Circa calcem eiusdem corporis articuli, adverte quod
quo tamen stat quod ipsa potest suspendere actum suum. quia, ut praediximus *, voluntas ad tertium volitorum genus, Art. praeced.
Comment. num.
Sed quia ex his, et processu suo, manifeste patet quod puta esse, vivere, etc, determinata est naturaliter, quoad
non impugnatur sensus formalis Htterae, sed quem ipse specificationem, ut in pluribus; et a causa ut in pluribus,
accepit; ideo sibi ipsi curam sui relinquo. Divus enim Tho- non necessario provenit effectus, potest enim impediri: id-
mas loquitur de motione ex parte obiecti, quae est ad spe- circo in littera quod quaehbet particularia bona
dicitur ,

cificationem actus; et vult quod necessario movet obie- etiam non necessario movent volun-
esse, vivere, intelligere,
ctum undique bonum. Quod est verissimum simpliciter et tatem ad specificationem actus; possunt enim repudiari.
formaliter: ita enim necessario specificat, quod est obiective Sic tamen quod praedicta ut in pluribus non repudiantur: /
movere, quod impossibile est aliter se habere; quoniam sed voluntas in ea fertur, volitionis actu in illa tendit;
si

non potest non specificari actus voluntatis ab eo, ut patet, et raro nolitionis ut contingit in desperantibus et simi-
,

quamvis possit actus voluntatis non fieri. Unde cum in libus.

littera dicitur quod voluntas non potest non velle beati- VI. In responsione ad ultimum eiusdem articuli, notato
tudinem, ly non velle non sumitur negative, sed contra- quod esse, vivere, et huiusmodi, dupliciter sumi possunt.
rie, pro noile ut manifestant subiuncta verba in alio
idest : Primo, ut sunt quaedam particularia bona secundum seipsa.
membro, scilicet repudiari vel approbari. Sed quod falHt Et sic possunt, licet raro, repudiari, eo quod defectum ha-
aliquos hic, est indistinctio inter motionem ad specificatio- bent annexum alicuius boni quod appetitur, ut patet in
nem, et exercitium actus. occidentibus se: appetunt enim quoddam bonum, puta li-
IV. Circa doctrinam traditam in hoc articulo et praece- bertatem, cuius oppositum coniungitur suae vitae, etc. -Alio
dentibus, adverte quod, secundum quod voluntas respicit modo, ut suHt necessario connexa beatitudini. Et sic, quan-
duos motores, alterum ad exercitium, alterum ad specifica- tum est ex parte sui, non possunt repudiari sed si volun- :

tionem, dupliciter invenitur in ea naturalitas scilicet secun- : tas habeat actum in ea ut oportet quod habeat circa
sic,
dum determinationem ad exercitium et secundum determi- ; ea actum volitionis, sicut circa beatitudinem, propter ratio-
nationem ad speciem. Est enim voluntas naturaliter deter- nem in littera assignatam. Dixi autem quantum est ex parte
minata ad eliciendum actum aUquem, puta primum, etc. sui: quia licet haec sic connexa habeant sic tantam effica-
et est rursus naturaliter determinata ad obiectum aliquod, ciam ut necessitent ad specificationem , si tamen connexio
puta bonum, etc. Et hae determinationes ita se habent, illa incognita vel inconsiderata vel non sufficienter visa sit,

quod prima infert secundam, et non e converso. Si enim ab huiusmodi efficacia impeditur. Quod tamen non oportuit
voluntas determinata naturaliter est ad eliciendura actum, hic Auctorem exprimere: tum quia de obiecti efficacia ex
hoc non est nisi respectu obiecti ad quod naturaliter de- parte sui est sermo; quia semper subintelligitur debita
,

terminata est: sed si determinata est naturaliter ad obie- approximatio, ex cuius defectu provenit hoc.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE NECESSITATE AB INFERIORI APPETITU
Infra, qu. Lxxvii, art. 7; De Verit., qu. v, art. 10; qu. xxii, art. 9, ad 3, 6.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Sed contra est quod Gen. iv*: Subter
dicitur Vers. 7.

voluntas ex necessitate moveatur a pas- te erit appetitus tuus, et tu dominaberis illius. Non
sione appetitus inferioris. Dicit enim ergo voluntas hominis ex necessitate movetur
Vers. 19. S^Apostolus, i?om. VII*: Non enini quod ab appetitu inferiori.

volo bonum, hoc ago ; sed qiiod odi maliim, illud Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Qu. IX, art.2.

facio : quod dicitur propter concupiscentiam, quae est,passio appetitus sensitivi movet voluntatem
est passio quaedam. Ergo voluntas ex necessitate ex ea parte qua voluntas movetur ab obiecto:
movetur a passione. inquantum scilicet homo aliquafiter dispositus per
Cap. V, n. 17. - Praeterea, sicut dicitur in III Ethic. *, qualis
2. passionem, iudicat aliquid esse conveniens et bo-
S. Th. lect. xiii.
unusquisque est talis Jinis videtur ei. Sed non
, num, quod extra passionem existens non iudica-
est in potestate voluntatis quod statim passionem ret. Huiusmodi autem immutatio hominis per pas-

abiiciat.Ergo non est in potestate voluntatis quod sionem duobus modis contingit. Uno modo, sic
non velit * illud ad quod passio se inclinat. quod totaliter ratio ligatur, ita quod homo usum
3. Praeterea, causa universalis non applicatur ratiohis non habet sicut contingit in his qui pro-
:

ad effectum particularem nisi mediante causa par- pter vehementem iram vel concupiscentiam fu-
ticulari unde et ratio universalis non movet
:
riosi vel amentes fiunt, sicut et propter aliquam
nisi mediante aestimatione particulari, ut dicitur in aliam perturbationem huiusmodi
corporalem ;

Cap. XI, n. 4.-

III ^de Anima *. Sed sicut se habet ratio univer- enim passiones non sine corporali transmutatione
S.Th. lect. XVI.

salis ad aestimationem particularem, ita se habet accidunt. Et de talibus eadem est ratio sicut et de
voluntas ad appetitum sensitivum. Ergo ad ali- animalibus brutis, quae ex necessitate sequuntur
quod particulare volendum non movetur volun- impetum passionis: in his enim non est aliquis ra-
tas nisi mediante appetitu sensitivo. Ergo si ap- tionis motus, et per consequens nec voluntatis.

petitus sensitivus per aliquam passionem adsit Aliquando autem ratio non totaliter absorbetur
ahquid dispositus, voluntas non poterit in con- a passione, sed remanet quantum ad aliquid
trarium moveri. iudicium rationis liberum. Et secundum hoc re-

a) velit. - vult .\BCFGHIKLpD.

 88 QUAESTIO X, ARTICULUS IV
manet aliquid de motu
Inquantum voluntatis. vel pars sensitiva totaliter subiicitur rationi, sicut
ergo ratio manet libera et passioni non subie- contingit in virtuosis; vel e converso ratio tota-
cta, intantum voluntatis P motus qui manet, non liter absorbetur a passione, sicut accidit in amen-
ex necessitate tendit ad hoc ad quod passio in- tibus. Sed aliquando, etsi ratio obnubiletur a pas-
D. 981. clinat *. Et sic aut motus voluntatis non est in sione, remanet tamen aliquidrationis liberum. Et
homine, sed sola passio dominatur aut, si motus : secundum hoc potest aliquis vel totaliter passio-
voluntatis sit, non ex necessitate sequitur pas- nem repellere vel saltem se tenere ne passio-
;

sionem. nem sequatur. In tali enim dispositione, quia homo

Ad primum ergo dicendum quod, etsi voluntas secundum diversas partes animae diversimode
non possit facere quin motus concupiscentiae in- disponitur, aliud ei videtur secundum rationem,
surgat, de quo Apostolus dicit Rom. vii, Qiiod et secundum passionem.
aliud
odi malum, illiid facio idest conciipisco ; tamen
, Ad
tertium dicendum quod voluntas non solum
potest voluntas non velle concupiscere, aut con- movetur a bono universali apprehenso per ratio-
cupiscentiae non consentire. Et sic non ex ne- nem, sed etiam a bono apprehenso per sensum.
cessitate sequitur concupiscentiae motum. Et ideo potest moveri ad aliquod particulare bo-
Ad secundum dicendum quod, cum in homine num absque passione appetitus sensitivi. Multa
duae sint naturae, intellectualis scilicet ^f
et sen- enim volumus et operamur absque passione, per
sitiva,quandoque quidem est homo aliqualis uni- solam ^ electionem ut maxime patet in his in
:

formiter secundum totam animam quia scilicet : quibus ratio renititur passioni.

P) voluntatis. - voluntas AGIpBCDH. 3) solam. - appetitus addunt Pa. - Pro maxime paiet, solum patet I.

f) scilicet.
- Om. ABDEFHIKL. patet PFpG et a.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA doctrinam, adverte quod inde habes
tertii articuli sequenter posset peccare et benefacere. Quod non est in-
quam liberum sit, tam in 'delectabilibus quam in con- telligibile:implicat enim esse actum liberi arbitrii absque
trariis secundum tactum, velle et noUe. Passiones enim hu- rationis usu.
iusmodi aut totaliter absorbent rationem, et sic nihil vo- Secundo igitur intelligi possunt, ut bonum apprehensum
luntatis restat : aut aliquid eius relinquunt, et sic libertatis per sensum permittatur concurrere cura apprehenso per
tantundem dimittunt. Et quamvis tunc, propter dispositio- rationem in idem motivum, ita quod motivum voluntatis
nem subiecti, voluntas maxime inclinetur ad actum conso- non solum est bonum universale apprehensum per ratio-
num appetitui sensitivo quia tamen libera restat, miraculo
;
nem sua puritate, sed etiam coniunctum cum bono ap-
in
non est opus ad non eliciendum huiusmodi actum, ut prehenso per sensum. Et hic est sensus verus et intentus.
" Ad probat. 3*" Gregorius de Arimino, in I Sent., dist. i, qu. 11, art. 2*, Verus quidera, quia sicut intellectus movetur a phantasmate
rationis 1" con- putavit. non secundum se, sed secundum quod stat sub lumine
tra 2" conclus.
II. Circa illa verba, scilicet, Voluntas non soltim movetur intellectus agentis, qui est verus eius motor; ita bonum
a bono universali apprehenso per rationem, sed a bono ap- particulare apprehensum non secundum se sed secun-
, ,

* Resp. ad 3. prehenso per sensum, dicta in articulo tertio * eiusdem de- dum quod substat universali apprehenso per rationem,
cimae quaestionis, adverte quod dupliciter intelligi possunt. quod est verura voluntatis motivum, movet voluntatera.
Primo ut bonum apprehensum per sensum et bonum
, , Intentus autem, quia ex hoc interimitur similitudo in argu-
apprehensum per rationem, sint duo motiva voluntatis, sic mento obiecta, inter voluntatem appetitumque sensitivum,
quod quandoque voluntas ab uno quandoque ab altero ,
et rationem universalem ac particularem. Nam voluntas ab
movetur. Et hic sensus repugnat supradictis, et est falsus. utraque simul ratione movetur, ac per hoc non indiget ap-
Qu. IX, art.5. Repugnat quidem, quia iam* dictum probatumque est quod petitu particulari. Ratio vero universalis, inquantum huius-
nullum corporeum potest movere directe voluntatem. Fal- modi (sic enira distinguitur contra rationem particularem),
sus vero est, quia, si sensus solus possit movere volunta- nunquam particulare attingit et propterea particulari eget
;

tem, tunc homo posset velle absque rationis usu; et con- ratione ut ad particulare descendat.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VOLUNTAS MOVEATUR DE NECESSITATE AB EXTERIORI MOTIVO
QUOD EST DEUS
Part. I, qu. Lxxxiii, art. i, ad 3; De Verit., qu. xxiv, art. i, ad 3; De Malo, qu. vi, ad 3.

rDquartum sic proceditur. Videtur quod hoc est imicuique rei naturale "^, quod Deus tn ea
voluntas ex necessitate moveatur a Deo. operatur, ut Augustinus dicit, XXVI Contra Fau-
'Omne enim agens cui resisti non potest, stum Ergo voluntas ex necessitate vult omne
*. Cap. m.

^ex necessitate movet. Sed Deo, cum sit illud ad quod a Deo movetur.
infinitae virtutis, resisti non potest: unde dicitur 3. Praeterea, possibile est quo posito non se-
Vers. 19. Rom. IX *, Voluntati eius quis resistit? Ergo Deus -quitur impossibile. Sequitur autem impossibile, si
ex necessitate movet voluntatem. ponatur quod voluntas non velit hoc ad quod
Praeterea, voluntas ex necessitate movetur
2. Deus eam movet: quia secundum hoc ^, operatio
Art. 2, ad 3. in illa quae naturaliter vult, ut dictum est *. Sed Dei esset inefficax. Non ergo est possibile volun-

a) naturale. - natura ABCDEFGHIL. P) quia secundum hoc. - secundum quod scilicet ACILpBDH, se-
cundum scilicet quod GsB, quod scilicet E, quia scilicet FKsD.
 QUAESTIO X, ARTICULUS IV 89
tatem non velle hoc ad quod Deus eam movet. Ad primum ergo dicendum quod voluntas divina
Ergo necesse est eam hoc velle. non solum se extendit ut aliquid fiat per rem
Vers. 14. Sed contra est quod dicitur £cc//. XV*: Deus quam movet, sed ut etiam " eo modo fiat quo
ab initio constituit hominem, et reliquit eum in congruit naturae ipsius. Et ideo magis repugnaret
manu consilii sui. Non ergo ex necessitate movet divinae motioni, si voluntas ex necessitate move-
voluntatem eius. retur, quod suae naturae non competit; quam si
Respondeo dicendum quod, sicut Dionysius di- moveretur libere, prout competit suae naturae.
'S.Th.lect.xxni. cit, IV cap. de Div. Nom.
ad providentiam di-
*, Ad secundum dicendum quod naturale est uni-
vinam non pertinet naturam rerum corrumpere, cuique quod Deus operatur in ipso ut sit ei na-
sed servare. Unde omnia movet secundum eorum turale sic enim unicuique convenit aliquid, se-
:

conditionem ita quod ex causis necessariis per

: cundum quod Deus vult quod ei conveniat. Non
^

motionem divinam consequuntur effectus ex ne- autem vult quod quidquid operatur in rebus, sit
cessitate ex causis autem contingentibus sequun-
; eis naturale, puta quod mortui resurgant. Sed hoc

tur effectus contingenter. Quia igitur voluntas est
activum ^ principium non determinatum ad unum,
sed indifferenter se habens ad multa, sic Deus
ipsam movet, quod non ex necessitate ad unum
determinat, sed remanet motus eius contingens
vult unicuique esse naturale, quod potestati divi-
nae subdatur.
Ad tertium dicendum quod, si Deus movet vo-
luntatem ad aliquid, incompossibile est huic posi-
tioni quod voluntas ad illud non moveatur. Non
^-

et non necessarius, nisi in his ad quae naturaliter tamen est impossibile simpliciter. Unde non sequi-
movetur. tur quod voluntas a Deo ex necessitate moveatur.

Y) activum.
- actuum ADGHpBF. C) incompossibile est huic positioni. - impossibile est hoc poni L,
S) etiam. - Om. codices. impossibile est poni P; pro incompossibile , impossibile HIKpEsD et
e) secundum. - Om. F. ed. a.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.

 go QUAESTIO XI, ARTICULUS I

QUAESTIO UNDECIMA
DE FRUITIONE, QUAE EST ACTUS VOLUNTATIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de fruitione *. Secundo: utrum soli rationali creaturae conve-
D
* Cf. qu. VIII, In-
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. niat, an etiam animaiibus brutis.
Primo : utrum frui sit actus appetitivae poten- Tertio: utrum fruitio sit tantum ultimi finis.
tiae. Quarto: utrum sit solum finis habiti.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM FRUI SIT AGTUS APPETITIVAE POTENTIAE
I Sent., dist. i, qu. i, art. i.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod men fruitionis derivatum videtur. - Fructus autem
fruinon sit solum appetitivae potentiae. sensibilis est id quod ultimum ex arbore expectatur,
Frui enim nihil aliud esse videtur quam et cum quadam suavitate percipitur. Unde fruitio
fructum capere. Sed fructum humanae pertinere videtur ad amorem vel delectationem
» vitae, qui est beatitudo, capit " intellectus, in cuius quam aliquis habet de ultimo expectato, quod est
Qu. III, art. 4. actu bcatitudo consistit, ut supra * ostensum est. finis. Finiset bonum est obiectum appetiti-
autem
Ergo frui non est appetitivae potentiae, sed in- vae potentiae. Unde manifestum est quod fruitio
tellectus. est actus appetitivae potentiae.
2. Praeterea, quaelibet potentia habet proprium Ad primum ergo dicendum quod nihil prohibet
finem, qui est eius perfectio sicut visus finis est : unum et idem, secundum diversas rationes, ad
cognoscere visibiie, auditus percipere sonos, et diversas potentias pertinere. Ipsa igitur visio Dei,
sic de aliis. Sed finis rei est fructus eius. Ergo inquantum est visio, est actus intellectus: inquan-
frui est potentiae cuiuslibet, et non solum appe- tum autem est bonum et finis, est voluntatis obie-
titivae. •
ctum. Et hoc modo est eius fruitio *. Et sic hunc 'D. 271, 308, 656.

3. Praeterea, fruitio delectationem quandam finem intellectus consequitur tanquam potentia

''
T
importat. Sed delectatio sensibilis pertinet ad sen- agens: voluntas autem tanquam potentia movens
sum, qui delectatur in suo obiecto: et eadem ratio- ad finem, et fruens fine iam adepto.
P ne, delectatio intellectualis P ad intellectum. Ergo Ad secundum dicendum quod perfectio et finis
fruitio pertinet ad apprehensivam potentiam et , cuiuslibet alterius potentiae, continetur sub obie-
non ad appetitivam. cto appetitivae, sicut proprium sub communi, ut
Sed contra est quod Augustinus dicit, I de dictum est supra *. Unde perfectio et finis cuius- Qu. IX, art. i.

*
Cap. IV.
Cap. X, XI
Doctr. Christ. *, et in X de Trin.**: Frui est amore libet potentiae, inquantum est quoddam bonum,
inhaerere alicui rei propter seipsam. Sed amor pertinet ad appetitivam. Propter quod appetitiva
pertinet ad appetitivam potentiam. Ergo et frui potentia movet alias ad suos fines ; et ipsa con-
est actus appetitivae potentiae. sequitur finem, quando quaelibet aliarum pertingit
Respondeo dicendum quod fruitio et fructus ad ad finem.
idem pertinere videntur, et unum ex altero deri- Ad tertium dicendum quod in delectatione duo
vari. Quid autem a quo, nihil ad propositum re- sunt: scilicet perceptio convenientis, quae pertinet
fert; nisi quod hoc probabile videtur, quod id quod ad apprehensivam potentiam et complacentia ;

magis est manifestum, prius etiam fuerit nomina- eius quod conveniens. Et hoc pertinet
oflfertur ut
tum. Sunt autem nobis primo manifesta quae sunt ad appetitivam potentiam, in qua ratio delecta-
sensibilia magis. Unde a sensibilibus fructibus no- tionis completur.

a) capit. - accipit Pa. f) sic hunc finem. - finem hunc Pa.

p) intellectualis. - intelligibilis codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis undecimae, adverte quod '

causaliter: vero significant formaliter amorem amicitiae.

illi
IN
Auctor, in corpore articuli, ex ratione fructus intulit so- Unde cum disputant, se invicem praedeclarare, ne
oportet,
lum quod fruitio ad appetitivam partem pertinet, nec deter- de se invicem rideant, quolibet putante alterum extra pro-
minavit an amorem an delectationem significet: quoniam positum loqui.
sat erat suae quaestioni quod ad appetitum spectaret. Ae- Suasio autem Scoti, in I Sent., dist. i, qu. m, ex con-
quivocari tamen scito vocabulum hoc apud Thomistas et structione scilicet quia fruor construitur cum ablativo si-
:

Scotistas. Nos enim fruitionis nomine significamus delecta- gnificante obiectum ex vi transitionis; ergo significat actum,
tionem, formaliter loquendo, amorem autera connotative et puta amorem, et non passionem, puta delectationem (di-
 :

QUAESTIO XI, ARTICULUS II 91

ciiur enim fruor Deo, sicut atno Deum, et non sicut de- sive igitur frui pro amore formaliter sumi potest proprie :

lector de Deo) haec, inquam, suasio nihil habet suasionis,

: autem non, nisi aequivocando ad placitum.
quoniam constructio haec transitiva non est nisi possessive, II. In responsione ad secundum eiusdem primi articuli,

grammatice loquendo. Construitur enim cum ablativo vel disce quod, quia bonum est commune ad omnia genera,
genitivo, ex eo quod est deponens possessivum. Unde ex sicut et ens sicut quaelibet perfectio, quilibet finis, quod-
;

hoc non habetur quod significat actum, sed stat quod si- libet obiectum, secundum suam specialem rationem habet
gnificet passionem per modum possessionis. Et vere sic est: rationem entis, ita et boni: videre enim et visibile, ut sic,
frui enim, importando delectationem, denotat rem qua frui- sunt entia et bona. Et notificatio huius est, quia quaelibet
mur, a nobis possideri. potentia appetit naturaliter suam perfectionem, suum finem,
Longe autem perspicuum magis erat a grammaticis et suum obiectum, ut sic. Unde verum, inquantum verum,
oratoribus persuaderi quod nos dicimus: nominibus enim quia est naturali appetitu appetitum ab intellectu est spe- ,

'Aristot. Topic. utendum est ut plures *. Constat autem frequentiSsimo cies boni: et similiter visibile, et intelligere, et videre, et
lib. VI, cap. X
n. 8. grammaticorum usu non nisi ad delectationem spectare reliqua. Quia ergo ista sunt boni species, et continentur sub
Cf. Aug. de unde et dicunt quod significat cum gaudio uti *. Non enim bono communi, quod est obiectum voluntatis, ut pro-
in
Trin., lib
cap. XI. dicimus fruor cantu, idest amo cantum : sed, idest delecta- pria sub communi, dupliciter appetuntur: primo, appetitu
ctionem percipio de cantu. Neque cum dicitur: Veni, frua- naturali, ab his quorum sunt bona propria; secundo, appe-
• Vers. iS. mur cupitis amplexibus, Proverb. cap. vii *, invitamur ad titu animali, a voluntate, sub cuius obiecto continentur.
amandum sed ad delectationem percipiendam. Et Paulus,
: Et propterea sequuntur illa duo quae in littera exprimuntur.
'AdPhiiem.vets. cum Philemoni dicit: Ego te fruar in Domino *, non ego In reliquis quaestionis undecimae articulis nihil scriben-
te amabo, sed ego de te delectabor in Domino, sonat. Abu- dum occurrit.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM FRUI CONVENIAT TANTUM RATIONALI CREATURAE,
AN ETIAM ANIMALIBUS BRUTIS
I Sent., dist. i, qu. iv, art. i.

»D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod potentias ad suos actus. Unde manifestum est quod
frui solummodo
hominum. Dicit enim
sit in his quae cognitione carent, quamvis pertingant
' Cap. XXII. ^^Augustinus, in I de Doct. Christ. *, quod ad finem, non invenitur fruitio finis; sed solum
^nos homines sumus qiii fruimur et uti- in his quae cognitionem habent.
mur. Non ergo alia animalia frui possunt. Sed cognitio finis est duplex perfecta, et imper- :

2. Praeterea, frui est ultimi finis. Sed ad ul- fecta. Perfecta quidem, qua non solum cognoscitur
timum finem non possunt pertingere bruta ani- id quod est finis et bonum, sed universalis ratio
malia. Ergo eorum non est frui. finis et boni: et cognitio est solius rationalis
talis
Praeterea, sicut appetitus sensitivus est sub
3. naturae. Imperfecta autem cognitio est qua co-
intellectivo, ita appetitus naturalis estsub sensi- gnoscitur particulariter finis et ^ bonum: et talis
tivo. Si igitur frui " pertinet ad appetitum sensi- cognitio est in brutis animalibus. Quorum etiam
tivum, videtur quod pari ratione possit ad natura- virtutes appetitivae non sunt imperantes libere*; D. 724.

lem pertinere. Quod patet esse falsum: quia eius ^
non est delectari. Ergo appetitus
frui. Et ita non convenit brutis animalibus.
Sed co.ntra est quod Augustinus dicit, in libro
Qu. XXX. Octoginta trium Qiiaest. *: Frui quidem cibo et
qiialibet corporali voluptate, non absurde existiman-
tur et bestiae.
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut ex praedictis *
habetur, frui non est actus potentiae pervenientis
ad finem sicut exequentis, sed potentiae impe-
rantis executionem dictum est enim quod est
: Ad tertium dicendum quod appetitus sensitivus
appetitivae potentiae. In rebus autem cognitione
carentibus invenitur quidem potentia pertingens
ad finem per modum exequentis, sicut qua ^ grave
tendit deorsum et leve sursum. Sed potentia ad
quam pertineat * finis per modum imperantis, non
invenitur in eis; sed in aliqua superiori natura,
quae movet totam naturam per imperium,
sic
in habentibus cognitionem appetitus movet
sed secundum naturalem instinctum ad ea quae
sensitivi non est apprehenduntur '^, moventur. Unde rationali na-
turae convenit fruitio secundum rationem perfe-
ctam: brutis autem animalibus secundum rationem
imperfectam: aliis autem creaturis nullo modo.
Ad primum ergo dicendum, quod Augustinus
loquitur de fruitione perfecta.
Ad secundum dicendum quod non oportet quod
fruitio sit ultimi finis simpliciter: sed eius quod
habetur ab unoquoque pro ultimo fine.
consequitur aliquam cognitionem: non autem ap-
petitus naturalis, praecipue prout est in his quae
cognitione carent,
Ad quartum * dicendum, quod Augustinus ibi •
Arg. Sed con-
tra.
loquitur de fruitione imperfecta. Quod ex ipso
modo loquendi apparet: dicit enim quod/rwi non
sicut adeo absurde existimantur et bestiae, scilicet sicut
alias uti absurdissime dicerentur.

a) frui. - fruitio codices. 3) pertineat. - pertinet Pa.

p) eius. - Om. P. s) et. — aut codices.

Y) sicut
qua. - sicut omne L, quod H, sicut Pa. ?) apprchenduntur. — apprehendunt PEsD et a.
 ;

92 QVAESTIO XI, ARTICULUS III

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM FRUITIO SIT TANTUM ULTIMI FINIS

I Sent., dist. I, qu. n, art. i ; Ad Philem., lect. Ii.

»D TERTiUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod cimur frui. Unde Augustinus, in X de Trin.*,'c.ip.x
a fruitio " non sit tantum ultimi finis. Dicit dicit quodfruimur cognitis in quibus voluntas de-
Vers. 20. 'enim A^osXohi?,, ad Philem.*: Ita,frater, lectata conquiescit. Non autem quiescit simpliciter
\ego tefruar in Domino. Sed manifestum nisi in uUimo quia quandiu aliquid expectatur,
:

est quod Paulus non posuerat ultimum suum finem motus voluntatis remanet in suspenso, licet iam
in homine. Ergo frui non tantum est ultimi finis. ad aliquid pervenerit. Sicut in motu locali, licet
2.Praeterea, fructus est quo aliquis fruitur. illud quod est medium in magnitudine, sit prin-
* Vers. 22.
Sed Apostolus dicit, ad Galat.v*: Fructus Spiritus cipium et finis non tamen accipitur ut finis in
;

est caritas, gaudium, pax, et cetera huiusmodi P; actu, nisi quando in eo quiescitur.
quae non habent rationem ultimi finis. Non ergo Ad
primum ergo dicendum quod, sicut Augustinus
fruido est tantum ultimi finis. dicit in I de Doctr. Christ. *, « si dixisset te fruar, Cap. XXXIII. -
istr. , I

3. Praeterea, actus voluntatis supra seipsos et non addidisset in Domino, videretur finem di- sem., Xl"^!.'

reflectuntur: volo enim me velle, et amo me ama- lectionis in eo posuisse. Sed quia illud addidit,
"^ i

re. Sed frui est actus voluntatis: voluntas enim in Domino se posuisse finem, atque eo se frui
est per quam fruimur, ut Augustinus dicit X de significavit. » Ut sic fratre se frui dixerit non tan-
Cap. X. Trin. * Ergo aliquis fruitur sua fruitione. Sed frui- quam termino, sed tanquam medio.
tio non est ulfimus finis hominis, sed solum bo- Ad secundum dicendum quod fructus
aliter com-
num increatum, quod est Deus. Non ergo fruitio paratur ad arborem producentem, et aliter ad
est solum ultimi finis. hominem fruentem. Ad arborem quidem produ-
Sed contra est quod Augustinus dicit, X de centem comparatur ut effectus ad causam ad :

Cap. XI. Trin. *: Non fruitur si quis id qiiod in facultatem fruentem autem, sicut ^ ultimum expectatum et ®

voluntatis assumit, propter alitid appetit. Sed solum delectans. Dicuntur igitur ea quae enumerat ibi
ukimus finis est qui non propter aliud appetitur. Apostolus effectus quidam
, fructus ,
quia sunt
Ergo solius ultimi finis est fruitio. unde etfructus Spiritus
Spiritus Sancti in nobis,
'

Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, dicuntur: non autem ita quod eis fruamur tan-
ad rationem fructus duo pertinent: scilicet quod quam ultimo fine. - Vel aliter dicendum quod
sit ulrimum; et quod appetitum quietet quadam '^
dicuntur fructus secundum Ambrosium *, quia ,
Gloss. interlin.
ad Galat., cap.
dulcedine vel delectafione. Ultimum autem est propter se petenda sunt: non quidem ita quod V, vers. 22. - Cf.
Magistr., I Sent.,
simpliciter, et secundum quid: simpliciter quidem, ad beatitudinem non referantur sed quia in se- ;
dist. I.

quod ad aliud non refermr; sed secundum quid, ipsis habent unde nobis placere debeant.
quod est aliquorum ulfimum. Quod ergo est sim- Ad tertium dicendum quod, sicut supra * dictum
qu.
Qu.
II,
I, art. 8;
art. 7.
pliciter ulfimum, in quo aliquid delectatur sicut est, finis dicitur dupliciter :uno modo, ipsa res
in ultimo fine, hoc ^ proprie dicitur fructus: et alio modo, adeptio suntrei. Quae quidem non
eo proprie dicitur aliquis frui. - Quod autem in duo fines, sed unus finis, in se consideratus, et
seipso non est delectabile, sed tantum appetitur alteri applicatus. Deus igitur est ulfimus finis
in ordine ad aliud, sicut potio amara ad sanita- sicut res quae uldmo quaeritur: fruitio autem
tem; nullo modo fructus dici potest. - Quod au- sicut adeptio huius ultimi finis *. Sicut igitur non •
d. 621

tem in se habet quandam delectationem, ad quam est Deus, et fruiuo Dei; ita eadem
alius finis

quaedam praecedentia referuntur, potest quidem

'-
ratio fruitionis est qua fruimur Deo, et qua frui-
aliquomodo dici fructus sed non proprie, et : mur divina fruitione. Et eadem rafio est de bea-
secundum completam rationem fructus ^, eo di- titudine creata, quae in fruifione consistit.

a) fruitio. - frui codices. - Pro Ita, Itaque codices et a. t) quaedam. - quidem codices.
- et cetera F, et l, et cetera et huiusmodi fructus. - Om. codices,
P) et cetera huiusmodi.
X,)

ceteri, et huiusmodi Pa. r,) dilectionis. -

delectationis PBKii, delectatianis vel dilectionis E,
- appetitivum ABCGHlLpD. Pro illud addidit , addidit in Domino Pa; eaedem pro eo, in eo^
f) appetitum.
3) hoc. - hoc quippe Pa. 0) sicut. - comparatur sicut codices. " t

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM FRUITIO SIT SOLUM FINIS HABITI

ro quartum sic proceditur. Videtur quod dium rei, sed spei. Ergo fruitio non est nisi finis
fruitio non sit nisi finis habiti. Dicit enim habiti.
Cap. XI. 'Augustinus, X de Trin.*, quod frui est 2. Praeterea, sicut dictum est*, fruifio non Art. 3.

\cum gaudio uti, non adhuc spei, sed est proprie nisi ultimi finis, quia solus ultimus
iam rei. Sed quandiu non habetur, non est gau- finis quietat appetitum. Sed appefitus non quieta-
 QUAESTIO
tur nisi in fine iam habito. Ergo fruitio,
loquendo, non est nisi finis habiti.
3. Praeterea, frui est capere fructum. Sed non
capitur fructus, nisi quando iam finis habetur.
Ergo fruitio non est nisi finis habiti.
Sed contra, frui est amore inhaerere alicui rei
Pfopt^t' seipsam ut Augustinus dicit *. Sed hoc
, qui nondum adipiscitur finem. Obiectum autem
lib. I, "cao^Yv"''
fi?*f cap. IV.
potest fieri etiam de re non habita. Ergo frui
potest esse etiam finis non habiti.
Respondeo dicendum quod frui importat com-
parationem quandam voluntatis ad ultimum fi-
nem, secundum quod voluntas habet aliquid pro
* D. 271. 656.
ultimo fine *. Habetur autem finis * dupliciter: uno
a
modo, perfecte; et alio modo, imperfecte. Perfecte
quidem, quando habetur non solum in intentione,
sed etiam in re: imperfecte autem, quando habe-
tur in intentione tantum. Est ergo perfecta fruitio
finis iam habiti realiter. Sed imperfecta estetiam
XI, ARTICULUS IV 93
proprie Ad primum ergo dicendum quod Augustinus lo-
quitur de fruitione perfecta.
Ad secundum dicendum quod quies voluntatis
dupliciter impeditur: uno modo, ex parte obiecti,
quia scilicet non est ultimus finis, sed ad aliud
ordinatur; alio modo, ex parte appetentis finem,
est quod dat speciem actui: sed ab agente de-
pendet modus agendi, ut sit perfectus vel imper-
fectus, secundum conditionem agentis. Et ideo
eius quod non est ultimus finis, fruitio est im-
propria, quasi deficiens a specie fruitionis. Finis
autem ultimi non habiti, est fruitio propria qui-
dem, sed imperfecta, propter imperfectum mo-
dum habendi ultimum finem.
Ad tertium dicendum quod finem accipere vel
habere dicitur aliquis ,non solum secundum
rem sed etiam secundum intentionem ut di-
, ,

finis non habiti realiter, sed in intentione tantum. ctum est *. In corpore.

a) finis. - ultimus finis Pa.

 94 QUAESTIO XII, ARTICULUS I

QUAESTIO DUODECIMA
DE INTENTIONE
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. vm, In- DEiNDE considerandum est de intentione *. Tertio utrum aliquis possit simul duo intendere.
:

trod.
Et circa hoc quaeruntur quinque. Quarto: utrum intentio finis sit idem actus
Primo utrum intentio sit actus intellectus, vel
: cum voluntate eius quod est ad finem.
voluntatis. Quinto utrum intenfio conveniat brutis ani-
:

Secundo : utrum sit tantum finis ultimi. malibus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM INTENTIO SIT ACTUS INTELLECTUS, VEL VOLUNTATIS
II Sent., dist. xxxviii, art. 3; De Verit., qu. xxii, art. i3.

»D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod movet ad finem unde dicimus architectorem, et
:

intentio sit actus intellectus, et non vo- omnem movere suo imperio alios
praecipientem,
* Vers. 22. Muntatis. Dicitur enim Matth. vi *: Si ad id quod ipse intendit '. Voluntas autem mo-
^oculus tuus fuerit simplex, totum corpus vet omnes alias vires animae ad finem, ut supra * Qu. IX, art.

tuum lucidum erit: ubi per oculum significatur habitum est. Unde manifestum est quod intentio
intentio , ut dicit Augustinus in libro de Serm. proprie est actus voluntatis.
• ub. II, cap. Dom. in Mont. * Sed oculus, cum sit instrumen- Ad primum ergo dicendum quod intentio nomi-
tum visus, significat apprehensivam potentiam. natur oculus metaphorice, non quia ad cognitio-
Ergo intentio non est actus appetitivae potentiae, nem perfineat'^; sed quia cognitionem praesuppo-
sed apprehensivae. nit, per quam proponitur voluntati finis ad quem

Praeterea, ibidem " Augustinus dicit quod

2. movet ; praevidemus quo tendere
sicut oculo
Matth.vi,vers. intcntio lumcn vbcatur a Domino, ubi dicit *: corporaliter debeamus.
23,
Si lumen quod in te est, tenebrae sunt, etc. Sed Ad secundum dicendum quod intentio dicitur lu-
lumen ad cognitionem pertinet. Ergo et intentio. men, quia manifesta est intendenti. Unde et opera
3. Praeterea, intentio designat ordinationem dicuntur tenebrae, quia homo scit quid intendit,
quandam in finem. Sed ordinare est rationis. sed nescit quid ex opere sequatur; sicut Augu-
Ergo intentio non pertinet ad voluntatem , sed stinus ibidem exponit.
ad rationem. Ad tertium dicendum quod voluntas quidem
4.Praeterea, actus voluntatis non est nisi vel non ordinat, sed tamen in aliquid tendit secun-
^ finis vel eorum quae sunt ad finem. Sed actus
P, dum ordinem rationis. Unde hoc nomen intentio
voluntatis respectu finis vocatur voluntas seu , nominat actum voluntatis, praesupposita ordina-
fruitio respectu
: autem eorum quae sunt ad fi- tione rationis ordinantis aliquid in finem.
nem, est elecfio a quibus diflfert intentio. Ergo
: Ad quartum dicendum quod intentio est actus
intentio non est actus voluntatis. voluntatis respectu finis. Sed voluntas respicit fi-
Sed contra est quod Augustinus dicit, in XI nem tripliciter. Uno modo, absolute : et sic dicitur
cap. IV, viii, de Trin. *, quod poluntatis intentio copulat corpus voluntas, prout absolute volumus vel sanitatem,
visum visui, et similiter speciem in memoria exi- vel quid aliud est huiusmodi. Alio modo con-
si

T stentem ad aciem animi interius "<

cogitantis. Est sideratur finis secundum quod in eo quiescitur:
igitur intentio actus voluntatis. et hoc modo fruitio respicit finem. Tertio modo
Respondeo dicendum quod intentio, sicut ipsum consideratur finis secundum quod est terminus
3 nomen sonat, significat in aliquid ^ tendere. In ali- alicuius quod in ipsum ordinatur: et sic intentio
quid autem tendit et actio movenfis, et motus respicit finem. Non enim solum ex hoc inten-
mobilis. Sed hoc quod motus mobilis in aliquid dere dicimur sanitatem, quia volumus eam: sed '^

tendit, ab actione movenfis procedit. Unde in- quia volumus ad eam per aliquid aliud perve-
tentio primo et principaliter pertinet ad id quod nire.

a.) ibidem. - idem ABDGL. e) quod - ad quod ipse

ipse intendit. tendit Pa.
- finis PFGa. ?) pertineat. - pertinet Pa.
P) vel finis.
— interioris ABCEFGHIKLpD. Tj) volumus. - absolute volumus F.
f) interius.
3) aliquid. - aliquem BK, aliud Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA responsionem ad quartum in articulo primo quae- Finis in primis, inquantum finis, ut hinc habes, conside-
duodecimae, adverte diligentissime distinctionem
stionis ratur tripliciter: ita quod, licet id quod est ad finem, ut
in littera positam: quoniam multa tiinc documenta habes. sic, non nisi uno modo consideretur et ametur; ipse tamen
 ,

QUAESTIO XII, ARTICULUS II, III 95

finis ut sic, tripliciter conslderatur, et triplici actu voluntas tionis spectat; quatenus vero non ultra ducit, ad fruitionem
fertur in fineni ut sic, scilicet volitione, fruitione et inten- quae quietem in termino significat quatenus autem
spectat, ;

tione. Ratio autem liuius est quia ad

rationem inte- finis ad ipsum alia ordinanda sunt, intentionem terminat.
grandam tria exiguntur, bonitas ipsa propter se amabilis Habes et hinc quod, cum id quod est ad finem absolute
et negatio ulterioris ordinis et terminatio aliorum ad
, amatur, finis rationem induit; et similiter cum in eo sistitur;
ipsum oportet enim finem ut sic propter se et non
:
, , et eodem modo cum appetitur ut per praecedentia assequen-
propter alium finem, et alia propter ipsum amari. Et finis dum. - Quomodo autem distinguuntur plures voluntatis
quidem quatenus propter se* amabilis est, ad actum voli- actus respectu eius quod est ad finem, inferius * dicetur. Qu. XI sqq.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM INTENTIO SIT TANTUM ULTIMIFINIS
D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ultimus, in quo quiescitur, qui est terminus to-
intentio sit tantum ultimi finis. Dicitur tius motus; modo, aliquod medium, quod
alio est
Sent. c. enim in libro Sententiarum Prosperi *: principium unius partis motus, et finis vel ter-
Clamor ad Dewn est iritentio cordis. minus Sicut in motu quo itur de A in C
alterius.
Sed Deus est ultimus finis humani cordis. Ergo per B, C est terminus ultimus, B autem est ter-
intentio semper respicit ultimum finem. minus, sed non ultimus. Et utriusque potest esse
2. Praeterea, intentio respicit finem secundum intentio. Unde etsi semper sit finis, non tamen
ad 4
ad"^"'
P"'"''- quod est terminus, ut dictum est *. Sed terminus oportet quod semper sit ulfimi finis.
habet rationem ultimi Ergo intentio semper re-
"'.
Ad ,primum ergo dicendum quod intentio cordts
spicit ultimum finem. diciturclamor ad Deum, non quod Deus sit obie-
3. Praeterea, sicut intentio respicit finem, ita ctum intentionis semper, sed quia est intentionis
et fruitio. Sed fruitio semper est ultimi finis. Ergo cognitor.- Vel quia, cum oramus, intentionem no-
et intentio. stram ad Deum dirigimus, quae quidem intentio
Sed contra, ultimus finis humanarum volun- vim clamoris habet.
Qu. I, art. tatum est unus, scilicet beatitudo, ut supra * di- Ad secundum dicendum quod terminus habet
ctum est. Si igitur intentio esset tantum ultimi rationem ultimi ^f; sed non semper ultimi re-
finis, non essent diversae hominum intentiones. spectu totius, sed quandoque respectu alicuius
Quod patet esse falsum. partis.
"
Art. praeced,
SeA 4.
Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, Ad tertium dicendum quod fruitio importat quie-
intentio respicit finem secundum quod est termi- tem ^ in fine ,
quod pertinet solum ad ultimum
? nus motus ^ voluntatis. In motu autem potest ac- finem. Sed intentio importat motum in finem,
cipi terminus dupliciter: uno modo, ipse terminus non autem quietem '. Unde non est similis rafio.

o) ultimi. ultimi finis PsF et a. f) ultimi,

- finis addunt PEFa. - Pro ultimi respectu totius, respe-
P) motus. motus respectu CEIpD, respectu pF, et motus respe- ctu ultimi totius AEFGIKLpD, respectu totius ultimi H.
ctu sF. 3) importat quietem. - importat quidem quietem quae est Pa.
e) quietem. — in quietem Pa,

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ALIQUIS POSSIT SIMUL DUO INTENDERE.
De Verit., qu. xiii, art. 3.

D TERTiUM sic PROCEDITUR. Videtur quod ex uno instrumento intendit duas utilitates: sicut
non possit aliquis simul plura intendere. lingua ordinatur et ad gustum et ad locutionem,
Dicit enim Augustinus, in libro de Serm. ut dicitur in II de Anima *. Ergo, pari ratione, 'Qm? VIII, n. 10.
li.lect.xviii.
' Lib. n, cap Dom. in Monte *, quod non potest homo ars vel ratio potest simul aliquid unum ad duos
XIV, XVI, XVII.
simul intendere Deum et commodum corporale. fines ordinare. Et ita potest aliquis simul plura
Ergo, pari ratione, neque aliqua alia duo. intendere.
2. Praeterea, intentio nominat motum volun- Respondeo dicendum quod aliqua duo possunt
tatis ad terminum. Sed unius motus non possunt accipi dupliciter: vel ordinataad invicem, vel ad
esse plures termini ex una parte. Ergo voluntas invicem ^ non ordinata. Et si quidem ad invicem ?

non potest simul multa intendere. fuerint ordinata, manifestum est ex praemissis
3. Praeterea, intentio praesupponit actum ra- quod homo potest simul multa intendere. Est enim
tionis sive intellectus. Sed non contingit simul intentio non solum finis ultimi, ut dictum est *, * Art. praeceA

Topic, lib. II
plura secundum Philosophum
" intelligere, Ergo *. sed etiam finis medii. Simul autem intendit ali-
l£ap. X, n. I.
etiam neque contingit simul plura intendere. quis et finem proximum, et ultimum sicut con- ;

Sed contra, ars imitatur naturam. Sed natura fectionem medicinae, et sanitatem.

a) plura. - multa FGI. P) ad invicem. - Omittunt PEa.

 :

96 QUAESTIO Xll, ARTICULUS IV

Si autem accipiantur duo ad invicem non ordi- quod non est unum secundum rem, potest accipi
nata, sic etiam simul homo potest plura intendere. ut unum secundum rationem. Intentio autem est
Quod patet ex hoc, quod homo unum alteri prae- motus voluntatis in aliquid praeordinatum in ra-
"^
eligit, quia melius est altero ^: inter alias autem tione ^ sicut dictum est *. Et ideo ea quae
' ^ sunt . .
Art.
.
^
I,
^
ad 3.

conditiones quibus aliquid est melius altero, una plura secundum rem, possunt accipi ut unus ter-
est quod ad plura valet: unde potest aliquid prae- minus intentionis, prout sunt unum secundum
eligi alteri, ex hoc quod ad plura valet. Et sic rationem: vel quia aliqua duo concurrunt ad in-
D. 198, 199.
manifeste homo simul plura intendit *. tegrandum aliquid unum, sicut ad sanitatem con-
Ad primum ergo dicendum quod Augustinus in- currunt calor et frigus commensurata vel quia ;

telligit hominem non posse simul Deum et com-
modum temporale intendere, sicut ultimos fines
Qu. I, art. 5.
quia, ut supra * oslensum est, non possunt esse
D. 624.
plures fines ultimi unius hominis *.
Ad secundum dicendum quod unius motus pos-
sunt ex una parte esse plures termini si unus
aliqua duo sub uno communi continentur, quod
potest esse intentum. Puta acquisitio vini et vestis
continetur sub lucro, sicut sub quodam communi:
unde nihil prohibet quin ille qui intendit lucrum,
simul haec duo intendat.,
, Ad tertium dicendum quod, sicut in Primo * -Qu.xii.art.io;

ad alium ordinetur: sed duo termini ad invicem dictum est, contingit simul plura intelligere, in- qli.' lxxxv, art.4!

non ordinati, ex una parte, unius motus esse non quantum sunt aliquo modo unum.
possunt. Sed tamen considerandum est quod id

f) altero.
— Om. codices. I
3) in ratione. - ratione codices.

Commentaria Carclinalis Caietani

CiRCA •decisionem tertii articuli eiusdem quaestionis duo- puta locutione, gustatione et lingua intellectus locutionem
;

decimae , omisso secundo articulo eiusdem dubium , et gustum simul intelligit, ut in uno uniuntur organo lin-
occurrit propter quid, cum voluntas non feratur nisi in guae; voluntas vero e contra unum linguae organum vult
cognita, et non feratur simul nisi in simul cognita ; de in- propter duo opera, locutionem scilicet et gustationem. Ita
tellectu negaturquod contingit multa simul intelligere, et quod, cum finis in operabilibus sit ut principium in spe-
de voluntate conceditur quod contingit multa simul inten- culabilibus, medium seu principium in intellectu plurium
dere. est unum: medium vero seu principium in intentione non
Ad hoc quod ratio est quia intellectus attingit
dicitur oportet esse unum, sed contingit esse plura. Et propterea
plura non nisi unum, voluntas vero ut plura. Existen-
ut de intentione conceditur pluralitas simul, quae negatur de
tibus siquidem tribus tam in intellectu quam in voluntate. intellectione.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM INTENTIO FINIS SIT IDEM ACTUS CUM YOLUNTATE EIUS
QUOD EST AD FINEM
Supra, qu. viii, art. 3; II Sent., dist. xxxviii, art. 4; De Verit., qu. xxii, art. 14.

quartum sic proceditur. Videtur quod

»D est qui per medium transit ad terminum, in rebus
non sit unus et idem motus intentio fi- naturalibus. Ergo et in rebus voluntariis idem
*nis, et voluntas eius quod est ad finem. motus est intentio finis, et voluntas eius quod
^p- "• ^]S^^]!^Dicit enim Augustinus, in XI de Trin. *, est ad finem.
quod voluntas videndi fenestram, finem habet fe- Respondeo dicendum quod motus voluntatis in
nestrae visionem; et altera est voluntas per fene- finem et in id quod est ad finem, potest consi-
stram videndi transeuntes. Sed hoc pertinet ad derari dupliciter. Uno modo, secundum quod vo-
intentionem, quod velim videre transeuntes per luntas in utrumque fertur absolute et secundum
fenestram: hoc autem ad voluntatem eius quod se. Et sic sunt simpliciter duo motus voluntatis
est ad finem, quod velim videre fenestram. Ergo in utrumque *. - Alio modo potest considerari se- •
d. 745, 754.

alius est motus voluntatis intentio finis ", et alius cundum quod voluntas fertur in id quod est ad
voluntas eius quod est ad finem. finem, propter finem. Et sic unus et idem subiecto
2. Praeterea, actus distinguuntur secundum motus voluntatis est tendens ad finem, et in id
obiecta. Sed finis, et id quod est ad finem, sunt quod est ad finem. Cum enim dico, Volo medi-
diversa obiecta. Ergo alius motus voluntatis est cinam propter sanitatem, non designo nisi unum
intenfio finis, et voluntas eius quod est ad finem. motum voluntatis. Cuius ratio est quia finis ratio
3. Praeterea, voluntas eius quod est ad finem, est volendi ea quae sunt ad finem. Idem autem
dicitur electio. Sed non est idem electio et inten- actus cadit super obiectum, et super rafionem
tio. Ergo non est idem motus intenfio finis, cum obiecti sicut eadem visio est coloris et luminis *,
: d. 829. •

voluntate eius quod est ad finem. ut supra * dictum est. Et est simile de intellectu: Qu.vm, art.3,

Sed contra, id quod est ad finem, se habet ad quia ^ si absoli^te principium et conclusionem con- p '

finem ut medium ad terminum. Sed idem motus sideret, diversa est consideratio utriusque; in hoc

a) finis. - Om. codices et a, — Pro voluntas, motus voluntatis AB ^) quia.

- qui codices et a.
GK, motus voluntas ceteri.
 QUAESTIO XII, ARTICULUS V 97
autem quod conclusioni propter principia assen- Ad tertium dicendum quod motus qui est unus
est unus actus intellectus tantum.
tit, subiecto, potest ratione differre secundum prin-
Ad PRiMUM ERGO DicENDUM quod Augustinus lo- cipium et finem, ut ascensio et descensio, sicut
quitur de visione fenestrae, et visione transeuntium dicitur in III Physic* Sic igitur inquantum motus * Cap. III, n. I.
S. Th. lect. IV.
per fenestram, secundum quod voluntas in utrum- voluntatis fertur in id quod est ad finem, prout
que absolute fertur. ordinatur ad finem, est eiectio. Motus autem vo-
dicendum quod finis, inquantum
Ad secundum luntatis qui fertur in finem, secundum quod acqui-
est res quaedam, est aliud voluntatis obiectum riturper ea quae sunt ad finem, vocatur intentio.
quam id quod est ad finem. Sed inquantum est Cuius signum est quod intentio finis esse potest,
ratio volendi id quod est ad finem, est unum et etiam nondum determinatis his quae sunt ad fi-
idem obiectum. nem, quorum est electio.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA quarti articuli dedsionem, revideto quod scripsi sic se habent sicut descensus et ascensus: intentio enim
superius in qu. viii, art. 3 *. descendit a principio ad ea quae sunt ad ipsum; electio
Circa responsionetn ad tertium, nota responsionem da- vero ab his ascendit ad finem, omnium principium. Et
tam, ut ex ea habeas quod actus voluntatis in finem in- signum affertur in littera, quia quandoque intendimus, non
tentionis nomine significatus importat motum in finem
, electis adhuc mediis ad intentum, ut patet in quotidiana
ut terniinum aliorum, ita quod motus iste primo attingit experientia.
terminum, et deinde terminabilia in ipsum: electio vero e De quinto articulo nihil scribendum occurrit.
contra primo attingit terminabilia, et deinde terminum. Et

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM INTENTIO CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS
II Sent., dist. xxxviii, art. 3.

•d quintu.m sic proceditur. Videtur quod quod finem id quod movetur ad

dicitur intendere
bruta animalia intendant finem. Natura finem ab sic natura dicitur intendere finem,
alio,
*enim in his quae cognitione carent, ma- quasi mota ad suum finem a Deo, sicut sagitta
j(gis distat a rationali natura, quam natura a sagittante. Et hoc modo etiam bruta animalia
sensitiva, quae est in animalibus brutis. Sed na- intendunt finem, inquantum moventur instinctu »
tura intendit finem etiam in his quae cognitione naturali ad aliquid. - Alio modo, intendere finem
•Cap.viii.-S.Th. carent ut probatur in II Physic. * Ergo multo
, est moventis: prout scilicet ordinat motum alicuius,
lecl. XIII, XIV.
magis bruta animalia intendunt finem. vel sui vel alterius, in finem. Quod est rationis
2. Praeterea, sicut intentio est finis, ita et tantum. Unde per hunc modum bruta non inten-
fruitio. Sed fruitio convenit brutis animalibus, ut dunt finem, quod est proprie et principaliter in-
Qu. XI, art. :
dictum est *. Ergo et intentio. tendere, ut dictum est *. Ibid.

3. Praeterea, eius est intendere finem, cuius Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro-
est agere propter finem: cum intendere nihil sit cedit secundum quod intendere est eius quod
Sed bruta animalia agunt
nisi in aliud tendere. movetur ad finem.
propter finem movetur enim animal vel ad ci-
: Ad secundum dicendum quod friiitio non importat
bum quaerendum, vel ad aliquid huiusmodi. Ergo ordinationem alicuius in aliquid, sicut intentio;
bruta animalia intendunt finem. sed absolutam quietem in fine.
I Sed contra, intentio finis importat ordinatio- Ad tertium dicendum quod bruta animalia mo-
nem alicuius in finem; quod est rationis. Cum ventur ad finem, non quasi considerantia P quod
igitur bruta animalia non habeant rationem, vi- per motum suum possunt consequi finem, quod
detur quod non intendant finem. est proprie intendentis: sed concupiscentia finemTf
Art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum naturali instinctu, moventur ad finem quasi ab
est, intendere est in aliud tendere; quod quidem alio mota, sicut et cetera quae moventur natu-
est et moventis, et moti. Secundum quidem igitur raliter.

a) instinctu. - ab instinctu **. f) concupiscentia finem. - concupiscendo K, concupiscentes pF, con-

considerantia. - considerantes
P)
ABCDFGILpH, considerando K. - cupiscentes finem ceteri, quasi concupiscentes finem ed. a, quasi con-
Pro posstint, possint P. cupiscentia P.

•(^•-

Sotimae Theol. D. Thomae T. III. i3

 :

98 QUAESTIO XIII, ARTICULUS I

9UAESTIO DECIMATERTIA
DE ELECTIONE, QUAE EST ACTUS VOLUNTATIS
RESPECTU EORUM QUAE SUNT AD FINEM
IN SEX ARTICULOS DIVISA

CONSEQUENTER considerandum est de actibus Secundo: utrum electio conveniat brutis ani-
voluntatis qui sunt in comparatione ad ea malibus.
• Cf. qu. viii, In-
trod.
quae sunt ad finem *. Et sunt tres: eligere, con- Tertio: utrum electio sit solum eorum quae
sentire, et uti. Electionem autem praecedit con-
sunt ad finem, vel etiam quandoque finis.
silium. Primo ergo considerandum est de electio-
Quarto: utrum electio sit tantum eorum quae
• Qu. «»• ne: secundo, de consilio *; tertio, de consensu
•• Qu per nos aguntur.
* Qu. XVI. quarto, de usu *.
Quinto: utrum electio sit solum possibilium.
Circa electionem quaeruntur sex.
Primo: cuius potentiae sit actus, utrum volun- Sexto: utrum homo ex necessitate eligat, vel
tatis vel rationis. libere.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM ELECTIO SIT ACTUS VOLUNTATIS, VEL RATIONIS
Part. I, qu. Lxxxiii, art. 3; II Sent., dist. xxiv, qu. i, art. 2; De Verit., qu. xxii, art. i5; III Ethic, lect. vi, ix;
VI Ethic, lect. 11.

PROCEDiTUR. Videtur quod

D PRLMUM sic et corpore compositum esse , neque vero corpus
electio non
actus voluntatis, sed ra-
sit esse secundum seipsum, neque animam solam, sed
tionis. Electio enim coUationem quan- utrumque; ita et electionem. Est autem conside-
dam importat, qua unum alteri prae- randum in actibus animae, quod actus qui est
fertur. Sed conferre est rationis. Ergo electio est unius potentiae vel habitus, recipit
essentialiter
rationis. formam et speciem a superiori potentia vel ha-
2. Praeterea, eiusdem est syllogizare et con- bitu, secundum quod ordinatur inferius a supe-
« cludere. Sed syllogizare " in operabilibus est ra- riori : si enim aliquis actum fortitudinis exerceat
tionis. Cum igitur electio sit quasi conclusio in propter Dei amorem , actus quidem ille mate-
• cap. III, n. 9. operabilibus ut dicitur in VII Ethic. *, videtur
, rialiter est fortitudinis, formaliter vero caritatis.
-S.Th. lect. lu. ^ -^ / *
1
Manifestum est autem quod ratio quodammodo
•

quod sit actus rationis.

3. Praeterea, ignorantia non pertinet ad vo- voluntatem praecedit * et ordinat actum eius , D. 770.

luntatem, sed ad vim cognitivam. Est autem quae- inquantum scilicet voluntas in suum obiectum
cap. I, n.15.- dam isnorantia electionis, ut dicitur in III Ethic* tendit secundum ordinem rationis, eo quod vis
S.Th. lect. III.
Ergo videtur quod electio non pertineat ad vo- apprehensiva appetitivae suum obiectum reprae-
luntatem, sed ad rationem. sentat. Sic igitur ille actus quo voluntas tendit
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III in aliquid quod proponitur ut bonum, ex eo quod
• Cap.iii, n.19. Ethic. *, quod electio est desiderium eoriim quae per rationem est ordinatum ad finem, materia-
S. Th lect. IX.
sunt in nobis. Desiderium autem est actus volun- liter quidem est voluntatis, formaliter autem ra-
tatis. Ergo et electio. tionis *. In huiusmodi autem substantia actus ma- D. 541.

Respondeo dicendum quod in nomine electionis terialiter se habet ad ordinem qui imponitur a

importatur aliquid pertinens ad rationem sive in- superiori potentia. Et ideo electio substantialiter
P tellectum ^ et aliquid pertinens ad voluntatem: non est actus rationis, sed voluntatis: perficitur
Cap
,ap. II, n. 5 dicit enim Philosophus, in VI Ethic.*, quod electio enim electio in motu quodam animae ad bonum
S. Th. lect. II

est appetitivus intellectus, vel appetitus intellectivus. quod eligitur ^. Unde manifeste actus est appe-
Quandocumque autem duo concurrunt ad aliquid titivae potentiae.
unum constituendum, unum eorum est ut formale Ad primum ergo DicENDUM'quod electio importat
Nemesius, de respectu alterius. Unde Gregorius Nyssenus * dicit collationem quandam praecedentem non quod :

mn"li\ib/^', quod electio neque est appetitus secundum se- essentialiter sit ipsa collatio.
cap. IV.
ipsam, neque consilium solum, sed ex his aliquid Ad secundumDicENDUM quod conclusio etiam *
compositum. Sicut enim dicimus animal ex anima syllogismi qui fit in operabihbus, ad rationem per-

a) Sed syllogi^are. - Syllogi^are autem Pa. •f)

eligitur. — motus autem animae in aliquid sub ratione boni, est
intellectum. - intellectivam AHIK, intelligentiam E, ad intelle- ipsius voluntatis, quia obiectum voluntatis est bonum addit E.
P)
ctum Pa, S) etiam. - Omittunt PHKa. - Pro qui, quae PFKa.
 : :

QUAESTIO XIII, ARTICULUS II 99

tinet; et dicitur sententia vel iudicium, quam se- Ad TERTiUM DiCENDUM quod ignorantia dicitur
quitur ^ electio. Et ob hoc ipsa conclusio pertinere esse electionis, non quod ipsa electio sit scientia
videtur ad electionem, tanquam ad consequens. sed quia ignoratur quid sit eligendum.

s) quain sequitur. - quod sequitur C, ad quod consequitur E.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA quaestionis decimaetertiae ordinem, et actuum nu- silio, utpote causa ,
quam de electione tractandum videa-
meratorum numerum et ordinem, plura sunt dicenda, tur; ordo tamen doctrinae habet quod prius de ipsa ele-
Cf.quaesit.sqq.
sn. ad
sa. qu. xvi
nii. irvl
sed locis propriis
' '
reservanda*.
.
Nunc illud tantum dicendum ctione secundum se, et deinde de eius causa tractetur. Et
inclus. est, quare pnus de electione quam de consilio tractandum merito: ut prius tractetur quid est, et deinde causa extrin-
sit, cum consilium praecedat electionem. seca illius. Unde in sequentibus prius Auctor tractat de
Ad hoc breviter dicitur quod, licet absolute consilium actibus seu passionibus, et de rebus, et deinde de causis
sit prius electione, et eius causa; ac per hoc, prius de con- earum.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ELECTIO CO,NVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS
11 Sent., dist. XXV, art. i, ad 6, 7; V Metaphys., lect. xvi; III Ethic, lect. v.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod electio sit respectu plurium quae eligi possunt.
electio brutis animalibus conveniat. Ele- Et ideo in his quae sunt penitus determinata ad
ctio enim est appetitus aliqiiorum pro- unum, electio locum non habet. Est autem diffe-
cap.
Cap. II,
III,
n. 9
n. 20.
pter Jinem, ut dicitur in III Ethic. * Sed rentia inter appetitum sensitivum et voluntatem,
S.Th.-iect.v, IX.
bruta animalia appetunt aliquid propter finem quia, ut ex praedictis * patet, appetitus sensitivus • Qu.
ad 3.
agunt enim propter finem, et ex appetitu. Ergo est determinatus ad unum aliquid ^ particulare se-
in brutis animalibus est electio. cundum ordinem naturae; voluntas autem est qui-
2. Praeterea, ipsum nomen electionis signifi- dem, secundum naturae ordinem, determinata ad
care videtur quod aliquid prae aliis accipiatur. unum commune, quod est bonum, sed indetermi-
Sed bruta animalia accipiunt aliquid prae aliis: nate se habet respectu particularium bonorum *. D. 229.

sicut manifeste apparet quod ovis unam herbam Et ideo proprie voluntatis est eligere: non autem
comedit, et aliam refutat. Ergo in brutis anima- appetitus sensitivi, qui solus est in brutis anima-
libus est electio. libus. Et propter hoc brutis animalibus electio non
Cap. Praeterea, ut dicitur in VI Ethic. *, ad pru-
3. convenit.
3. Tih. lect. X.
dentiam pertinet quod aliquis bene eligat ea quae Ad primum ergo dicendum quod non omnis
sunt ad finem. Sed prudentia convenit brutis ani- appetitus alicuius propter finem, vocatur electio:
Cap.
Th.
I, n. 2. malibus: unde dicitur in principio Metaphys. *, sed cum quadam discretione unius ab altero. Quae
S. lect. I.

quod prudentia sunt sine disciplina * quaecumque locum habere non potest, nisi ubi ^ appetitus po-
sonos audire non potetitia sunt, ut apes. Et hoc etiam test ferri ad plura.
sensui manifestum videtur apparent enim mira- : Ad secundum dicendum quod brutum animal
biles sagacitates in operibus animalium, ut apum accipit unum prae alio quia appetitus eius est ,

et aranearum et canum. Canis enim insequens naturaliter determinatus ad ipsum. Unde statim
cervum, si ad trivium venerit, odoratu quidem quando ^ per sensum vel per i^maginationem re-
explorat an cervus per primam vel secundam praesentatur sibi aliquid ad quod naturaliter in-
viam transiverit quod si invenerit non transisse,
: clinatur eius appetitus, absque electione in illud
iam securus per tertiam viam incedit non explo- solum movetur '. Sicut etiam absque electione
? rando ^, quasi utens syllogismo divisivo, quo con- ignis movetur sursum, et non deorsum.
cludi posset cervum per illam viam incedere, ex Ad tertium dicendum quod, sicut dicitur in III
quo non incedit per alias duas, cum non sint Physic. * motus est actus mobilis a movente. Et
,
* Cap. m, n.
S. Th.
i. -
lect. IV.

plures. Ergo videtur Jquod electio brutis anima- ideo virtus moventis apparet in motu mobilis. Et
libus conveniat. propter hoc in omnibus quae moventur a ratione,
*
' Nemesius, de Sed contra est quod Gregorius Nyssenus apparet ordo rationis moventis, licet ipsa ^ ratio-
ixxui,a]!iib.r^;
cap. IV.
dicit, quod pueri et irrationalia voluntarie qtii- nem non habeant: sic enim sagitta directe tendit
dem faciunt, non tamen eligentia. Ergo in brutis ad signum ex motione sagittantis, ac si ipsa ra-
animalibus non est electio. tionem haberet dirigentem. Et idem apparet in
Respondeo dicendum quod, cum electio sit prae- motibus horologiorum et omnium ingeniorum ,

acceptio unius respectu alterius, necesse est quod humanorum, quae arte fiunt. Sicut autem com-

a) prudentia sunt sine disciplina. - prudentia sunt sed indiscipli- f) iinum aliquid.
- unum et sA, unum P.
nabilia E , imprudentia sunt sive indisciplinabilia sH. - Pro potentia, 3) ubi. - in quibus E.
possibilia codices et a. £) quando. - quod ABCDGHL, secundum quod E, om. FK.
- incedit in explorando I , explorando in illud solum movetur.- in illud movetur E, movetur ad ipsum Pa.
P) incedit non explorando. X)
E, incedit ut explorando Pa. Tj) ipsa. - quae a ratione moventur addunt Pa.

k
 ;
,

loo QUAESTIO XIII, ARTICULUS III

parantur artificialia ad artem humanam, ita com- inclinationem naturalem ad quosdam ordinatis-
parantur omnia naturalia ad artem divinam. Et simos processus, utpote a summa arte ordinatos.
ideo ordo apparet in his quae moventur secun- Et propter hoc etiam quaedam animalia dicuntur
dum naturam, sicut et in his quae moventur per prudentia vel sagacia non quod in eis sit ali-
:

'
Cf. cap. V, n.2.
rationem ^, ut dicitur in II Physic. * Et ex hoc qua ratio vel electio *. Quod ex hoc apparet, D. 1077.

-S.Th.Iect.vni.
contingit quod in operibus brutorum animalium quod omnia quae sunt unius naturae, similiter
apparent quaedam sagacitates, inquantum habent operantur.

per ratioiiem. - secundum rationem H, secundum artem Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA rationem, oraisso primo articulo, positam in se- natum. Unde, ad partem appetitivam descendendo, dicitur
cundo articulo, dubium occurrit de illius efficacia. Fun- quod inter appetitura intellectivum et sensitivura tanta est
datur enim ratio super differentia inter appetituni intelle- differentia, quodnec secundum se nec secundum suum
ille

ctivum sensitivum in hoc, quod appetitus sensitivus na-

et actum ad bonum in com-
exercitura, deterrainatus est nisi
turaliter est determinatus ad unum particulare, intellectivus rauni: iste vero secundura se quidem determinatus est ad
vero ad bonum in communi. Haec autem differentia aut as- speciale bonum, puta conveniens naturae sensitivae; secun-
sumit falsum; aut est inefficax. Nam si intendit quod appe- dum actum vero suum exercitura, determinatus est ad hoc
titus sensitivus est determinatus ad unum particulare, idest singulare bonura, nunc, hic, sic, etc, oblatum. Licet enim
unum numero, falsum assumit. Constat enim quod appe- appetitui sensitivo non adaequetur hoc singulare, sed tale
titus sensitivus ovis non est determinatus ad hanc numero genus boni; ipsi tamen in singulis suis actibus se exer-
herbam alioquin non posset comedere aliam. - Si autem
: centi adaequantur singillatim sihgularia, hic, nunc, sic, qui-
intendit quod est determinatus ad unum particulare, idest bus non accidunt hae circumstantiae sed eis quasi con- ,

speciale, puta delectabile secundum tactum, tunc inefficax stituuntur. Ovis enim, ut in responsione ad secundum in
est processus. Quoniam sicut, stante determinatione natu- littera dicitur, refutando illam herbara et hanc acceptando,
rali appetitus intellectivi ad bonum in communi, stat quod facit hoc quia determinatus est appetitus eius ut in actu
electivus sit particularium bonorum contentorum sub bono exercito hanc, nunc, hic, sic oblatam, prosequatur.
in communi; ita, stante determinatione naturali appetitus Et haec manifeste est intentio litterae: ut praedicta ratio
sensitivi adbonura in genere vel in specie, stat quod
tale clarificat. Et ex ea habetur intentum quoniara ex utraque :

sit electivus particulariura bonorum contentorum sub illo determinatione infertur negatio utriusque libertatis inventae
communi. Sicut enim appetitus intellectivus indeterminatus in electione. Appetitus siquidem electivus et est liber ad eli-
est ad particularia sui obiecti, ita appetitus sensitivus inde- gendum et non eligendum; et ad hoc vel illud eligendum.
terrainatus est ad particularia sui obiecti. Unde ex maiori Ex hoc autem quod appetitus sensitivus determinatus est
universalitate obiecti illius appetitus quam istius, non potest secundum seipsum ad speciale bonura habetur negatio ,

inferri nisi quod electio illiu.s ad multo plura se extendit primae libertatis quoniam non eligere non continetur sub
:

quara electio istius. Et taraen in littera infertur quod ille illo speciali bono quod est eius adaequatum obiectum,
eligit, et istenon. ac per hoc non potest appeti tali appetitu. Ex eo vero
II. Ad evidentiam huius difficultatis, sciendum est quod quod appetitus sensitivus secundum suum actum exerci-
dupliciter aliqua potentia determinata invenitur ad obie- tum necessitatur naturaliter ad hoc determinatum particu-
ctum: primo, secundura seipsam; secundo, secundura suura lare oblatum, nunc, hic, sic, etc, habetur negatio secundae
actura exercitum. Et determinatio quidem potentiae secun- libertatis: quod enim ad hoc determinatum est, non potest
dum seipsam attenditur penes habitudinera potentiae ad
, in aliud declinare. Et per haec patet responsio ad obiecta;
obiectum formale adaequatura: oranis enim potentia ad et quam efficax sit litterae ratio.
obiectum aliquod est sic determinata. Determinatio vero III. In responsione ad secundura et tertiura eiusdem
secundum actum exercitum, attenditur penes habitudinera secundi articuli, adverte quod, cum ars non possit dare
actus positi in rerum natura ad obiectum. Est autem, ut naturae substantiam actus, sed raodum et electio non si- ;

a notioribus doctrina fiat, inter intellectum et sensum dif- gnificet modura actus sed ipsura actum substantialiter
,

ferentia in hoc, quod intellectus nec secundum se nec se- nuUa arte fieri potest ut aliquod brutura eligat. Sed quod
cundum suum exercitum actum determinatus est nisi ad apparet discretionis et electionis in operibus simiarum
ens in communi ita quod non solum intellectus, sed in-
: canum, et sirailium, raire disciplinatorum fit illo eodem ,

telligere in actu exercito, ita indeterminationem retinet, modo quo a naturali instinctu aguntur. Sicut enim natu-
quod terminari potest ad ens in coramuni. Sensus vero licet ralem instinctum sic ordinatum sortita sunt animalia quae-
secundum se sit determinatus non ad hoc sensibile sed , dara, ut in littera dicitur; ita habitus acquisitus in illis ex
tale genus sensibilis, puta visibile; sentire tamen, puta vi- frequentia actuura, inclinat illos per modum instinctus. Et
dere, in actu exercito, nunquam est ad obiectum in com- hoc ipsum quod inclinabilia sunt animaha secundura huius-
rauni aut coramuniter, puta coloratum universale aut co- modi raores, ex natura habent inchoative, completive vero
loratum vage; sed semper est ad hoc coloratum determi- ab assuefactione.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ELECTIO SIT SOLUM EORUM QUAE SUNT AD FINEM,
VEL ETIAM QUANDOQUE IPSIUS FINIS
I Sent., dist. xli, art. i ; II, dist. xxv, art. 3, ad 2 ; De Verit., qu. xxiv, art. i, ad 20; III Ethic, lect. v.

D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod suntfieri, non sunt virtutis, sed alterius potentiae.
non sit tantum eorum quae sunt
electio Illud autem cuius gratia fit aliquid, est finis. Ergo
ad finem. Dicit enim Philosophus in , electio est finis.
Cap. XII, n. 8
-S Th, ,jjt X. ^ ^ --^3,VI quod electionem rectam fa-
Ethic. *, Praeterea, electio importat praeacceptionem
2.
cit virtus: quaecumque autem illius gratia nata unius respectu alterius. Sed sicut eorum quae
 QUAESTIO XIII, ARTICULUS IV IQl

sunt ad finem unum potest praeaccipi alteri, ita ita etiam contingit id quod
strationis vel scientiae ;

etiam et diversorum finium. Ergo electio potest est inuna operatione ut finis, ordinari ad aliquid
esse finis, sicut et eorum quae sunt ad finem. ut ad finem. Et hoc modo sub electione cadit.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III Sicut in operatione medici, sanitas se habet ut
Cap.
Ethic. *, quod voluntas estfinis, electio autem eo- finis : unde hoc non cadit sub electione medici,
'
II,n. 9.
S. Th. lect. V.

rum quae sunt ad finem. sed hoc supponit tanquam principium. Sed sa-
Art. I, ad 2,
Respondeo DicENDU.M quod, sicut iam * dictum nitas corporis ordinatur ad bonum animae: unde
est, electio consequitur sententiam vel iudicium, apud eum qui habet curam de animae salute,
quod est sicut conclusio syllogismi operativi. Unde potest sub electione cadere esse sanum vel esse
illud cadit sub electione, quod se habet ut con- infirmum; nam Apostolus dicit, II ad Cor. xii *: Vers. 10.

clusio in syllogismo operabilium. Finis autem in Cum enim * infirmor, timc potens surn. Sed ulti-
operabilibus se habet ut principium, et non ut mus finis nullo modo sub electione cadit.
* Cap. IX, n. 3. - conclusio, ut Philosophus dicit in II Physic. * Ad primum ergo dicendum quod fines proprii vir-
S. Th. lect. XV.

Unde finis, inquantum est huiusmodi, non cadit tutum ordinantur ad beatitudinem sicut ad ultimum
sub electione. finem. Et hoc modo potest esse eorum electio.
Sed sicut in speculativis nihil prohibet id quod Ad secundum dicendum quod, sicut supra * ha- Qu. I, art. 5.

est unius demonstrationis vel scientiae principium, bitum est, ultimus finis est unus tantum *. Unde D. 624.

esse conclusionem alterius demonstrationis vel ubicumque occurrunt plures fines, inter eos po-
scientiae primum tamen principium indemon-
;
test esse electio, secundum quod ordinantur ad
strabile non potest esse conclusio alicuius demon- ulteriorem P finem.

a) enim. — autem codices et a. Pro potens sum, fortior sum sF, P) ulteriorem. - ultimum Pa.
fortior sum ef potens ceteri et a.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ELECTIO SIT TANTUM EORUM QUAE PER NOS AGUNTUR
»D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod sanitatem, quae est finis eius (unde et facere sa-
electio non sit solum respectu huma- nitatem dicitur finis medici) vel inquantum homo
;

'norum enim est eorum

actuum. Electio aliquo modo utitur vel fruitur re quae est finis,
jquae sunt ad finem. Sed ea quae sunt sicut avaro est pecunia, vel possessio pecu-
finis

ad finem non solum sunt actus, sed etiam or- niae. Et eodem modo dicendumest de eo quod
* Cap. III, n. gana, ut dicitur in II Physic. * Ergo electiones est ad finem. Quia necesse est ut id quod est
- S.Th. lect.
non sunt tantum humanorum actuum. ad finem, vel sit actio ; vel res aliqua, interveniente
Praeterea, actio a contemplatione distingui-
2. aliqua actione, per quam facit id quod est ad
tur. electio etiam in contemplatione locum
Sed finem, vel utitur eo. Et per hunc modum electio
habet; prout scilicet una opinio alteri praeeli- semper est humanorum actuum.
gitur. Ergo electio non est solum humanorum Ad primum ergo dicendum quod organa ordi-
actuum. nantur ad finem, inquantum homo utitur eis pro-
3. Praeterea, eliguntur homines ad aliqua offi- pter finem.
cia, vel saecularia vel ecclesiastica, ab his qui Ad secundum dicendum quod in ,ipsa contem-
nihil erga eos agunt. Ergo electio non solum est platione est aliquis actus intellectus assentientis
humanorum actuum. huic opinioni vel illi. Actio vero exterior est
Cap. II, n. 8.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III quae contra contemplationem dividitur.
S. Th. lect. V.

Ethic. *, quod nullus eligit nisi ea quae existimat Ad tertium dicendum quod homo qui eligit
fieri per ipsum. episcopum vel principem civitatis, eligit nomi-
Respondeo dicendum quod, sicut intentio. est nare ipsum in talem dignitatem. Alioquin, si nulla
finis, ita electio est eorum quae sunt ad finem. esset eius actio ad constitutionem episcopi vel
Finis autem vel est actio, vel res aliqua. Et cum principis, non competeret ei electio. Et similiter
res aliqua fuerit finis , necesse est quod aliqua dicendum est quod quandocumque dicitur aliqua
humana actio interveniat: vel inquantum homo res praeeligi alteri, adiungitur ibi aliqua operatio
facit rem illam quae est finis, sicut medicus facit eligentis.
k
Oommentaria Cardinalis Caietani
TERTio articulo omisso, in responsione ad tertium quarti quia electio est eorum quae sunt in potestate eligentis.
articuli, adverte aliquos minus perspicaces, nec discer- Et idem est, quoad hoc, iudicium de singulis eligentibus,
nentes terminos moralium et legum, hinc dicere quod in et de toto collegio, seu persona formante decretum electio-
electionibus praedictorum singuli non eligunt, sed nominant nis nomine collegii. Licet enim dicat, Eligo talem, subin-
eligendum: cum hoc
nec somniaverit hic httera, sed dicit teUigitur, Eligo ius dare, vel nominare, vel aliquid simile,
quod electio, quae est actus interior voluntaUs, in huius- quod scilicet est in potestate eligentis.
modi electionibus est electio nominationis talis personae etc,
 :

102 QUAESTIO XIII, ARTICULUS V

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ELECTIO SIT SOLUM POSSIBILIUM
III Ethic, lect. v.

D QUiNTUM PROCEDiTUR. Videtur quod

sic Ad id autem quod est impossibile, nullus movetur.
electio non sit solum possibilium. Ele- Unde nullus tenderet in finem, nisi per hoc quod
ctio enim est actus voluntatis, ut dictum apparet id quod est ad finem esse possibile. Unde
* Art. I.
est *. Sed voluntas est impossibilium ", id quod est impossibile sub electione non cadit.
a
• Cap. II, n, 7. ut dicitur in III Ethic. * Ergo et electio. Ad primum ergo dicendum quod voluntas media
S. Th. lect. V.
Praeterea, electio est eorum quae per nos
2. est inter intellectum et exteriorem operationem
• Art. praeced. aguutur, sicut dictum est *. Nihil ergo refert, quan- nam intellectus proponit voluntati suum obiectum,
tum ad electionem, utrum eligatur id quod est et ipsa voluntas causat exteriorem actionem. Sic
impossibile simpliciter, vel id quod est impossi- igitur principium motus voluntatis consideratur
bile eligenti. Sed frequenter ea quae eligimus, ex parte intellectus qui apprehendit aliquid ut
,

perficere non possumus: et sic sunt impossibilia bonum in universali sed terminatio, seu perfe-
:

nobis. Ergo electio est impossibilium. ctio actus voluntatis attenditur secundum ordi-
Praeterea, nihil homo tentat agere nisi eli-
3. nem ad operationem, per quam aliquis tendit ad
• RegulaadMo- gendo. Sed beatus Benedictus dicit * quod, si consecutionem rei; nam motus voluntatis est ab
»ijc«.,cap.Lxviii
praelatus aliquid impossibile praeceperit, tentan- anima ad rem. Et ideo perfectio actus voluntatis
dum est. Ergo electio potest esse impossibilium. attenditur secundum hoc, quod est aliquid bonum
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III alicui ad agendum. Hoc autem est possibile. Et
• Loc cit.
Ethic. *, quod electio non est impossibilium. ideo voluntas completa non est nisi de possibili,
* Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, quod est bonum volenti. Sed voluntas incompleta
electiones nostrae referuntur semper ad nostras est de impossibili quae secundum quosdam pel-
:

actiones. Ea autem quae per nos aguntur, sunt leitas quia scilicet aliquis vellet illud, si
dicitur,
nobis possibilia. Unde necesse est dicere quod esset possibile. Electio autem nominat actum vo-
electio non sit nisi possibilium. luntatis iam determinatum ad id quod est huic
Similiter etiam ratio eligendi aliquid est ex hoc P agendum. Et ideo nullo modo est nisi possibiiium.
quod ducit ad finem. Per id autem quod |est im- Ad secundum dicendum quod, cum obiectum vo-
possibile, non
potest aliquis consequi finem. Cuius luntatis sit bonum apprehensum, hoc modo iu-
signum est quia, cum in consiliando perveniunt dicandum e^t de obiecto voluntatis, secundum
homines ad id quod est eis impossibile, discedunt, quod cadit sub apprehensione. Et ideo sicut quan-
quasi non valentes ulterius procedere. doque voluntas est alicuius quod apprehenditur
Apparet etiam hoc manifeste ex processu ra- ut bonum, et tamen non est vere bonum ita ;

tionis praecedente. Sic enim se habet id quod est
ad finem, de quo electio est, ad finem, sicut
conclusio ad principium. Manifestum est autem
quod conclusio impossibilis non sequitur ex prin-
cipio possibili. Unde non potest esse quod finis sit
possibilis, nisi id quod est ad finem fuerit possibile.
quandoque est electio eius quod apprehenditur ut
possibile eligenti, quod tamen non est ei possibile.
Ad tertium dicendum quod hoc ideo dicitur,
quia an aliquid sit possibile, subditus non debet
suo iudicio definire; sed in unoquoque, iudicio
D. 394.
superioris stare *.

a) impossibilium. - possibilium et impossibilium Pa. p) est ex iioc - est ut ex hoc possimus consequi finem, vel ex
I

I
hoc Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

responsione ad primum quinti articuli, adverte quod tio voluntatis attenditur secundum modum motus volunta-
IN
distinctio ibi facta de voluntatecompleta et incompleta, tis, ut in littera dicitur. Ex eo enim quod voluntatis motus
non sic est accipienda, quasi voluntas incompleta sit velle est ad rem media operatione exteriori assequendam, dispo-
non deliberatum, aut non capax meriti et demeriti. Quo- nendam, etc. perfectus non est, perfectione apta nata inve-
;

niam sensus Potest enim quis deliberate velle

iste esffalsus. niri in genere motus voluntatis, nisi terminetur ad bonum

expellere Deum de regno suo, si posset, et similia; ubi con- agibile; quamvis perfectus sit quoad consensum, delibera-
stat inveniri peccatum mortale. Sed completio et incomple- tionem, et huiusmodi.
 ,

QUAESTIO XIII, ARTICULUS VI io3

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM HOMO EX NECESSITATE ELIGAT, VEL LIBERE
Part. I, qu. Lx.xxm, art. i; II Sent., dist. xxv, art 2; De Verit., qu. xxii, art. 6; qu. xxiv, art. i;
De Malo, qu. \i; I Periherm., lect. xiv.

D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Quidquid enim ratio potest apprehendere ut bo-
homo
ex necessitate eligat. Sic enim se num, in hoc voluntas tendere potest. Potest autem
habet finis ad eligibilia, ut principia » ratio apprehendere ut bonum non solum hoc quod
ad ea quae ex principiis consequuntur, est velle aut agere sed hoc etiam quod est non
;

• Cap. VIII, n. 4.
ut patet in VII Ethic. *. Sed ex principiis ex ne-
-S.Th.lect.viii. velle et non agere. Et rursum in omnibus par-
cessitate deducuntur conclusiones. Ergo ex fine ticularibus bonis potest considerare rationem boni
I

de necessitate movetur aliquis ad eligendum. i

alicuius, et defectum alicuius boni, quod habet
Art. i, ad 2. 2. Praeterea, sicut dictum est *, electio con- ;
rationem mali: et secundum hoc, potest unum-
sequitur iudicium rationis de agendis. Sed ratio :
quodque huiusmodi bonorum apprehendere ut
ex necessitate iudicat de aliquibus, propter neces- eligibile, vel fugibile. Solum autem perfectum bo-
sitatem praemissarum. Ergo videtur quod etiam num, quod est beatitudo, non potest ratio appre-
electio ex necessitate sequatur. hendere sub ratione mali, aut alicuius defectus.
3. Praeterea, si aliqua duo sunt penitus ae- Et ideo ex necessitate beatitudinem homo vult,
qualia, non magis movetur homo ad unum quam nec potest velle non esse beatus, aut miser. Ele-
ad aliud sicut fameUcus, si habet cibum aequa-
: ctio autem, cum non sit de fine, sed de his quae
liter appetibilem in diversis partibus, et secun- sunt ad finem, ut iam * dictum est; non est per- Art. 3.

dum aequalem distantiam non magis movetur , fecti boni, quod est beatitudo, sed aliorum parti-
ad unum quam ad alterum, ut Plato dixit, as- cularium bonorum. Et ideo homo non ex neces-
signans rationem quietis terrae in medio, sicut sitate,sed libere eligit.
•Cap. xiii, n.19,
22. - S.Th. lect.
dicitur in II de Caelo *. Sed multo minus potest Ad primum er,go dicendum quod non semper
XXV. eligi quod accipitur ut minus, quam quod acci- ex principiis ex necessitate procedit conclusio
pitur ut aequale. Ergo
^ vel si proponantur duo sed tunc solum quando principia non possunt
piura, inter quae unum maius
appareat, impossi- esse vera si conclusio non sit vera. Et similiter
bile est aliquod aliorum eligere. Ergo ex neces- non oportet quod semper ex fine insit homini
sitate quod eminentius apparet. Sed
eligitur illud necessitas ad eligendum ea quae sunt ad finem:
omnis electio est de omni eo quod videtur ali- quia non omne quod est ad finem, tale est ut
quo modo melius. Ergo omnis electio est ex sine eo finis haberi non possit; aut, si tale sit,
necessitate. non semper sub tali ratione consideratur.
Sed contra est quod electio est actus poten- Ad secundum dicendum quod sententia sive iu-
tiae rationalis; quae se habet ad opposita, secun- dicium rationis de rebus agendis est circa con-
' Metaphys.jMh.
VIII, cap. 11, n.
dum Philosophum *. tingentia, quae a nobis fieri possunt: in quibus
2.-S.Th.nb.IX, Respondeo dicendum quod homo non ex ne- conclusiones non ex necessitate sequuntur ex prin-
lect. II.
cessitate eligit. Et hoc ideo ^, quia quod possibile cipiis necessariis absoluta necessitate, sed neces-
est non esse, non necesse est esse. Quod autem sariis solum ex conditione, ut, Si currit, movetur.
possibile sit non eligere vel eligere, huius ratio ex Ad tertium dicendum quod nihil prohibet, si
duplici hominis potestate accipi potest. Potest enim aliqua duo aequalia proponantur secundum unam
homo velle et non velle, agere et non agere: po- considerationem, quin circa altfcrum consideretur
test etiam velle ® hoc aut illud, et agere hoc aut aliqua conditio per quam emineat, et magis fle-
illud. Cuius ratio ex ipsa virtute rationis accipitur. ctatur voluntas in ipsum quam in aliud.

a) principia. - principium codices. om. F. - Quod autem ... vel eligere om. ABDEFGIKLpCH ; pro huius,
f!)
duo. - vel tria addunt Pa. - Pro maius appareat, magis appa- et huius F.
reat codices, magis appetat ed. a. 5) potest etiam velle. - Om. E. - et agere hoc aut illud omittunt
Y) Et hoc ideo. - et ABDGIKLpCH, quia potest non eligere et E, PEa. '

Comraentaria Cardinalis Caietani

r CiRCA corpus sexti articuli eiusdem decimaetertiae quae- II. In responsione ad primum eiusdem articuli sexti, habes
quod Auctor utramque libertatem, scili-
stionis, adverte quod non quicumque vult praemissas seu antecedens, vult
cet quoad exercitium actus, et quoad specificationera, tribuit condusionem seu consequens in seipso vel quia non sem- :

electioni, ut patet in littera; intendens ex hoc differentiam per consequens est necessarium ad veritatem seu volun-
manifestare inter actum simplicem voluntatis, et electionis. tatem antecedentis vel quia, dato quod sic sit secundum
;

Simplex namque actus voluntatis, scilicet volitio seu volun- rem, non tamen hoc actualiter apparet et iudicatur (differt
Qu. viii sqq. tas, de quo supra * tractatum est, non est universaliter liber enim nihil esse vel apparere, quoad appetitum). In sua
quoad specificationem actus quoniam ad aliquod obiectum
: autem causa, quicumque vult antecedens, vult consequens
necessario terminatur, ita quod non potest ad oppositum simpliciter vel ut in pluribus.
Qu. X, art. 2. terminari, ut patet ex supradictis *. Electio autem et quoad III. In responsione ad tertium, adverte diligenter quod
exercitium actus, et quoad specificationem, semper est li- responsio formahter satisfacit primae radici argumenti, sci-
bera, ut hic dicitur. licet de aequalibus et insinuat satisfactionem omnibus tactis
;

/
104 QUAESTIO XIII, ARTICULUS VI
in argumento.,Intendit enim quod, duobus aequalibus pro- haec supposito quod voluntas velit eligere: sini-
intellige,
positis secundum aliquam conditionem, voluntas non arcte- pliciter namque et absolute voluntas a toto genere eligi-
tur ad neutralitatem, sed potest ad considerandam aliquam bilium libera est, ad nuUumque necessario inclinatur. Sed
eminentiam in altero movere, et, inventa vel apposita, eli- sicut Auctor primis duobus argumentis libertatem eligendi
gere alterum. Et eadem ratione, proposito voluntati aliquo quoad exercitium actus, impugnavit; ita hoc tertio argu-
eligibili eminentiori aliis, non necessitatur voluntas ad eli- mento libertatem quoad specificationem actus, impugnavit.
gendum illud: quia potest movere ad considerandum in Et propterea ex parte obiecti eligibilis solutionem forma-
altero aliquid aliud quo praestet, et sic illud eligere. Et liter dedit, ut sui moris est.
 ,

QUAESTIO XIV, ARTICULUS I io5

QUAESTIO DECIMAQUARTA
DE CONSILIO, QUOD ELECTIONEM PRAECEDIT
IN SEX ARTICULOS DIVISA

• Cf. qu. XIII, In-

DEiNDE considerandum est de consilio *. Quarto: utrum consilium sit de omnibus quae
trod.
Et circa hoc quaeruntur sex. a nobis aguntur.
Primo: utrum consilium sit inquisitio.
Quinto : utrum consilium procedat ordine re-
Secundo: utrum consilium sit de fine, vel so-
solutorio.
lum de his quae sunt ad finem.
Tertio utrum consilium sit solum de his quae
:
Sexto : utrum consilium procedat in infini-
a nobis aguntur. tum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM CONSILIUM SIT INQUISITIO

PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod

>D quae sunt ad finem, et
rationis dirigentis in his
consilium non sit inquisitio. Dicit enim actus voluntatis secundum regimen rationis in ea
•
De Fide Orth.. 'Damascenus * quod consilium est appe- tendentis, ad se invicem ordinantur. Unde et in
lib.II, cap. XXII.
i^^^jj^titus. Sed ad appetitum non pertinet in- actu voluntatis, quae est electio, apparet aliquid ra-
quirere. Ergo consilium non est inquisitio. tionis, scilicet ordo et in consilio, quod est actus
:

2. Praeterea, inquirere intellectus discurrentis rationis, apparet aliquid voluntatis sicut materia,
est; et sic Deo non convenit, cuius cognitio non quia consilium est de his quae homo vult facere;
' Qu. XIV, art. est discursiva, ut in Primo *
habitum est. Sed con- et etiam P sicut motivum, quia ex hoc quod homo
Vers. II. silium Deo attribuitur: dicitur enim ad Ephes. *, i vult finem, movetur ad consiliandum de his quae
quod operatiir omnia secundum consilium volun- sunt ad finem. Et ideo sicut ^ Philosophus dicit, in
tatis suae. Ergo consilium non est inquisitio. VI Ethic. *, quod electio est intellectus appetitivus, • Cap II, n.5.
S. Th lect. 11.
3. Praeterea, inquisitio est de rebus dubiis. ut ad electionem utrumque concurrere ostendat;
Sed consilium datur de his quae sunt certa bona"; ita Damascenus dicit *
quod consilium est appetitus Loc. cit.

Vers. 25. secundum illud Apostoli, I ad Cor. vii *: De vir- inquisitivus, ut consilium aliquo modo pertinere
ginibiis aiitem praeceptiim Domini non habeo ostendat et ad voluntatem, circa et ex qua quam
consilium aiitem do. Ergo consilium non est in- fitinquisitio, et ad rationem inquirentem.
quisitio. Ad secundum dicendum quod ea quae dicuntur
* Nemesius, de Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * de Deo accipienda sunt absque omni defectu
,
Nal. Hom., cap.
XXXIV, al. lib. V, dicit: Omne quidem consilium quaestio est; non qui invenitur in nobis sicut in nobis scientia est
:

cap. V.
autem omnis quaestio consilium. conclusionum per discursum a causis in eflfectus;
Respondeo dicendum quod electio, sicut dictum sed scientia dicta de Deo, significat certitudinem
• Qu. xni, art. I, cst *,conscquitur iudicium rationis de rebus agen- de omnibus effectibus in prima causa, absque
.,ar.3.
^.^^ j^ rebus autem agendis multa incertitudo in- omni discursu. Et similiter consilium attribuitur
venitur: quia actiones sunt circa singularia con- Deo quantum ad certitudinem sententiae vel iu-
tingentia, quae propter sui variabilitatem incerta dicii, quae in nobis provenit ex inquisitione con-
sunt. In rebus autem dubiis et incertis ratio non silii. Sed huiusmodi inquisitio in Deo locum non

profert iudicium absque inquisitione praecedente. habet: et ideo consilium secundum hoc Deo non
Et ideo necessaria est inquisitio rationis ante iu- attribuitur. Et secundum hoc Damascenus dicit * Ibid.

dicium de eligendis et haec inquisitio consilium

: quod Deus non consiliatur: ignorantis enim est
vocatur. Propter quod Philosophus dicit, in III consiliari.
• cap.ii,
s^,
n. i6, Ethic. *, quod electio est appetitus praeconsiliati. Ad tertium dicendum quod nihil prohibet aliqua
'7. 5..-
ergo dicendum quod, quando actus bona secundum sententiam sa-
..-.

VI. - Cf. lib. VI p^^ pRiMUM esse certissima

cap. II, nuni. 2
s. Tli. lect. II. duarum potentiarum ad invicem ordinantur, in pientum et spiritualium virorum, quae tamen non
utroque est aliquid quod est alterius potentiae: sunt certa bona secundum sententiam ^ plurium,
et ideo uterque actus ab utraque potentia deno- vel carnalium hominum. Et ideo de talibus con-
minari potest. Manifestum est autem quod actus silia dantur.

a) certa bona. - circa bona KpFH, circa certa bona sH , cifca - Om. Pa.
y) sicut.
bona certa Pa. sententiam. - sensus F, sensum
3) ceteri. - Pro vel carnalium, et
P) et etiam. - et est Pa. carnalium H.

SUMMAE Theol. D. Thomae T. III. "4

 , ,

io6 QUAESTIO XIV, ARTICULUS II, III

OorQmentai'ia Cardinalis Caietani

N quaestione decimaquarta niiiil occurrit scribendum usque enim ipsa inquisitio absque iudicio consilium est, nisi in-
I ad quintum articulum, nisi reddere attentos lectores, ut in choative: ut manifeste patet ex responsione ad secundum
primo articulo meminerint quod consilium significat inqui- et tertium, et ex usu loquendi.
sitionem completam, idest usque ad iudicium inclusive. Non

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CONSILIUM SIT DE FINE, VEL SOLUM DE HIS QUAE SUNT AD FINEM
III Sent., dist. xxxv, qu. ii, art. 4, qu" i; III Ethic, lect. viii.

»D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod autem non sub quaestione

sed principia
cadit ,

consilium non solum sit de his quae oportet supponere in omni inquisitione. Unde
*sunt ad finem, sed etiam de fine. Quae- cum consilium sit quaestio, de fine non est con-
^cumque enim dubitationem habent, de silium, sed solum de his quae sunt ad finem. -
his potest inquiri. Sed circa operabilia humana Tamen contingit id quod est finis respectu
quo-
contingit esse dubitationem de fine, et non solum rundam, ordinari ad alium finem: efiam id
sicut
de his quae sunt ad finem. Cum igitur inquisitio quod principium unius
est demonstrationis est ,

circa operabilia sit consilium, videtur quod con- conclusio alterius. Et ideo id quod accipitur ut
silium possit esse de fine. finis in una inquisitione, potest accipi ut ad finem

2. Praeterea, materia consilii sunt operatio- in alia inquisitione. Et sic de eo erit consilium.
nes humanae. Sed quaedam operationes humanae Ad primum ergo dicendum quod id quod acci-
• cap. I, n. 2. - sunt fines, ut dicitur in I Ethic. * Ergo consilium pitur ut finis, est iam determinatum. Unde quan-
S. Th. lect. 1. 1 f
potest esse de fine. diu habetur ut dubium, non habetur ut finis. Et
• Nemesius, dc- Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * ideo si de eo consilium habetur, non erit consi-
xxxiv, ariYb!^^; dicit, quod 7ton de fine, sed de his quae sunt ad lium de fine, sed de eo quod est ad finem.
cap. V.
finem, est consilium. Ad secundum dicendum quod de operationibus
Respondeo dicendum quod finis in operabilibus est consilium, inquantum ordinantur ad aliquem
habet rationem principii: eo quod rationes eorum finem. Unde si aliqua operatio humana sit finis,

quae sunt ad finem, ex fine sumuntur. Principium de ea, inquantum huiusmodi, non est consilium.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CONSILIUM SIT SOLUM DE HIS QUAE A NOBIS AGUNTUR
III Ethic, lect. VII.

tertium sic proceditur. Videtur quod Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * * Nemcsius, de
>d
consilium non sit solum de his quae
,..„.,.
dicit: Consiltamur
I , •

de his quae siint p

o •

in
.
nobis,'
•
Nal. Hom., cap.
xxxiv, ai.iib. (^,
* cap. V.
.

*aguntur a nobis. Consilium enim colla- et per nos fieri possunt. p

^tionem quandam importat. Sed coUatio Respondeo dicendum quod consilium proprie
inter multos potest fieri etiam de rebus immo- importat collationem inter plures habitam. Quod
bilibus, quae non fiunt a nobis, puta de naturis et ipsum nomen designat: dicitur enim consilium

rerum. Ergo consilium non solum est de his quasi considium , eo quod multi consident ad
quae aguntur a nobis. simul conferendum. Est autem considerandum
" quod in particularibus confingentibus ad hoc
2. Praeterea, homines interdum consilium ,

quaerunt de his quae sunt lege statuta: unde et quod aliquid cermm cognoscatur, plures condi-
iurisconsulti dicuntur. Et tamen eorum qui quae- tiones seu circumstantias considerare oportet
runt huiusmodi consilium, non est leges facere. quas ab uno non facile est considerari f, sed a ^

Ergo consilium non solum est de his quae a pluribus certius percipiuntur dum quod unus ,

nobis aguntur. considerat, alii non occurrit: in necessariis au-

3. Praeterea, dicuntur etiam quidam consul- tem et universalibus est absolutior et simplicior
tationes facere de futuris eventibus; qui tamen consideratio quod magis ad huiusmodi con-
, ita

non sunt in potestate nostra. Ergo consilium non siderationem unus per se sufficere potest. Et
solum est de his quae a nobis fiunt. ideo inquisitio proprie pertinet ad con-
consilii

4. Praeterea, si consilium esset solum de his fingentia Cognitio autem veritatis in

quae a nobis fiunt, nullus consiliaretur de his
quae sunt per alium agenda. Sed hoc patet esse
falsum. Ergo consilium non solum est de his
quae a nobis fiunt.
singularia.
talibus non habet aliquid magnum, ut per se sit
appetibilis, sicut cognitio universalium et neces-
sariorum: sed appetitur secundum quod est utilis
ad operationem, quia actiones sunt circa contin-

a) consilium. - consilia Pa. T) considerari.

- considerare ABDEFGHIKLa.
P) sunt. - fiunt ?a.
 :

QUAESTIO XIV, ARTICULUS IV, V 107

gentia singularia. Et ideo dicendum est quod ordinantur ad operationes. Et propter hoc con-
proprie consilium est circa ea quae aguntur a sultatio dicitur fieri de futuris eventibus, inquan-
nobis. tum homo per futuros eventus cognitos dirigitur
Ad primum ergo dicendum quod consilium im- ad aliquid faciendum vel vitandum.
portat collationem non quamcumque, sed colla- Ad quartum
dicendum quod de aliorum factis
in corpore. tionem de rebus agendis, ratione iam * dicta. consilium quaerimus, inquantum sunt quodam-
Ad segundum dicendum quod id quod est lege modo unum nobiscum: vel per unionem affectus,
positum, quamvis non sit ex operatione quaeren- sicut amicus soUicitus est de his quae ad amicum
tis consilium, tamen est directivum eius ad ope- spectant, sicut de suis; vel per modum instru-
randum quia ista est una ratio aliquid operandi,
: menti nam agens principale et instrumentale
,

mandatum legis. sunt quasi una causa, cum unum agat per alte-
Adtertium dicendum quod consiiium non so- rum et sic dominus consiliatur de his quae sunt
;

lum est de his quae aguntur, sed de his quae agenda per servum.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM CONSILIUM SIT DE OMNIBUS QUAE A NOBIS AGUNTUR
III Sent., dist. xxxv, qu. 11, art. 4, qu* i; III Ethic, lect. vii.

d quartum sic proceditur. Videtur quod contingit in artibus quae habent certas vias ope-
consilium sit de omnibus quae sunt per randi : sicut scriptor non consiliatur quomodo
nos agenda. Electio enim est appetitus debeat trahere litteras, hoc enim determinatum
Art. dictum est*. Sed electio
praeconsiliati, ut est per artem. Alio modo, quia non multum re-

est de omnibus quae per nos aguntur. Ergo et fert utrum sic vel sic fiat et ista sunt minima, :

consilium. quae parum adiuvant vel impediunt respectu finis

2.Praeterea, consilium importat inquisitionem consequendi; quod autem parum est, quasi nihil
rationis. Sed in omnibus quae non per impetum accipit ratio. Et ideo de duobus non consiliamur,
passionis agimus, procedimus ex inquisitione ra- quamvis ordinentur ad finem, ut Philosophus di-
cit *: scilicet de rebus A
parvis; et de his quae Ethic.wb.m,
tionis. Ergo de omnibus quae aguntur a nobis, sunt •
T ' cap. III, n. 10. -
determinata qualiter fieri debent, sicut est in ope- S. Th. lect. VII.
est consilium.
*Ca| 3. Praeterea, Philosophus dicit, in III Ethic. *, ribus P artium, praeter quasdam coniecturales, ut P
s.tI lect. VIII. • Nemesius, loc.
quod
per pliira aliqiiid fieri potest, consilio in-
si Gregorius Nyssenus * dicit, ut puta medicinalis, cit. - Cf. Arist.
loc. nunc cit.
quiritur per quod facillime " et optime fiat; si negotiativa, et huiusmodi.
autem per unum, qualiter per illud fiat. Sed omne Ad primum ergo dicendum quod electio praesup-
quod fit, fit per unum vel per multa. Ergo de ponit consilium ratione iudicii vel sententiae. Unde
omnibus quae fiunt a nobis, est consilium. quando iudicium vel sententia manifesta est abs-
' Nemesius
Nat. Hovi cap.
Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * que inquisitione, non requiritur consilii inquisitio.
Ad secundum
,

XXXIV, lib. V
al. dicit. quod de his quae secundum disciplinam vel dicendum quod ratio in rebus ma-
cap.
artem sunt operibus, non est consilium. nifestis non inquirit, sed statim iudicat. Et ideo

Respondeo dicendum quod consilium est inqui- non oportet in omnibus quae ratione aguntur,
Art. I. sitio quaedam ut dictum est *. De illis autem
, esse inquisitionem consilii.
inquirere solemus, quae in dubium veniunt: unde Ad tertium dicendum quod quando aliquid per
et ratio inquisitiva, quae dicitur argumentum, est unum potest fieri, sed diversis modis, potest du-
cf. ciceron. rci dubiac faciens fidem Quod autem aliquid
*. bitationem habere, sicut et quando fit per plura
-ji-l-i
,

Topic. ad Tre- ,.,.,

m
. •

et ideo opus est consilio. Sed quando determi-

,
•
bat.•
in princip. operabilibus humanis non sit dubitabue ex ,

duobus contingit. Uno modo, quia per determi- natur non solum res, sed modus, tunc non est
natas vias proceditur ad determinatos fines : sicut opus consilio.

a) faciUime. - facillimum ABCDEGIKa, facilius L. p) operibus. - operationibus Pa.

I

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM CONSILIUM PROCEDAT ORDINE RESOLUTORIO
III Ethic, lect. viii.

d quintum sic proceditur. Videtur quod non procedunt modo resolutorio, sed magis modo
consilium non procedat modo resoluto- compositivo scilicet de simplicibus ad composita.
,

rio. Consilium enim est de his quae a Ergo consilium " non semper procedit modo re-
nobis aguntur. Sed operationes nostrae solutorio.

o) consilium. - compositi consilium Pa.

 io8 QUAESTIO XIV, ARTICULUS VI

2. Praeterea, consilium est inquisitio rationis. effectus, est processus compositivus , nam causae
Sed ratio a prioribus ad posteriora
incipit, et sunt simpliciores effectibus. Si autem id quod est
devenit , secundum convenientiorem ordinem. prius in cognitione, sit posterius in esse, est pro-
Cum igitur praeterita sint priora praesentibus, et cessus resolutorius: utpote cum de elfectibus ma-
praesentia priora futuris , in consiliando videtur nifestis iudicamus, resolvendo in causas simplices.
esse procedendum a praesentibus et praeteritis Principium autem in inquisitione consilii est finis,
in futura. Quod non pertinet ad ordinem resolu- qui quidem est prior in intentione, posterior ta-
torium. Ergo in consiliis non servatur ordo re- men in esse. Et secundum hoc, oportet quod in-
solutorius. quisitio consilii sit resolutiva, incipiendo scilicet
3. Praeterea, consilium non est nisi de his ab eo quod in futuro intenditur, quousque perve-
' * niatur ad id quod statim agendum est.
15.-
Cap. III,
S.Th.
n. 13
lect.
,
quae sunt nobis possibilia, ut dicitur in III Ethic.
VIII.
Sed an sit nobis aliquid possibile, perpenditur ex Ad pri.mum ergo dicendum quod consilium est
eo quod possumus facere, vel non possumus fa- quidem ^ de operationibus. Sed ratio operationum
P cere P, ut perveniamus in illud. Ergo in inquisi- accipitur ex fine et ideo ordo ratiocinandi de
:

tione consilii a praesentibus incipere oportet. operationibus, est contrarius ordini operandi.
Sed contra est quod Phiiosophus dicit, in III Ad secundum dicendum quod ratio incipit ab
*ibid.,Did.n.ii.
Ethic. *, quod ille qui consiliatur, videtur quae- eo quod secundum rationem: non au-
est prius
rere et resolvere. tem semper ab eo quod est prius tempore.
Respondeo dicendum quod in omni inquisitione Ad tertium dicendum quod de eo quod est agen-
oportet incipere ab aliquo principio. Quod qui- dum propter finem, non quaereremus scire an sit
dem si, sicut est prius in cognitione, ita etiam sit possibile si non esset congruum fini. Et ideo
,

prius in esse, non est processus resolutorius, sed prius oportet inquirere an conveniat ad ducen-
magis compositivus procedere enim a causis in
: dum in finem, quam consideretur an sit possibile.

P) possumus ... facere. - non possumus facere AEHL, possumus fa- non possumus facere vel non possumus GpB, non possumus facere vel
cere vel non possumus CDKsB, possumus vel non possumus facere F, possumus facere I.
Y) quidem. - Om. Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

quinto autem articulo dubium est, quia littera contra- a nobis non cadere sub consilio voluit an sint possibilia,
IN quod processus a
enim nisi ut congrua praecongrua fini. In secundo autem pro-
dicere sibi ipsi videtur. Ait et et
causis ad effectus est compositivus; et quod processus con- cessu nihil dicitur de fine et ad finem ut sic sed tantum
:

silii est a fine ad id quod est ad finem; et tamen conclu- de agenda re et causa illius.
dit quod processus consilii non est compositivus, sed re- Tertio igitur potest procedi secundum quod tam finis
solutivus ac si finis non esset causa
, et id quod est ad , quam id quod -.est ad finem, invenitur in agendis ita quod :

finem non esset effectus, sed e converso. non procedatur nec a fine puro, nec ab agendo puro sed ;

Ad hoc dicitur quod, cum inter finem acquisibilem et a fine assequendo ad id quod est agendum ad finem, et sic
id quod est ad finem, sit duplex simplex habitudo, et una deinceps retrocedendo. Et hic processus est processus coh-
modificetur in altera; potest tripHciter procedi ratiocinando silii, quod est de agendis ut ad finem, et de his quae sunt

a fine ad ea quae sunt ad finem. Primo, secundum sim-
plicem habitudinem causae finalis ad suum effectum, ut
sic. Et hic est processus a fine ut sic, ad id quod est ad
finem ut sic. Et hic est compositivus et suus oppositus
ad finem ut agenda, resolutorie, Et licet processus iste
mixtus videatur, et non nisi secundum partes iudicandus
compositivus et resolutivus; dicitur tamen simpliciter reso-
, lutivus quoniam de fine et eo quod est ad finem, ratioci-
,

est resolutivus; sicut universaliter verificatur de processu
a causa ad effectum, et e converso. - Secundo,
simplicem habitudinem effectus efficiendi ad causam a qua
effici debet. Et hic est processus ab effectu ad causam: et
est resolutivus, et suus oppositus est compositivus, quia
a causa ad effectum. Neuter autem horum est processus
consilii. Non primus, quia consilium est de efficiendis a
nobis, ut patet in art. 3 et 4: in processu autem primo
natur tantum in materia agenda, et propter agendum, reso-
secundum lutorie, idest a posterioribus secundum esse. Ita quod, sicut
musica, licet consideret numerum ut in sonis, et e con-
verso sonos ut proportionales secundum numerum, et pro-
pter hoc media ponitur scientia; quia tamen de numero
non nisi in materia soni, et propter sonum, tractat, simpli-
citer dici potest scientia physica, et sub ea comprehenditur,
eo quod non abstrahit a materia sensibili ita in proposito :

nihil dicitur de agendo, sed tantum de fine et ad finem consilium, quia, ut dictum est, finem et ad finem in ma-
ut sic. - Nec secundus, quia consilium est de his quae sunt teria agenda tantum et propter agendum
, et quomodo ,

ad finem, ut patet in art. 2. Et adeo hoc in responsione ad agendum, a posterioribus secundum esse in priora consi-
tertium huius quinti articuli, ponderavit Auctor, ut agenda derat, resolvere simpliciter dicitur.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM CONSILIUM PROCEDAT IN INFINITUM

III Ethic, lect. vin.

(D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod 2. Praeterea, sub inquisitione consilii cadit con-
inquisitio consilii procedat in infinitum. siderare non solum quid agendum sit, sed etiam
'Consilium enim est inquisitio de particu- quomodo impedimenta toUantur. Sed quaelibet
i^laribus, in quibus est operatio. Sed singu- humana actio potest impediri, et impedimentum
laria sunt infinita. Ergo inquisitio consilii est infinita. tolli potest per aliquam rationem humanam. Ergo
 QUAESTIO
in infinitum remanet quaerere de impedimentis
toUendis.
3.Praeterea, inquisitio scientiae demonstrati-
vae non procedit in infinitum, quia est devenire
in aliqua principia per se nota, quae omnimo-
dam certitudinem habent. Sed talis certitudo non
potest inveniri in singularibus contingentibus, quae
sunt variabilia et incerta./Ergo inquisitio consilii
procedit in infinitum.
Sed contra, niilhis movetur ad id ad quod im-
possibile est quod perveniat , ut dicitur in I de
'Cap. VII, n.3. -
S.Th. lect. XIII.
Caelo *. Sed infinitum impossibile est transire.
Si igitur inquisitio consilii sit infinita, nullus con-
siliari inciperet. Quod patet esse falsum.
Respondeo dicendum quod inquisitio consilii est
finita in actu ex duplici parte: scilicet ex parte
principii, et ex parte termini. Accipitur enim in
inquisitione consilii duplex principium. Unum pro-
prium ex ipso genere operabilium et hoc est
, :
finis, de quo non est consilium, sed supponitur
Art. 2. in consilio ut principium, ut dictum est. * Aliud
quasi ex alio genere assumptum sicut et in scien-
: tingentibus potest aliquid accipi certum, etsi non
tiis demonstrativis una scientia supponit aliqua
ab alia, de quibus non inquirit. Huiusmodi autem
principia quae in inquisitione consilii supponun-
tur, sunt quaecumque sunt per sensum accepta,
utpote quod hoc sit panis vel ferrum; et quae-
a) tantum. - Om. Pa.
XIV, ARTICULUS VI 109
cumque sunt per aliquam scientiam speculativam
vel practicam in universali cognita, sicut quod
moechari est a Deo prohibitum, et quod homo
non potest vivere nisi nutriatur nutrimento con-
venienfi. Et de istis non inquirit consiliator. - Ter-
minus autem inquisitionis est id quod statim est
in potestate nostra ut faciamus. Sicut enim finis
habet rationem principii, ita id quod agitur pro-
pter finem , habet rationem conclusionis. Unde
id quod primo agendum occurrit, habet rationem
ultimae conclusionis, ad quam inquisitio termi-
natur. - Nihil autem prohibet consilium potentia
infinitum esse, secundum quod in infinitum pos-
sunt aliqua occurrere consilio inquirenda.
Ad primum ergo dicendum quod singularia non
sunt infinita actu, sed in potentia tantum ".
Ad secundum dicendum quod, licet humana actio
possit impediri, non tamen semper habet impe-
dimentum paratum. Et ideo non semper oportet
consiliari de impedimento tollendo.
Ad tertium dicendum quod in singularibus con-
simpliciter, tamen ut nunc, prout assumitur in
operatione. Socratem enim sedere non est ne-
cessarium: sed eum sedere, dum sedet, est ne-
cessarium. Et hoc per certitudinem accipi po-
test.
 IIO QUAESTIO XV, ARTICULUS I

QUAESTIO DECraAQUINTA
DE CONSENSU, QUI EST ACTUS VOLUNTATIS IN COMPARATIONE
AD EA QUAE SUNT AD FINEM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. xm, In-

DEiNDE considerandum est de consensu *. Tertio: utrum sit de fine, vel de his quae sunt
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor.
ad finem.
Primo: utrum consensus sit actus appetitivae,
vel apprehensivae virtutis. Quarto: utrum consensus in actum pertineat
Secundo: utrum conveniat brutis animalibus. solum ad superiorem animae partem.

ARTICULUS PRIMUS
U.TRUM CONSENSUS SIT ACTUS APPETITIVAE, VEL APPREHENSIVAE VIRTUTIS
Infra, qu. Lxxiv, art. 7, ad i.

D PRiMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod cundum quandam similitudinem P ipsa applicatio
consentire pertineat solum ad partem a- appetitivae virtutis ad rem, secundum quod ^ ei
nimae apprehensivam. Augustinus enim, inhaeret, accipit nomen sensus, quasi experien-
Cap. XII.
de Trin. *, consensum attribuit su-
i^XII tiam quandam sumens de re cui inhaeret, in-
periori rationi. Sed ratio nominat apprehensivam quantum complacet sibi in ea. Unde et Sap. * i Vers. I.

virtutem. Ergo consentire pertinet ad apprehensi- dicitur: Sejjtite de Domino in bonitate. Et secun-
vam virtutem. dum hoc, consentire est actus appetitivae vir-
2.Praeterea, consentire est sitnul sentire. Sed tutis *. D. 385.

sentire est apprehensivae potentiae. Ergo et con- Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicitur in
sentire. III de Anima *, voluntas in ratione est ^. Unde Cap. IX, n. 3. -
). Th. lect. XIV.
3.Praeterea, sicut assentire " dicit applicatio- cum Augustinus attribuit consensum rationi, acci-
nem intellectus ad aliquid, ita et consentire. Sed pit rationem' secundum quod in ea includitur ^ '

assentire pertinet ad intellectum, qui est vis appre- voluntas.

hensiva. Ergo et consentire ad vim apprehensivam
pertinet.
Sed contra est quod Damascenus dicit, in II
De Fide *, quod si aliquis iudicet, et non diligat, non
* Orth., libro
lib. II, cap. XXII.
est sententia, idest consensus. Sed diligere ad ap-
petitivam virtutem pertinet. Ergo et consensus.
Respondeo dicendum quod consentire importat
applicationem sensus ad aliquid. Est autem pro-
prium sensus quod cognoscitivus est rerum prae-
sentium vis enim imaginativa est apprehensiva
: tendere ad ipsam rem, magis proprie dicitur con-
similitudinum corporalium, etiam rebus absenti-
bus quarum sunt similitudines; intellectus autem
apprehensivus est universalium rationum,quas po-
test apprehendere indifferenter et praesentibus et
Ad secundum dicendum, quod sentire proprie
dictum ad apprehensivam potentiam pertinet: sed
secundum similitudinem cuiusdam experientiae,
pertinet ad appetitivam, ut dictum est *.
' i" corpore.
Ad tertium dicendum quod assentire est quasi
ad aliud sentire: et sic importat quandam distan-
tiam ad id cui assentitur. Sed consentire est simul
sentire: et sic importat quandam coniunctionem
ad id cui consentitur. Et ideo voluntas, cuius est
sentire: intellectus autem, cuius operatio non est
secundum motum ad rem, sed potius e converso,
ut in Primo * dictum est, magis proprie dicitur 'Qu. xvi, art.i;
^ ,. ^ ^ . qu. XXVII, art. 4;
assentire quamvis unum pro alio poni soleat. -
: q»- "x, art. 2.

absentibus singularibus. Et quia actus appetitivae Potest etiam dici quod intellectus assentit, inquan-
virtutis est quaedam inclinatio ad rem ipsam, se- tum a voluntate movetur.

a) assentire. - sentire H', consentire ceteri. Pro et con^entire, et •f)

quod. — quam Pa.
assentire codices. 3) est. -
consistit Pa.
P) similitudinem.
- similitudinem, liinc est quod PKa. t) includitur, - concluditur Pa.
 QUAESTIO XV, ARTICULUS II, III 111

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CONSENSUS GONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS
Infra, qu. xvi, art. 2.

»D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod autem animalia non habent in sui potestate ap-
iconsensus conveniat brutis animalibus. petitivum motum, motus in eis est ex
sed talis
'Consensus enim importat determinatio- instinctu naturae. Unde brutum animal appetit
^nem appetitus ad unum. Sed appetitus quidem, sed non applicat appetitivum motum
brutorum animalium sunt determinati ad unum. ad aliquid. Et propter hoc non proprie dicitur
Ergo consensus in brutis animalibus invenitur. consentire: sed solum rationalis natura, quae habet
2. Praeterea, remoto priori, removetur poste- in potestate sua " appetitivum motum, et potest
rius. Sed consensus praecedit operis executionem. ipsum applicare vel non applicare ad hoc vel
Si ergo in brutis non esset consensus, non esset ad illud.
in eis operis executio. Quod patet esse falsum. Ad primum ergo dicendum quod in brutis ani-
3. Praeterea, homines interdum consentire malibus invenitur determinatio appetitus ad ali-
dicuntur in aliquid agendum ex aliqua passione, quid passive tantum. Consensus vero importat
puta concupiscentia vel ira. Sed bruta animalia determinationem appetitus non solum passivam,
ex passione agunt. Ergo in eis est consensus. sed magis activam.
De Fide Orlli., Sed contra est quod Damascenus dicit*, quod Ad secundum dicendum quod, remoto priori, re-
lib. II, cap. XXII.
post iudictwn, homo disponit et amat qiiod ex con- movetur posterius quod proprie ex eo tantum
silio iiidicatum est, quod vocatur sententia , idest sequitur. Si autem aliquid ex pluribus sequi possit,
consensus. Sed consilium non est in brutis anima- non propter hoc posterius removetur, uno prio-
libus. Ergo nec consensus. rum remoto: sicut si induratio possit fieri et a
Respondeo dicendum quod consensus, proprie calido et frigido (nam lateres indurantur ab igne,
loquendo, non est in brutis animalibus. Cuius et aqua congelata induratur ex frigore), non opor-
ratio est quia consensus importat applicationem tet quod, remoto calore, removeatur induratio.
appetitivi motus ad aliquid agendum. Eius autem Executio autem operis non solum sequitur ex
est applicare appetitivum motum ad aliquid agen- consensu, sed etiam ex impetuoso appetitu, qualis
-D. 385. dum, in cuius potestate est appetitivus motus*: est in brutis animalibus.
sicut tangere lapidem convenit quidem baculo, Ad tertium dicendum quod homines qui ex pas-
sed applicare baculum ad tactum lapidis, est eius sione agunt, possunt passionem non sequi. Non
qui habet in potestate movere baculum. Bruta autem bruta animalia. Unde non est similis ratio.

o) sua, - suum codices.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CONSENSUS SIT DE FINE, VEL DE HIS QUAE SUNT AD FINEM

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videturquod quod consensus P, est quando homo

consensus de fine. Quia propter quod
sit
unumquodque, illud magis. Sed his quae
sunt ad finem consentimus propter fi-
nem. Ergo fini consentimus magis.
2. Praeterea, actio intemperati est finis eius,
sicut et actio virtuosi est finis eius.
peratus consentit in proprium actum.
sensus potest esse de fine.
3. Praeterea, appetitus eorum quae sunt ad
• Qu. xm, art. i. fincm, cst electio, ut supra * dictura est. Si igitur
consensus esset solum de his quae sunt ad finem,
in nullo ab electione differre videretur. Quod pa-
• De Fide Orlh., tet esse falsum per Damascenum, qui dicit * quod
lib. II, cap. XXII.
a post dispositionem ", quam vocaverat sententiam,
sententia, sive
disponit etamat quod ex consUio iudicatum est.
Sed consilium non est nisi de his quae sunt ad
finem. Ergo nec consensus.
Respondeo dicendum quod consensus nominat
applicationem appetitivi motus ad aliquid prae-
Sed intem- existens in potestate applicantis ^ *. In ordine T
D. 385.
Ergo con- autem agibilium, primo quidem oportet sumere
apprehensionem finis; deinde appetitum finis; de-
inde consilium de his quae sunt ad finem; deinde
appetitum^ eorum quae sunt ad finem. Appetitus
autem in ultimum finem tendit naturaliter: unde
et applicatio motus appetitivi in finem apprehen-
sum, non habet rationem consensus, sed sim-
plicis voluntatis. De his autem quae sunt post

Jit electio. Non ergo consensus est solum de his ultimum finem, inquantum sunt ad finem, sub
quae sunt ad finem. consilio cadunt: et sic potest esse de eis consen-
Sed contra est quod Damascenus ibidem dicit. sus, inquantum motus appetitivus applicatur ad id

o) disposiiionem. - disputationem Pa. y) applicantis. - existens addunt BCDHIKpAEF.

i P) sententia, sive consensus. - sensus sive sententia Pa. 3) appetitum. - appetitus codices.
 , ;
112
quod ex consilio iudicatum est. Motus vero ap-
petitivus ^ in finem, non applicatur consilio sed
magis consilium ipsi, quia consilium praesupponit
appetitum finis. Sed appetitus eorum quae sunt
ad finem, praesupponit determinationem consilii.
Et ideo applicatio appetitivi motus ad determi-
nationem consilii proprie est consensus. Unde,
,
cum consilium non sit nisi de his quae sunt ad
finem, coasensus, proprie loquendo, non est nisi
de his quae sunt ad finem.
Ad PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut COUclusio-
nes scimus per principia, horum tamen non est
scientia, sed quod maius est, scilicet intellectus;
ita consentimus his quae sunt ad finem propter
finem, cuius tamen non est consensus, sed quod
maius est, scilicet voluntas.
e) appetitivus. - appetitus ABCFGIKL.
UTRUM CONSENSUS IN
Infra, qu. lxxiv,
sic proceditur. Videtur quod
D quartum
consensus ad agendum non semper per-
tineat ad superiorem rationem. Delectatio
enim consequitur operationem, et perficit
eam sicut decor iupentutem, sicut dicitur in X
Cap. IV, n. 8. Ethic * Sed consensus in delectationem pertinet
S. Th. lect. VI.
ad inferiorem rationem, ut dicit Augustinus in XII
Cap. XII. de Trin. * Ergo consensus in actum non pertinet
ad solam superiorem rationem.
2. Preaterea, actio in quam consentimus, di-
citur esse voluntaria. Sed multarum potentiarum
est producere actiones voluntarias. Ergo non sola
superior ratio consentit in actum.
3. Praeterea, superior ratio intendit aeternis
inspiciendis ac consulendis, ut Augustinus dicit
Cap. vn. in XII de Trin. * Sed multoties homo consentit
in actum non propter rationes aeternas, sed pro-
pter aliquas rationes temporales, vel etiam propter
aliquas animae passiones. Non ergo consentire in
actum pertinet ad solam superiorem rationem.
Sed contra est quod Augustinus dicit, XII de
* Cap. XII.
Trin.*: Non potest peccatum efficaciter perpetran-
dum mente decerni, nisi illa mentis intentio penes
qiiam summa potestas est membra in opus mo-
vendi vel ab opere cohibendi, malae actioni cedat
et serviat.
Respondeo dicendum quod finalis sententia sem-
per pertinet ad eum qui superior est, ad quem
pertinet de aliis iudicare: quandiu enim iudican-
dum restat quod proponitur, nondum datur finalis
sententia. Manifestum est autem quod superior
ratio est quae habet de omnibus iudicare: quia
de sensibilibus per rationem iudicamus; de his
a) incertum est. — certum non sit E, incertum sit
QUAESTIO XV, ARTICULUS IV
Ad secundum dicendum quod intemperatus habet
: pro fine delectationem operis, propter quam con-
sentit in opus, magis quam ipsam operationem.
Ad tertium dicendum quod electio addit supra
consensum quandam relationem respectu eius cui
consensum, ad-
aliquid praeeligitur: et ideo post
huc remanet electio. Potest enim contingerc quod
per consilium inveniantur plura ducentia ad fi-
nem, quorum dum
quodlibet placet, in quodlibet
eorum consentitur: sed ex multis quae placent,
praeaccipimus unum eligendo. Sed si inveniatur
unum solum quod placeat, non differunt re con-
sensus et electio, sed ratione tantum: ut consen-
sus dicatur secundum quod placet ad agendum;
electio autem, secundum quod praefertur his quae
non placent.
ARTICULUS QUARTUS
ACTUM PERTINEAT SOLUM AD SUPERIOREM ANIMAE PARTEM
art. 7; II Sent., dist. xxiv, qu. iii, art. i; De Verit., qu. xv, art. 3.
vero quae ad rationes humanas perfinent, iudica-
mus secundum rationes divinas, quae pertinent ad
rationem superiorem. Et ideo quandiu incertum
est " an secundum rationes divinas resistatur vel
non, nullum iudicium rationis habet rafionem fi-
nalis sententiae. Finalis autem sententia de agen-
dis est consensus in actum. Et ideo consensus
in actum pertinet ad rationem superiorem: secun-
dum tamen quod in ratione voluntas includitur,
sicut supra * dictum est. Art. I, ad i.
Ad primum ergo dicendum quod consensus in
delectationem operis pertinet ad superiorem ra-
tionem, sicut et consensus in opus sed consen- :
sus in delectationem cogitationis, pertinet ad ratio-
nem inferiorem, sicut ad ipsam pertinet cogitare.
Et tamen de hoc ipso quod est cogitare vel non
cogitare, inquantum consideratur ut actio quae-
dam, habet iudicium superior ratio: et similiter de
delectatione consequente. Sed inquantum accipi-
tur ut ad actionem aliam ordinatum, sic pertinet
ad inferiorem rationem. Quod enim ad aUud ordi-
natur, ad inferiorem artem vel potentiam pertinet
quam finis ad quem ordinatur: unde ars quae est
de fine, architectonica, seu principalis, vocatur.
Ad secundum dicendum quod, quia actiones di-
cuntur voluntariae ex hoc quod eis consentimus,
non oportet quod consensus sit cuiuslibet potenr
tiae, sed voluntatis, a qua dicitur voluntarium
quae est in ratione, sicut dictum est *. Ibid.
Ad tertium dicendum quod ratio superior dicitur
consentire non solum quia secundum rationes
,
aeternas semper moveat ad agendum; sed etiam
quia secundum rationes aeternas non dissentit.
KsBFH, omittit pC, certum sit ceteri.
 QUAESTIO XV, ARTICULUS
Commentaria Carciinalis Caietani
CiRCA decimaequintae quaestionis primos tres articulos
quid esset dicendum, in sequenti quaestione * consulto
mem. n. .. sqq.
jj^^^^^^
CiRCA quartum vero articulum plura occurrunt dubia.
Primum est, quia Auctor contradicit sibi in corpore
et in responsione ad primum. Repugnant enim haec duo,
scilicet: Quandiu incertum est an secundum rationes divi-
nas resistatur vel non, nullum iitdicium rationis habet ra-
tionem finalis sententiae ; et, Consensus in delectationem
cogitationis pertinet ad rationem inferiorem. Et patet re-
pugnantia. Quia consensus in delectationeni cogitationis est
quandoque peccatum mortale, et consequenter finalis sen-
tentia, et contra rationes divinas quodammodo. Ergo stat
quod sit rationis inferioris, et contra rationes divinas; quod
sit mortale peccatum, et non finalis sententia. Et si est finalis
sententia, et contra rationes divinas, quomodo ad rationem
inferiorem spectat? - Et augetur dubitatio, quia Augustinus,
XII de Trin., cap. xii, unde quaestio haec manat, expresse
dicit quod talis consensus spectat ad rationem inferiorem
solam Sic, inquit, habendum puto, quasi sola mulier co-
: bilium. - Secundum est quod fit absque contradictione su-
mederit.
Secundum est de distinctione quae fit in responsione
ad primum, de cogitatione ut est actio quaedam, et ut est
ad aliam actionem ordinata. Quia non videtur ad propo-
situm, sed potius ad oppositum. Non ad propositum qui-
dem, quia cogitatio delectans, in quam consentire dicitur
ratio inferior, non ordinatur ad actionem est enim cogitatio
: rationis inferioris ut participat superiorem, quia fit contra
delectationis morosae absque voluntate operis, ut patet per
Augustinum ibidera. - Ad oppositum vero, quia cogitatio,
ut est actio quaedam delectans, est ipsa cogitatio morosae
Et si ipsa, secundum litteram praesentem, spe-
delectationis.
ctatad rationem superiorem; ergo oppositum habetur eius
quod intenditur ab Augustino et ipso, scilicet quod con-
sensus in delectationem morosam spectat ad rationem in-
feriorem.
II. Ad evidentiam horum, scito primo quod cogitatio
quandoque secundum se habet rationem ordinati in aliquam
aliam operationem: quandoque vero secundum se habet
rationem ipsius ultimi operis. Dico autem secundum se,
ad excludendum ordinem ex parte intentionis cogitantis.
Tunc cogitatio habet rationem ultimi operis, quando ipsa ut
cogitatio est, sumitur, prout sciiicet est inquisitio vel co-
gnitio veri, et huiusmodi. Tunc autem habet cogitatio ra-
tionem ordinati in aliud opus, quando ipsa ratione operis
cogitati sumitur: quia enim ratione cogitati operis sumitur,
propter ipsum opus secundum se est. Et quamvis ab hoc
cogitante non exerceatur propter opus perpetrandum, exer-
cetur tamen propter opus perpetrabile. Tanta autem est
differentia inter cogitationem hoc vel illo modo sumptam,
ut cogitatio propter opus cogitatum, sit in coordinatione
eorum quae sunt propter aliud, et propterea, ut in littera
dicitur, spectat ad inferiorem rationem cogitatio vero se-
: ad aliud. Ita quod non ponit Auctor in httera tres, sed duos
cundum seipsam sit in coordinatione operum, et propterea
spectet ad superiorem rationem, sicut cetera ultima opera.
Scito secundo, quod ratio inferior consideratur dupli-
citer: uno modo, secundum se; alio modo, ut participat
superiorem rationem, cui et suppositaliter et identice con-
SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.
IV ii3
iuncta est. Et quod, licet ratio inferior secundum se non
habeat finalem sententiam, ut participat tamen superiorem,
iudicat finaliter et mortaliter.
III. Unde ad primum dubium * dicitur quod consensus '
Cf. num. I.
puta fornicationis
in delectationem cogitati operis mortalis,
vel vindictae, habet in se duo. Primum est quod caret con-
summatione quam apta nata est habere talis delectatio
secundum suum genus. Cum enim delectatio cogitati operis
sit eiusdem rationis cum delectatione perpetrati operis, et
differant tantum sicut imperfectum et perfectum,
et secun-
dum sepropter illam; si habet consensum in cogita-
sit
tionem et operationem, habet consummatum consensum.
Si autem in cogitationem tantum, habet imperfectum con-
sensum; eo modo quo talpa est imperfecta in genere ani-
malis. Et secundum hoc dicitur deficere a finali sententia,
quara scilicet secundum se apta nata est habere; et ad
rationem inferiorem spectare, utpote secundum se via ad
ahud; et quod ad solam mulierera, idest inferiorem ratio-
nem, spectat, quia scilicet deest consensus ille ordinans ad
opus, qui spectat ad virum, utpote ultimus in genere agi-
perioris rationis. Et ex hoc habet rationera finalis sententiae,
et peccati mortalis, etc, ut patet in Qu. de Veritate, qu. xv,
art. 4 ad 6 et 1 1 Ita quod consensus iste in delectatio-
, .
nem huiusmodi, et est rationis inferioris secundum se, quia
est in id quod secundum se est propter aliud opus; et
deficit a superiori ratione quia non est in opus et est
,
;
regulas aeternas, illa non contradicente et, ut in responsione
;
ad ultimum in littera dicitur, est rationis superioris, quia
secundum rationes aeternas non dissentit. Et hoc intendit
etiam Augustinus, circa finem illius capituli, ubi propter
coniunctionem utriusque rationis in uno homine, totum
hominem ex huiusmodi consensu damnandum concludit.
Et est finalis sententia circa cogitati operis solam delecta-
tionem; et non est finalis sententia de agendis, quia restat
ulterior sententia, quam apta nata est habere huiusmodi
delectans cogitatio, scilicet de ordine ad exercendum opus.
Propter quas duas finales sententias, in littera primo no-
minatur, in allegatis obiiciendo verbis, finalis sententia ab-
solute: deinde descenditur ad finalem sententiam de agendis,
et dicitur quod est consensus in opus. Et sic patet quod
dicta litterae consonant.
Ad secundum vero dubiura dicendura est quod pro-
cedit ex malo intellectu litterae. Per cogitare enim ut est
actio quaedam, intendit Auctor cogitationem secundura se:
per illud vero ut in aliud ordinatur, intendit cogitationem
propter cogitatum opus, ut exposuiraus. Et vult quod con-
sensus in cogitationem secundum se, spectet ad rationem
superiorem, quia est opus ultimum, ut patet de contem-
platione consensus vero in cogitationem propter opus co-
:
gitatum, spectet ad inferiorem, quia est secundum se via
tantum ordines, scilicet operum et cogitationum. Et decla-
rat quod cogitationes secundum se clauduntur sub ordine
operum: ita quod contra opera non distinguuntur nisi co-
gitationes ratione operis cogitati, ut viae a terminis. Et de
his vide in Qu. de Veritate, quaestione et articulo praedictis.
i5
 :

114 QUAESTIO XVI, ARTICULUS I

QUAESTIO DECIMASEXTA
DE USU, QUI EST ACTUS VOLUNTATIS IN COMPARATIONE
AD EA QUAE SUNT AD FINEM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de usu *.

D
* Cf. qu. XIII, In-
trod.
Tertio : utrum sit tantum eorum quae sunt ad
Et circa hoc quaeruntur quatuor.
finem, vel etiam finis.
Primo utrum uti sit actus voluntatis.
:

Secundo : utrum conveniat brutis animalibus. Quarto : de ordine usus ad electionem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM UTI SIT ACTUS VOLUNTATIS
I Sent., dist. i, qu. i, art. 2.

iD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod membra corporis, ut intellectum ad inteiligendum,

uti non
actus voluntatis. Dicit enim
sit et oculum ad videndum et etiam P res exteriores, ;

Cap. IV. ugustinus, in I de Doctr. Christ. *, quod sicut baculum ad percutiendum. Sed manifestum
g/.Ss^li^Hiz est id qiiod in iisum venerit, ad aliiid est quod res exteriores non applicamus ad aliquam
obtinendiim referre. Sed referre aliquid ad aliud operationem nisi per principia intrinseca, quae sunt
est rationis, cuius est conferre et ordinare. Ergo potentiae animae aut habitus potentiarum aut
, ,

uti est actus rationis. Non ergo voluntatis. organa, quae f sunt corporis membra. Ostensum
• De Fide Orth., 2. Praeterea, Damascenus dicit * quod homo est autem supra * quod voluntas est quae movet Qu. IX, art.
lib. II, cap. XXII.
impetum facit ad operationem, et dicitur impetus potentias animae ad suos actus; et hoc est ap-
deinde iititur, et dicitur usus. Sed operatio pertinet plicare eas ad operationem. Unde manifestum est
ad potentiam executivam. Actus autem voluntatis quod uti primo et principaliter est voluntatis, tan-
non sequitur actum executivae potentiae, sed exe- quam primi ^ moventis; rationis autem tanquam
cutio est ultimum. Ergo usus non est actus vo- dirigentis; sed aliarum potentiarum tanquam exe-
luntatis. quentium, quae comparantur ad voluntatem, a
3. Praeterea, Augustinus dicit, in libro Octo- qua applicantur ad agendum, sicut instrumenta
Qu. XXX. ginta trium Quaest. * : Omnia quae facta sunt, in ad principale agens. Actio autem proprie non
iisum hominis facta sunt: quia omnibus utitur attribuitur instrumento, sed principali agenti: sicut
iudicando ratio, quae hominibus data est ". Sed aedificatio aedificatori, non autem instrumentis.
iudicare de rebus a Deo creatis pertinet ad ra- Unde manifestum est quod uti proprie est actus
tionem speculativam quae omnino separata vi- ;
voluntatis *. D. I2I0.

detur a voluntate, quae est principium humano- Ad

primum ergo dicendum quod ratio quidem
rum actuum. Ergo uti non est actus voluntatis. in aliud refert: sed voluntas tendit in id quod
Sed contra est quod Augustinus dicit, in X de est in aliud relatum per rationem. Et secundum
Cap. XI.
Trin. *: Uti est assumere aliquid in facultatem hoc dicitur quod uti est referre aliquid in alterum,
voluntatis. Ad secundum dicendum quod Damascenus lo-
Respondeo dicendum quod usus rei alicuius im- quitur de usu, secundum quod pertinet ad exe-
portat applicationem rei illius ad aliquam opera- cutivas potentias.
tionem: unde et operatio ad quam applicamus Ad tertium dicendum quod etiam ipsa ratio spe-
rem aliquam dicitur usus eius sicut equitare
, ; culativa applicatur ad opus intelligendi vel iudi-
est usus equi, et percutere est usus baculi. Ad candi, a voluntate. Et ideo intellectus speculativus
operationem autem applicamus et principia inte- uti diciturtanquam a voluntate motus, sicut aliae
riora agendi, scilicet ipsas potentias animae vel executivae potentiae.

a) iudicando. . . est - ratio iudicando ea quae hominibus data sunt •;) aut organa, quae. - autem organa ABDGHIL, aut organa CEF,
Pa; pro hominibus, omnibus EKL. aut animae K.
P) et etiam. - Om. L, et Pa. 3) primi, - primo BCDEIpF.
 QUAESTIO XVI, ARTICULUS II, III ii5

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM UTI CONVENIAT BRUTIS ANIMALIBUS

iDSECUNDUM sic PROcEDiTUR. Videtur quod est nisi eius quod habet arbitrium super illud:
uti conveniat brutis animalibus. Frui quod non est nisi eius qui scit referre aliquid in
'enim est nobilius quam uti: quia, ut alterum, quod ad rationem pertinet. Et ideo so-
Cap. X. ^Augustinus dicit in X de Trin. *, uti- lum animal rationale et consentit, et utitur.
mur eis quae ad aliud referimus quo fruen- ,
Ad primum ergo dicendum quod frui importat
dum est. Sed
convenit brutis animalibus, ut
frui absolutum motum appetitus in appetibile: sed uti
• Qu. XI, art. 2. supra * dictum est. Ergo multo magis convenit importat motum appetitus ad aliquid in ordine
eis uti. ad alterum. Si ergo comparentur uti et frui quan-
2. Praeterea, applicare membra ad agendum tum ad obiecta, sic frui est nobilius quam uti:
est membris. Sed bruta animalia applicant
uti quia id quod est absolute appetibile, est melius
membra ad aliquid agendum; sicut pedes ad am- quam id quod est appetibile solum in ordine ad
bulandum, cornua ad percutiendum. Ergo brutis aliud. Sed si comparentur quantum ad vim appre-
animalibus convenit uti. hensivam praecedentem, maior nobilitas requiritur
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro ex parte usus: quia ordinare aliquid in alterum
Qu. XXX. Octoginta triiim Quaest.*: Uti aliqua re non potest est rationis; absolute autem aliquid apprehendere
nisi animal quod rationis est particeps. potest etiam sensus ".

Art. praeced. Respondeo dicendum quod, dictum est *, sicut Ad segundum dicendum quod animalia per sua
uti est applicare aliquod principium actionis ad membra aliquid agunt instinctu naturae: non per
actionem sicut consentire est applicare motum
: hoc quod cognoscant ordinem membrorum ad
appetitivum ad aliquid appetendum, ut dictum illas operationes. Unde non dicuntur proprie ap-
Qu. XV, art. i,
est *. Applicare autem aliquid ad alterum non plicare membra ad agendum, nec uti membris.
, 3-

a) sensiis. - esse sensus codices et a.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM USUS POSSIT ESSE ETIAM ULTIMI FINIS

tertium sic proceditur. Videtur quod

>D Sed considerandum est quod ultimus finis dici-
usus possit esse etiam ultimi finis. Dicit
I tur dupliciter: uno modo, simpliciter; et alio modo,
Cap. XI. enim Augustinus, in X de Trin.*: Omnis quoad aliquem. Cum enim finis, ut supra * dictum '
^"^- y^j"'-

%qui fruitur, iititur. Sed ultimo fine frui- est, dicatur quandoque quidem res, quandoque

tur aliquis. Ergo ultimo fine aliquis utitur. autem adeptio rei vel possessio eius, sicut avaro
2. Praeterea, uti est assumere aliquid in fa- finis est vel pecunia vel possessio pecuniae; ma-
cultatem voluntatis ut ibidem dicitur. Sed nihil
, nifestum est quod, simpliciter loquendo, ultimus
magis assumitur a voluntate quam ultimus finis. finis est ipsa res non enim possessio pecuniae
:

Ergo usus potest esse ultimi finis. est bona, nisi propter bonum pecuniae. Sed quoad
In princip. 3. Praeterea, Hilarius dicit, in II de Trin. *, hunc, adeptio pecuniae est finis ultimus *: non • d- 6«.

quod aeternitas est in Patre, species in Imagine, enim quaereret pecuniam avarus, nisi ut haberet
idest in Filio, iisus in Munere, idest in Spiritu eam. Ergo, simpliciter loquendo et proprie, pe-
Sancto. Sed Spiritus Sanctus,
est cum sit Deus, cunia homo aliquis fruitur, quia f in ea ultimum "^-

ultimus finis. Ergo ultimo fine contingit uti *.
Sed contra est quod dicit Augustinus, in libro
Qu. XXX, Octoginta trium Quaest. *: Deo nidlus recte utitur,
sedfruitur ^. Sed solus Deus est ultimus finis. Ergo
ultimo fine non est utendum.
Art. I.
Respondeo dicendum quod uti, sicut dictum est*,
( importat applicationem alicuius ad aliquid. Quod
autem applicatur ad aliud, se habet in ratione
eius quod est ad finem. Et ideo uti semper est
eius quod est ad finem. Propter quod et ea quae
sunt ad finem accommoda,
utilitas interdum usus nominatur.
finem constituit: sed inquantum refert eam ad
possessionem, dicitur uti ea.
Ad primum ergo dicendum quod Augustinus lo-
quitur de usu communiter, secundum quod im-
^
portat ordinem finis ad ipsam finis * fruitionem,
quam aliquis quaerit de fine.
Ad secundum dicendum quod finis assumitur
in facultatem voluntafis, ut voluntas in illo quie-
scat. Unde ipsa requies in fine, quae fruitio est,
dicitur hoc modo usus finis. Sed id quod est ad
utilia dicuntur; et ipsa finem, assumitur in facultatem voluntatis non so-
lum in ordine ad usum eius quod est ad finem,

I ergo
a) Ergo
etc.
. uti. - Ergo etc. B
. . Ergo ultimo fine
,

K, Ergo sH, oraittunt PACDGlLpH et a.

est utendum Y) quia.
S) finis.
qui ABDEFGHIL.
Om. PVa.
P) sed fruitur. - Om. P.
 ii6 QUAESTIO
sed in ordine ad aliam rem, in qua voluntas
quiescit.
Ad TERTiuM DiCENDUM quod usus accipitur in ver-
bis Hilarii pro quiete in ultimo fine: eo modo quo
i) dilcctio, delectatio. - dilectio et F, delectatio PEKa.
ARTICULUS QUARTUS
UTRUM USUS PRAECEDAT ELECTIONEM
D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod
usus praecedat electionem. Post electio-
nem enim nihil sequitur nisi executio.
Sed usus, cum pertineat ad voluntatem,
praecedit executionem. Ergo praecedit etiam ele-
ctionem.
2. Praeterea, absolutum est ante relatum. Ergo
minus relatum est ante magis relatum. Sed electio
importat duas relationes, unam eius quod eligitur
ad finem, aliam vero ad id cui praeeligitur: usus
autem importat solam relationem ad finem. Ergo
usus est prior electione.
3. Praeterea, voluntas utitur aliis potentiis in-
quantum movet eas. Sed voluntas movet etiam
• Qu. IX, art. 3. scipsam ut dictum est *. Ergo etiam utitur se-
, •cedit electionem.
ipsa, applicando se ad agendum. Sed hoc facit
cum consentit. Ergo in ipso consensu est usus.
Sed consensus praecedit electionem, ut dictum
* Qu. XV, art. 3, est *.Ergo et usus.
ad. 3.
' De Fide
lib. II,
Orth.,
cap. XXII.
Sed contra est quod Damascenus dicit *, quod
voluntas " post electionem impetum facit ad ope-
rationem, et postea iititur. Ergo usus sequitur ele-
ctionem.
Respondeo dicendum quod voluntas duplicem
habitudinem habet ad volitum. Unam quidem, se-
cundum quod volitum P est quodammodo in vo-
lente, per quandam proporfionem vel ordinem ad
volitum. Unde et res quae naturaliter sunt propor-
tionatae ad aliquem finem, dicuntur appetere illum
naturaliter. - Sed sic habere finem, est imperfecte
habere ipsum. Omne autem imperfectum tendit
in perfectionem. Et ideo tam appetitus naturalis,
quam voluntarius, tendit ut habeat ipsum finem
realiter, quod est perfecte habere ipsum. Et haec
est secunda habitudo voluntatis ad volitum.
Volitum autem non solum est finis, sed id quod
a) voluntas. - Om. ABDEFGHIKLpC et a.
P) votitum. - Om. Pa.
Commentaria Cardinalis Caietani
CiRCA quaestionis decimaesextae quartum articulum, omis-
sis primis tribus, adverte, et memoriae commendato
distinctionem duplicis habitudinis voluntatis ad volitum, tam
finem quam id quod est ad finem. Est enim duplex haec ha-
bitudo diversarura rationum: et tripliciter, ut in littera dici-
tur, differunt. Primo, quia prima est secundum quod voli-
tum est in voluntate: secunda vero, secundum quod voluntas
ad ipsum volitum in se realiter tendit. - Secundo, quia prima
comparatur ad secundam ut imperfectum ad perfectum:
et propterea ex prima itur ad secundam. - Tertio, quia in
prima perfectio attenditur secundum quod perfectio cadit
supra velle tunc enim voluntas est perfecta in prima ha-
: respectu secundae, et nunquam pervenit ad secundam.
XVI, ARTICULUS IV
aliquis, communiter loquendo, dicitur uti fine ad
obtinendum ipsum, sicut dictum est *. Unde Augu- In corpore.
stinus, in VI de Trin*, dicit quod illa dilectio, dele- Cap. X.
ctatio % felicitas vel beatitudo usus ab eo appellatur.
est ad finem. Ultimum autem quod pertinet ad
primam habitudinem voluntatis, respectu eius
quod est ad finem, est electio: ibi enim completur
proportio voluntatis, ut complete velit id quod
est ad finem. Sed usus iam pertinet ad secun-
dam habitudinem voluntatis, qua tendit ad con-
sequendum rem volitam. Unde manifestum est
quod usus sequitur electionem: si tamen accipia-
tur usus, secundum quod voluntas utitur execu-
tiva potentia movendo ipsam. Sed quia voluntas
etiam quodammodo'rationem movet, et utitur ea,
potest intelligi usus eius quod est ad finem, se-
cundum quod est in consideratione rationis refe-
renfis ipsum in finem. Et hoc modo usus prae-
Ad primum ergo dicendum quod ipsam execu-
tionem operis praecedit motio qua voluntas mo-
vet ad exequendum, sequitur autem electionem.
Et sic, cum usus pertineat ad praedictam motio-
nem voluntatis, medium est inter electionem et
executionem.-
Ad secundum dicendum quod id quod est per
essentiam suam relatum, posterius est absoluto:
sed id cui attribuuntur relafiones, non oportet
quod sit posterius. Immo quanto causa est prior,
tanto habet relationem ad plures effectus.
^f
Ad tertium dicendum quod electio praecedit
usum, si referantur ad idem. Nihil autem pro-
hibet quod usus unius praecedat electionem al-
terius. Et quia actus voluntatis reflectuntur supra
seipsos, in quolibet actu voluntatis potest accipi
etconsensus, et electio, et usus: ut si dicatur
quod voluntas consentit se eligere, et consentit
se consentire, et utitur se ad consentiendum et
eligendum. Et semper isti actus ordinati ad id
quod est prius, sunt priores.
Y) relationem.
- relationes Va.
bitudine respectu finis, quando complete vult finem; et re-
spectu eius quod est ad finem, quando complete vult illud.
In secunda vero perfectio attenditur secundum quod per-
fectio determinat habere: tunc enim voluntas est perfecta
in secunda habitudine respectu eius quod est ad finem,
quando habet illud realiter; et respectu finis, quando realiter
obtinet illum. Unde
aliud est voluntatem perfecte intendere,
eligere, velle, et aliud est ipsam perfecte
consentire, etc.
:
habere volitum, intentum, electum, etc. Et quia haec sunt
diversarum rationum, ideo, quantumcumque crescat primae
voluntatis perfectio,semper remanet in sua imperfectione
 :, :,

QUAESTIO XVI, ARTICULUS IV 117

II.Circa eiusdetn quaestionis decimaesextae eundem seipsis cadentibus supra posteriorera actum. Verbi gratia,
quartum articulum, notandum occurrit quod ex littera hac, cum aliquis consentit acquirendis moribus, sunt ibi irapli-
et superioribus, tres ordines actuum voluntatis colliguntur. cite tres alii actus cadentes supra illura consensum, scilicet
Primus est secundum lineam rectam, et respectu eiusdem usus, consensio et electio nam voluntas utitur se ad con-
:

obiecti; secundus, secundum reflexionem super hunc vel sentiendura, et consentit se consentire, et eligit consentire.
illum; tertius, secundum ipsos reflexos inter se. Et similiter cum eligit bonos mores sunt iterum impli- ,

luxta primum ordinem, duodecim motus sic ordinantur. cite tres iidera actus: nam voluntas utitur se ad eligendum,
Primo, apprehenditur finis : verbi gratia, divina gloria. -Se- consentit electioni, et eligit illam. Et similiter accidit cum
cundo, est voluntas illius. - Tertio, imperfecta eius fruitio. utitur ratione ad consilium, vel executivis potentiis ad opus:
- Quarto, intentio eiusdem. Et hic finitur prima voluntatis nam voluntas consentit usui, eligit usum, et utitur se ad
habitudo ad finem cum enim praedicta insunt perfecte
: uti. Et quia consensus est actus naturaliter prior electione
habet in seipsa finem, idest perfecte vult finem. - Et hinc ideo actus cadentes supra consensum, sunt priores se-
isti
inchoat prima quoque voluntatis habitudo ad id quod est ipsiscadentibus supra electionem. Et sic ordinantur isti
ad finem intentio enim ad id descensum praebet. Quinto
: actus respectu diversorum supra quae cadunt, in hoc se-
igitur, est consilium de his quae sunt ad finem. Sed quia cundo ordine, iuxta illorum supra quae cadunt, ordinem:
consilium voluntarium est, et a voluntate movetur ratio et inveniuntur implicite et reflexe. In primo autem ordine * * Cf. num. n.
ad consiliandum, et haec motio usus vere est; ideo quinto ordinantur respectu eiusdem, et explicite, et secundum li-
loco uti ratione ad consilium locatur a s. Thoma in lit- neam rectam.
tera, dum in corpore articuli dicit, Sed quia voluntas etiam IV. luxta tertium autem ordinem, scito quod, licet in
quodammodo movet rationem, et utitur ea, etc. - Et sic sexto littera, iuxta secundum ordinem, comparentur isti actus
loco est consilium de his quae sunt ad finem: verbi gratia, reflexi cadentes supra unum actum, ad seipsos cadentes
de studio theologiae, bonitate morum, et similium.- Septimo, supra alium ; non tamen comparantur singuli reflexi inter
est consensiis adhaerens conclusioni, puta quod ista pla- se, quis quo sit prior; an scilicet, cura isti actus reflectun-
cent. - Octavo, est electio, praeferens alterum conclusorum tur supra consensum,
praecedat consensum reflexum,
uti
puta bonitatem raorum, et theologiam aliis scientiis, etc. vel e contra et similiter de electione. Et quamvis possit
;

Et hic,ut in littera dicitur, finitur prima habitudo volun-
tatis ad id quod est ad finem: habetur enira tunc in ea
perfecte id quod est ad finem, idest perfecte vult id quod
est ad finem. - Nono, est praeceptum seu imperium, de quo
dici quod Auctor, tradens eorum ordinera secundura lineam
rectam, in qua attenditur ordo eorum respectu eiusdem,
insinuavit eorundem ordinera secundum reflexionem supra
eundem actum ita quod idem est ordo hic et ibi, quia
,

est sequens quaestio, quo praecipit electa executioni man- utrobique sunt respectu eiusdem et sic videretur quod ;

dari. Et inchoat secunda habitudo voluntatis ad id quod primo consensus, deinde electio, et ultimo uti locari debet
est ad finem quoniam iam incipit descendere ad hoc, ut
: mihi tamen ex Auctore videtur dicendum quod uti tenet
habeat ipsum realiter. - Decimo, est uti, quo, ut in respon- primum locum, consensus secundura, et electio tertium.
sione ad primum littera dicit, voluntas movet potentias Et ratio est duplex. Prima, quia uti est universalius ceteris
executivas, applicans eas ad executionera puta pedes ad : consensus quoque absolutior est quam electio. Nam uti
eundum ad studium, et intellectum ad studendum, etc. - est activa libera applicatio tam voluntatis, quam cuiuscum-
Undecimo, est executio ipsa assecutiva, per id quod est ad que alterius, ad quodcumque opus *. Consensus vero est * Cf. art. i.

finem, ipsum finem: puta per iter et studium, etc, Dei glo- activa libera applicatio solius appetitus acceptantis, seu ad-
rificationem videre.- Et sic, duodecimo, consuramatur totus haerentis alicui *: quod constat sub se minus comprehendere. * Cf. qu. xv, art.
''
progressus, fruitione perfecta superveniente, quae, ut di- Consensus quoque acceptationem , electio vero acceptatio-
Qu. XI, art. 4.
ctum de fine habito realiter est.
fuit *, nem praeferendo aliis, importat *: quod constat posterius ' Cf. qu. xm, art.
III. luxta secundum vero ordinem, quo locantur actus esse. - Secunda est, quia etiam in ordine primo iam * dicto Num.
voluntatis ut reflectuntur supra seipsos, ut in responsione secundum lineam rectara, quaravis uti executivis potentiis ad
ad tertium dicitur, tres voluntatis actus ad minus inve- acquirendura secundum esse reale, sit posterius electione et
niuntur in quolibet actu libero. Et prioritas et posterioritas consensu simpliciter tamen et absolute uti praecedit con-
;

in hoc ordine attenditur iuxta prioritatem et posteriorita- sensum et electionera quia uti praevenit consiliura, ut di-
,

tem illius actus liberi supra quem cadunt: ita quod, ut in ctum absque reflexione. Tractavit tamen Auctor prius
est *, Ibid.

calce litterae dicitur, /5// actus ordinati ad id quod est de electione quam de consensu et uti *, ut a notioribus * Cf. qa. XIII, XV,
et istam.
prius, idest cadentes supra priorem actum sunt priores , fieret disciplina.
 , ;,

ii8 QUAESTIO XVII, ARTICULUS I

QUAESTIO DECIMASEPTIMA
DE ACTIBUS IMPERATIS A VOLUNTATE
IN NOVEM ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de actibus impe- Quarto: utrum imperium et actus imperatus
a voluntate *.
Cf. qu.vi et viii,
Intro<>a.
ratis unus actus, vel diversi.
sint
Et circahoc quaeruntur novem. Quinto utrum actus voluntatis imperetur.
:

Primo utrum imperare sit actus voluntatis, vel

:

Sexto utrum actus rationis.

:

rationis.
Secundo : utrum imperare pertineat ad bruta Septimo utrum actus appetitus sensitivi.
:

animalia. Octavo utrum actus animae vegetabilis.

:

Tertio de ordine imperii ad usum.

: Nono utrum actus exteriorum membrorum.
:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM IMPERARE SIT ACTUS RATIONIS, VEL VOLUNTATIS
II* 11", qu. Lxxxm, art. i; IV Sent., dist. xv, qu. iv, art. i, qu" i, ad 3; De Verit., qu. xxii, art. 12, ad 4;
Quodlib. IX, qu. v, art. 2.

rD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod im- Imperare autem est quidem essentialiter actus
perare non sit actus rationis, sed volun- rationis:imperans enim ordinat eum cui imperat,
Imperare enim est movere quod-
'tatis. ad aliquid agendum, intimando vel denuntiando
* Sufficient., lib. ^dam dicit enim Avicenna * quod qua-
: sic autem ordinare per modum cuiusdam intima-
I, cap.T^;deAni-
ma, part. I, cap. druplex est movens, scilicet perficiens, disponens, '^
tionis, est rationis. Sed ratio potest aliquid inti-
a imperans et consilians. Sed ad voluntatem pertinet mare vel denuntiare dupliciter. Uno modo, abso-
movere omnes alias vires animae, ut dictum est lute: quae quidem intimatio exprimiturperverbum
Qu. ix,art. I. supra *. Ergo imperare est actus voluntatis. indicativi modi ; sicut si aliquis alicui dicat , Hoc
2. Praeterea, sicut imperari pertinet ad id faciehdum. Aliquando autem ratio intimat
est tibi
quod est subiectum, ita imperare pertinere vide- aliquid alicui, movendo ipsum ad hoc: et talis
tur ad id quod est maxime liberum. Sed radix intimatio exprimitur per verbum imperativi modi;
P libertatis est maxime ^ in voluntate. Ergo volun- puta cum alicui dicitur Fac hoc. Primum autem ,

tatis est imperare. movens in viribus animae ad exercitium actus

3. Praeterea, ad imperium statim sequitur est voluntas, ut supra * dictum est. Cum ergo art. u
:^^ Part. I, qu.
actus. Sed ad actum rationis non statim sequitur secundum movens non moveat nisi in virtute Lxxxii, art. 4.

actus: non enim qui iudicat aliquid esse facien- primi moventis, sequitur quod hoc ipsum quod
dum, statim illud operatur. Ergo imperare non ratio movet imperando, sit ei ex virtute volun-
est actus rationis, sed voluntatis. tatis. Unde relinquitur quod imperare sit actus
* Nemesius, de Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * rationis, praesupposito actu voluntatis, in cuius
Nat. Hom., cap.
XVI, al. lib. IV, dicit, et etiam Philosophus *, quod appetitipiim f virtute ratio movet per imperium ad exercitium
cap. VIII.
" Ethic, lib. I, obedit rationi. Ergo rationis est imperare. actus.
cap. XIII. n. 17
sqq.-S.Tli.Iect. Respondeo dicendum quod imperare est actus Ad primum ergo dicendum quod imperare non
XX.
T rationis *, praesupposito tamen actu voluntatis. est movere quocumque modo, sed cum quadam
* D. 1113 *.
Ad cuius evidentiam, considerandum est quod intimatione denuntiativa ad alterum. Quod est
quia actus voluntatis et rationis supra se invicem rationis.
possunt ferri, prout scilicet ratio ^ ratiocinatur de Ad secundum dicendum quod radix libertatis est
volendo et voluntas vult ratiocinari
, contingit ; voluntas subiectum sed sicut causa est
sicut : ,

actum voluntatis praeveniri ab actu rationis, et ratio. Ex hoc enim voluntas libere potest ad di-
e converso. Et quia virtus prioris actus remanet versa ferri, quia ratio potest habere diversas con-
in actu sequenti, contlngit quandoque quod est ceptiones boni. Et ideo philosophi definiunt ^ li-
aliquis actus voluntatis, secundum quod manet berum arbitrium quod est liberiim de ratione iu-
virtute in ipso aliquid de actu rationis, ut dictum dicium *, quasi ratio sit causa libertatis. • Cf. Boet. de In-
terpretat., Com-
" Qu. XVI, art. i. est de usu * et de electione **; et e converso Ad tertium dicendum quod ratio illa concludit ment.Maior.,lib>
- C 1210. in.
"Qu. xm, art. i. aliquis est actus rationis, secundum quod virtute quod imperium non sit actus rationis absolute
manet in ipso aliquid de actu voluntatis. sed cum quadam motione, ut dictum est *. In corpore.

a) scilicet. - Om. ABCDFGHIKL. 8) ratio. - Om. P.

^i) maxime. — Om. codices. £) dejiniunt. - dejinierunt codices.
•fj
appetitivum. - appetitus Pa.
 ,

QUAESTIO XVII, ARTICULUS II il^

Oommentai'ia Cai'dinalis Caietani

CTRCA primum articulum quaestionis decimaeseptimae sum praeterire. Putat ipse voluntatem esse collativam et
adverte quod ad
imperii rationem tria concurrunt: or- ordinativam, non ut sapit intellectum sed hoc potius con-
;

dinatio alicuius ad aliquid, intimatio, et motio. Cum enim venire inteliectui et voluntati secundum aliquam eis com-
praecipitur, Dilige Deum, ordinatur aliquis ad amandum munem naturam, puta immaterialitatem; utpatet in II Sent.,
Deura, ct intimatur lioc ei, et movetur ad hoc ab imperante. dist. VI, qu. I *, et in Quolib., qu. XVII. Ad arg. 2, 3.

Ordinatio autem et intimatio ad rationem spectant, motio
autem ad voluntatem. Unde actus imperii componitur ex eo
quod est intellectus, et ex eo quod est voluntatis. Et quia,
iuxta doctrinam habitam superius in qu. xm, art. i, actus
compositus ex duobus spectantibus ad diversas potentias,
illius est potentiae essentialiter et elicitive, cuius est materia-
Hoc autem esse falsum, ex communi animi conceptione
qua tenemus quod ordinare intellectus seu rationis est, patet.
Quod enim ordinandi actus sapientiae, prudentiae, arti, etc,
conveniat, liquet. Quod vero solus intellectus ordinet, ex
eo patet quod quidquid ordinis in naturalibus et volunta-
riis est, a ratione proficiscitur, et in illam resolvitur. Opus

liter, seu quantum ad substantiam actus, ut patet in actibus enim naturae est opus intelligentiae : et electiones, in qui-
habituum (mori enim propter Christum, licet sit a caritate bus maxime apparet ordo, quia sunt eorum quae sunt ad
et fortitudine, elicitive est fortitudinis, quia ipsius est quoad finem propter finem, a consilio proficiscuntur ordinante hoc
materiale); cum in imperando voluntas concurrat ut su- in illud. Voluntas enim eligens et utens, tendit in res secun-
prema potentia, quia ut primum movens ad exercitium et ; dum ordinem ratiocinationis, verae vel falsae, implicite vel
quod est a superiori potentia in actu composito, se habet explicite, formaliter vel virtualiter, dirigentis haec in illa.
ut formale quod vero ab inferiori ut materiale et sub-
,
, Unde, cum pluralitas sine necessitate admittenda non sit;
stantia actus consequens est ut ordinatio intimativa in im-
: et in principiis natura studeat paucitati, et omnis ordo qui
perio se habeat ut materia, et motio ut forma ac per hoc,; apparet in voluntate, salvatur optime in resolvendo in in-
imperium est elicitive et essentialiter actus rationis, volun- tellectum et communi animi conceptione, ut dictum est,
;

tatis vero primordialiter quoad formam. Testatur autem habeatur quod conferre et ordinare rationis proprium opus
hoc actus proprius prudenliae, quem constat oportere esse est abiicienda est Scotica haec phantasia, procedens ex in-
:

actum rationis, et est recte praecipere prudens enim post

: discretione eius quod voluntati convenit secundum se, vel
inventionem et iudicium, quae spectant ad eubuliam, gno- ut participat intellectum.
men et svnesin, habet proprium actum, qui est recte prae- III. In responsione ad
secundum, notato distinctionem
cipere. Est igitur praeceptum, seu imperium, actus rationis de radice formahter, vel causaliter: et quod radix
libertatis
participantis voluntatem ut primum movens. libertatis formaliter est voluntas, causaliter est ratio. Nec
Et hoc in loco diligenter attendito quod non conside- hoc dicitur, sed probatur quia ex hoc voluntas est for-
:

rare participationem voluntatis ab intellectu, et intellectus maliter hbera, quia ratio est oppositorum. Quia enim vo-
a voluntate; nec discernere quid his potentiis convenit ex luntas a bono cognito oritur, Hbera voluntas ab oppositis
seipsis, et quid ex alterius participatione causa est exor-
; bonis cognitis absque determinatione ad alterum, nascitur.
bitandi a communibus animi conceptionibus. Ex hoc enim liber est medicus ad praebendam potionem
II. Et quamvis, quoUbet proferente contraria, sollicitum sanativam vel aegrotativam, quia medicina est sani et aegri
•Cf.Aristot.ro- esse stultum censeatur *, quae tamen ab illustribus viris, de ostensiva, absque determinatione voluntatis ad alteram par-
pic, lib. I, cap.
IX, n. 5. quorum numero fuit Scotus, contraria asseruntur, non pos- tem sequendam.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM IMPERARE PERTINEAT AD ANIMALIA BRUTA
iDSECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod quod in brutis animalibus, in quibus non est ratio,
imperare conveniat brutis animalibus. sit aliquo modo imperium *. D. 724.

D(?j4H/raa, part. 'Quia secundum Avicennam * virtus , Ad PRiMUM ergo dicendum quod vis appetitiva
1,cap. V.
\imperans motum est appetitiva, et virtus dicitur imperare motum, inquantum movet ratio-
exequens motum est in musculis et in nervis. Sed nem imperantem. Sed hoc est'solum in homini-
utraque virtus est in brutis animalibus. Ergo im- bus. In brutis autem animalibus virtus appetitiva
perium invenitur in brutis animalibus. non est proprie imperativa, nisi imperativum su-
2. Praeterea, de ratione servi est quod ei matur large pro motivo.
imperetur. Sed corpus comparatur ad animam Ad secundum dicendum quod in brvitis animali-
sicut servus ad dominum, sicut dicit Philosophus bus corpus quidem habet unde obediat sed ani- :

*Cap.
S. Th.
II, n. II.-
lect. III.
in I Polit. *
Ergo corpori imperatur ab anima, ma hon habet unde imperet, quia non habet
etiam in brutis quae sunt composita ex anima
,
unde ordinet. Et ideo non est ibi ratio imperantis
et corpore. et imperati; sed solum moventis et moti.
3. Praeterea, per imperium homo facit impe- Ad tertium dicendum quod aliter invenitur im-
tum ad opus. Sed impetus in opiis invenitur in petus ad opus in brutis animalibus, et aliter in ho-
' DeFideOrth., brutis animalibus, ut Damascenus dicit *. Ergo in minibus. Homines enim faciunt impetum ad opus
lib. n, cap. XXII.
brutis animalibus invenitur imperium. per ordinationem rationis: unde habet in eis im-
Sed contra, imperium est actus rationis, ut di- petus rationem imperii. In brutis autem fit impe-
Art. praeced. ctum est *. Sed in brutis non est ratio. Ergo ne- tus ad opus per instinctum naturae: quia scilicet
que imperium. appetitus eorum statim apprehenso convenienti
Respondeo dicendum quod imperare nihil aliud vel inconvenienti, naturaliter movetur ad prosecu-
est quam ordinare aliquem ad aliquid agendum, tionem vel fugam. Unde ordinantur ab alio ad
cum quadam intimativa motione. Ordinare autem agendum: non autem ipsa seipsa ordinant ad actio-
est proprius actus rationis. Unde impossibile est nem. Et ideo in eis est impetus, sed non imperium.
 120 QUAESTIO XVII, ARTICULUS III, IV

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM USUS PRAECEDAT IMPERIUM

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod lum operetur. Imperium autem non
est simul
usus praecedat imperium. Imperium cum actu imperatur: sed naturaliter
eius cui
enim est actus rationis praesupponens prius est imperium quam imperio obediatur, et
Art. I. g/^j?^:^>^actum voluntatis, ut supra * dictum est. aliquando etiam est prius tempore. Unde ma-
Qu. XVI, art. i.
Scd usus cst actus voluutatis, ut supra * dictum nifestum est * quod imperium est prius quam
est. Ergo usus praecedit imperium. usus.
2. Praeterea, imperium est aliquid eorum quae Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod non omnis actus
ad finem ordinantur. Eorum autem quae sunt voluntatis praecedit hunc actum rafionis qui est
ad finem, est usus. Ergo videtur quod usus sit imperium: sed aliquis praecedit, scilicet electio;
prius quam imperium. Quia post deter-
et aliquis sequitur, scilicet usus.
3. Praeterea, omnis actus potentiae motae a minationem consilii, quae
iudicium rationis,
est
voluntate, usus dicitur quia voluntas utitur aliis
: voluntas eligit; et post electionem, ratio imperat
Ibid. potentiis, ut supra * dictum est. Sed imperium ei per quod agendum est quod eligitur; et tunc

est actus rationis prout mota est a voluntate, demum voluntas alicuius incipit uti, exequendo
Art. I. sicut dictum est *. Ergo imperium est quidam imperium rationis; quandoque quidem voluntas
usus. Commune autem est prius proprio. Ergo alterius, cum aliquis imperat alteri; quandoque
usus est prius quam imperium. autem voluntas ipsius imperanfis, cum aliquis
* De Fide Orth.,
lib. 11, cap. XXII.
Sed contra est quod Damascenus dicit *, quod imperat sibi ipsi.
impetus ad operationem praecedit usum. Sed im- Ad secundum dicendum quod, sicut actus sunt
petus ad operationem fit per imperium. Ergo im- praevii potentiis , ita Obiectum
obiecta actibus.
perium praecedit usum. autem usus est id quod est ad finem. Ex hoc
Respondeo dicendum quod usus eius quod est ergo quod ipsum P imperium est ad finem, magis
ad finem, secundum quod est in ratione referente potest concludi quod imperium sit prius usu,
* Qu. XVI, art. 4. ipsum in finem, praecedit electionem, ut supra * quam quod sit posterius.
dictum est. Unde multo magis praecedit impe- Ad tertium dicendum quod, sicut actus volun-
rium. - Sed usus eius quod est ad finem, secun- tafis ratione ad imperandum, praecedit
utentis
dum quod subditur potentiae executivae, sequitur ipsum imperium ita etiam potest dici quod et
;

imperium eo quod usus utentis coniunctus est

: istum usum. voluntatis praecedit aliquod impe-
cum actu eius quo quis utitur; non enim utitur rium rationis: eo quod actus harum potentiarum
aliquis baculo, antequam aliquo modo per bacu- supra seipsos invicem reflectuntur.

a) est. - fit codices et a. P) ipsum. - Om. ABDEFGHIKLpC.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IMPERIUM ET ACTUS IMPERATUS SINT ACTUS UNUS, VEL DIVERSI
Part. III, qu. xix, art. 2; De Unione Verbi, art. 5.

D QUARTUM PROCEDiTUR. Videtur quod

sic rium naturaliter praecedit actum imperatum. Ergo
lactus imperatus non sit unus actus cum sunt diversa.
'ipso " imperio. Diversarum enim poten- Sed contra est quod
*
Philosophus
*
dicit *,/ quod
X
*ro;..<:.,iib.m,
cart.
cap. II.
II, n.
n. 9.
2.
, ^

^tiarum diversi sunt actus. Sed alterius ubi est unum propter alterum, tbi est unum tan-
potentiae est actus imperatus, et alterius ipsum tum. Sed actus imperatus non est nisi propter
imperium: quia alia est potentia quae imperat, imperium. Ergo sunt unum.
et alia cui imperatur. Ergo non est idem actus Respondeo dicendum quod nihil prohibet aliqua
imperatus cum imperio. esse secundum quid fiiulta, et secundum quid
2. Praeterea, quaecumque possunt ab invicem unum. Quinimmo omnia multa sunt secundum
separari, sunt diversa nihil enim separatur a se-
: aliquid unum, ut Dionysius dicit, ult. cap. de Dip.
ipso. Sed aliquando actus imperatus separatur ab Nom. * Est tamen differentia attendenda in hoc, S. Th. lect. II.

imperio: praecedit enim quandoque imperium, et quod quaedam sunt simpliciter multa, et secun-
non sequitur actus imperatus. Ergo alius actus dum quid unum quaedam vero e converso.
:

est imperium ab actu imperato. Unum autem hoc modo dicitur sicut et ens. Ens
3. Praeterea, quaecumque se habent secun- autem simpliciter est substanfia.: sed ens secun-
dum prius et posterius, sunt diversa. Sed impe- dum quid est accidens, vel etiam ens rafionis. Et

a) ipso - Oin. Pa,

 ,, ;

QUAESTIO XVII, ARTICULUS V 121

ideo quaecumque sunt unum secundum substan- inquantum inferior potentia agit in virtute supe-
tiam, sunt unum simpliciter, et multa secundum rioris sic enim et actus mo-
moventis ipsam:
quid. Sicut totum in genere substantiae, compo- ventis primi formaliter se habet ad actum in-
situm ex suis partibus vel integralibus vel essen- strumenti. Unde patet quod imperium et actus
tialibus, estunum simpliciter: nam totum est ens imperatus sunt unus actus humanus, sicut quod-
et substantia simpliciter, partes vero sunt entia dam totum est unum ^, sed est secundum partes
et substantiae in toto. Quae vero sunt diversa multa.
secundum substantiam, et unum secundum acci- Ad primum ergo dicendum quod, si essent po-
dens, sunt diversa simpliciter, et unum secundum tentiae diversae ad invicem non ordinatae, actus
quid: sicut multi homines sunt unus populus, et earum essent simpliciter diversi. Sed quando una
multi lapides sunt unus acervus; quae est unitas potentia est movens alteram tunc actus earum ,

compositionis, aut ordinis. Similiter etiam multa sunt quodammodo unus: nam idem est actus mo-
individua quae sunt unum genere vel specie ventis et moti, ut dicitur in III Physic. * " Cap. in, n. i, 5.
, - S. Th. lect. IV.
sunt simpliciter multa, et secundum quid unum: Ad secundum dicendum quod ex hoc quod im-
nam esse unum genere vel specie, est esse unum perium et actus imperatus possunt ab invicem
secundum rationem. . separari, habetur quod sunt muha partibus. Nam
Sicut autera in genere rerum naturalium, ali- partes hominis possunt ab invicem separari, quae
quod totum componitur ex materia et forma, ut tamen sunt unura toto.
homo ex anima et corpore, qui est unum ens Ad tertium dicendum quod nihil prohibet in
naturale, licet habeat multitudinem partium ita ; his quae sunt multa partibus et unum toto, unum
etiam in actibus humanis, actus inferioris poten- esse prius alio. Sicut anima quodammodo est
tiae materialiter se habet ad actum superioris prius corpore, et cor est prius aliis membris.

P) est uniim.
- Om. ABCDGHIKLa. - Pro sed, quod sD.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ACTUS VOLUNTATIS IMPERETUR-
I Ethic, lect. xx.

ji-^-iWiD PROCEDiTUR. Vidctur quod

QUiNTUM sic nantis, cum quadam motione, aliquid ad agendum.
non sit imperatus. Dicit
actus voluntatis Manifestum est autem quod ratio potest ordinare
* Cap. IX.
enim Augustinus, in VIII Confess. *: Im- de actu voluntatis *: sicut enim potest iudicare D. 771.

^perat animus ut velit animus, nec tamen quod bonum sit aliquid velle, ita potest ordinare
facit. Velle autem est actus voluntatis. Ergo actus imperando quod horao velit. Ex quo patet quod
D. 725.
voluntatis non imperatur. actus voluntatis potest esse imperatus *.

2. Praeterea, ei convenit imperari, cui con-
venit imperium intelligere. Sed voluntatis non est
intelligereimperium: differt enim voluntas ab in-
tellectUj cuius est intelligere. Ergo actus volun-
tatis non imperamr.
3. PrA£terea, si aliquis actus voluntatis im-
pefatur, pari ratione omnes imperantur. Sed si
bmnes actus voluntatis
Adprimum ergo dicendum quod, sicut Augusti-
nus ibidem dicit, animus, quando perfecte im-
perat sibi ut velit, tunc iam vult: sed quod ali-
quando imperet et non veUt, lioc contingit ex
hoc quod non perfecte imperat. Imperfectum au-
tem imperium contingit ex hoc, quod ratio ex
diversis partibus movetur ad imperandum vel
imperafttur, necesse est non imperandum unde fluctuat inter duo, et non
:

in infinitum procedere : quia actus voluntatis prae- perfecte imperat.

Art. I. cedit actum imperantis rationis, ut dictum est * Ad secundum dicendum quod, sicut in membris
qui voluntatis actus si iterum imperatur, illud corporalibus quodlibet membrum operatur non sibi
iterum imperium praecedet alius " rationis actus, soli, sed toti corpori, ut P oculus videt toti corpori;

et sic in infinitum. Hoc autem est inconveniens, ita etiam est in potentiis animae. Nam intellectus

quod procedatur in infinitum. Non ergo actus intelligit non solum sibi, sed oranibus potentiis;

voluntatis imperatur. et voluntas vult non solum sibi, sed omnibus po-

Sed contra, omne quod no- est in potestate tentiis. Et ideo homo imperat sibi ipsi actum vo-
stra, subiacet imperio nostro. Sed actus volun- luntatis, inquantum est intelligens et volens.
tatis sunt maxime in potestate nostra riam omnes : Ad tertium dicendum quod, cum imperium sit
actus nostri intantum dicuntur in potestate nostra actus rationis, ille actus imperatur, qui rationi
esse, inquantum voluntarii sunt. Ergo actus vo- subditur. Primus autem voluntatis actus non est
luntatisimperantur a nobis, ex rationis ordinatione, sed ex instinctu naturae,
Ibid. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, aut superioris causae, ut supra * dictum est. Et
"f
Qu. IX, art. 4.

imperium nihil aliud est quam actus rationis ordi- ideo non oportet quod in infinitum procedatur.

a) alius. - aliquis Pa. - Pro rationis, voluntatis sB. f) naturae, aut. - Om. ABCEFGHIKLpD.
^) ut. - ita ut ABCDGII.pH.
i6
SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.

I'
 : ,

122 QUAESTIO XVII, ARTICULUS VI, VII

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM ACTUS RATIONIS IMPERETUR
De Virtut., qu. i, art. 7.

D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod attendat, et ratione utatur. Alicf modo, quantum
non possit esse imperatus.
actus rationis ad obiectum: respectu cuius, duo actus rationis
Inconveniens enim videtur quod aliquid attenduntur. Primo quidem, ut veritatem circa
imperet sibi ipsi. Sed ratio est quae im- aliquid appreheridat. Et hoc non est in potestate
Art. I. perat, ut supra dictum est. Ergo rationis actus nostra : hoc enim contingit per virtutem alicuius
non imperatur. luminis, vel naturalis vel supernaturalis. Et ideo
2. Praeterea id quod est per essentiam di-
, , quantum ad hoc, actus rationis non est in pote-
versum est ab eo quod est per participationem. state nostra, nec imperari potest. Alius autem
Sed potentia cuius actus imperatur a ratione, est actus rationis est, dum his quae apprehendit as-
• cap^xni, n. 17, ratio pcr participationem, ut dicitur in I Ethic. * sentit. Si igitur fuerint talia apprehensa, quibus
19, S. Th. lect.
XX. Ergo illius potentiae actus non imperatur, quae naturaliter intellectus assentiat, sicut prima prin-
est ratio per essentiam. cipia, assensus talium vel dissensus non est in
3. Praeterea, ille actus imperatur, qui est in potestate nostra, sed in ordine naturae ideo : et
potestate nostra. Sed cognoscere et iudicare ve- proprie loquendo, nec » imperio subiacet. Sunt
rum, quod est actus rationis, non est semper in autem quaedam apprehensa, quae non adeo con-
potestate nostra. Non ergo actus rationis potest vincunt intellectum, quin possit assentire vel dis-
esse imperatus. sentire, vel saltem assensum vel dissensum su-
Sed contra, id quod libero arbitrio agimus, spendere, propter aliquam causam et in talibus :

nostro imperio agi potest. Sed actus rationis exer- assensus ipse vel dissensus in potestate nostra
centur per liberum arbitrium: dicit enim Dama- est, et sub imperio cadit.
' De Fide
lib. II,
Orth.,
cap. XXII.
scenus * quod libero arbitrio homo exquirit, et Ad primum ergo dicendum quod ratio hoc modo
scrutatur, et iiidicat, et disponit. Ergo actus ra- imperat sibi ipsi, sicut et voluntas movet seipsam,
tionis possunt esse imperati. ut supra * dictum est: inquantum scilicet utraque Qu. IX, art. 3.

Respondeo dicendum quod, quia ratio supra se- potentia reflectitur supra suum actum, et ex uno
ipsam reflectitur, sicut ordinat de actibus aliarum in aliud tendit.
potentiarum ita etiam potest ordinare de actu
, Ad secundum dicendum quod, propter diversita-
suo. Unde etiam actus suus potest esse impera- tem obiectorqm quae actui rationis subduntur,
tus. - Sed attendendum est quod actus rationis nihil prohibet rationem seipsam participare : sicut
potest considerari dupliciter. Uno modo, quantum in cognitione conclusionum participatur cognitio
ad exercitium actus. Et sic actus rationis semper principiorum.
imperari potest: sicut cum indicitur alicui quod Ad tertium patet responsio ex dictis *. In corpore.

a) nec. — naturae PKa.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM ACTUS APPETITUS SENSITIVI IMPERETUR
Part. I, qu. Lxxxi, art. 3; infra, qu. lvi, art. 4, ad 3 ; qu. Lviii, art. 2; De Verit., qu. xxv, art. 4;
De Virtut., qu. i, art. 4.

D SEPTIMUM sic proceditur. Vidctur quod 3. Praeterea, proprium motivum appetitus

actus sensitivi appetitus non sit impe- sensitivi estapprehensum secundum sensum vel
' Vers. 15. ratus. Dicit enim Apostolus, Rom. vii *: imaginationem. Sed non est in potestate nostra
\Non enim quod volo bonum, hoc ago semper quod aliquid apprehendamus sensu vel
et Glossa exponit quod homo vult non concu- imaginatione. Ergo actus appetitus sensitivi non
piscere, et tamen concupiscit. Sed concupiscere subiacet imperio nostro.
est actus appetitus sensitivi. Ergo actus appetitus Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * Nemesius, de

sensitivi non subditur imperio nostro. dicit, quod obediens rationi dividitur in duo , in xvi,ai.""b.^i^F;
"''" ""'
2. Praeterea, materia corporalis soli Deo obe- desiderativum et irascitivum , quae pertinent ad
dit, quantum ad transmutationem formalem, ut appetitum sensitivum. Ergo actus appetitus sen-
* Qu. Lxv, art. in Primo * habitum est. Sed actus appetitus sen- sitivi subiacet imperio rationis.
4; qu. xci, art.
2; qa. cx, art. 2. sitivi habet quandam formalem transmutationem Respondeo dicendum quod secundum hoc ali-
corporis, scilicet calorem vel frigus. Ergo actus quis actus imperio nostro subiacet prout est " ,
"

appetitus sensitivi non subditur imperio humano. in potestate nostra, ut supra * dictum est. Et ideo s^d^cont^2."^'

a) aliquis ... prout est. - quod aliquis ... est ABCEFGIKLpDH.-

 ,

QUAESTIO XVII, ARTICULUS VII 123

ad intelligendum qualiter actus appetitus sensitivi Ad primum ergo dicendum quod hoc quod homo
subdatur imperio rationis, oportet considerare vult non concupiscere, et tamen concupiscit, con-
qualiter sit in potestate nostra. Est autem scien- tingit ex dispositione corporis, per quam impeditur
dum quod appetitus sensitivus in hoc differt ab appetitus sensitivus ne totaliter sequatur imperium
appetitu intellectivo qui dicitur voluntas quod
, ,
rationis. Unde et Apostolus ibidem subdit *
Video :
' vers. 23.

appetitus sensitivus est virtus organi corporalis, aliam legem in membris meis, repugnantem legi
non autem voluntas. Omnis autem actus virtutis mentis meae. - Hoc etiam contingit propter subi-
utentisorgano corporali, dependet non solum tum motum concupiscentiae, ut dictum est *. In corpore.

ex potentia animae, sed etiam ex corporalis or- Ad secundum dicendum quod qualitas corpora-
gani dispositio.ne: sicut visio ex potentia visiva, lis dupliciter se habet ad actum appetitus sensi-

et qualitate oculi, per quam iuvatur vel impedi- tivi. Uno modo, ut praecedens: prout aliquis est

tur.Unde et actus appetitus sensitivi non solum aliqualiter dispositus secundum corpus, ad hanc
dependet ex vi appetitiva, sed etiam ex dispo- vel illam passionem. Alio modo, ut consequens:
sitione corporis. sicut cum ex ira aliquis incalescit. Qualitas igitur
Illud autem quod est ex parte potentiae animae, praecedens non subiacet imperio rationis quia :

sequitur apprehensionem. Apprehensio autem vel est ex natura, vel ex aliqua praecedenti mo-
imaginationis, cum sit particularis, regulatur ab tione, quae non statim quiescere potest. Sed qua-
P apprehensione P rationis, quae est universalis, litas consequens sequitur imperium rationis quia :

sicut virtus activa particularis a virtute activa uni- sequitur motum localem cordis, quod diversimode
versali. Et ideo ex ista parte, actus appetitus sen- movetur secundum diversos actus sensitivi ap-
sitivi subiacet imperio rationis. - Qualitas autem petitus.
et dispositio corporis non subiacet imperio ratio- Ad tertium dicendum quod, quia ad apprehen-
" D. 375- nis *. Et ideo ex hac parte, impeditur quin motus sionem sensus requiritur sensibile exterius non ,

sensitivi appetitus totaliter subdatur imperio ra- est in potestate nostra apprehendere aliquid sensu,
tionis. nisi sensibiU praesente; cuius praesentia non sem-
T Contingit etiam "f
quandoque quod motus ap- per est in potestate nostra. Tunc enim homo po-
petitus sensitivi subito concitatur ad apprehensio- test uti sensu cum voluerit, nisi sit impedimen-
nem imaginationis vel sensus. Et tunc ille motus tum ex parte organi. - Apprehensio autem imagi-
est praeter imperium rationis: quamvis potuisset nationis subiacet ordinationi rationis, secundum
impediri a ratione, si praevidisset. Unde Philoso- modum virtutis imaginativae po-
vel debilitatis
cap. n, n. II.- phus dicit, in I Polit. *, quod ratio praeest irasci- tentiae. Quod enim homo non
possit imaginari
bili et concupiscibili non principatii despotico, qui quae ratio considerat, contingit vel ex hoc quod
est domini ad servum sed principatu politico aut
; non sunt imaginabilia, sicut incorporalia; vel pro-
regali, qui est ad liberos, qui non totaliter sub- pter debilitatem virtutis imaginativae, quae est ex
duntur imperio. aliqua indispositione organi.

P) ab appreheiisione. — ad apprehensionem codices. •f)

etiam. - autem etiam Pa.

Commentai-ia Cardinalis Caietani

PRAETERMissis artlcuUs secundo, tertio, quarto, quinto et
sexto, circa duos sequentes articulos simul dubium oc-
currit, an in istis quaesitis intendatur universaliter, an in-
definite seu particulariter. Et est ratio dubii quia si in-
tenditur universaliter, falsa videtur decisio tam septimi
quam octavi articuli. Septimi quidem, quia quandoque vult
quis tristari et condolere amico, etc, et tamen non tristatur.
Octavi vero, quia saepissime volens seminat, ita quod non
solum concupiscentia seminis, sed ipsa seminatio voluntaria
est: et constat quod seminatio partis est vegetativae.
II. Ad hoc dicitur quod intentio Auctoris est loqui uni-
imperio, sed concupiscentia et applicatio eorum, sicut alio-
rum activorum et passivorum naturalium. Cadit enim sub
imperio rationis concupiscere hoc pulchrum, ita quod et
, in potestate hominis est concupiscere et non concupiscere,
et concupiscere hoc et non hoc. 'Sed non cadit sub ra-
tionis imperio quod virtus generativa emittat vel non emit-
tat semen; aut quod generet autnon, aut hoc vel illud;
quamvis cadat sub imperio applicatio virtutis generativae
cum sua actione, si habet. Sicut non cadit sub imperio
quod ignis excutiatur ex lapide, sed hoc pendet ex virtute
lapidis percussi etc. quamvis applicatio lapidis et ferri
, :

versaliter, et quod actus appetitus sensitivi, pro quanto ad excutiendum, sub imperio cadat. Unde
cuiti suis efficaciis
pendent ex parte animae, universaliter subsunt imperio ra- non quandoque sic et quandoque non, pars generativa im-
tionis et voluntatis. Nec est verum quod velit quis per- perio subditur: sed nunquam actus eius, ut sic, imperio
fecto imperio tristari, et non tristetur: quamvis pluries subditur quamvis ipsius, cum sua efficacia et actione quae
:

contingat quod non tristatur, quia

vellet quis tristari, et naturam sequitur, applicabilitas imperio subsit rationis, et
non perfecte hoc vult. Et hoc dico, si non habet disposi- propterea inter voluntaria computatur.
tionem organi repugnantem sicut enim contingit totaliter
:

* De Anima, lib. impediri visum ex parte organi dicente Aristotele * quod

, responsione ad secundum articuli septimi, coUecto ex
IN
s.T^.lec"':!^' ^^ senex accipiat oculum iuvenis, videbit ut iuvenis ; ita littera ordine apprehensionis, appetitus, motus cordis, et
actura tristitiae. Quamvis in hoc casu putem quod, quia quaUtatis sequentis, aspice quod varius motus cordis, ex
tristitia pendet ex dispositione organi, quod quandoque est apprehensione et appetitu animali nascens, corpus movet et
indispositum ad hoc, propterea ita modica est tristitia, ut alterat secundum diversas qualitates. Alteratum autem cor-
appareat non tristari. pus varie etiam afficit imaginationem et appetitum, ut su-
Inter actusautem appetitus sensitivi et partis vegetati- perius * habitum est. Et varie disponitur ipsum corpus ex • Qu. ix, art. 5.

vae hoc interest, quod actus appetitus subsunt sensitivi hoc ad sanitatem, ad cor, ad habilitatem hanc vel illam.
imperio in ordine ad propria principia elicitiva, et propria Et cum haec aspexeris, videbis quod pluries accidentia con-
obiecta actus vero partis vegetativae neutro modo subsunt
: tingentia personis patientibus exstasim, et huiusmodi, cau-
 ,

124 QUAESTIO XVII, ARTICULUS VIII

santur ex sua apprehensione originaliter: quamvis forte Secundum quod tam imaginari vel non imaginari,
est,
consuetudo mutata in naturam, etiam invitas postmodum quam hoc vel illud, subesse intelligitur nostro
iraaginari
afficiat. Cuius signum est quod si diutius ad oppositos
, imperio, quatenus pendet ex parte animae; sicut de ap-
mentis actus se toto conatu transferunt, ab huiusmodi ac- petitu sensitivo dictum est *. Contingit enim ex corporis Num. II.

cidentibus deseruntur, ut experientia fide digna didici. Quam-
vis exorbitans motus cordis manifeste apparens in his, suf-
ficiens testimonium afferat quod secundum naturalem cau-
sarum ordinem haec fiant, secundum quas materia corporalis
nec proprio intellectui, nec angelico, sed divino tantum
obedit ad alterationem, nisi mediante motu locali. Propter
quod salvandum, haec sunt dicta.
II. In responsione ad tertium eiusdem septimi articuli,
adverte duo. Primum est, quod imaginatio non quorum-
cumque, sed consideratorum a ratione, subest imperio ra-
tionis, si tamen imaginabilia sunt: quoniam imaginatio
nata est ad imperium rationis formare nova phantasmata,
Quod dicimus propter cae-
infra latitudinem intellectorum.
cum natum, cuius imaginatio nunquam formabit phanta-
sma coloris, qui nec a ratione eius intelligitur.
dispositione, vel repentino motu, improbas pati imagina-
tiones, nullo imperante. Et in hoc est magna latitudo:
intantum ut aliqui patiantur huiusmodi imaginationes sic
ut vigilantibus appareant sicut aliis apparent dormientibus.
Et hinc plerumque fit ut dicant se vidisse vel audivisse,
quod tamen non fuit in veritate, sed sicut in somniis: ut
patet non solum in phreneticis, sed melancholicis. Unde,
sublatis impedimentis ex parte corporis,. in potestate no-
stra est has imaginationes excludere, et alias assumere, se-
cundum imperium rationis perfectum. Sed contingit negli-
gentibus, propter imperfectum imperium, perseverare ple-
rumque malas imaginationes, quas dicunt se pati contra
voluntatem: et non est sic, quia ex imperfecto patiuntur
imperio.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM ACTUS ANIMAE VEGETABILIS IMPERETUR
W II", qu. cxLviii, art. i, ad 3; Part. 111, qu. xv, art. 2, ad i; qu. xix, art. 2; II Sent., dist. xx, qu. i, art. 2, ad 3;
De Verit., qu. xiii, art. 4; Qiiodl. IV, qu. xi, art. i.

'VideCoramcnt. »D ocTAVUM sic PROcEDiTUR *. Videtur Ratio autem imperat per modum apprehensivae
Caiet. post art.
praec. I
quod actus vegetabilis animae imperio virtutis. Et ideo actus illi qui procedunt ab ap-
enim sensiti-
^rationis subdantur. Vires petitu intellectivo vel animali, possunt a ratione
^vae nobiliores sunt viribus animae ve~ imperari: non autem actus illi qui procedunt ex
getabilis. Sed vires animae sensitivae subduntur appetitu naturali. Huiusmodi autem sunt actus " "

imperio rationis. Ergo multo magis vires animae vegetabilis animae: unde Gregorius Nyssenus * •.Nemesius,ioc.

vegetabilis. dicit quod vocatur naturale quod generativum

*
lib.
Aristot. Phys.,
VIII, cap. II,
2. homo dicitur minor mundus *,
Praeterea, et nutritivum. Et propter hoc, actus vegetabilis
n.a.-S.Tli.lect.
lY.
quia sic anima in corpore, sicut Deus in
est animae non subduntur imperio rationis.
mundo. Sed Deus sic est in mundo, quod omnia Ad primum ergo dicendum quod, quanto aliquis
quae sunt in mundo, obediunt eius imperio. Ergo actus est immaterialior, tanto est nobilior, et ma-
et omnia quae sunt in homine, obediunt impe- gis subditus imperio rationis. Unde ex hoc ipso
rio rationis, etiam vires vegetabilis animae. quod vires animae vegetabilis non obediunt ra-
3. et vituperium non contin-
Praeterea, laus tioni, apparet has vires infimas esse.
git nisi in actibus qui subduntur imperio ratio- Ad secundum dicendum quod similitudo atten-
nis. Sed in actibus nutritivae et generativae po- ditur quantum ad aliquid: quia scilicet, sicut Deus
tentiae, contingit esse laudem et vituperium, et movet mundum, ita anima movet corpus. Non
virtutem et vitium: sicut patet in gula et luxuria, autem quantum ad omnia non enim anima crea- :

et virtutibus oppositis. Ergo actus harum poten- vit corpus ex nihilo, sicut Deus mundum; pro-
tiarum subduntur imperio rationis. pter quod totaliter subditur eius imperio.
* Nemesius, de Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * Ad tertium dicendum quod virtus et vitium,
Nat. Hom., cap.
XXII, al. lib. IV, dicit, quod id quod non persuadeiur a ratione laus et vituperium, non debentur ipsis actibus
cap. XV.
est nutritivum et generativum. nutritivae vel generativae potentiae qui P sunt ,
P

Respondeo dicendum quod actuum quidam pro- digestio et formatio corporis humani sed acti- ;

cedunt ex appetitu naturali, quidam autem ex ap- bus sensitivae partis ordinatis ad actus generati-
petitu animali vel intellectuali omne enim agens : vae vel nutritivae puta in concupiscendo dele-
;

aliquo modo appetit finem. Appetitus autem na- ctationem cibi et venereorum, et utendo, secun-
* D. 221. turalis non consequitur aliquam apprehensionem*, dum quod oportet , vel non secundum quod
*
D. 225. sicut sequitur appetitus animalis et intellectualis *. oportet.

a) autetn siint actus. - enim actus sunt Pa. qui. - quae PBCDEFIKLa.

Coinmentaria Oardinalis Caietani

responsione ad primum octavi articuli, dubium occur- est quod ratio praeest appetitui sensitivo non totaliter,
IN
rit de ratione assignata ibidem, scilicet quod quanto ali- corpori autem sic, etc. Et tamen secundum hanc rationem,
quis actus est immaterialior, tanto est nobilior, et magis passiones appetitus sensitivi, cum sint actus spiritualiores,
subditur imperio rationis. Contradicit enim hoc Aristoteli deberent magis imperio rationis subdi quam motus manus
* Cap. II, n. n. I Polit. *, et Auctori in articulo praecedenti et experien- , et pedis.
S.Th. lect. iM.
tiae. Experimur enim quod corporis membra magis obe- II. Ad hoc dicitur quod obedientia oritur ex propinqui-
diunt rationi, quam passiones appetitus sensitivi. Et dictum tate. Sed propinquitas est duplex: similitudinis scilicet, et
 QUAESTIO XVII, ARTICULUS IX 125
proportionis. Et secundum similitudinem quidem, quanto in nobis nullus novus motus animalis nostrorum membro-
actus est nobilior, tanto propior secundum naturam suam rum subducitur ab obedientia rationis, nisi pudendorum,
est rationi, et aptior ut sequatur eam. Secundum propor- quae ad maxime delectabile secundum sensum quod est ,

tionem vero, quanto bonuni propriura ad quod aliquid obiectum appetitus sensitivi, ordinantur, de quo scriptum
infra latitudinem obsequentium ordinatur, est magis con- est *: Video aliam legem in membris meis, repugnantem ' Ad Rom., ap.
sonum rationi, tanto magis subditur eius imperio. Constat legi mentis meae. Appetitus ergo passiones, licet ex natu- ^"' "'"' ^^'

autem quod appetitus sensitivus, et corpus aptum natum rae nobilitate magis obediant rationi quam corporis mo-
obsequi rationi, sic se habent ad propria bona, quod ille tus propter contrarietatem tamen annexam bono proprio
;

ex natura propria inclinatur ad bonum quandoque con- ad rationem, non plene rationi subduntur. Propter cuius
trarium rationis caro enim concupiscit adversus spiritum,
, contrarietatts defectum, corporis membra plene subduntur
'AdGaiat.,cBp. gt spiritus adversus carnem *: istud vero ex natura sua non rationis imperio ad suos animales motus. Et hoc intellige,
V, vers. 17.
inchnatur ad bonum dissonum rationi, immo a natura fa- novitie, quando insita sunt naturali dispositione : si enim
bricatum est habile ad motum consonum rationi. Cuius infirmitate aut lassitudine indisposita sint, hoc ex materiae
duo signa sunt. Primum, quod corpora caelestia ad solum necessitate contingit. Appetitus autem sensitivus ex sua in-
rationalem motum habilia sunt, nihil omnino habentia im- clinatione naturali tendit in bonum dissonans rationi, ut
pedimenti ad obediendum rationi motrici. Secundum, quod dictum est.

ARTICULUS NONUS
UTRUM ACTUS EXTERIORUM MEMBRORUM IMPERENTUR
Part. I, qu. lxxxi, art. ?, ad 2 ; infra, qu. i.vi, art. 4, ad 3; qu. lviii, art. 2; II Sent., dist. xx, qu. i, art. 2, ad 3;
De Pot., qu. iii, art. i5, ad 4.

• D NONUM sic PROCEDITUR. VidetuF quod venitur id quod est secundum naturam, ex quo
membra corporis non obediant rationi alia derivantur *: ut a cognitione principiorum 'd. 196.

*quantum ad actus suos. Constat enim naturaliter notorum, cognitio conclusionum; et a

jiquod membra corporis magis distant a voluntate finis naturaliter derivatur
desiderati,
ratione quam vires animae vegetabilis. Sed vires electio eorum quae sunt ad finem. Ita etiam in
animae vegetabilis non obediunt rationi, ut dictum corporalibus motibus principium est secundum
- Art. praeccd. gst *. Ergo multo minus membra corporis. naturam. Principium autem corporalis motus est
" 2. Praeterea, cor est principium " motus ani- a motu cordis. Unde motus cordis est secundum
malis. Sed motus cordis non subditur imperio naturam, et non secundum voluntatem: conse-
• Nemesius.rfe rationis: dicit enim Gregorius Nyssenus * quod quitur enim sicut per se accidens vitam, quae
Nat. Hom., cap. "... „ •'.

XXII, ai. lib. IV,

cap. XV.
pulsativwn non est *persiiasibile ratione. Ergo tno-
J^

tus membrorum corporalium non subiacet impe-

, ... est ex unione animae et corporis. Sicut motus
gravium et levium consequitur formam substan-
rio rationis. tialem ipsorum: unde et a generante moveri di-
•
cap. XVI.
3. Praeterea, Augustinus dicit, XIV de Civ. Dei*, cuntur, secundum Philosophum in VIII Physic. * gCa^-
Cap. IV, n. 7. -
lect. viii.

quod inotus membrorum genitalium aliquando im- Et propter hoc motus iste vitalis dicitur. Unde
portunus nullo poscente: aliquando autem de-
est, Gregorius Nyssenus * dicit quod, sicut generati- *Nemes.,ioc.cit.

P stituit inhiantem, et cum in animo concupiscentia P vum et nutritivum non obedit rationi, ita nec

ferveat, friget in corpore. Ergo motus membro- pulsativum quod est vitale. Pulsativum autem
,

rum non obediunt rationi. appellat motum cordis, qui manifestatur per ve-
Sed contra est quod Augustinus dicit, VIII Con- nas pulsatiles.
Cap. IX.
fess. *: Imperat animus ut moveatur manus , et Ad tertium dicendum quod, sicut Augustinus di-
tanta est facilitas, iit vix a servitio discernatur cit in XIV de Civ. Dei *, hoc qijod motus genita- * cap. xvn, xx.

imperium. lium membrorum rationi non obedit, est ex poena

Respondeo dicendum quod membra corporis peccati ut scilicet anima suae inobedientiae ad
:

sunt organa quaedam potentiarum animae. Unde Deum in illo praecipue membro poenam inobe-
eo modo quo potentiae animae se habent ad hoc dientiae pafiatur, per quod peccatum originale ad
quod obediant rationi, hoc modo se habent etiam posteros traducitur.
corporis membra. Quia igitur vires sensitivae sub- Sed quia per peccatum primi parentis, ut infra * -qu.lxxxv, art.

duntur imperio rationis, non autem vires naturales; dicetur, natura est sibi relicta, subtracto superna-
ideo omnes motus membrorum quae moventur turali dono quod homini divinitus erat collatum;
a potentiis sensitivis, subduntur imperio rationis; ideo consideranda est ratio naturalis quare motus
motus autem membrorum qui consequuntur vi- huiusmodi xnembrorum specialiter rationi non ^f
t

res naturales, non subduntur imperio rationis. obedit. Cuius causam assignat Aristoteles in libro
Ad primum ergo dicendum quod membra non de Causis Motus Animalium
,. ,
*,
.
dicens involunta-
j 1 • • •
•

'""«
ai. deAnma-
motione ,
movent seipsa, sed moventur per potentias ani- rtos esse motus cordis et membri pudendi, quia sci- cap. xi.

mae quarum quaedam sunt rationi viciniores licet ex aliqua apprehensione huiusmodi membra
;

quam vires animae vegetabilis. commoventur, inquantum scilicet intellectus et

Ad secundum dicendum quod in his quae ad phantasia repraesentant aliqua ex quibus conse-
I intellectum et voluntatem pertinent, primum in- quuntur passiones animae, ad quas consequitur

membrorum. huius membri codices. - lidem pro

o) principium. - principium primum codices. f) huiusmodi
P) concupiscentia.
- concupiscenti P. obedit, obediat.
 126 QUAESTIO XVII, ARTICULUS IX
* quoddam animal separatum,
motus horum membrorum. Non tamen movenmr brorum est quasi
secundum iussum rationis aut intellectus, quia sci- inquantum principium vitae, principium autem
est
licet ad motum horum membromm requiritur est virtute totum. Cor enim principium est sen-
aliqua alteratio naturalis, scilicet caliditatis et fri- suum: et ex membro genitali virtus exit semi-
giditatis, quae quidem alteratio non subiacet im- nalis, quae est virtute totum animal. Et ideo ha-

perio rationis. Specialiter autem hoc accidit in his bent proprios motus naturaliter: quia principia
duobus membris, quia utrumque istorum mem- oportet esse naturalia, ut dictum est *. In resp. ad 2.

3) quasi. - Om. ABCFGHILsD.

Comraentaria Cardinalis Caietani

rN responsione ad ultimum noni articuli, nota duo. Pri- tanguntur, quare membra haec habent motum proprium
Imum est, quod dispositio requisita ad motum horum
i: naturalem. Prima est, quia quodlibet eorum est quasi se-
* Art.
7, Com- membrorum non est illa qualitas de qua superius *
,
paratum animal. Secunda est, quia quodlibet eorum est
^Tlecundiim7' dictum est quod sequitur passionem appetitus mediante , principium. Ex prima enim habetur quod motus iste non
motu cordis: sed est qualitas naturalis soli naturae subie- subditur imperio superioris partis: ex quo enim est quasi
cta, per quam motus iste non voluntarius, sed natura- separatum animal, secundum seipsum habet motum non
lis est. imperatum ab alio. Ex secunda vero, quod motus iste est
Secundum est, quod in littera duae causae ex Aristotele naturalis:quia principia oportet esse naturalia.
 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS I 127

9UAESTIO DECIMAOCTAVA
DE BONITATE ET MALITIA HUMANORUM ACTUUM IN GENERALI
IN UNDECIM ARTICULOS DIVISA

PosT hoc considerandum est de bonitate et Quarto: utrum hoc habeat ex fine.
' Cf. qu. VI, In-
trod.
humanorum actuum *. Et primo »,
malitia Quinto: utrum aliqua actio hominis sit bona
quomodo actio humana sit bona vel mala; se- vel mala in sua specie.
cundo, de his quae consequuntur ad bonitatem Sexto: utrum actus habeat speciem boni vel
vel malitiam humanorum actuum, puta meritum mali ex fine.
Qu. xxr.
vel demeritum, peccatum et culpa *. Septimo: utrum species quae est ex fine, con-
Circa primum occurrit triplex consideratio: pri- tineatur sub specie quae est ex obiecto, sicut
ma est de bonitate et malitia humanorum actuum sub genere, aut e converso.
in generali secunda, de bonitate et malitia inte-
; Octavo : utrum sit aliquis actus indifferens se-
Qu. XIX. riorum actuum *; tertia, de bonitate et malitia cundum suam speciem.
Qu. XX. exteriorum actuum *. Nono: utrum aliquis actus sit indiflferens se-
Circa primum quaeruntur undecim. cundum individuum.
Primo utrum omnis actio sit bona P, vel ali-
: Decimo: utrum aliqua circumstantia constituat
qua sit mala. actum moralem in specie boni vel mali.
Secundo utrum actio hominis habeat quod sit
: Undecimo: utrum omnis circumstantia augens
bona vel mala, ex obiecto. bonitatem vel malitiam, constituat actum mo-
Tertio utrum hoc habeat ex circumstantia.
: ralem in specie boni vel mali.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OMNIS HUMANA ACTIO SIT BONA, VEL ALIQUA MALA
De Malo, qu. n, art. 4.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod ut inPrimo * dictum est. Solus autem Deus habet ' Q"- v, art. ,
"*'
omnis actio hominis sit bona, et nuUa totam plenitudinem sui esse secundum aliquid unum ada*'"'
sit mala. Dicit enim Dionysius, iv cap. et simplex unaquaeque vero res alia
: habet "< Tf

S.Th.lect. XVI.
4e Div. Nom. *, quod malum non agit plenitudinem essendi sibi convenientem secundum
nisi virtute boni. Sed virtute boni non fit malum. diversa. Unde in aliquibus contingit quod quan-
Ergo nulla actio est mala. tum ad aliquid habent esse, et tamen eis aliquid
2. nihil agit nisi secundum quod
Praeterea, ad plenitudinem essendi eis debitam. Sicut
deficit
est actu. Nonautem aliquid malum secundum
est ad plenitudinem esse humani requiritur quod sit
quod est actu, sed secundum quod potentia pri- quoddam compositum ex anima et corpore, ha-
vatur actu inquantum autem potentia perficitur
: bens omnes potentias et instrumenta cognitionis
•S.Th, lect. X. -
Did.lib. Vm,cap.
per actum, est bonum, ut dicitur in IX Metaphys.* et motus: unde si aliquid horum deficiat alicui
IX, n. I 2, 5 sqq.
.
Nihil ergo agit inquantum est malum, sed solum homini, de plfenitudine sui esse.
deficit ei aliquid
inquantum est bonum. Omnis ergo actio est bona, Quantum igitur habet de esse, tantum habet de
et nuUa mala. bonitate inquantum vero aliquid ei deficit de
:

3. Praeterea, malum non potest esse causa plenitudine essendi, intantum deficit a bonitate,
nisi per accidens, ut patet per Dionysium, iv cap. et dicitur malum sicut homo caecus habet de
:

'
S.Th.Iect.xvi. de Div. Nom. * Sed omnis actionis est aliquis per bonitate et malum est ei quod caret
quod vivit,
se effectus. Nulla ergo actio est mala, sed omnis visu. Si vero nihil haberet de entitate vel boni-
'

actio bona.
est tate, neque malum neque bonum dici posset. Sed
Vers. 20. Sed contra est quod Dominus dicit, loan. iii *: quia de ratione boni est ipsa plenitudo essendi,
Omnis qui male agit, odit lucem. Est ergo aliqua si quidem alicui aliquid ^ defuerit de debita essendi ^

actio hominis mala. plenitudine', non dicetur simpliciter bonum, sed

Respondeo dicendum quod de bono et malo in secundum inquantum est ens poterit tamen
quid, :

actionibus oportet loqui sicut de bono et malo dici simpliciter ens et secundum quid non ens,
in rebus: eo quod unaquaeque res talem actio- ut in Primo * dictum est. -qu. v, art. ,
ad
nem prodiacit, qualis est ipsa. In rebus autem Sic igitur dicendum est quod omnis actio, in-
unumquodque tantum habet de bono, quantum quantum habet aliquid de esse, intantum habet
habet de esse: bonum enim et ens convertuntur, de bonitate: inquantum vero deficit ei aliquid de

a) primo. - primo quidem codices. 3) quidem alicui aliquid. - quidem alicui ABFGHLpC, quid alicui E,
P) bona. - actio bona Pa, quidem aliquid KpD. Pro de debita essendi plenitudine, debita essendi
r^s alia. - res aliam ApB, res aliquam sB, res Pa.
I •() plenitudo H.
 ; : :

128 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS II

plenitudine essendi quae debetur actioni huma- quid esse secundum quid in actu, unde agere
nae intantum deficit a bonitate et sic dicitur
, , possit; et secundum
aliud privari actu, unde cau-
mala puta si deficiat ei vel determinata quantitas
:
set deficientemactionem. Sicut homo caecus actu
secundum rationem, vel debitus locus, vel aliquid habet virtutem gressivam per quam ambulare ,

huiusmodi. potest: sed inquantum caret visu, qui dirigit in

Ad primum ergo dicendum quod malum agit in ambulando, patitur defectum in ambulando, dum
virtute ^ boni deficientis. Si enim nihil esset ibi ambulat cespitando.
de bono, neque esset ens, neque agere posset. Ad tertium dicendum quod actio mala potest
Si autem non esset deficiens, non esset malum. habere aliquem eflfectum per se secundum id ,

Unde et actio causata est quoddam bonum de- quod habet de bonitate et entitate. Sicut adulte-
ficiens quod secundum quid
,
'^
est bonum, sim- rium est causa generationis humanae, inquantum
pliciter autem malum. habet commixtionem maris et feminae, non au-
Ad secundum dicendum quod nihil prohibet ali- tem inquantum caret ordine rationis.

e) in virtute. — virttite codices. t,) quod. - quia PKa.

I

Commentaria Cardinalis Caietani

PartJ.qu.xLviiV /TMRCA quaestionis decimaeoctavae initium, recolito ex su- ralis.Primum enim sonat actus voluntarios secundum.
art^i, ad 2; art.
V^ pradictis * quid nominis actionis humanae, et mali mo- privationem boni debiti actioni voluntariae.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ACTIO HOMINIS HABEAT BONITATEM VEL MALITIAM EX OBIECTO
Infra, qu. xix, art. i ; II Sent., dist. xxxvi, art. 5.

>D sic proceditur. Videtur quod

secundum cificam, puta si non generetur homo, sed aliquid
actio non habeat bonitatem vel mali- loco hominis; ita primum malum in actionibus
'tiam ex obiecto. Obiectum enim actionis moralibus est quod est ex obiecto, sicut accipere
^est res. In rebiis autem non est malum, aliena. Et dicitur malum ex genere, genere pro
sed in usii peccantium, ut Augustinus dicit in li- specie accepto, eo modo loquendi quo dicimus
Cap. xii. bro III de Doct. Christ. * Ergo actio humana non humanum genus totam humanam speciem *. D. 671.

habet bonitatem vel malitiam ex obiecto. Ad primum ergo dicendum quod, licet res exte-
2. Praeterea, obiectum comparatur ad actio- riores sint in seipsis bonae, tamen non semper
nem Bonitas autem rei non est ex
ut materia. habent debitam proportionem ad hanc vel illam
materia, sed magis ex forma, quae est actus. Ergo actionem. Et ideo inquantum considerantur ut
bonum et malum non est in actibus ex obiecto. obiecta talium actionum non habent rationem
,

3. PraetereA;, obiectum potentiae activae com- boni.

paratur ad actionem sicut effectus ad causam.
Sed bonitas causae non dependet ex effectu, sed
magis e converso. Ergo actio humana non habet
bonitatem vel malitiam ex obiecto.
Vers. 10. Sed contra est quod dicitur Osee ix *: Facti
sunt abominabiles , siciit ea quae dilexerunt. Fit
autem homo Deo abominabilis propter malitiam
suae operationis. Ergo malitia operationis est se-
cundum obiecta mala quae homo diligit. Et eadem
ratio est de bonitate actionis.
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *,
bonum et malum actionis sicut et ceterarum
rerum, attenditur ex plenitudine essendi vel de-
fectu ipsius. Primum autem quod ad plenitudinem
essendi pertinere videtur, est id quod dat rei spe-
ciem. Sicut autem res naturalis habet speciem ex
sua forma, ita actio habet speciem ex obiecto
sicut et motus ex termino. Et ideo sicut prima
bonitas rei naturalis attenditur ex sua forma, quae
dat speciem ei, ita et prima bonitas actus moralis
attenditur ex obiecto convenienti unde et a qui-
busdam vocatur bonum ex genere; puta, uti re
sua. Et sicut in rebus naturalibus primum malum
est, si res generata non consequitur formam spe-
Ad secundum dicendum quod obiectum non est
materia ex qua, sed materia circa quam: et habet
quodammodo rationem formae, inquantum dat.
speciem.
Ad tertium dicendum quod non semper obie-
ctum actionis humanae est obiectum activae po-
tentiae. Nam appetitiva potentia est quodammodo
passiva, inquantum movetur ab appetibili : et ta-
men principium humanorum actuum. - Neque
est
etiam potentiarum activarum obiecta semper ha-
bent rationem effectus, sed quando iam sunt trans-
, mutata: sicut alimentum transmutatum est effectus:
nutritivae potentiae, sed alimentum nondum trans-
mutatum comparatur ad potentiam nutritivam
sicut materia circa quam operatur. Ex hoc autem
quod obiectum est aliquo modo effectus potentiae
activae, sequitur quod sit terminus actionis eius,^
et per consequens quod det ei formam et speciem
motus enim habet speciem a terminis. - Et quam-
vis etiam bonitas actionis non causetur ex boni-
; tate effectus, tamen ex hoc dicitur actio bona, quod
bonum effectum inducere potest. Et ita ipsa pro-
portio actionis ad effectum, est ratio bonitatis
ipsius.
 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS III 129

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA articulum secundum quaestionis eiusdem, omisso qu. XVIII, art. i, putans quod determi-
sentit, in Qiiolibet.,
primo, adverte primo, quod Auctor, quasi plus deter- natio ex obiecto ita constituat bonitatem actus moralis,
minans quam quaesierit, non solum dicit quod actus est quod nuUam specificam bonitatem det illi, sed capacitatem
bonus moraliter ex obiecto, sed quod habet bonitatem pri- omnis bonitatis specificae in genere moris. Haec quidem
mam et specificam ab eo. Cum enim omnis quaestio sit dicit, sed non probat. Et tamen constat quod amare Deum,
" Cap. II. - s.Th. quaestio medii, ut patet U Poster. *, optime respondet simul et odium Dei, actus matrimonialis, adulterium, et similia,
lect. I.
quia est, et propter quid est actus bonus moraliter ex bonitatem et malitiam habent specificam ex obiectis; ita
obiecto quia scilicet est specificans primum.
: quod non solum bonitatem vel malitiam genericam seu
Adverte secundo quod, licet in primo horum, scilicet comraunem dat obiectum, ut uti re sua aut aliena sed ;

quod prima bonitas moralis in actu sit ex obiecto, sequatur etiam specialissimam, generare ex propria aut ex aliena
Scotus Auctoris doctrinam; in secundo tamen horum dis- uxore.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ACTIO HOMINIS SIT BONA VEL MALA EX CIRCUMSTANTIA
II Sent., dist. xxvi, art. 5; De Malo, qu. n, art. 4, ad 5.

D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod non invenitur tota plenitudo perfectionis quae
actio non sit bona vei mala ex circum- debetur rei * ex forma substantiali quae dat
,
,

stantia. Circumstantiae enim circumstant speciem; sed multum superadditur ex superve-

actum sicut extra ipsum existentes, ut nientibus ^ accidentibus sicut in homine ex fi-,

Qu. VII, art. i. dictum cst *. Sed bonum et maliim sunt in ipsis gura, ex colore, et huiusmodi quorum si aliquod ;
"
S. Th. lect. IV. - rebus, ut dicitur in VI Metaphys. * Ergo actio desit ad decentem habitudinem, consequitur ma-
Did. lib. V, cap.
IV, n. I. non habet bonitatem vel malitiam ex circum- lum. Ita etiam est in actione. Nam plenitudo
stantia. bonitatis eius non tota consistitin sua specie,
2.Praeterea, bonitas vel malitia actus maxime sed aliquid additur ex his quae adveniunt tan-
consideratur in doctrina morum. Sed circumstan- quam accidentia quaedam. Et huiusmodi sunt
tiae , cum sint quaedam accidentia actuum , vi- circumstantiae debitae. Unde si aliquid desit quod
dentur esse praeter considerationem artis : quia requiratur ad debitas circumstantias , erit actio
nulla ars considerat id quod est per accidens, ut mala.
*S.Th.
Did lib.
lect. II.-
V, cap.
dicitur in VI Metaphys. * Ergo bonitas vel ma- Ad primum ergo dicendum quod circumstantiae
II, n. I sqq. litia actionis non est ex circumstantia. sunt extra actionem, inquantum non sunt de es-
3. Praeterea, id quod convenit secun- alicui sentia actionis: sunt tamen in ipsa actione velut
dum suam substantiam ei per
, non attribuitur quaedam accidentia eius. Sicut et accidentia quae
aliquod accidens. Sed bonum et malum convenit sunt in substantiis naturalibus, sunt extra essen-
actioni secundum suam substantiam: quia actio tias earum.
ex suo genere potest esse bona vel mala, ut di- Ad secundum DiCENDUM quod non omnia acci-
* Art. praeced. ctum est *. Ergo non convenit actioni ex circum- dentia per accidens se habent ad sua subiecta ^,
stantia quod sit bona vel mala. sed quaedam sunt per se accidentia; quae in
Sed contra est quod Philosophus dicit, in li- unaquaque arte considerantur. Et per hunc mo-
•Lib.u.^ap.jn, bro Etkic. *, quod virtuosus operatur secundum dum considerantur circumstarrtiae actuum in do-
'"• quod quando oportet, et secundum alias
oportet, et ctrina morali.
circumstantias. Ergo ex contrario vitiosus, secun- Ad
tertium dicendum quod, cum bonum con-
dum unumquodque vitium, operatur quando non vertatur cum ente ^, sicut ens dicitur secundum
oportet, ubi non oportet, et sic de aliis circum- substantiam et secundum accidens ita et bonum ,

stantiis. Ergo actiones humanae secundum circum- attribuitur alicui et secundum esse suum essen-
stantias sunt bonae vel malae. tiale; et secundum esse accidentale, tam in rebus
Respondeo dicendum quod in rebus naturalibus naturalibus, quam in actionibus moralibus.

o) rei. - ei Pa. y) sua subjecta. - suam substantiam Pa.

p) supervenientibus. — superadvenientibus ABCDEGHK. - Pro et 6) cum ente. — cnti codices.
> huiusmodi, et aliis huiusmodi sD, et sic de aliis Pa.

StJMMAE Theol. D. Thomae T. III. '7

 :

i3o QUAESTIO XVIII, ARTICULUS IV

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ACTIO HUMANA SIT BONA VEL MALA EX FINE
II Sent., dist. xxxvi, art. 5.

iD PROCEDITUR. Vidctur quod

QUARTUM sic ex fine. Actiones autem humanae, et alia quo-
bonum malum
in actibus humanis
et rum bonitas dependet ab alio, habent rationem
'non sint ex fine. Dicit enim Dionysius, bonitatis ex fine a quo dependent, praeter boni-
iiv cap. de Div. Nom. *, quod nihil re- tatem absolutam quae in
* S.Th. lect. XIV,
XXII.
eis existit.
spiciens ad maliim operatur. Si igitur ex fine de- Sic igitur in actione humana bonitas quadru-
rivaretur " operatio bona vel mala nuUa actio , plex considerari potest. Una quidem secundum
esset mala. Quod patet esse falsum. genus prout scilicet est actio
,
quia quantum :

2. Praeterea, bonitas actus est aliquid in ipso habet de actione et entitate tantum habet de ,

existens. Finis autem est causa extrinseca. Non bonitate, ut dictum est *. Alia vero secundum Art. I.

ergo secundum finem dicitur actio bona vel mala. speciem: quae accipitur secundum obiectum con-
3. Praeterea, contingit aliquam bonam opera- veniens. Tertia secundum circumstantias quasi ,

tionem ad malum finem ordinari, sicut cum ali- secundum accidentia quaedam. Quarta autem se-
quis dat eleemosynam propter inanem gloriam cundum finem, quasi secundum habitudinem ad
et e converso aliquam malam operationem or- causam bonitatis.
dinari ad bonum finem, sicut cum quis furatur Ad primum ergo dicendum quod bonum ad quod
ut det pauperi. Non ergo est ex fine actio bona non semper est verum
aliquis respiciens operatur,
vel mala. bonum; sed quandoque verum bonum, et quan-
De Different. Sed contra est quod Boetius dicit, in Topic. *, doque apparens. Et secundum hoc, ex fine se-
Topic, lib. II.

quod cuius Jinis bonus est, ipsum quoque ^ bonum quitur actio mala.
est: et cuius Jinis malus est, ipsum qiioque ma- Ad secundum dicendum quod, quamvis finis sit
lum est. causa extrinseca, tamen debita proportio ad finem,
Respondeo dicendum quod eadem est dispositio et relatio in ipsum, inhaeret actioni.
rerum in bonitate, et in esse. Sunt enim quae- Ad tertium dicendum quod nihil prohibet actioni
dam quorum esse ex alio non dependet: et in habenti unam praedictarum bonitatum *, deesse Vide corp. art.

his sufficit considerare ipsum eorum esse abso- aliam. Et secundum hoc, contingit actionem quae
lute. Quaedam vero surit quorum esse dependet est bona secundum speciem suam vel secundum
ab alio unde oportet quod consideretur ^ per
: circumstantias ordinari ad finem malum
, et e ,

considerationem ad causam a qua dependet. Sicut converso. Non tamen est actio bona simpliciter,
autem esse rei dependet ab agente et forma, ita nisi omnes bonitates concurrant: quia quilibet
bonitas rei dependet a fine. Unde in Personis singularis defectus causat malum, bonum autem
divinis, quae non habent bonitatem dependentem causatur ex integra caiisa, ut Dionysius dicit, iv
ab alio non consideratur aliqua ratio bonitatis
, cap. de Dii'. Nom. * 'S.Tli.lect.xxii.

a) derivaretiir. - dicerctur codices. y) consideretur. - considerentur PFIKa; pro dependet, dependen^

p) ipsum quoque. — et ipsum codices, et ita mox ABCDEFHIKL. PFa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA quartum articulum eiusdem decimaeoctavae quae- specificat etiam fornicationem exteriorem formaliter, et non
stionis, omisso tertio, adverte quadruplicem bonitatem materialiter, idest ut stat sub illo interiori velle, et non se-
in littera positam actionis humanae, sic ut omnem boni- cundum se. Idem ergo finis est circumstantia, et specifica-
tatem convenire illi intelligas, inquantum est actjo humana. tio, relatus ad eundem etiam actum exteriorem humanum,
Omnis enim humana actio, quantumcumque vitiosa, con- diversimode, scilicet formaliter et materialiter. Et quoniam
tinetur sub genere actionis humanae: quoniam est actus sermones in scientia sunt formales, merito bonitas ex fine
a ratione et voluntate, etc. Et sic habet bonitatem et en- ut specifica, distinguitur contra bonitatem ex circumstantia
titatem actionis humanae et quantum huiusmodi entita-
: etiam finis.
Qu. Lxxix, art. tis habet, tantum bonitatis. Et secundum hoc, ut infra * III. In responsione ad tertium eiusdem quarti articuli,
dicetur, omnis nostra, quamvis mala, actio est a Deo. dubium occurrit quomodo sit possibile actum bonum ex
II. Circa distinctionem huius quadruplicis bonitatis in genere et circumstantiis ordinari ad malum finem, aut e
,

Art. 3, littera, dubium occurrit: quia superius in qu. vn *, boni- converso quia si est malus vel bonus ex circumstantiis,
:

tas finis posita est inter circumstantias; hic autem dividi- ergo etiam ex fine adiuncto et si est malus vel bonus ex
;

tur contra bonitatem circumstantiarum. fine adiuncto, ergo non variatur ex fine. Et tenet sequela:
Ad hocdicitur quod finis, etiam adiunctus, potest re- quia quilibet finis adiunctus habet rationem circumstantiae
ferri ad actum interiorem voluntatis, et ad actum exterio- respectu actus exterioris secundum se, ut dictum est *. Vi- Num. praeced.

rem. Si referatur ad actum interiorem, non est circumstan- detur ergo implicatio in adiecto, cum dicitur actus malus
tia, sed ad substantiam actus specificative concurrens. Si ex genere et circumstantiis ad bonum finem aut e con- ;

autem referatur ad actum exteriorem, finis adiunctus habet verso, actus bonus ex genere et circumstantiis ad malum
rationem circumstantiae. Et sic, cum aliquis moechatur ut finem qualis enim est ex circumstantia finis, ad talem est
:

furetur, furtum est circurastantia fornicationis exterioris, et finem adiunctum, et e converso. Constat autem quod totus
specificatio interioris vellepropter quod in sexto articulo
: hic sermo, scilicet de fine ut circumstantia, et fine malo
huius quaestionis dicitur quod huiusmodi finis, puta furtum, ad quem actus bonus, et bono ad quem actus malus or-
 , : ' ,

QUAESTIO XVIII, ARTICULUS V i3i

dinatur, de fine adluncto intelligitur, ut patet ex supra- adiungi; ideo dicitur secundo, quod in hoc et similibus
ibid. dictis *. sermonibus intelligendum est de circumstantiis manentibus
IV. Ad hoc potest dupliciter dici. Primo quod, licet pure circumstantiis, et non de circurastantiis transeuntibus
actus malus etiam ex circumstantia omnis finis, non possit in specificantia actum. Unde, cum circumstantia finis trans-
ordinari in bonum
finem; actus tamen malus etiam ex eat in specificans actum, ut in sexto articulo Auctor docet
circumstantia finis, potest ordinari in finem bonum. Verbi inferius, consequens est quod, cum dicitur quod actus bo-
gratia fornicari propter furari, propter prodigum esse, pro-
, nus ex genere et circumstantiis, potest ordinari in malum
pter usurpationem status, propter vindictam exercendam finem, intelligitur de circumstantiis non transeuntibus re-
et sic deinceps, addendo finem fini semper malum, impos- spectu eiusdem actus in specificans et similiter de malo. :

sibile est ordinari in bonum esset enim malus ex circum-

: Et sic cessat obiectio. Quia finis qui est circumstantia actus
stantia omnis esset implicatio in adiecto. Sed
finis, et sic exterioris secundum se, transit in specificans : et sic non
fornicari propter furari, quamvis sit actus malus ex genere excipitur finis abquia circumstantia; sed quia non
aliis,
et circumstantia finis, potest tamen ordinari in bonum, pro- manet in sua puritate, sed transit in specificans. Et hoc
/' pter eleemosynam dandam. oportet bene notare et recolere in sequentibus ubi de
, ,

Sed quia circumstantia finis non arctatur magis ad unum duabus bonitatibus moralibus, scilicet ex fine, et ex genere comment!'num'.
finem quam plures, aut plures quam omnes possibiles ac circumstantiis, erit sermo *. ^-

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ALIQUA ACTIO HUMANA SIT BONA VEL MALA IN SUA SPECIE
Part. I, qu. xlviii, art. i, ad 2; II Sent., dist. xl, art. i; III Cont. Gent., cap. ix; De Malo, qu. ii, art. 4;
De Virtut,, qu. i, art, 2, ad 3.

fnD QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod quod referuntur ad unum principium activum,
actus morales non differant specie se- quod non facit differentiam in actibus, secundum
'cundum bonum et malum. Bonum enim quod referuntur ad aliud principium activum.
jet malum in actibus invenitur confor- Quia nihil quod est per accidens, constituit spe-
• Art. I.
miter rebus, ut dictum est *. Sed in rebus bo- ciem, sed solum quod est per se potest autem :

num malum non diversificant speciem idem

et : aliqua differentia obiecti esse per se in compa-
enim specie est homo bonus et malus. Ergo ne- ratione ad unum
activum " principium, et per ac-
que etiam bonum et malum in actibus diversi- cidens in comparatione ad aliud; sicut cognoscere
ficant speciem. colorem et sonum, per se differunt per compara-
2. Praeterea, malum, cum sit privatio, est quod- tionem ad sensum, non autem per comparatio-
dam non ens.Sed non ens non potest esse dif- nem ad intellectum.
•S.Th.lect. VIII.
-Did. lib.II, cap.
ferentia, secundum Philosophum, in III Metaphys.* In actibus autem humanis P bonum et malum
III, n. 8.
Cum ergo differentia constituat speciem, videtur dicitur per comparationem ad rationem quia :

quod aliquis actus, ex hoc quod est malus, non ut Dionysius dicit, iv cap. de Dip. Nom. bonum *, 'S.Th.Iect.xxii.

constituatur in aliqua specie. Et ita bonum et hominis secundiim rationem

est esse, malum au-
malum non diversificant speciem humanorum tem quod praeter rationem. Unicuique enim
est
actuum. rei est bonum quod convenit ei secundum suam
3. Praeterea, diversorum actuum secundum formam ; et malum quod est ei praeter ordinem
speciem, diversi sunt effectus. Sed idem specie suae formae. Patet ergo quod differentia boni et
effectus potest consequi ex actu bono et malo mali circa obiectum considerata, comparatur per
sicut homo generatur ex adulterio, et ex matri- se ad rationem: scilicet secundum quod obiectum
moniali concubitu. Ergo actus bonus et malus est ei conveniens vel non conveniens. Dicuntur
non differunt specie. autem aliqui actus humani, vel morales, secun-
Praeterea, bonum et malum dicitur in acti-
4. dum quod sunt a ratione. Unde manifestum est
bus quandoque secundum circumstantiam, ut di- quod bonum et malum diversificant speciem in
' Art. 3. ctum est *. Sed circumstantia, cum sit accidens, actibus moralibus : differentiae enim per se diver-
non dat speciem actui. Ergo actus humani non sificant speciem.
differunt specie propter bonitatem et malitiam. Ad primum ergo dicendum quod etiam in rebus
Sed contra, secundum Philosophum, in II naturalibus bonum et malum, quod est secun-
* Cap. I,

S. lli. lect.
n.
Ethic. *, similes habitiis similes actus reddiint. Sed dum naturam et contra naturam diversificant ,

habitus bonus et malus differunt specie, ut libe- speciem naturae: corpus enim mortuum et cor-
ralitas et prodigalitas. Ergo et actus bonus et ma- pus vivum non sunt eiusdem speciei. Et simi-
lus differunt specie. liter bonum, inquantum est secundum rationem,

Respondeo dicendum quod omnis actus speciem et malum, inquantum est praeter rationem, di-
Art. 2. habet ex suo obiecto, sicut supra * dictum est. versificant speciem moris.
Unde oportet quod aliqua differentia obiecti fa- Ad secundum dicendum quod malum importat
ciat diversitatem speciei in actibus. Est autem privationem non absolutam sed consequentem ,

considerandum quod aliqua differentia obiecti talem potentiam ^. Dicitur enim malus actus se-
facit differentiam speciei in actibus, secundum cundum suam speciem, non ex eo quod nullum

a) activum. - Om. Pa. f) talem potentiam.

- quandam rationem ACpB, quandam posi-
P) humanis. - Om. Pa. tionem D, quandam potentiam ceteri.
 ,,

i32 QUAESTIO XVIII , ARTICULUS VI

habeat obiectum; sed quia habet obiectum non nerativam, non differunt specie. Et sic habent
conveniens rationi, sicut tollere aliena. Unde in- unum effectum secundum speciem.
quantum obiectum est aliquid positive potest ,
Ad quartum dicendum quod circumstantia quan-
constituere speciem mali actus. doque sumitur ut differentia essentialis obiecti,
Ad tertium dicendum quod actus coniugalis et secundum quod ad rationem comparatur: et tunc
adulterium, secundum quod comparantur ad ra- potest dare speciem actui morali. Et hoc oportet
tionem, differunt specie, et habent effectus specie esse ,
quandocumque circumstantia transmutat
differentes: quia unum eorum meretur laudem actum de bonitate in malitiam : non enim cir-
etpraemium, aliud vituperium et poenam. Sed cumstantia faceret actum malum, nisi per hoc
secundum quod comparantur ad potentiam ge- quod rationi repugnat.
Commentaria Cardinalis Caietani
CiRCA quintum articulum huius decimaeoctavae quae- lum enim aequivocum est ad malum vere et proprie et ;

stionis, et specialiter in responsione ad secundum, du- ad malum genus, differentias et species moralium. Pro quo,
bium magnum dilucidandum est, quomodo stant haec duo nota quod malum absolute loquendo, significat privatio-
simul, scilicet Differentiae secundum bonum et malum
: nem boni debiti, quando, sicut, etc. Malum autem in mo-
constituunt distinctas et contrarias species actuum mora- ralibus quandoque significat privationem boni secundum
lium, et Malum non est natura aliqua, sed nihil, ut Augu-
:
rationem debiti, quando, sicut, etc, actui humano vel ha-
* Enchirid., cap.
,
stinus* et Dionysius ** dicunt. Si enim actus moralis malus, bitui quandoque autem significat ens contrarium actui vel
:

XI.
* De Div. Nom., puta intemperantia, species est afiqua inter entia contraria habitui humano bono. Ita quod inter significationem mali
cap. IV. - S. Th.
lect. XXII.
speciei temperantiae, sicut nigredo albedini, sequitur quod in moralibus et absolute, hoc interest, quod malum abso-
differentia maH est natura ahqua, et non privatio constat : lute formaliter est nihil denominative autem est ens in
, :

enim quod privatio nuUam potest constituere speciem actus moralibus autem malum, quod est pars subiectiva mali in
aut habitus aut cuiusque rei. Si autem malum secundum communi, eodem modo se habet, scilicet quod formaHter
totam suam formalem latitudinem, privatio nihilque est, est nihil denominative vero est ens sed praeter hoc, in
, ;

nulla erit in moralibus mali species positiva (de hac enim moralibus etiam ipsum ens formaliter contrarium actui vel
loquimur) ac per hoc, nuUa vere et proprie contrarietas
: habitui bono moraliter, vocatur malum secunduro suam
inter actum habitumque iustitiae et iniustitiae, temperan- speciem. Ubi manifeste patet aequivocatio. Est igitur in
tiae etintemperantiae: quod est contra communem doctri- moralibus malum dupliciter scilicet privative, et hoc est
:

nam. Oportet enim utrumque contrariorum, ut sic, esse ens simpliciter et formaHter malum, quod est nihil, cuius Deus
positivum formahter, et non tantum subiective. non est auctor; et contrarie, et hoc est in se bonum, et est
II. Ad claritatem huius obscurae difficultatis, scito quod a Deo, quamvis privatio sibi annexa a nullo forte sit, sicut
dicere non auderem, nisi expressa divi Thomae sententia nec potentia peccandi quoad privativum. Sed de hoc alias.
inlParte, qu. xlviii, art. i, ad 2, et in III Cont. Gent., cap. ix, Ad propositum sufficit haec intellexisse, et cum his eo-
explicaret, quod hic tangitur, scilicet quod malum genus rum radicem scilicet quod, quia nullus operatur aspiciens
:

et differentia in moralibus, formaHter est ens positivum et ad malum oportet in malo actu voluntatis inveniri bonum *Dionys. de Div.
*,
Nom., cap. iv. -
bonum quamvis sit malum homini secundum ratio-
in se, aliquod verum, vel apparens, cum privatione bonitatis ali- S. Th. lect. XIV,
nem: forma mortui est quoddam ens et bonum in
sicut cuius spectantis ad rectam rationem. Et pro quanto actus XXII.
se quamvis sit malum vivo. Est itaque iniustitiae actus ille ad bonum fertur, speciem sortitur positivam, ex qua
,

et habitus, secundum suam speciem moralem, formaHter dicitur malus contrarie pro quanto vero privationem bo-
:

ens positivum, et contrarium iustitiae. nitatis debitae habet annexam, est malus privative.

Nec ex hoc sequitur quod malum sit natura aHqua aut III. In eodem articulo, notato responsionem ad quartum,
*Vidc Comment.
ens sed aequivocatio accidens hic obscuritatem parit. Ma- ut coniungas eam doctrinae penultimi et ultimi articuli *. Caiet. posl art.ii.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM AGTUS HABEAT SPECIEM BONI VEL MALI EX FINE
II Sent., dist. xl, art. i.

*D sextum sig proceditur. Videtur quod num et malum quod accipitur secundum finem,
bonum et malum quod est ex fine speciem actuum.
diversificat
'nonspeciem in actibus.
diversificent Sed contra est quod supra * ostensum est, Qu. I, art. 3.

^j^^^HD^Actus enim habent speciem ex obiecto. quod actus humani habent speciem a fine. Ergo
Sed finis est praeter rationem obiecti. Ergo bo- bonum et malum quod accipitur secundum fi-

num et malum quod est ex fine, non diversifi- nem, diversificat speciem actuum.
cant speciem actus. Respondeo dicendum quod aliqui actus dicuntur
Praeterea, id quod est per accidens, non
2. humani, inquantum sunt voluntarii, sicut supra * Ibid. art. i.

Art. praeced. constituit specicm ut dictum est *. Sed accidit

, dictum est. In actu autem voluntario invenitur
alicui actui quod ordinetur ad aliquem finem; duplex actus, scilicet actus interior voluntafis, et

sicut quod eleemosynam propter ina-

aliquis det actus exterior: et uterque horum actuum habet
nem gloriam. Ergo secundum bonum et malum suum obiectum. Finis autem proprie est obio-
quod est ex fine, non diversificantur actus secun- ctum interioris autem circa
actus voluntarii: id
dum speciem. quod est actio exterior, estobiectum eius. Sicut
Praeterea, diversi actus secundum speciem,
3. igitur actus exterior accipit speciem ab obiecto
ad unum finem ordinari possunt sicut ad finem : circa quod est; ita actus interior voluntatis ac-
inanis gloriae ordinari possunt actus diversarum cipit speciem a fine, sicut a proprio obiecto.
virtutum, et diversorum vitiorum. Non ergo bo- Id autem quod est ex parte voluntatis, se habet
 ,
: ,:,

QUAESTIO XVIII, ARTICULUS VII i33

ut formale ad id quod est ex parte exterioris
actus: quia voluntas utitur membris ad agendum,
sicut instrumentis; neque actus exteriores habent
rationem moralitatis, nisi inquantum sunt volun-
tarii. Et ideo actus humani species formaliter con-
sideratur secundum finem, materialiter autem se-
cundum obiectum exterioris actus. Unde Philo-
s.^E: iect.' ui."
sophus dicit, in V Ethic. *, quod ille qui furatur
iit committat adiilteriiim , est per se loquendo
magis adulter quam fur.
Ad primum ergo dicendum quod etiam " finis
habet rationem obiecti, ut dictum est *. • In corpore; et
qu. I, art. i, 3.
Ad secundum dicendum quod ordinari ad talem
finem, etsi accidat exteriori actui, non tamen ac-
cidit actui interiori voluntatis, qui comparatur
ad exteriorem sicut formale ad materiale.
Ad tertium dicendum quod quando multi actus
specie differentes ordinantur ad unum finem, est
,
quidem diversitas speciei ex parte exteriorum a-
ctuum; sed unitas speciei ex parte actus interioris.

o) etiam. - Om. PHa.

Commentaria Cardinalis Caietani

sexto articulo eiusdem quaestionis decimaeoctavae, du- dinari in talem finem. Hoc enim esset falsum : potest nam-
IN
bium est circa illa verba in corpore articuli: Finis proprie que etiam interiori voluntatis actui accidere ordo in talem
est obiectum interioris actus voluntarii. Videtur enim hoc finem; ut patet in odiente Deum propter consequendum
esse falsum. Nam obiectum electionis manifeste est id quod regnum, vel aliquid huiusmodi. Sed dicitur in littera quod
est ad finem: immo in hoc distinguitur a volitione et in- talis ordo non accidit interiori actui voluntatis qui com-
Qu. vin, art. 2: tentione, ut superius * patet, et in III Ethic. ** Et eadem paratur ad exteriorem ut formale ad materiale : ita quod
3"qu"'xm,*lirt^ difficultas estde consensu et usu, de quibus dictum est* non omni actui interiori denegant hanc accidentalitatem
3;„ quod sunt respectu eius quod est ad finem. sed qui habet se ad exteriorem ut formale. Ille actus
illi
"Cap. n, n.g. - ^ r,
,. , r ,
s. Th. lect. V. Ad hoc dicitur quod obiectum tormale omnis actus autem qui se habet ut formalis, ut iam determinatum est
qi?xv^)^'art.''3^' voluntatis est finis: eo quod est etiam ratio eorum quae superius *, est actus imperans quando autem ipse actus 'Qu.xvn, art.4.
:

sunt ad finem. Unde Auctor, ad insinuandam hanc forma- interior voluntatis ordinatur ad alium finem, tunc se habet
litatem obiecti, apposuit \j proprie , dicens Finis autem : ut actus imperatus et in eundem incidit ordinem cum
,

proprie. Et hoc in sequentibus prae oculis habendum est. actu exteriori. Habeto igitur et hoc prae oculis, ut intelligas
II. In responsione ad secundum eiusdem articuli, con- in hoc tractatu, actus interioris voluntatis nomine, ipsum
grega diligenter verba litterae, ut evadas difficultates. Non non ut imperatum, sed vel secundum se, vel imperantem:
enim dicitur in littera quod soli actui exteriori accidit or- sic enim contra exteriorem distinguitur.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM SPECIES QUAE EST EX FINE, CONTINEATUR SUB SPECIE QUAE EST EX OBIECTO,
SICUT SUB GENERE, VEL E CONVERSO

»d proceditur. Videtur quod

septimum sic tae differentiae. Sed actus eiusdem speciei ex
species bonitatis quae est ex fine, con- parte obiecti ,
potest ad infinitos fines ordinari
'tineatur sub specie bonitatis quae est puta furtum ad infinita bona vel mala. Ergo spe-
^ex obiecto sicut species sub genere
, cies quae est ex fine, non continetur sub specie
puta cum aliquis vult furari ut det eleemosynam. quae est ex obiecto, sicut sub genere.
Actus enim habet speciem ex obiecto, ut dictum Respondeo dicendum quod obiectum exterioris
Art. 2, 6. est *. Sed impossibile est quod aliquid contineatur actus dupliciter potest se habere ad finem volun-
in aliqua alia specie, quae sub propria specie tatis: uno modo, sicut per se ordinatum ad ipsum,

non continetur: quia idem non potest esse in sicut bene pugnare per se ofdinatur ad victo-
diversis speciebus non subalternis. Ergo species riam; alio modo, per accidens, sicut accipere rem
quae est ex fine, continetur sub specie quae est alienam per accidens ordinatur ad dandum elee-
ex obiecto. mosynam. Oportet autem, ut Philosophus dicit
Praeterea, semper ultima differentia con-
2. in VII Metaphvs. *, quod differentiae dividentes *s.Th.iect.xii.
^ ' ^ ' . .... . -Did.lib.VI,cap.
stituit speciem specialissimam. Sed differentia aliquod genus, et constituentes speciem ilhus ge- «'. n. 5-

quae est ex fine, videtur esse posterior quam neris', per se dividant illud. Si autem. per acci-

differentia quae est ex obiecto quia finis habet : dens non recte procedit divisio puta si quis
, :

rationem ultimi. Ergo Species quae est ex fine, dicat, Animalium aliiid rationale , aliud irratio-
continetur sub specie quae est ex obiecto, sicut nale ; et animalitim irrationalium aliud alatum
species specialissima. aliud non' alatum: alatitm enim et non alatum
Praeterea, quanto aliqua differentia est ma-
3. non sunt per se determinativa eius quod est ir-
gis formalis, tanto magis est specialis quia diffe- : rationale. Oportet autem sic dividere Animalium :

'

rentia comparatur ad genus ut forma ad mate- aliud habens pedes, aliud non habens pedes; et
riam. Sed species quae est ex fine, est formalior habentium pedes, aliiid habet duos, aliud quatuor,
Art. praeced. ea quac est ex obiecto, ut dictum est *. Ergo aliud multos : haec enim per se determinant prio-
species quae est ex fine continetur sub specie
, rem differentiam.
quae est ex obiecto sicut species specialissima
, Sic igitur quando obiectum non est per se or-
sub genere subalterno. dinatum ad finem, differentia specifica quae est
Sed contra, cuiuslibet generis sunt determina- ex obiecto , non est per se determinativa eius
 i34 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS VIII

quae ex fine, nec e converso. Unde una ista-

" est
rum specierum non est sub alia sed tunc actus
moralis est sub duabus speciebus quasi disparatis.
Unde dicimus quod ille qui furatur ut moeche-
tur, committit duas malitias in uno actu. - Si
vero obiectum per se ordinetur ad finem una
dictarum differentiarum est per se determinativa
alterius. Unde una istarum specierum continebitur
sub altera.
Considerandum autem restat quae sub qua.
Ad cuius evidenfiam, primo considerandum est
quod quanto aliqua differentia sumitur a forma
magis particulari, tanto magis est specifica. Se-
tiarum animae, quarum propria obiecta sunt obie-
: cta particularium actuum.
Ad primum ergo dicendum quod secundum sub-
stantiam suam non potest aliquid esse in duabus
speciebus, quarum una sub altera non ordinetur.
, Sed secundum ea quae rei adveniunt, potest ali-
quid sub diversis speciebus contineri. Sicut hoc
pomum, secundum colorem, continetur sub hac
specie, scilicet P albi: et secundum odorem, sub
specie bene redolentis. Et similiter actus qui secun-
dum substantiam suam est in una specie naturae,
secundum condifiones morales supervenientes, ad
• Qu.
duas species referri potest, ut supra * dictum est. ad 3.
I, art. 3,

cundo, quod quanto agens est magis universale, Ad secundum dicendum quod finis est postre-
tanto ex eo est forma magis universalis. Tertio, mum in executione; sed est primum in intenUone
quod quanto aliquis finis est posterior, tanto re- rationis, secundum quam accipiuntur moralium
spondet agenti universaliori: sicut victoria, quae actuum species.
est ultimus finis exercitus, est finis intentus a Ad
tertium dicendum quod differentia compa-
summo duce; ordinatio autem huius aciei vel raturad genus ut forma ad materiam inquan- ,

illius, est finis intentus ab aliquo inferiorum du- tum facit esse genus in actu. Sed etiam genus
cum. - Et ex isris sequitur quod differenfia spe- consideratur ut formalius specie, secundum quod
cifica quae est ex fine, est magis generalis; et est ^ absolutius, et minus contractum. Unde et par-
differentia quae est ex obiecto per se ad talem tes definitionis reducuntur ad genus causae for-
' Lib.IIjCap. III,
finem ordinato est specifica respectu eius. Vo-
, malis, ut dicitur in libro Physic. * Et secundum n.2.-S.Th.lect.
V.
luntas enim, cuius proprium obiectum est finis, hoc, genus est causa formalis speciei et tanto :

est universale motivum respectu omnium poten- erit formalius quanto communius.
,

a) quae. - qiiod Pa. ad genus ut forma ad materiam inquantum facit esse Pa. Respon-
hac specie, scilicet. specie codices. sionum ad secundum et tertium argumentum ordinem invertunt ABC
P)
y) secundum quod est. - secundum quod differentia comparatur DEGHIKLa.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM ALIQUIS ACTUS SIT INDIFFERENS SgCUNDUM SUAM SPECIEM
II Sent., dist. xl, art. 5; De Malo, qu. n, art. 5.

octavum sic proceditur. Videtur quod

iD Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, • Art. 2, 5.

non sit aliquis actus indifferens secun- actus omnis habet speciem ab obiecto; et actus
'dum suam speciem. Malum enim est humanus, qui dicitur moralis, habet speciem ab
• Enchirid., cap. ^privatio boni, secundum Augustinum *. obiecto relato ad principium actuum humanorum,
XI.
Sed privatio et habitus sunt opposita immediata, quod est ratio. Unde si obiectum actus includat
* Categor.. cap.
secundum Philosophum *. Ergo non est aliquis aliquid quod conveniat ordini rationis, erit actus
VIII, n. 16.
actus qiii secundum speciem suam sit indifferens, bonus secundum suam speciem, sicut dare elee-
quasi medium existens inter bonum et malum. mosynam indigenti. Si autem includat aliquid quod
2. Praeterea, actus humani habent speciem a repugnet ordini rationis, erit malus actus secundum
• Art. 6; qu. I. fine vel obiecto, ut dictum est *. Sed omne obie- speciem, sicut furari, quod est tollere aliena. Con-
art. 3.
ctum, et omnis finis habet rationem boni vel mali. tingit autem quod obiectum actus non includit
Ergo omnis actus humanus secundum suam spe- aliquid pertinens ad ordinem rationis, sicut levare
ciem est bonus vel malus. NuIIus ergo est in- festucam de terra, ire ad campum, et huiusmodi:
differens secundum speciem. et tales actus secundum speciem suam sunt in-
Art. 3. Praeterea, sicut dictum est *, actus dicitur differentes.
bonus, qui habet debitam perfectionem bonitatis; Ad primum ergo dicendum quod duplex est pri-
malus, cui aliquid de hoc deficit. Sed necesse est vatio. Quaedam quae consistit in privatum esse:
quod omnis actus vel habeat totam plenitudinem et haec sed totum aufert; ut cae-
nihil relinquit,
suae bonitatis, vel aliquid ei deficiat. Ergo necesse citas totaliter aufert visum, et tenebrae lucem, et
est quod omnis actus secundum speciem suam mors vitam. Et inter hanc privationem et habitum
sit bonus vel malus, et nullus indifferens. oppositum, non potest esse aliquod medium circa
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro proprium susceptibile. - Est autem alia privatio
* Lib. 11, cap. de Serm. Dom. in Mont. *, quod sunt quaedam quae consistit in privari: sicut aegritudo est pri-
XVIII.
facta media, quae possunt bono vel malo animo vatio sanitatis, non quod tota sanitas sit sublata,
fieri, de quibus est temerarium iudicare. Sunt sed quod est quasi quaedam via ad totalem abla-
ergo aliqui actus secundum speciem suam indif- tionem sanitatis, quae fit per mortem. Et ideo talis
ferentes. privatio, cum aliquid relinquat, non semper est
 ;,

QUAESTIO XVIII, ARTICULUS VIII i35

immediata cum opposito habitu. Et hoc modo ma- ratur per comparationem ad rationem, ut dictum
lum est privatio boni, ut Simplicius dicit in Com- est *.Et de hac nunc agitur. In corpore.
^Cip. de oppo- tnenio super librum Praedic. *: quia non totum Ad tertium dicendum quod non quidquid habet
bonum aufert, sed aliquid relinquit. Unde potest actus, pertinet eius. Unde etsi in ra-
ad speciem
esse aliquod medium inter bonum et malum. tione suae speciei non contineatur quidquid per-
Ad secundum dicendum quod omne obiectum tinet ad plenitudinem bonitatis ipsius, non propter
vel finis habetaliquam bonitatem vel malitiam, hoc est ex specie sua malus, nec etiam bonus: si-
saltem naturalem: non tamen semper importat cut homo secundum suam speciem neque virtuo-
bonitatem vel malitiam moralem, quae conside- sus, neque vitiosus est.

Commentaria Oardinalis Caietani

CiRCA octavum, et nonum praecipde artlculum, dubium secundo, fundamentis satisfaciendum est*; tertio, de indiffe- Cf. num. VIII.-

occurrit de illa conditionali: Si lactus a ratione delibe- rentia actus secundum obiectum seu speciem *; et quarto, Cf. num. seq.
rativa procedens non sit ad debitum Jinem ordinatus, ex quod non datur actus indifferens in particulari, ostenden-
Art. 9.
hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem mali *. Super dum est.
hac namque propositione fundatur doctrina Auctoris ne- Procedemus autem ordine retrogrado, monstrantes pri-
gantis dari in individuo actum humanum indifferentem, seu mo quod omnis actus humanus in actu exercito est bonus
medium inter bonum et malum moraliter. aut malus moraliter. Arguitur ergo sic, primo. Omnis actus
II. Et quidem Scotus, in II Sent., dist. xli, sustinere otiosus est malus contrarie sed omnis actus deliberatus pri-
:

conatur oppositum tripliciter. Primo, quia non omnis actus vatus debito fine, est otiosus: ergo malus contrarie. - Maior
humanus debet habere huiusmodi bonitatem vel malitiam. est lesu Christi, Matth. xii *, de verbo otioso idem enim : Vers. 36.
Secundo, quia actus, ex quibus fit habitus virtutis mo- est ftldicium de reliquis actibus otiosis. - Minor est nota ex
ralis, non est malus, ut patet nec bonus moraliter, quia
; terminis. Otiosum enim ex privatione finis debiti dicitur,
non est ex virtute morali. Ergo. et est quod autem ad finem debitum non ordinatur, non
:

Tertio, quia habens virtutem non semper tenetur illa solum illum non assequitur, sed etiam sine spe huiusmodi
uti: ac per hoc, potest quandoque operari non male, non assecutionis fit.

utendo virtute. - Nec ponit solum actum indifferentem Praeterea, si privatio debiti finis in actu humano non
sed etiam habitum indifferentem, generatum ex huiusmodi constituit actum malum contrarie, pari ratione, immo maiore,
* Loc. cit. ad actibus *. nuUius alterius circumstantiae privatio constituit actum hu-
arg. 2.
III. In Quolibetis quoque, qu. XVIII, art. i directe etiam , manum malum contrarie. - Patet sequela: quia circumstantia
contra hanc conditionalem somniat triplicem actum et ha- finis est prima, et magis intima. - Falsitas vero consequentis
bitum: scilicet bonum, et malum privative, et malum con- patet ex eo, quod etiam actus boni ex genere suo, si fiunt
trarie. Fundatque se super dictis Boetii, super Praedicamen- quando non debent, et ubi non debent, sunt moraliter
Lib. III.
tis *, in prima proprietate Qualitatis, volentis iniustitiam non mali ut patet de actu coniugali, et ex supradictis * aucto- • Qu. VII, art. 3.
:

' Cf. Ethic, lib.

privationem, sed contrarium iustitiae significare: et super
ratione distinctionis inter privative et contrarie oppositum.
Et expresse dicit quod, si quis actum non ordinet ad finem
debitum, talis est malus privative, non contrarie: sed si
ordinetur ad finem indebitum, tunc est malus contrarie,
'S.Th. lectxxii. Vultque Dionysium, cap. iv de Div. Nom. *, Malum contin-
git ex singularibus defectibus, inteUigi de malo privative,
ribus de circumstantiis, Aristotele *, TuUio **, etc.
n, cap.iii, n. 5.-
Praeterea et est ratio litterae, ratio deliberativa, quando S. Th. lect. III.
,
* Cf. de Inven-
agit, debet agere propter debitum finem. Quia debet agere tione, lib. I.
ex ratione recta: recta autem ratio dictat quod unicuique
dctur quod sibi debetur; ac per hoc, quod actio ordinetur
in finem debitum. Si ergo agit, et non propter debitum
finem ergo privat actionem fine debito quando oportet.
,
,

non contrarie. Hoc autem est manifeste malum contrarie; sicut privare
IV. In II quoque Sent., dist. vii, qu. i, contradicit to- hominem bono sibi debito. - Haec de primo, communicando
taliter praesenti doctrinae, volens quod bonum et malum cum Scoto in vocabulis.
moraliter ex parte obiecti careant medio, ex parte vero cir- VII. Quod autem aUquis actus sit secundum obiectum
cumstantiae habeant medium. Et propterea non datur hu- indifferens *, probatione non eget, sed inductione. Levare ' Cf. num. prae-
ced. init.
manus actus indifferens ad bonum et malum moraliter, ex siquidem festucam de terra, ire ad agrum, et similia, de-
obiecto sed bene datur talis actus indifferens ex parte cir-
: liberate, actus humani sunt: et tamen obiecta, relata ad ra-
cumstantiarum. Et ratio primi assignatur quia oportet ,
tionem, nec convenientiam nec discowenientiam important.
actum habere obiectum obiectum autem oportet esse vel
; Volitio enim terminata ad hoc volitum, puta ire ad agrum,
conveniens actui secundum rectam rationem, vel disconve- nihil habet ex tali volito boni vel mali: quoniam tale volitum
niens. - Ratio vero secundi non alia assignatur nisi quia, si nec consonat nec dissonat volitioni secundum rectam ra-
quis det eleemosynam pauperi non propter finem (de quo tionem, ut de se patet; unde potest et bene et male in-
non cogitat), nec secundum alias circumstantias, talis actus differenter fieri. - Haec de secundo.
non est bonus moraliter, quia non debite circumstantio- VIII. Fundamentum autem Scoti * est distinctio inter Cf. ibid.

natus; nec malus, quia non propter indebitum finem, puta privationem contrarietatem *, quam pluries repetit. Et in
et Cf. num. III.

vanam gloriam. Ergo indifferens, et privative tantum ma- hoc quidem deceptus est dupliciter. Primo, quia aliud est
lus, non contrarie. loqui de istis in communi, et aliud de istis in tali materia.
V. Sed haec non solum vero non consonant, sed sibi Licet enim in comniuni privatio non inferat contrarium,
ipsis forte adversantur. Si enim actus et habitus indifferens, in aliqua tamen materia convertuntur privatio et contra-
et malus privative, coincidunt apud ipsum, ut ex praedicta rium, ut ipse Scotus fatetur *. Hoc autem maxime accidit * II Sent., dist.
VII.
dist. VII accipi potest; cum malum privative et contrarie in materia morali secundum bonum et malum. Quoniam
Num. VIII. ut Scotus accipit, in actu morali sint idem, ut probabitur*; sicut in naturaUbus privatio formae substantialis nunquam
sequetur quod actus indifferens et malus contrarie coinci- invenitur, nisi adiuncta oppositae formae substantiali; ita in
dant. Quod implicat. Si autem quatuor quis dixerit genera moraUbus privatio substantialis bonitatis moralis nunquam
actuum et habituum moralium secundum bonum [et bo- invenitur, nisi adiuncta oppositae bonitati. Nunquam enim
num] et malum moraliter, gratias agamus illi, qui ea adin- voluntas deliberata actum suum debita sibi bonitate secun-
venit in nostris moribus, quae nec ipse nec alius in moribus dum rationem privat, nisi tendendo in aliquod aliud bo-
propriis aut alienis potuit experiri. Proponant, quaeso, in num, vere vel apparenter, oppositum illi bono. Si enim de-
speciebus et suis individuis actus istos deliberatos, et ad- clinat in bonum non oppositum, cum non opposita possint
vertent errorem suum. esse simul, non declinabit in privationem Ulius. Et omnium
Cf. num. IX. VI. Quatuor ergo agenda hic sunt. Nam primo, obiectis*; horum radix est, quia agens non intendit in privationem
 , :

i36 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS VIII

boni, nisi quia intendit aliud bonum incompossibile illi Istos autem habitus indifferentes quos Scotus finxit *, expe- ' Cf. num. II in
fine.
priori, ac per hoc habens annexam privationem alterius. rientia testari videtur chimaericos esse: eo quod nemo ap-
Secundo, quia ratio mali culpae, de quo est sermo, cuius paret habituatus ad indifferentia.
Deus non est auctor, non consistit in malitia contrarie, XI. Ad ea demum quae ex vii distinctione Secundi inducta
•Num.vi.Cf.art, sed in malitia privative ut ex supradictis * patet. Et si actus
;
sunt *, respondendo dicitur quod ratio primi nihil penitus Cf. num. IV.

5, Commcnt.n.2.
humanus non esset malus contrarie, sed privative tantum, valet, a necessitate obiecti ad immediationem boni et mali

actus ipse esset malus moraliter, et peccatum, etc. Verbi moralis in eodem, procedens. Stat enim quod obiectum est
gratia, pro novitiis, caecitas, quae est malum naturae in necessarium, et tamen neutrum, ut patet ex dictis *. Et si Num. VII.

oculo, insinuat tria: puta oculum, dispositionem contra- necessitas infert immediationem boni et mah, cum in omni
riam visui, et privationem visus debiti. Si in oculo esset volitione non solura quid, sed cur exigatur *, concedat quo- '
Cf. num. IX.

privatio visus debiti absque illa dispositione contraria, cae- que quod, respectu finis, omnis actus aut malus aut bonus.
citas esset malum oculi. Dispositio namque illa, cum po- Exemplum vero pro ratione secundi, implicat. Quia si
sitivum ens sit, non constituit rationem mali, sed boni : sed quis det eleemosynam pauperi, et non propter malum finem,
privatio visus debiti in oculo apto nato, quando, etc, consti- et nihil cogitet de fine actualiter; non propter hoc agit non
tuit rationem mali. Si igitur actus humanus, qui est capax propter finem. Quia aut agit propter finem virtualiter: aut
boniet mali moraliter, declinat a bono moraU; dato quod agit propter finem quod est obiectum ipsum (iam enim * Art. 6.

non perveniat ad bonum contrarium, quod vocatur, secun- dictum est quod obiectum voluntatis est finis), dat enim
dum philosophiam moralem, malum contrarie; ex hoc ipso eleemosynam pauperi ut det eleemosynam pauperi. Hoc
,

quod est privatus bonitate sibi debita, quando, etc, mali mo- autem constat esse bonum. Implicat ergo dicere actum
ralis vere et proprie rationem habet: quod est esse malum humanum absque fine. Quod si aliae circumstantiae ad
privative. Habent enim se in actu humano malo haec tria, actum bonum necessariae omittantur, constat actum esse
scilicet privatio bonitatis debitae, malum contrarie, et actus malum, et non indifferentem. Si enim malum consisteret
humanus, sicut caecitas, dispositio contraria visui, et oculus. in positive oppositis circumstantiis , malum a Deo esset,
Ex distinctione igitur privationis et contrarii, oppositum sicut cetera positiva. - Sed de his hactenus.
potius sequitur eius quod intendit Scotus. - Haec de tertio.
responsione ad primum
octavi articuli, dubium duplex
•Cf.nnm.vi, init. IX. Quoad quartum *, oportet stabilire in hac, sicut et IN
occurrit. Primum quia aequivocari videtur de medio.
est,
in ceteris disputationibus, quid mali nomine in moralibus
Nam ratio litterae loquitur de medio per participationem
intelligitur. Et certum est quod, cum malum moraliter con-
actus autem indifferens est medium per abnegationem
tineatur sub malo absolute, quod, sicut malum est privatio
tantum.
boni debiti subiecto, quando, sicut, etc; ita malum moraliter
Secundum est, quia falsum est quod malum morale non
est privatio bonitatis debitae secundum rationem, quando,
tollat totum bonum morale sibi oppositum. Actus namque
sicut, etc, in actu humano. Et sive actus humanus habeat
intemperantiae undique malus tollit totum bonum tempe-
secundum suam speciem contrarietatem bono sive non ,

rantiae ab illo actu quamvis non tollat bonum actionis hu-

:

ratio peccati, culpae et mali moraliter in illa privatione

manae utpote subiectum sicut nec ulla privatio tollit
, ;
consistit formaliter. propriae vocis est
Ignorantia igitur
subiectum.
dicere quod actus humanus non propter finem debitum
II. Ad primum horum dicitur quod, quia ratio litterae
factus, est indifferens: ex eo enim quod privatus est fine
inducitur ad satisfaciendum motivo argumenti, scilicet, Pri-
debito, quando oportet, etc, mali moralis rationem habet.
vatio et habitus sunt opposita immediata, non est descen-
Nec opus est contrarietate ad hoc quod mali rationem
dendum ad tale vel tale medium sed standum est in for-;

habeat: quamvis opus sit ea ad hoc quod speciem habeat

mali, scilicet habere vel non habere medium. Et hoc solum
• Cf. num. praec. positivam in moralibus mahs, ut patet ex supradictis *.
Secundo. intendit littera scilicet quod quaedam privative opposita
:

Ex his patet responsio ad primum eorum quae indu-

' Cf. num. II. cuntur ex xli distinctione Secundi *. Ex quo enim omnis
actus deliberatus debet habere finem, quia omne agens agit
' Dialog. de Ve- propter finem, et secundum Anselmum*, allegatum a Scoto,
ritate, cap. xii,
in omni volitione est invenire quid et cur; oportet quod
al. XIII.
omnis humanus actus debeat habere bonitatem vel mali-
tiam in suo exercitio. Si enim ad debitum finem ordinatur,
cum suis circumstantiis, est borvus: si non, ipso facto est
malus, quia privatus debita sibi tunc, etc, bonitate.
Ad secundum vero dicitur quod actus iusti, ex quibus fit
iustitia, sunt boni moraliter: quamvis non sint totaliter
perfecti, quia non fiunt prompte, faciliter, delectabiliter, et
breviter, ut fiunt ab habituatis. Unde sophisma Consequentis
est: Actus non fiunt ex virtute iustitiae habituali, ergo non
sunt iusti.
Ad tertium autem dicitur quod, licet habens virtutem
non teneatur ad semper uti illa, tenetur tamen, quando-
cumque operatur, uti forma virtutum, idest recta ratione.
Ac per hoc, nunquam potest indifferenter operari.
* Cf. num. III. X. Ad primum autem inductorum ex Qiiolibetis *, iam
patet responsio. Licet enim, secundum Boetium et verita-
tem, aliud sit privatio iustitiae, et aliud iniustitiae habitus;
ratio tamen mali consistit in ipsa privatione iustitiae, quando,
habent medium, quia privatio consistit in privari, ac per
hoc non totum oppositum.
tollit
Ad secundum dicitur quod malum morale dupliciter
intelligi potest non tollere totum oppositum. Primo, per-
missive: idest, non est necesse quod tollat totum bonum
oppositum. Et hoc est manifeste verum. Dare namque
eleemosynam indigenti propter inanem gloriam, est malum
morale: non tamen tollit totam bonitatem moralem ab
actu illo, quia actus est bonus moraliter secundum sub-
stantiam, malus autem secundum circumstantiam finis. Et
hunc sensum non esse alienum ab Auctore, illa verba lit-
terae innuunt, scilicet, Talis privatio non semper est imme-
cum
diata opposito habitu : quasi insinuetur quod, sicut in
communi sufficitprivationi in privari, quod non oportet
esse immediatam opposito habitui; ita in speciali sufficit
malo quod non oportet ipsum privare toto bono oppo-
,
sito. - Secundo, potest intelligi positive, seu per se. Et sic
verificatur, pro quanto omnis actus, quantumcumque ma-
lus, oportet quod habeat hanc bonitatem moralem, quod
scilicet ordinetur ad beatitudinem, et sit bonus bonitate
Qu.
finis communissimi formaliter, ut patet ex supradictis *. Et
* art. ,-
I , 6
<)u. V, art. 8; qu.
sic malum morale non potest tollere totam bonitatem mora- ista, art. 4..
lem sicut nec aegritudo totam sanitatem in corpore perse-
:

sicut, etc Unde et iniustitia ipsa actualis et habitualis con-

verante in vita. Ec haec intellige de malo et bono morali,
traria iustitiae, non habet rationem mali, nisi ratione priva-
non secundum hanc vel illam rationem puta secundum ,

tionis. Ipsa igitur privatio est primo malum: et cuicumque

speciem vel obiectum (sic namque aliquis actus nullam
convenit malum, per ipsam convenit; et non ratione contra-
habet bonitatem, ut in littera * dicitur) sed simpliciter, se- ; In corpore.
rietatis. - Mirumest autem de isto homine exponente
cundum quod inveniuntur in rerum natura in actu exer-
quod illa Dionysii auctoritas, iv cap. de Div. Nom., Malum
cito. Sic enim oportet beatitudinem actum omnem respicere.
ex singularibus defectibus, intelligitur de malo privative;
et ex alia parte dicente quod malum privative est indiffe- CiRcA calcem noni articuli, est dubium motum a Duran-
rens. Sequitur enim ex his quod Dionysius, tractans ibi de do, in II quia non videtur verum quod
Sent., dist. xl * : Qu. I.

malo, tractat de indifferente: et quod bonum consurgit ex actus ex imaginatione procedentes, ut fricatio barbae, motio
causa integra indifferens autem ex singularibus defectibus. -
, baculi, etc, sint extra genus moris. Quia actus hominis qui
 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS IX 137
subest libero arbitrio quoad hoc quod est impediri vel non singulos , non solum potentia, sed actu subsunt voluntati,
impediri, non est extra genus moris sed actus isti sunt : non non per actum
positive, sed privative stricte, scilicet
huiusmodi, ut patet: ergo. - Maior patet ex eo, quod aliter elicitum aut imperatum a voluntate, sed per strictam pri-
in sensualitate non esset malum moraliter propterea quia vationem actus eliciti et imperati fiunt enim absque prae- :

liberum arbitrium potuit impedire et non impedire.
II. Ad hoc dicitur quod s. Thomas intendit de actibus
illis qui non possunt a libero arbitrio impediri utpote
provenientes ex qualitatibus naturalibus vel ex apprehen-
sione alicuius occurrentis terribilis vel delectabilis. - Sed hoc
verbis htterae contradicit, expresse specificantis tales actus
qui vere sunt ex imaginatione causaliter, et sunt motus
locales exteriores membrorum nostrorum subiectorum
taliter imperio rationis, ut motus manus ad barbam,
motus baculi a manu, etc. ;
quos constat potuisse impediri
a libero arbitrio.
Aliter ergo dicendum est quod, quia unumquodque
est talenon secundum quod est in potentia, sed secundum
quod est actu; nec aliquid reponitur in genere per id quod
potest esse, sed per id quod est (non enim superficies spe-
ctat ad genus coloris quia potest esse alba aut nigra); ideo
actus omnis qui actualiter a sola est imaginatione, quamvis
possit subesse imperio rationis, non est in genere moris.
Etsi contra hoc obiiciatur quia actus sensualitatis sunt
,
in genere moris ex hoc solo quod potuerunt impediri:
negatur hoc. Quoniam actus sensuales qui dicuntur vo-
luntarii quia non impediti a voluntate potente praevenire
ventione voluntatis potentis et debentis praevenire. Notan-
ter autem dixi stricte, et non negative: quia, ut
phvative
, ex qu. VI, superius patet, ad rationem voluntarii
art. 3,
, indirecte non suflSciunt potestas et negatio, sed adesse
oportet obligationem seu debitum. Unde non reducuntur
in voluntatem ut causam privative, actus quicumque ab
imaginatione et quibuscumque aliis inferioribus viribus, ex
to- hoc quod voluntas potest eos impedire et non impedit;
et et consequenter non sunt ex hoc in genere voluntarii, et
consequenter nec moris: sed ex hoc quod voluntas potest
et debet impedire, et non impedit. Tunc enim est vera
privatio in subiecto apto nato sub ratione debiti, et non
solum possibilis. Unde tunc et intantum actus sensuales
sunt voluntarii, quando et inquantum potuit et debuit vo-
luntas impedire. Constat autem ex hoc quod impedire est
positivum quoddam, quod non obligatur semper et ad
semper voluntas ad impediendum. Ac per hoc, quando ima-
ginatio actus causat illo tempore quo voluntas non debet,
quamvis possit, tunc actus illi sunt extra genus voluntarii
et moris. Actus autem hi praecipue esse possunt qui in-
differentes sunt secundum suam speciem, ut movere ba-
culum, etc.

ARTICULUS NONUS
UTRUM ALIQUIS ACTUS SIT INDIFFERENS SECUNDUM INDIVIDUUM
I Sent., dist. i, qu. in, ad 3; II, dist. xl, art. 5; IV, dist. xxvi, qu. i, art. 4;
De Malo, qu. n, art. 5.

•VideCommeot. D NONUM sic PROCEDiTUR. * Videtur quod malum. Pari ergo ratione, et quilibet alius actus
Caiet. post art.
praec. aliquis actus secundum individuum sit vel est bonus vel malus. Nulius ergo individualis
indifferens. Nulla enim species est quae actus est indifferens.
sub se non contineat, vel continere pos- Respondeo dicendum quod contingit quandoque
sit aliquod individuum. Sed aliquis actus est in- aliquem actum esse indifferentem secundum spe-
Art. praeced. differens secundum suam speciem, ut dictum est*. ciem, qui tamen est bonus vel malus in individuo
Ergo * aliquis actus individualis potest esse indif- consideratus. Et hoc ideo, quia actus moralis, sicut
ferens. dictum est*, non solum habet bonitatem ex obie- '
Art. 3.

Praeterea, ex individualibus actibus causan-

2. cto, a quo habet speciem; sed etiam ex circum-
* stantiis, quae sunt quasi quaedam accidentia sicut
' Cap. i, n. 7. tur habitus conformes ipsis, ut dicitur in II Ethic. ;

S. Th. lect. 1.

Sed aliquis habitus est indifferens. Dicit enim Phi- aliquid convenit individuo hominis secundum ac-
• Cap. I, n. 31. losophus, in IV Ethic. *, de quibusdam sicut de , cidentia individualia, quod non convenit homini
S.Th. lect. IV.
placidis et prodigis, quod non sunt mali: et tamen secundum rationem speciei. Ejt oportet quod quili-
constat quod non sunt boni, cum recedant a vir- bet individualis actus habeat aliquam circumstan-
tute: et sic sunt indifferentes secundum habitum. tiam per quam trahatur ad bonum vel malum, ad
Ergo aliqui actus individuales P sunt indiflferentes. minus ex parte intentionis finis. Cum enim ratio-

3. Praeterea, bonum morale pertinet ad vir- nis sit ordinare, actus a ratione deliberativa pro-
tutem, malum autem morale pertinet ad vitium. cedens, si non sit ad debitum finem ordinatus,
Sed contingit quandoque quod homo act,um qui ex.hoc ipso repugnat rationi, et habet rationem
ex sua est indifferens, non ordinat ad
specie mali. Si vero ordinetur ad debitum finem, con-
aliquem finem vel vitii vel virtutis. Ergo contingit venit cum ordine rationis: unde habet rationem
aliquem actum individualem esse indifferentem. boni. Necesse est autem quod vel ordinetur, vel
Sed contra est quod Gregorius dicit in quadam non ordinetur ad debitum finem. Unde necesse
• Homil. VI in Homilia *: Otiosum perbtim est qiiod iitilitate re- est omnem actum hominis a deliberativa ratione
Evang. -Cf.Afo-
ra/.lio.VII, cap. ctitiidinis , aut ratione iustae necessitatis aut piae procedentem, in individuo consideratum, bonum
XVII, in vet. xxv;
Reg. Past., part. utilitatis f, caret. Sed verbum otiosum est malum: esse vel malum.
III, cap. XIV, al.
admon. xv. quia de eo reddent homines rationem in die iu- Si autem non procedit a ratione deliberativa,
"
Y
Vers. 36. dicii, ut dicitur Matth. xii *. Si autem non caret sed ex quadam imaginatione, sicut cum aliquis
ratione iustae necessitatis aut piae utilitatis, est fricat barbam, vel movet manum aut pedem *;
bonum. Ergo omne verbum aut est bonum aut talis actus non est, proprie loquendo, moralis vel

Ergo. - videtur quod addunt Pa. aut piae utilitatis. - Om. codices ; cf. loca citata.
a) Y)
^) individuales. - Om. codices. 3) pedem. - lapidem Pa.
18
SuMMAK Theol. D. Thomae T. III.
 ria QUAESTIO XVIII, ARTICULUS X
humanus; cum hoc habeat actus a ratione. Et sic supervenire homini aliunde quam a principiis
erit indifferens, quasi extra genus moralium actuum speciei.
'Vid.Comment.
Caiet. post art.
existens *. Ad secundum dicendum quod Philosophus dicit
praec. yCircacal- Adprimum ergo dicendum quod aliquem actum illum esse malum proprie, qui est aliis homini-
cem noni art.
esse indifferentem secundum suam speciem, potest bus nocivus. Et secundum hoc, dicit prodigum
esse multipliciter. Uno modo, sic quod ex sua non esse malum, quia nulli alteri nocet nisi sibi
specie debeatur ei quod sit indifferens. Et sic pro- ipsi Et similiter de omnibus aliis qui non sunt
'^.

cedit ratio. Sed tamen isto modo * nullus actus ex proximis nocivi. Nos autem hic dicimus malum
sua specie est indifferens non enim est aliquod: communiter omne quod est rationi rectae repu-
obiectum humani actus, quod non possit ordinari gnans. Et secundum hoc, omnis individualis actus
vel ad bonum vel ad malum, per finem vel cir- est bonus vel malus, ut dictum est *. In corporc.

cumstantiam. - Alio modo potest dici indifferens Ad tertium dicendum quod omnis finis a ratione
ex sua specie, quia non habet ex sua specie deliberativa ^ intentus, pertinet ad bonum aUcuius
quod sit bonus vel malus. Unde per aliquid aliud virtutis, velad malum alicuius vitii. Nam hoc
potest fieri bonus vel malus. Sicut homo non ipsum quod aliquis agit ordinate ad sustentatio-
habet ex sua specie quod sit albus vel niger, nem vel quietem sui corporis, ad bonum virtutis
nec tamen habet ex sua specie quod non sit ordinatur in eo qui ^ corpus suum ordinat ad
albus aut niger: potest enim albedo vel nigredo bonum virtutis. Et idem patet in aliis.

i) Sed tamen isto modo. - Sed tamcn ACDEFGIpBH, Sic tamen »l) deliberativa. - deliberata ABCDFGHIL.
sB; debeatur ei ... sua specie om. L; Et sic... indifferens om. K. 6) qui. - quod AEFIsD.
?) sibi ipsi. - sibi ABCDEFGHIL.

ARTICULUS DECIMUS
UTRUM ALIQUA CIRCUMSTANTIA CONSTITUAT ACTUM MORALEM
IN SPECIE BONI VEL MALI
Supra, art. 5, ad 4; infra, qu. lxxiu, art. 7; IV Sent., dist. xvi, qu. iii, art. 2, qu* 3;
De Malo, qu. 11, art. 6, 7.

"VideComment. >D decimum sic proceditur*. Videtur quod non possit. est quod in rebus naturali-
Et inde
Caiet. post art.
seq. circumstantia non possit constituere ali- bus, id quod
accidens alicui rei, non potest
est P

*quam speciem boni vel mali actus. Spe- accipi ut differentia constituens speciem. Sed pro-
g/^^r^cies enim actus est ex obiecto. Sed cessus rationis non est determinatus ad aliquid
circumstantiae differunt ab obiecto. Ergo circum- unum sed quolibet dato, potest ulterius proce-
:

stantiae non dant speciem actus. dere. Et ideo quod in uno actu accipitur ut cir-
Praeterea, circumstantiae comparantur ad
2. cumstantia superaddita obiecto quod determinat
actum moralem sicut accidentia eius, ut dictum speciem actus, potest iterum accipi a ratione or-
Qu. vn, art. I. est *.Sed accidens non constituit speciem. Ergo dinante ut principalis conditio obiecti determi-
circumstantia non constituit aliquam speciem boni nantis speciem actus. Sicut tollere alienum habet
vel mali. speciem ex ratione alieni, ex hoc enim consti-
Praeterea, unius rei non sunt plures spe-
3. tuitur in specie furti: et si consideretur super hoc
cies. Unius autem actus sunt plures circumstan- ratio loci vel temporis, se habebit in ratione cir-
tiae. Ergo circumstantia non constituit actum mo- cumstantiae. Sed quia ratio etiam de loco vel
ralem in aliqua specie boni vel mali. de tempore, et aliis ^ huiusmodi, ordinare potest;
Sed contra, Iocus est circumstantia quaedam. contingit conditionem loci circa obiectum accipi
Sed locus constituit actum moralem in quadam ut contrariam ordini rationis puta quod ratio ;

specie mali: furari enim aliquid de loco sacro est
sacrilegium. Ergo circumstantia
moralem in aliqua specie boni vel mali.
Respondeo dicendum quod, sicut species rerum
naturalium constituuntur ex naturalibus formis
ita species moralium actuum constituuntur ex
formis prout sunt a ratione conceptae, sicut ex
'
Art. 5. supradictis * patet. Quia vero natura determinata
est ad unum, nec potest esse processus naturae
« in infinitum, necesse est pervenire " ad aliquam
ultimam formam, ex qua sumatur differentia spe-
cifica,. post quam alia differentia specifica esse
ordinat non esse iniuriam faciendam loco sacro,
constituit actum Unde tollere aliquid alienum de loco sacro, addit
specialem repugnantiam ad ordinem rationis. Et
ideo locus, qui prius considerabatur ut circum-
stantia, nunc consideratur ut principalis conditio
obiecti rationi repugnans. Et per hunc modum,
quandocumque aliqua circumstantia respicit spe-
cialem ordinem rationis vel pro vel contra, opor-
tet quod circumstantia det speciem actui morali
vel bono vel malo.
Ad primum ergo dicendum quod circumstantia,
secundum quod dat speciem actui, consideratur

o) pervenire. - perveniri codices. Y) aliis,

- etiam aliis codices, de aliis ed. a.
P) id quod est. - id quod est ut codices, quod est P.
 :

QUAESTIO' XVIII, ARTICULUS XI 189

in corpore. ut quaedam conditio obiecti, sicut dictum est *, actum moralem in aliqua specie
stantia constituit
et quasi quaedam specifica diflferentia eius. boni vel mali: cum non quaelibet circumstantta
Ad secundum dicendum quod circumstantia ma- importet aliquam consonantiam vel dissonantiam
nens in ratione circumstantiae, cum habeat ra- ad rationem. Unde non oportet, licet sint multae
tionem accidentis, non dat speciem sed inquan- : circumstantiae unius actus, quod unus actus sit
tum mutatur in principalem conditionem obiecti, in pluribus speciebus. Licet etiam non sit incon-
secundum hoc dat speciem. veniens quod unus actus moralis sit in pluribus
Art. 7, ad i; qu.
Ad tertium digendum quod non omnis circum- speciebus moris etiam disparatis,, ut dictum est *. I, art. 3, ad 3.

ARTICULUS UNDECIMUS
UTRUM OMNIS GIRCUMSTANTIA AUGENS BONITATEM VEL MALITIAM,
GONSTITUAT AGTUM MORALEM IN SPEGIE BONI VEL MALI
Infra, qu. Lxxm, art. 7; IV Sent., dist. xvi, qu. iii, art. 2, qu' 3; De Malo, qu. 11, art. 7.

pD undecimum sic pROCEDiTUR.Videtur quod circumstantia dat speciem boni vel mali actui
omnis circumstantia pertinens ad boni-
1 morali inquantum respicit specialem ordinem
,

''tatem vel malitiam, det speciem actui.
^Bonum enim et malum sunt differen-
tiae specificae moralium actuum. Quod ergo fa-
cit differentiam in bonitate- vel
actus, facit diff^erre secundum diflferentiam spe-
cificam quod est diflferre secundum speciem.
,
Sed id quod addit in bonitate vel malitia actus,
facit diflferre secundum bonitatem et malitiam.
rationis. Contingit autem quandoque quod cir-
cumstantia non respicit ordinem rationis in bono
vel malo, nisi praesupposita alia ^ circumstantia,
malitia moralis a qua actus moralis habet speciem boni vel mali.
Sicut toUere aliquid in magna quantitate vel parva,
non respicit ordinem rafionis in bono vel malo,
nisi praesupposita aliqua alia conditione, per quam
actus habeat malitiam vel bonitatem puta hoc :

Ergo facit diflferre secundum speciem. Ergo omnis quod est esse alienum quod repugnat rationi. ,

circumstantia addens,in bonitate vel malitia actus, Unde tollere alienum in magna vel parva quan-
constituit speciem. titate, non
diversificat speciem peccati.Tamen po-
Praeterea, aut circumstantia adveniens habet
2. testaggravare vel diminuere peccatum. Et simi-
in se aliquam rafionem bonitafis vel malifiae, aut liter est in aliis malis vel bonis. Unde non omnis

non. Si non, non potest addere in bonitate vel circumstantia addens in bonitate vel malitia, va-
malitia actus : quia quod non est bonum , non riat speciem moralis actus.

potest maius bonum et quod non est

facere ; Ad primum ergo dicendum quod in his quae
malum, non potest facere maius malum. Si au- intenduntur et remittuntur, diflferenfia intensionis
tem habet in se rationem bonitatis vel malitiae, et remissionis non diversificat speciem * sicut :
D. 648.

ex hoc ipso habet quandam speciem boni vel quod diflfert in albedine secundum magis et mi-
mali. Ergo omnis circumstantia augens bonita- nus non diflfert secundum speciem coloris. Et
,

tem vel malitiam, constituit novam speciem boni
vel mali.
Praeterea, secundum Dionysium iv cap.
3.
VS.Th.lect.xxii. de Div. Nom. *, mahim caiisatur ex singiilaribiis
defectibiis. Quaelibet autem circumstantia aggra-
vans malitiam, habet specialem defectum. Ergo
* quaelibet circumstantia " addit novam speciem
peccati. Et eadem ratione, quaelibet augens bo-
similiter quod facit diversitatem in bono vel malo
secundum intensionem et remissionem, non facit
, diflferentiam moralis actus secundum speciem.
Ad secundum dicendum quod circumstantia ag-
gravans peccatum, vel augens bonitatem actus,
quandoque non habet bonitatem vel malifiam
secundum se, sed per ordinem ad aliam condi-
tionem actus, ut dictum est *. Et ideo non dat In corpore.

nitatem videtur addere novam speciem boni

, novam speciem, sed auget bonitatem vel mali-
sicut quaelibet unitas addita numero, facit novam tiam quae est ex alia condifione actus.
speciem numeri bonum enim consistit in nii-
; Ad tertium dicendum quod non quaelibet cir-
vide Part. I, mcro , ponderc et mensura *. cumstanfia inducit singularem defectum secundum
qu
Sed contra, magis et minus non diversificant seipsam, sed solum secundum ordinem ad aliquid
speciem. Sed magis et minus est circumstantia aliud. Et similiter non semper addit ^ novam
addens in bonitate vel malitia. Ergo non omnis perfectiohem, nisi per comparationem ad aliquid
circumstanfia addens in bonitate vel malitia, con- aliud. Et pro tanto, licet augeat bonitatem vel
stituit actum moralem in specie boni vel mali. malitiam, non ^ semper variat speciem boni vel
• Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, mali.

a) circumstantia. - Om. ABCDEGHIKLpF. - Pro addit, habet Va. f) semper addit. - superaddit P (et a?).
^) alia. - aliqua codices. 3) non. - non tamen Pa.

Commentaria Cardinalis Oaietani

CiRCA declmum et undecimum articulum, una cum re- sicut in naturalibusquaedam accidentia sunt secundum se
i sponsione ad quartum in quinto articulo huius quae-
stionis decimaeoctavae, adverte, et diligenter considera quod.
formae, ut albedo et dulcedo quaedam autem sunt solum-
;

modo conditiones praesuppositarum formarum, ut magis,

 ,

140 QUAESTIO XVIII, ARTICULUS XI

minus, maius, fortiter, velociter, et alia huiusmodi: ita Et propterea in littera * dicitur quod circumstantiae mu- Art. 10, ad 2.

in moralibus circumstantiae duplices, quaedam secundum tantes seu dantes speciem, transeunt in conditiones prin-
se bonitates vel malitiae ut sunt omnes actus virtutum
, cipales, seu differentias obiecti: iam enim * stabihtum est Art. 2.

et vitiorum; quaedam conditiones tantum suppositarum ex obiecto haberi speciem bonitatis et mahtiae moralis
virtutum vel malitiarum, ut maius et minus, magis et minus, actus. Et ex eadem radice dictuni fuit in littera quinti ar-
et his similia. ticuli, in responsione ad quartum, quod quandocumque

Differentia inter istas circumstantias manifesta est. Quia circumstantia transmutat actum de bonitate in malitiam
istaesecundae nunquam faciunt actum bonum vel malum, dat actui speciem, quia repugnat rationi. Ex hoc namque
quamvis augeant vel minuant bonitatem vel malitiam: quod secundum se rationi repugnat, habet utrumque, sci-
primae autem faciunt actum bonum vel malum. Et ratio licet et quod malitiam secundum se importet, et quod sit

est in promptu quia primae apponunt ex se bonitatem vel

: vel habeat proprium obiectum rationi repugnans: ac per
mahtiam; secundae, non. - Differentia rursus inter eas est, hoc, in propria specie reponat actum quem constituit ma-
quod primae secundum se sunt species quaedam moralium, lum. Constitutio enim actus in esse mali ex obiecto est:
habentes propria obiecta convenientia vel disconvenientia constat autem transmutationem actus de bonitate in ma-
rationi ut patet de furto facto in loco sacro. Actui nam-
: litiam, constitutionem esse in esse maU.
que furti adiungitur iniuria loci sacri, quae habet propriam II. Adverte secundo, quod in littera ex his locis habes

speciem ex loco sacro obiecto rationi ut iniuriam pa-
tiente :namque obiectum hoc secundum se rationi dis-
est
sonans. Secundae autem non sunt secundum se species
moralium, nec habent propria obiecta. - Et ex hoc sequitur
quod primae dant speciem actui quem circumstant, quando
actus est circa illud circumstantiae obiectum. Ita
quasi duo actus, unus circa obiectum actus, et alter circa
obiectum circumstantiae ut in furto ex loco sacro appa-
, colere in qu, Lxxii *
duas regulas generales de circumstantiis dantibus species
moralibus actibus. Prima est nunc dicta, quod quando-
cumque circumstantia facit actum de bono aut non bono
malum, dat speciem. Secunda est hic, in articulo decimo,
quod quandocumque circumstantia respicit specialem, idest
quod sunt secundum se proprium ordinem rationis, dat speciem.
Utraque est exposita; et utramque oportet notare et re-
ubi de specificatione peccatorum
,
* Art. 9.

ret, scilicet acceptio alieni, et iniuria loco sacro irrogata. agitur.

 ,

QUAESTIO XIX, ARTICULUS I •141

9UAESTIO DECIMANONA
DE BONITATE ET MALITIA ACTUS INTERIORIS VOLUNTATIS
IN DECEM ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de bonitate actus Septimo : utrum bonitas voluntatis in his quae
* Cf. qu. xviii,
interioris voluntatis *. sunt ad finem dependeat ex intentione
,
Introd.
Et hoc quaeruntur decem.
circa finis.
Primo utrum bonitas voluntatis dependeat ex
: Octavo: utrum quantitas bonitatis vel malitiae
obiecto. in voluntate, sequatur quantitatem boni vel
Secundo utrum ex solo obiecto dependeat.
: mali in intentione.
Tertio: utrum dependeat ex ratione. Nono utrum: bonitas voluntatis dependeat ex
Quarto utrum dependeat ex lege aeterna.
: conformitate ad voluntatem divinam.
Quinto utrum ratio errans obliget.
: Decimo: utrum necesse sit voluntatem huma-
Sexto: utrum voluntas contra legem Dei se- nam conformari divinae voluntati in volito,
quens rationem errantem, sit mala. ad hoc quod sit bona.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX OBIECTO
D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Respondeo dicendum quod bonum et malum
bonitas non dependeat ex
voluntatis sunt per se differentiae actus voiuntafis. Nam bo-
obiecto. Voluntas enim non potest esse num et malum per se a.d voluntatem pertinent;
boni: quia malum est praeter vo-
^nisi sicut verum et falsum ad rationem, cuius actus
•s.Th.icct.xxii. /wMfd!/em, utDionysius dicit, iv cap. de Div. Nom.* per se distinguitur differentia veri et falsi, prout
Si igitur bonitas voluntatis iudicaretur ex obiecto, dicimus opinionem esse veram vel falsam. Unde
sequeretur quod omnis voluntas esset bona, et voluntas bona et mala sunt actus differentes se-
nulla esset mala ". cundum speciem. Differentia autem speciei in
2. Praeterea, bonum per prius invenitur in actibus est secundum
obiecta, ut dictum est *, * Q"- xvm, art.
5-

fine: unde bonitas finis, inquantum huiusmodi, Et ideo bonum et malum in acfibus voluntatis
non dependet ab aliquo alio. Sed secundum Phi- proprie attenditur secundum obiecta.
* Cap. V, n. 4. losophum, in VI Ethic. *, bona actio est finis Adprimum ergo dicendum quod voluntas non
S. Th. lect. IV.
licet factio minqiiam sit finis: ordinatur enim semper est veri boni, sed quandoque est appa-

semper, sicut ad finem, ad aliquid factum. Ergo rentis boni, quod quidem habet aliquam ratio-
bonitas actus voluntatis non dependet ex aliquo nem boni, non tamen ad
simpliciter convenientis
obiecto. appetendum. Et propter hoc actus voluntatis non
Praeterea, unumquodque quale
3. est, tale al- est bonus semper, sed aliquando P malus.

terum facit. Sed obiectum voluntatis est bonum Ad secundum dicendum quod, quamvis aliquis
bonitate naturae. Non
ergo potest praestare vo- actus possit esse ultimus finis nominis secundum
luntati bonitatem moralem. Moralis ergo bonitas aliquem modum non tamen talis actus est actus
,

voluntatis non dependet ex obiecto. voluntatis *, ut supra ** dictum est. D.

Qu.
621.
I, art. I,

Sed contra est quod Philosophus dicit, in V Ad tertium dicendum quod bonum per ratio- «"^ ^-

* Cap. I, n. 3.
Ethic. *, quod iustitia est secundum quam aliqui nem repraesentatur voluntati ut obiectum; et in-
S. Th. lect. i.

volunt iusta: et eadem ratione, virtus est secun- quantum sub ordine rationis, pertinet ad
cadit
dum quam aliqui volunt bona. Sed bona volun- genus moris, et causat bonitatem moralem in actu
tas est quae est secundum virtutem. Ergo boni- voluntatis. Ratio enim principium est humano
Qu. xviii, art.

tas voluntatis est ex hoc quod aliquis vult bonum. rum et moralium actuum, ut supra * dictum est. 5-

o) esset mala. - esset mala voluntas E, voluntas esset mala ceteri. |

^) semper, sed aliquando. - sed ABCDEFGHL, sed etiam I.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulum quaestionis decimaenonae, du- accidat voluntatis actibus, sequitur quod non sint eorum
CiRCA primum
bium illa propositione
occurrit de Bonum et malum : per se differentiae illae quae sunt moralium per se difFe-

sunt per se differentiae actus voluntatis: Aut enim intendit rentiae, ut bonum et malura.
de actibus voluntatis sirapliciter aut in genere moris. Si de
;
II. quod, cum bonura et malum, ut a
Ad hoc dicitur
actu voluntatis simpliciter, tunc sequeretur quod unus nu- s.Thoraa in Prima Parte, qu. XLvni, art. i, ad 2, didici-
mero actus voluntatis substantialiter esset in duabus specie- mus, in solis moralibus constituant species et actus vo- ;

bus disparatis quod non est intelligibile. Patet sequela de

:
luntatis simpliciter sint in genere naturalium; oportet di-

consensu in adulteriura propter furtum. - Si de actu volun- cere quod bonum et malum non sunt per se diflferentiae

tatis ut est in genere moris , cum esse in genere moris actus voluntatis; ita quod actus voluntatis non differunt
 ,

142 QUAESTIO XIX, ARTICULUS II

specie secundum se secundum per se differentias boni

, hic sumitur per se proprie, ut distinguitur contra per ac-
et mali, seu, quod idem est, secundum species moralium. - cidens; et actus voluntatis non in genere naturae, sed ut
Quod autem actus voluntatis sint in genere naturalium, est in genere moris: ut sit sensus quod bonum et malum
etiam specifice, patet ex tribus supradictis. Primo ex di- , moraliter sunt per se differentiae actus voluntatis in genere
stinctione actuum voluntatis, absque adniixtione moralium, moris. Et secundum hoc, fundatur hic e.xplicanda et hinc
• Qu. viii sqq. superius * facta, trium circa finem, et trium circa ea quae deducenda in sequenti articulo, differentia inter bonitatem
sunt ad finem. Secundo, ex eo quod unus numero actus ac mahtiam actus voluntatis et aliorum actuum humano-
voluntatis est in diversis speciebus moralium disparatis rum, in hoc quod bonum et malum moralia ad alios actus,
eo quod sunt eius accidentia, sicut idem pomum in spe- ut sunt in genere moris, se habent ut differentiae per se, et
• Qu. xvm, art. ciebus albi et dulcis *. Tertio, ex eo quod aliquis actus vo- ut ordinatae inter se per accidens, et ut circumstantiae ad ;

^' ^*^ '•

luntatis habet obiectum indifferens ad bonum et malum actum vero voluntatis in genere moris, se habent ut per
' ibid., art. s. morale *: extra per se autem differentias alicuius, non in- se differentiae, et non aliter, ut in sequenti articulo ple-
venitur ipsum. nius patebit. Et hic procul dubio sensus est intentus ab
Quod autem huius oppositum non intendat hic Auctor, Auctore, et subtilis valde est: sed difficultates eius in se-
non solum ex praedictis, sed ex praesenti habetur littera, quenti sunt clarae articulo.
volente actum voluntatis sic secundum boni et mali diffe- IV. Circa corpus eiusdem articuli, dubium est an eodem
rentias distingui sicut actus rationis secundum differentias
, niodo sumantur bonum et malum in responsione, cum di-
veri et falsi. Constat enim quod unus numero rationis citur, Bonum malum sunt per se differentiae actus
et
actus, puta opinio actualis quod Socrates sedet, est suc- voluntatis; et in eius subiuncta ratione, cum subditur, Nam
cessive verus et falsus, absque sui mutatione: quod esset bonum et malum per se ad voluntatem pertinent siciit ,

impossibile, si differentia secundum verum et falsum esset verum et falsum ad rationem. Quod enim eodem modo
per se divisiva ac constitutiva actus rationis; neque enim sumantur, scilicet de bono et malo morali, tractatus ipse
aliquod unum individuum coloris est modo album, modo moralis, et converificatio testantur: in com- malum enim
nigrum. Sicut igitur actus rationis suam habet absolute muni non constituit aliquam speciem, ut praedictum est *. - ' ^f. num. n; et

speciem, differentiamque constitutivam susceptivam veri ,

Qj j- .. j •
-i-
uod autem diversimode sumantur, scilicet m responsione . . qu. xviii, art. 5,
Comment.
et falsi; ita actus voluntatis proprium habet genus, diffe- pro moralibus, et in ratione pro transcendentibus, ex pro-
rentias ac species in genere naturae praevenientia genus ,
portionalitate adiuncta veri et falsi insinuatur verum enim :

et species moralium. et falsum ad nostram rationem, sicut bonum et malum in

• Cf. num. I. III. Quomodo autem haec verba*accipienda sunt,
litterae communi ad nostram voluntatem, se habent.
videndum restat. Difficultatem habent non solum ex per- V. Ad hoc dicitur quod licet in responsione bonum
,

seitate, sed ex perseitate tali, scilicet difterentiarum. Plus et malum non nisi pro bono et malo morali sumi possint,
enim exigitur ad hoc quod bonum et malum sint per se quoniam in solis moralibus bonum et malum sunt per se
differentiae actus, quam quod spectantia ad
sint per se differentiae constitutivae in ratione tamen utroque modo
;

actum. Facile siquidem patet quod in definitione boni et sumi possunt, et pro moralibus, et pro transcendentibus.
mali moralis ponitur voluntatis actus, quoniam sunt circa Pro moralibus quidem quia ex hoc quod haec per se
,

voluntarium: ac per hoc, ad perseitatem secundi modi spe- spectant ad voluntatem, sequitur quod eorum differentiae
ctant. Sed ad hoc quod sint per se differentiae, perseitas per se distinguant actus eius, modo exposito *. Pro tran- " Num. m.
primi modi requiritur. Quae cum non sit, dupliciter dici scendentibys vero, quia ex hoc quod voluntas per se, in
potest. Aut quod hic sumitur per se ut distinguitur con- primo modo perseitatis, respicit bonum tanquam proprium
tra per aliud, et actus voluntatis in genere actuum: ut sit obiectum, et consequenter malum; ex hoc, tanquam ex
sensus quod bonum et malum sunt actus voluntatis dif- prima radice, procedit ut ad bonum in moralibus volun-
ferentiae per se idest non per aliud, in genere actuum.
, tatis actus per se, ut proprium susceptivum, concurrat, et

Et secundum hoc, ponitur differentia inter actus humanos non per alios actus illorum differentiis distinguatur, sed
voluntatis et aliarum potentiarum, in hoc quod bonum
, per se, ut exposuimus *. Et hic sensus est profundior, et ' ibid.

et malum distinguunt actus aliarum virium mediantibus magis dignus tanto Auctore, ut in III Contr. Gent., cap.
actibus voluntatis quoniam non nisi quatenus voluntarii
,
IX, videre poteris.
sunt actus autem voluntatis distinguunt per se, idest non
: VI. Responsionem ad tertium eiusdem primi articuli sic
per aliquid aliud. Insinuatur quoque quod, licet bonum intellige quod, licet obiectum voluntatis sit bonum boni-
et malum sint per se differentiae constitutivae conditionum tate naturae, ideni tamen bonum, ut conveniens secundum
supervenientium actibus voluntariis, et non ipsorum actuum rationisordinem, est bonum moris obiective. Et sic dat
secundum se applicando tamen eas ad actus ipsos, respi-
; bonitatem moralem formaliter actui.
ciunt actus voluntatis per se, alios per aliud. - Aut quod

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX SOLO OBIECTO
rD SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod stantiarum contingit esse diversitatem bonitatis
bonitas voluntatis non dependeat solum et malitiae in actu voluntatis puta quod aliquis :

'ex obiecto. Finis enim affinior est vo- velit quando debet, et ubi debet, et quantum de-
^luntati quam alteri potentiae. Sed actus bet, et quomodo debet, vel prout non " debet.
aliarum potentiarum recipiunt bonitatem non Ergo bonitas voluntatis non solum dependet ex
solum ex obiecto, sed etiam ex fine, ut ex su- obiecto, sed etiam ex circumstantiis.
• Qu. xviii, art. pradictis * patet. Ergo etiam actus voluntatis re- 3. Praeterea, ignorantia circumstantiarum ex-
cipit bonitatem non solum ex obiecI;o, sed etiam cusat malitiam voluntatis, ut supra * habitum est. Qu. VI, art. 8.

ex fine. .mfjiijm : ju ,or.'nivy Sed hoc non esset, nisi bonitas et malitia volun-
2. PRAEtEREA, bonitas acttis non s0lum''esl ex' tatis a circumstantiis dependeret. Ergo bonitas
• ibid., art. 3.
obiecto, sed etiam ex circumstantiis, ut supra * et malitia voluntatis dependet ex circumstantiis,
dictum £st.' Sed secundum diversitatem circum- et non a solo obiecto.

a) non. Otn. .PEKsA.et td.: a. Knorn

 :,

QUAESTIO XIX, ARTICULUS III 143

Sed contra, ex circumstantiis, inquantum hu- quantum ad actum voluntatis, non differt bonitas
* Qu. XVIII, art iusmodi, actus non habet speciem, ut supra * di- quae ex obiecto, a bonitate quae est ex fine,
est
10, ad 2.

ctum est. Sed bonum et malum sunt specificae
Art. praeced. dictum est *. Ergo
differcntiae actus voluntatis, ut
bonitas et malitia voluntatis non dependet ex
circumstantiis, sed ex solo obiecto.
Respondeo dicendum quod in quolibet genere,
quanto aliquid est prius, tanto est simplicius et
in paucioribus consistens: sicut prima corpora
sunt simplicia. Et ideo invenimus quod ea quae
sunt prima in quolibet genere, sunt aliquo
simplicia, et in uno consistunt. Principium
sicut in actibus aliarum virium: nisi forte per
accidens, prout finis dependet ex fine, et volun-
tas ex voluntate.
Ad secundum dicendum quod, supposito quod
voluntas sit boni, nuUa circumstantia potest eam
facere malam. Quod ergo dicitur quod aliquis
vult aliquod bonum quando non debet vel ubi
non debet ^, potest inteliigi dupliciter. Uno modo,
modo ita quod ista circumstantia referatur ad volitum.
autem Et sic voluntas non est boni quia velle facere :

bonitatis et malitiae humanorum actuum ex

est aliquid quando non debet fieri, non est velle
actu voluntatis. Et ideo bonitas et malitia vo- bonum. Alio modo, ita quod referatur ad actum
secundum aliquid unum attenditur: alio-
luntatis volendi. Et sic impossibile est quod aliquis velit
rum vero actuum bonitas et malitia potest secun- bonum quando non debet, quia semper homo
dum diversa attendi. debet velle bonum nisi forte per accidens in-
: ,

autem unum quod est principium in quo-

Illud quantum aliquis, volendo hoc bonum, impeditur
libet genere, non est per accidens, sed per se ne tunc velit aliquod bonum debitum. Et tunc
quia omne quod est per accidens, reducitur ad id non incidit malum ex eo quod aUquis vult illud
quod cst per se, sicut ad principium. Et ideo bo- bonum; sed ex eo quod non vult aliud bonum.Et
nitas voluntatis ex solo uno illo dependet, quod similiter dicendum est de aliis circumstantiis.
per se facit bonitatem in actu, scilicet ex obiecto: Ad tertium dicendum quod circumstantiarum
et non ex circumstantiis, quae sunt quaedam ac- ignorantia excusat malitiam voluntatis, secundum
cidentia actus. quod circumstantiae se tenent ex parte voliti:
Ad primum ergo dicendum quod finis est obie- inquantum scilicet ignorat circumstantias actus
ctum voluntatis, non autem aliarum virium. Unde quem vult.

P) vel ubi non debet. - Om. PKa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis, in responsione De differentia autem utriusque bonitatis in actibus alia-
IN rum virium, hic tacta, in sequenti quaestione * • Com-
ad prinium, adverte ultima verba, et scito quod tria in- ex proposito Art.
ment.
2

sinuant. Primo, quod differt tunc bonitas obiecti a boni- erit sermo diffusus.
tate finis in actu voluntatis, quando finis pendet ex fine. II. Circa praedicta verba dubium occurrit: quia differentia
Secundo, quod tunc etiam differt, quando voluntas pendet finis et eius quod est ad finem, non per accidens spectat
ex voluntate. Tertio, quod utrumque horum est per acci- ad voluntatem ; nec voluntas per accidens intendit et eligit.

dens. - Primum significat quod, quando sunt plures fines Ergo non solum per accidens, sed per se differt, quoad
per se subordinati et voliti simul, ut cum quis vult medici- voluntatem, bonitas ex fine, et ex obiecto illa enim ad in-:

nam sanativam propter adeundam militiam propter victo-
riam; formalis bonitas obiecti, puta esse sanum, differt a
bonitate alterius finis, puta militiae. - Secundum vero, quod
quando voluntas unius finis, puta adulterii, dependet ex
voluntate alterius per accidens finis prioris, puta furti, ut
tentionem, haec ad electionem spectat.
Ad hoc dicitur quod, licet nihil illorum assumptorum
concurrat per accidens ad voluntatem, neganda tamen est
sequela: quia bonitas finis, et eius quod est ad finem, ut
sic, est unamet, licet finis et id quod^est ad finem distin-

cum quis vult adulterari ut furetur; malitia quoque obie- guantur. Unde id quod est ad finem, dupliciter compa-
cti, puta adulterii, differt a malitia finis, puta furti. -Tertium rari potest ad voluntatem. Uno modo, ut sic: et non habet
autem scilicet quod utrumque horum est per accidens
,
aliam bonitatem sed finis est eius ratio formalis. Alio
,

significat quod accidit actui voluntatis differentia haec bo- modo, secundum aliquam aliam propriam bonitatem: et
nitatis utroque modo: quia accidit fini subordinari alteri sic non est ut ad finem, sed ut seorsum volitum. Et tunc

fini, et accidit voluntati dependere ex alia voluntate, sicut differt bonitas obiecti a fine, sed per accidens, ut in littera
accidit moventi quod moveatur. Nisi enim accideret, omni dicitur.
fini et omni volitioni conveniret.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX RATIONE
»D tertium sic PROCEDiTUR. Videtur quod 2. Praeterea, Philosophus dicit, in VI Ethic.*, Cai II, n. 3.
-4?: lect. II.

bonitas voluntatis non dependeat a ra- quod bonitas intellectus practici est verum con-
'tione. Prius enim non dependet a po- forme appetitui recto. Appetitus autem rectus est
sjsteriori. Sed bonum per prius perfinet voluntas bona. Ergo bonitas " rationis practicae
ad voluntatem quam ad rationem, ut ex supra- magis dependet a bonitate voluntatis, quam e con-
Qu. IX, art. i. dictis * patct. Ergo bonum voluntatis non depen- verso.
det a ratione. 3. Praeterea, movens non dependet ab eo quod

a) bonitas. - bonum ABCDEFGIKLpH.

 , :

144 QUAESTIO XIX, ARTICULUS IV

movetur, sed e converso. Voluntas autem movet Ad primum ergo dicendum quod bomim sub
* Qu. IX, art. i. rationcm et alias vires ut supra * dictum est.
, ratione boni, idest appetibilis, per prius pertinet
Ergo bonitas voluntatis non dependet a ratione. ad voluntatem quam ad rationem. Sed tamen per
Sed contra est quod Hilarius dicit, in X de prius pertinet ad rationem sub ratione veri, quam
*
Num I. Trin.*: Immoderata est omnis susceptartim vo- ad voluntatem sub ratione appetibilis: quia ap-
luntatiim pertinacia, ubi non rationi voluntas subii- petitus voluntatis non potest esse de bono, nisi
citur.Sed bonitas voluntatis consistit in hoc quod prius a ratione apprehendatur.
non sit immoderata. Ergo bonitas voluntatis de- Ad secundum dicendum quod Philosophus ibi
pendet ex hoc quod sit subiecta rationi. loquitur de intellectu practico, secundum quod
• Art. 1, 2. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est * est consiliativus et ratiocinativiis eorum quae sunt
bonitas voluntatis proprie ex obiecto dependet. ad finem sic enim perficitur per prudentiam. In
:

Obiectum autem voluntatis proponitur ei per ra- his autem quae sunt ad finem, rectitudo rationis
tionem. Nam bonum intellectum est obiectum consistit in conformitate ad appetitum finis debiti.
voluntatis proportionatum ei; bonum autem sen- Sed tamen et ipse appetitus finis debiti praesup-
sibile, vel imaginarium, non est proportionatum ponit rectam apprehensionem de fine, quae est
voluntati, sed appetitui sensitivo quia voluntas
: per rationem.
potest tendere in bonum universale, quod ratio Ad tertium dicendum quod voluntas quodam
apprehendit; appetitus autem sensitivus non tendit modo movet rationem ; et ratio aiio modo movet
•
D- 229- nisi in bonum particulare *, quod apprehendit vis voluntatem , ex parte scilicet obiecti , ut supra * * Qu. ix, art. i.

sensitiva. Et ideo bonitas voluntatis dependet a dictum est.

ratione, eo modo quo dependet ab obiecto.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX LEGE AETERNA

>D QUARTUM sic quod

PROCEDiTUR. Videtur ratio humana sit regula voluntatis humanae, ex
bonitas voluntatis humanae non depen- qua eius bonitas mensuretur, habet ex lege aeter-
*deat a lege aeterna. Unius enim una est na, quae est ratio divina *. Unde in Psalmo iv ** *
**
d. sn.
Vcrs. o 7*.

jregula et mensura. Sed regula humanae dicitur:Midti dicutit Qiiis ostendit , nobis bona?
voluntatis, ex qua eius bonitas dependet, est ratio Signatuni est super nos lumen vultus tui, Domine
recta. Ergo non dependet bonitas voluntatis a quasi diceret: « Lumen rationis quod in nobis est,
lege aeterna. intantum potest nobis ostendere bona, et nostram
2. Praeterea, mensura est homogenea mensu- voluntatem regulare, inquantum est lumen vultus
•S.Th. lecl.ii. - rato , ut dicitur X Metaphys. * Sed lex aeterna tui, idest a vultu tuo derivatum. » Unde mani-
Did. lib. IX, cap.
I, n. 13. non est homogenea voluntati humanae. Ergo lex festum est quod multo magis dependet bonitas
aeterna non potest esse mensura voluntatis hu- voluntatis humanae a lege aeterna, quam a ra-
manae, ut ab ea bonitas eius dependeat. tione humana et ubi deficit humana ratio, opor-
:

3. Praeterea, mensura debet esse certissima. tet ad rationem aeternam recurrere.

Sed lex aeterna est nobis ignota. Ergo non potest Ad primum ergo dicendum quod unius rei non
esse nostrae voluntatis mensura, ut ab ea bonitas sunt plures mensurae proximae possunt tamen :

voluntatis nostrae dependeat. esse plures mensurae, quarum una sub alia or-
Sed contra est quod Augustinus dicit, XXII li- dinetur.
Cap. bro Contra Faustiim *, quod peccatum estfactum, Ad secundum dicendum quod mensura proxima
dictum vel concupitum aliquid contra aeternam
, est homogenea mensurato *: non autem mensura ' d. 13, 870.

legem. Sed malitia voluntatis est radix peccati. remota.

Ergo, cum malitia bonitati opponatur, bonitas vo- Ad tertium dicendum quod, licet lex aeterna sit
luntatis dependet a lege aeterna. nobis ignota secundum quod est in mente di-
Respondeo dicendum quod in omnibus causis vina innotescit tamen nobis aliqualiter vel per
;

ordinatis, effectus plus dependet a causa prima rationem naturalem, quae ab ea derivatur ut pro-
quam a causa secunda quia causa secunda non
: pria eius imago ; vel per aliqualem revelationem
agit nisi in virtute primae causae. Quod autem superadditam.
 ;
: ;

QUAESTIO XIX, ARTICULUS V 145

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM VOLUNTAS DISCORDANS A RATIONE ERRANTE, SIT MALA
II Seitt., dist. xxiix, qu. iii, art. 3 ; De Verit., qu. xvii, art. 4 ; Quodl. UI, qu. xn, art. 2 ; VIII, qu. vi, art. 3
IX, qu. \ii, art. 2 ; Rom., cap. xrv, lect n ; Galat., cap. v, lect. i.

QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

»D ratio vel conscientia dicat alicui quod id quod
voluntas discordans a ratione errante, est secundum se indifferens, ut levare festucam
non sit mala. Ratio enim est regula vo- de terra, sit prohibitum vel praeceptum, erit ratio
(luntatis humanae, inquantum derivatur vel conscientia errans. Dicunt ergo quod ratio vel
Art. praeced. a lege aeterna, ut dictum est *. Sed ratio errans conscientia errans circa indifferentia, sive prae-
non derivatur a lege aeterna. Ergo ratio errans cipiendo sive prohibendo, obligat: ita quod vo-
non est regula voluntatis humanae. Non est ergo luntas discordans a tali ratione errante, erit mala
voluntas mala, si discordat a ratione errante. et peccatum. Sed ratio vel conscientia errans
• Serm. LXII de
Verb.Evang.yOX.
2. Praeterea, secundum Augustinum *, infe- praecipiendo ea quae sunt per se mala, vel pro-
Serm.VWeYtTi'. rioris potestatis praeceptum non obligat, si con- hibendo ea quae sunt per se bona et necessaria
Dom., cap. viii.
trarietur praecepto potestatis superioris: sicut si ad salutem, non obligat: unde in talibus voluntas
proconsul iubeat aliquid quod imperator prohi- discordans a ratione vel conscientia errante, non
bet. Sed ratio errans quandoque proponit aliquid est mala.
quod est contra praeceptum superioris, scilicet Sed hoc irrationabiliter dicitur. In indifferen-
Dei, cuius est summa potestas. Ergo dictamen tibus enim, voluntas discordans a ratione vel con-
rationis errantis non obligat. Non est ergo vo- 'scientia errante, est mala aliquo modo propter
luntas mala, si discordet a ratione errante. obiectum, a quo bonitas vel malitia voluntatis
3. Praeterea, omnis voluntas mala reducitur dependet: non autem propter obiectum secun-
ad aliquam speciem malitiae. Sed voluntas dis- dum sui naturam; sed secundum quod per ac-
cordans a ratione errante, non potest reduci ad cidens a ratione apprehenditur ut malum ad fa-
aliquam speciem malitiae: puta, si ratio errans ciendum vel ad vitandum. Et quia obiectum
errat in hoc, quod dicat esse fornicandum, vo- voluntatis est id quod proponitur a ratione, ut
luntas eius qui fornicari non vult, ad nullam ma- dictum est *, ex quo aliquid proponitur a ratione am. 3.

litiam reduci potest. Ergo voluntas discordans a ut malum, voluntas, dum in illud fertur, accipit
ratione errante, non est mala. rationem mali. Hoc autem contingit non solum
•

'3-
Qu. Lxx IX, art. Sed contra, sicut in Primo * dictum est, con- in indifferentibus, sed etiam in per se bonis vel
scientia nihil aliud est quam applicatio scientiae malis. Non solum enim id quod est indifferens,
ad aliquem actum. Scientia autem in ratione est. potest accipere rationem boni vel mali per ac-
Voluntas ergo discordans a ratione errante, est cidens; sed etiam id quod est bonum, potest acci-
contra conscientiam. Sed omnis talis voluntas est pere rationem mali, vel illud quod est malum,
Vers. 2^. mala dicitur enim Rom. xiv * Omne qiiod non
: : rationem boni, propter apprehensionem rationis.
est ex fide, peccatum est , idest omne quod est Puta, abstinere a fornicatione bonum quoddam
contra conscientiam. Ergo voluntas discordans a est: tamen in hoc bonum non fertur voluntas,
ratione errante, est mala. nisi secundum quod a ratione proponitur. Si ergo
Respondeo dicendUxM quod, cum conscientia sit proponatur ut malum a ratione errante, feretur " «
quodammodo dictamen rationis (est enim quae- in hoc sub ratione mali. Unde'voluntas erit mala,
'
Loc cit. supra. dam appUcatio scientiae ad actum, ut in Primo * quia vult malum: non quidem id quod est ma-
dictum est), idem est quaerere utrum voluntas lum per se, sed id quod est malum per accidens,
discordans a ratione errante sit mala, quod quae- propter apprehensionem rationis. Et similiter cre-
rere utrum conscientia errans obliget. Circa quod, dere in Christum est per se bonum, et necessa-
aliqui distinxerunt tria genera actuum: quidam rium ad salutem: sed voluntas non fertur in hoc,
enim sunt boni ex genere; quidam sunt indif- nisi- secundum quod a ratione proponitur. Unde
ferentes; quidam sunt mali ex genere. Dicunt si a ratione proponatur ut malum, voluntas fe-

ergo quod, si ratio vel conscientia dicat aliquid retur in hoc ut malum: non quia sit P malum p
esse faciendum quod sit bonum ex suo genere, secundum se, sed quia est malum per accidens
non est ibi error. Similiter, si dicat aliquid non ex apprehensione rationis. Et ideo Philosophus
esse faciendum quod est malum ex suo genere dicit, in VII Ethic. *, quod, per se loquendo, incon- •
cap.n, n.
'"''
eadem enim ratione praecipiuntur bona, qua pro- tinens est qui non sequitur rationem rectam: per ^'

hibentur mala. Sed si ratio vel conscientia dicat accidens autem, qui non sequitur etiam rationem
alicui quod illa quae sunt secundum se mala, falsam. Unde dicendum est simpliciter quod ^ T
homo teneatur facere ex praecepto; vel quod omnis voluntas discordans a ratione, sive recta
illa quae sunt secundum se bona, sint prohibita sive errante, semper est mala *. • d. 384.

erit ratio vel conscientia errans. Et similiter si Ad primum ergo dicendum quod iudicium ratio-

a) feretur. - fertur PEFHLa. - Pro sub, ut sub ABCDEGHILpF. Y) est simpliciter quod. - quod simpliciter Pa.
P) sit. - illud sit ?a.

SUMMAE Theol. D. Thomak T. III. 9

 , :

146 QUAESTIO XIX ARTICULUS VI

nis errantis licet ncn derivetur * a Deo, tamen mana dictaretcontra praeceptum Dei,
aliquid
ratio errans iudicium suum proponit ut verum, non teneretur rationem sequi: sed tunc ratio non
et per consequens ut a Deo derivatum, a quo totaliter esset errans. Sed quando ratio errans
est omnis veritas. proponit aliquid ut praeceptum Dei, tunc idem
Ad secundumdicendum quod verbum Augustini est contemnere dictamen rationis, et Dei praece-
habet locum, quando cognoscitur quod inferior ptum.
potestas praecipit aliquid contra praeceptum su- Ad tertium dicendum quod ratio, quando ap-
perioris potestatis. Sed si aliquis crederet quod prehendit aliquid ut malum, semper apprehendit
praeceptum proconsulis esset praeceptum impe- illud sub aliqua ratione mali puta quia contra- :

ratoris, contemnendo praeceptum proconsulis, riatur divino praecepto, vel quia est scandalum,
contemneret praeceptum imperatoris. Et simili- vel propter aliquid huiusmodi. Et tunc ad talem
ter si aliquis homo cognosceret quod ratio hu- speciem malitiae reducitur talis mala voluntas.

S) licet non derivetur. - non derivatur codices, licet non derivatur ed. a.

Oommentaria Cardinalis Caietani

CiRCA materiam quinti et sexti articuli,
quarto, adverte, confessor, quod depositio erroneae ra-
tionis fit non solum per oppositam rationem, aut veritatis
cognitionem; sed etiam per exclusionem ad applicationem
ad opus. Verbi gratia, mulier audiens a praedicatore quod
uti alienis capillis est peccatum mortale quia est simulatio
concipiensque ex ratione audita et auctoritate praedicatoris,
talem usum esse peccatum mortale; et ex alia parte vellet
uti huiusmodi capillis; et inde ratione, hinc appetitu mo-
vente ,nescit solvere motiva rationis erroneae contrariae
appetitui suo; tamen putans, absque solutione rationis, id
omisso tertio et sibi licere,utitur talibus capillis. In hoc, et similibus, non
est,proprie loquendo, voluntas discordans a ratione errante
quia non fit contra conscientiam. Et ratio est quia, licet
maneat ratio errans in se, non manet tamen applicata ad
hoc velle, nec actualiter nec virtualiter; sed deponitur appli-
catio illa, ac per hoc, erronea conscientia, quae in appli-
catione consistit. Licite autem hoc absque ulla alia ratione
fit, etiam si ex impetu vel libito fiat. Quia ratio erronea
non habet in se unde liget, sed quatenus acceptatur: unde
ex quacumque causa non acceptetur, vel in se vel in appli-
catione, non ligat.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM VOLUNTAS CONCORDANS RATIONI ERRANTI, SIT BONA
De Verit., qu. xni, art. 3, ad 4; Quodl. III, qu. xii, art. 2, ad 2; VIIIj qu. \i, art. 3, 5; IX, qu. vii, art. 2.

•VideComment. <
d sextum sic proceditur *. Videtur quod Respondeo dicendum quod, sicut praemissa quae-
Caiet. post
praeced.
art.
voluntas concordans rationi erranti, sit stio eadem est cum quaestione qua quaeritur
'bona. Sicut enim voluntas discordans utrum conscientia erronea liget; ita ista quaestio
)a ratione, tendit in id quod ratio iudicat eadem est cum illa qua quaeritur utrum con-
malum; voluntas concordans rationi, tendit in
ita scientia erronea excuset. Haec autem quaestio de-
id quod ratio iudicat bonum. Sed voluntas dis- pendet ab eo quod supra de ignorantia dictum
cordans a ratione, etiam errante, est mala. Ergo est. Dictum est enim supra * quod ignorantia Qu. VI, art. 8.

voluntas concordans rationi, etiam erranti, est quandoque causat involuntarium, quandoque au-
bona. tem non. Et quia bonum et malum morale con-
2. Praeterea, voluntas concordans praecepto sistitin actu inquantum est voluntarius ut ex ,

Dei et legi aeternae, semper est bona. Sed lex praemissis * patet; manifestum est quod illa igno- Art. 2.

aeterna et praeceptum Dei proponitur nobis per rantia quae causat involuntarium, tollit rationem
apprehensionem rationis, etiam errantis. Ergo vo- boni et mali moralis; non autem illa quae invo-
luntas concordans etiam rationi erranti, est bona. luntarium non causat. Dictum est etiam supra * Qu. VI, art. 8.

3. Praeterea, voluntas discordans a ratione quod ignorantia quae est aliquo modo volita, sive
errante, est mala. Si ergo voluntas concordans directe sive indirecte, non causat involuntarium.
rationi erranti sit etiam mala, videtur quod omnis Et dico ignorantiam directe voluntariam, in quam
voluntas habentis rationem errantem, sit mala. actus voluntatis fertur: indirecte autem, propter
Et sic talis homo erit perplexus, et ex necessitate negligentiam, ex eo quod aliquis non vult illud
peccabit: quod est inconveniens. Ergo voluntas scire quod scire tenetur, ut supra * dictum est. Ibid.

concordans rationi erranti, est bona. Si igitur ratio vel conscientia erret errore vo-
Sed contra, voluntas occidentium Apostolos luntario, vel directe, vel propter negligentiam, quia
erat mala. Sed tamen concordabat rationi erranti est error circa id quod quis scire tenetur; tunc
Vers. 2. ipsorum, secundum illud loan. xvi*: Venit hora, talis error rationis vel conscientiae non excusat

ut omnis qui interficit vos, arbitretur obsequium quin voluntas concordans rationi vel conscien-
se * praestare Deo. Ergo voluntas concordans tiae sic erranti, sit mala. Si autem sit error qui
rationi erranti, potest esse mala. causet P involuntarium, proveniens ex ignorantia

a) se. - Om. ABCGILpDFH. fl) causet. - causat V\a.

 QUAESTIO XIX, ARTICULUS VII 147

alicuius circumstantiae absque omni negligentia; sit bonum , requiritur quod utroque modo sit

tunc talis error rationis vel conscientiae excusat, bonum.

ut voluntas concordans rationi erranti non sit Ad secundum dicendum quod lex aeterna errare
mala. Puta, si ratio errans dicat quod homo te- non potest, sed ratio humana potest errare. Et
neatur ad uxorem alterius accedere, voluntas con- ideo voluntas concordans rationi humanae non
cordans huic rationi erranti est mala: eo quod semper est recta, nec ^ semper est concordans
error Jste provenit ex ignorantia legis Dei, quam legi aeternae.
scire tenetur. Si autem ratio erret in hoc, quod Ad
tertium dicendum quod, sicut in syllogisti-
credat aliquam mulierem submissam, esse suam cis, uno inconvenienti dato, necesse est alia sequi;

uxorem, et, ea petente debitum, velit eam cogno-
scere; excusatur voluntas eius, ut non sit mala:
quia error iste ex ignorantia circumstantiae pro-
venit, quae excusat, et involuntarium causat.
Ad primum ergo dicendum quod, sicut Diony-
ita in moralibus, uno inconvenienti posito, ex
necessitate alia sequunmr. Sicut, supposito quod
aliquis quaerat inanem gloriam, sive propter ina-
nem gloriam faciat quod facere tenetur, sive di-
mittat, peccabit ^. Nec tamen est perplexus quia :

•S.Th.lect.xxu. sius dicit in iv cap. de Div. Nom.

* bonum cau- potest intentionem malam dimittere. Et similiter,
,

satur ex integra causa, malum autem ex singu- supposito errore rationis vel conscientiae qui
laribus defectibus. Et ideo ad hoc quod dicatur procedit ex ignorantia non excusante, necesse est
malum id in quod fertur voluntas, sufficit sive quod sequatur malum in voluntate. Nec tamen
quod secundum suam naturam sit malum, sive est homo perplexus: quia potest ab errore rece-
quod apprehendatur ut malum. Sed ad hoc quod dere, cum ignorantia sit vincibilis et voluntaria.

{) nec. — sed nec DEIKpAF. 8) peccabit. - semper peccabit P.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM VOLUNTATIS BONITAS IN HIS QUAE SUNT AD FINEM,
DEPENDEAT EX INTENTIONE FINIS
II Sent., dist. xxxviii, art. 4, 5.

»D septimum sic proceditur. Videtur quod aliquid volumus propter intentionem alicuius finis.
bonitas voluntatis non dependeat ex in- Et tunc ordo ad finem consideratur ut ratio quae-
Art. i.
'tentione finis. Dictum est enim supra * dam bonitatis ipsius voliti, puta cum aliquis vult
^quod bonitas voluntatis dependet ex solo ieiunare propter Deum: habet enim
ieiunium ra-
obiecto. Sed in his quae sunt ad finem, aliud est tionem boni ex hoc ipso quod fit propter Deum.
obiectum voluntatis, et aliud finis intentus. Ergo Unde, cum bonitas voluntatis dependeat a boni-
in talibus bonitas voluntatis non dependet ab in- tate voliti, ut supra * dictum est, necesse est quod Art.

tentione finis. dependeat ex intentione finis.

2. Praeterea, velle servare mandatum Dei, Consequitur autem intentio voluntatem, quando
pertinet ad voluntatem bonam. Sed hoc potest accedit voluntati praeexistenti: puta si aliquis ve-
referri ad malum finem, scilicet ad finem inanis lit ^ aliquid facere, et postea referat illud in Deum.

gloriae, vel cupiditatis,dum aliquis vult obedire Et tunc primae voluntatis bonitas non dependet
Deo propter temporalia consequenda. Ergo bo- ex intentione sequenfi nisi quatenus reiteratur
,

nitas voluntatis non dependet ab intentione finis. actus voluntatis cum sequenti intentione.
3. Praeterea, bonum et malum, sicut diversi- Ad primum ergo dicendum quod, quando inten-
ficant voluntatem, ita diversificant finem. Sed ma- tio est causa volendi, ordo ad finem accipitur ut
litia voluntatisnon dependet a malitia finis in- quaedam ratio bonitatis in obiecto, ut dictum est *. In corpore.

tenti: qui enim vult furari ut det eleemosynam, Ad secundum dicendum quod voluntas non po-
voluntatem malam habet, licet intendat finem bo- test dici bona, si sit intentio mala causa volendi.
num. Ergo etiam bonitas voluntatis non dependet Qui enim vult dare eleemosynam propter inanem
a bonitate finis intenti. gloriam consequendam vult id quod de se est ,

Sed contra est quod Augustinus dicit, IX Con- bonum, sub ratione mali *: et ideo, prout est vo- D. 232, 296,
82, 784, 818 >
•cf.iib.xm.cap. fess. *, quod intentio remuneratur a Deo. Sed ex
•'
litum ab ipso, est malum. Unde voiuntas eius est Ig? 1200.
XXVI Enarrat.
; . i '
.
,
in Psaim. xL. eo ahquid remuneratur a Deo, quia est bonum. mala. - Sed si intentio sit consequens, tunc volun-
« Ergo bonitas voluntatis ex intentione finis ' de- tas potuit esse bona et per intentionem sequen-
:

pendet. tem non depravatur ille actus voluntatis qui prae-

Respondeo dicendum quod intentio dupliciter cessit, sed actus voluntatis qui iteratur.
se potest habere ad voluntatem uno modo, ut : Ad tertium dicendum quod, sicut iam * dictum Art. praeced.,
ad I. - Cf. loe. ibi
? praecedens alio modo, ut concomitans P. Praece-
; malum contingit ex singularibus defectibus
est, , cu.'

dit quidem causaliter intentio voluntatem, quando bonum vero ex tota et integra causa. Unde sive

o) finis. - Om. codices. T) velit. - vult E, vellet ?a.

P) concomitans. - consequens F.
 :,

148 QUAESTIO XIX, ARTICULUS VIII

voluntas sit eius quod est secundum se malum, sit voluntas bona, requiritur quod sit boni ' sub
etiam ® sub ratione boni; sive sit boni sub ratione ratione boni ; idest quod velit bonum, et propter
mali; semper voluntas erit mala. Sed ad hoc quod bonum.

S) ctiam. - et PABCEFGHIKLa. •
Pro sive sit boni, sive sit bona e) boni. - bona codices.
PABCDFGHIKLa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA titulum articuli septimi, adverte quod, licet ha- stinguitur contra intentionem. Ea autem necessitas quaestio-
ctenus de voluntate, idest de actu interiori voluntatis, nis huius fuit, quia voluntas ab intentione saepe distingui
in hac quaestione tractatum sit; in hoc articulo quaestio solet, et plurimum intentio iudicari in continua morum
est de voluntate, idest de actu interiori voluntatis ut di- , frequentia, voluntasque ex intentione accusari vel excusari.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM QUANTITAS BONITATIS VEL MALITIAE IN VOLUNTATE, SEQUATUR
QUANTITATEM BONI VEL MALI IN INTENTIONE

»D ocTAVUM sic PRocEDiTUR. Videtur quod test hoc facere, - Sed ex parte vo- interioris actus
quantitas bonitatis in voluntate, depen- luntatis, non uno modo
quia interiores
est nisi :

Meat ex quantitate bonitatis in intentione. actus voluntatis sunt in potestate nostra, non au-
vers. 35. - cf. g7^:^^^>S> Quia
-* ^^ Matth. xii *, Bonus hotno
super
'^
illud tem exteriores actus. Sed voluntas potest veile
LUC. VI, VerS.45.
y r . 1- •

a de thesauro bono cordis siii " profert bona , dicit aliquod obiectum non proportionatum fini intento:
*
interiin. Glossa *: Tantum boni quis facit , quantum in- et sic voluntas quae fertur in illud obiectum ab-
tendit. Sed intentio non solum dat bonitatem actui solute consideratum, non est tantum bona, quan-
• Art. praeced. extcriori, sed etiam voluntati, ut dictum est *. Ergo tum est intentio. Sed quia etiam ipsa intentio
tantum aliquis habet bonam voluntatem, quantum quodammodo pertinet ad actum voluntatis, in-
intendit. quantum scilicet est ratio eius; propter hoc redun-
2.Praeterea, augmentata causa, augmentatur dat quantitas bonae intentionis in voluntatem
P eflfectus. Sed intentionis bonitas est causa ^ bonae inquantum voluntas vult aliquod boniun
scilicet
voiuntatis. Ergo quantum quis intendit de bono, magnum ut finem, licet illud per quod vult con-
tantum voluntas est bona. sequi tantum bonum, non sit dignujn illo bono.
3. Praeterea, in malis quantum aliquis inten- Si vero' consideretur quantitas intentionis et
dit, tantum peccat: si enim aliquis proiiciens la- actus secundum intensionem utriusque, sic intensio
pidem, intenderet facere homicidium, reus esset intentionis redundat in actum interiorem et exte-
homicidii. Ergo, pari ratione, in bonis tantum est riorem voluntatis: quia ipsa intentio quodammodo
bona voluntas, quantum aliquis bonum intendit. se habet formaliter ad utrumque, ut ex supra * * Qu. XII, art. 4;
qu. xviii, art. 6.
Sed contra, potest esse intentio bona, et volun- dictis patet. Licet materialiter, intentione ^ exi- S

tas mala. Ergo, pari ratione, potest esse intentio stente intensa, possit esse actus interior vel ex-
magis bona, et voluntas minus bona. terior non ita intensus , materialiter loquendo
Respondeo dicendum quod circa actum et in- puta cum non
intense vult
aliquis ita medicinam
tentionem finis, duplex quantitas potest conside- sumere, sicut vult sanitatem. Tamen hoc ipsum
rari: una ex parte obiecti, quia vult maius bonum, quod est intense intendere sanitatem, redundat
vel agit; alia ex intensione actus, quia intense formaliter in hoc quod est intense velle medi-
vult vel agit, quod est maius ex parte agentis. cinam ^.
Si igitur loquamur de quantitate utriusque quan- Sed tamen hoc est considerandum ,
quod in-
tum ad obiectum, manifestum est quod quantitas tensio actus interioris vel exterioris potest re-
actus non sequitur quantitatem intentionis. Quod ferri ad intentionem ut obiectum : puta cum ali-
quidem ex parte actus exterioris, contingere potest quis intendit intense velle, vel aliquid intense ope-
dupliciter. Uno modo, quia obiectum quod ordi- rari. Et tamen non propter hoc intense vult vel
natur ad finem intentum, non est proportionatum operatur: quia quantitatem boni intenti non se-
fini illi: sicut si quis daret decem libras, non pos- quitur bonitas actus interioris. vel exterioris, ut
set consequi suam intentionem, si intenderet emere dictum est *. Et inde est quod non quantum In isto art.

rem valentem centum libras. Alio modo, propter aliquis intendit mereri, meretur: quia quantitas
impedimenta quae supervenire possunt circa ex- meriti consistit in intensione actus, ut infra * di- * Cf. qu. XX, art.
4 qu. cxiv, art.
:

teriorem actum, quae non est in potestate nostra cetur. 4.

T removere: puta, aliquis intendit ire usque Ro- "^

Ad primum ergo dicendum quod Glossa illa lo-
mam, et occurrunt ei impedimenta, quod non po- quitur quantum ad reputationem Dei, qui praeci-

a) thesauro bono cordis sui. - corde tliesauri sui ABCDGHIL, bono Y) usque. — usque ad B, om. Fl.
thesauro F, bono thesauro suo K. S) intentione. - recta addunt Pa.
P) causa.
- quaedam causa ABCDEFGHKL. e) medicinam. - medicari Pa.
 ,, :

QUAESTIO XIX, ARTICULUS IX 149

•^ordin. ex Ra- puc considerat intentionem finis. Unde alia Glossa* nis non est tota causa bonae voluntatis. Unde
dicit ibidem quod thesaurus cordis intentio est, ratio non sequitur.
ex qua Deus iiidicat opera. Bonitas enim inten- Ad tertium dicendu.m quod sola malitia inten-
• in corpore. dictum est *, redundat quodammodo in
tionis, ut tionis sufficit ad malitiam voluntatis: et ideo etiam
bonitatem voluntatis, quae facit etiam exteriorem quantum mala est intentio, tantum mala est 'i

actum meritorium apud Deum. voluntas. Sed non est eadem ratio de bonitate,
'•
Ad secundum dicendum quod bonitas intentio- '^
ut dictum est *. In resp. ad 2.

^) bonitas. - sola bonitas PKa. r,) tantum. - tanttim etiam Pa.

I

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo articuli octavi, voluntas sumitur ut in praecedenti malum, potest velle uti aliquo medio non sufficienter con-
' Cf. Comment.
IN
ibi.
articulo *. sono tanto malo: sicut si quis vellet emere episcopatum,
In corpore eiusdem articuli, adverte primo, quod Auctor et offerret solas preces. Quod etiam quantitas malae in-
plus determinat quam quaesierit quaesivit enim de quan- : modo, non descendat in quantitatem actus se-
tentionis ex
titate voluntatis et intentionis; determinat autem de quan- cundum se, patet ex hoc, quod contingit intense intendentem
titate praedictorum et actus etiam exterioris. Et hoc ad
, adulterium, minus libenter frangere murum, per quem in-
perfectionem doctrinae; et propter identitatem rationis, grediatur ad intentum habendum. Cum igitur non opor-
quoad hoc, in voluntate et actu exteriori, sublatis impedi- teat esse verum quod quantum mala est intentio, tantum
mentis. mala sit voluntas materialiter relinquitur ut verificetur ;

Adverte secundo, quod in littera distinguitur tam vo- hoc dictum de voluntate formaliter, idest ut stat sub in-
luntas quam actus exterior: respectu scilicet secundiim se, tentione.
et ut stat sub intentione. Et dicitur quod nec quantitas Et ad obiectionem contra hoc, dicitur quod, stante hoc,
ex obiecto, nec quantitas ex modo intensionis, descendit ne- salvatur differentia inter quantitatem bonitatis et malitiae
cessario in actum volitionis aut actus exterioris secundum in hoc quod quantitas malitiae intentionis est semper
,

se, seu materialiter , idest ut tendunt in sua obiecta pro- quantitas malitiae voluntatis formaliter, sicut quod absolute
pria: sed quantitas utraque, scilicet ex obiecto et modo constituit eam tantum malam: quantitas vero bonitatis in-
intensionis, redundat in utrumque actum, volunta-
scilicet tentionis non oportet quod sit quantitas bonitatis volun-
tis et exterioris ,sub intentione
ut stant , seu formaliter tatis. Et ratio differentiae est, quia sicut simpliciter ad sim-
idest ut tendunt in finem quem respicit intentio. pliciter, ita magis ad magis *. Constat autem quod malitia Cf. Aristot. To-
lib. II. cap.
II. In responsione ad tertium eiusdem articuli, dubium in intentione sufficit ad constituendam voluntatem malam, ^'/n 2; . lib. V,
occurrit quomodo verificetur quod quantiim mala est inten- bonitas autem non quia bonum constat ex causa integra,
: '^^P- VIII, n. 3, 4.

tio, tantum mala est voluntas: an scilicet verificatur de vo- malum autem ex particularibus defectibus *. Unde, dando •Cf. Dionys., de
Div. Nom., cap.
luntate materialiter et secundum se; aut formahter, et ut eleemosynam propter inanem gloriam, non solum intentio IV. - S. Th. lect.
stat sub intentione. Si secundo modo, nulla est differentia estmala, sed etiam actus formaliter: et consequenter, quanto XXII.

inter quantitatem bonitatis et malitiae, in hoc: quoniam, ut
in corpore articuli patet, quantitas intentionis bonae redun-
dat in voluntatem et actum formaliter. Si primo modo, sic
convincitur falsum manifeste quoniam neutra malitia ne-
: est quod actus dantis eleemosynam propter maximam affe-
cessario descendit ex intentione in voluntatem materialiter.
III. Ad hoc dicitur quod ea quae dicta sunt in corpore
articuh, verificantur de quantitate bonitatis et malitiae. Et
de bonitate quidem, in littera patet: de maHtia autem, eisdem
rationibus probatur. Quod enim quantitas malae intentionis
ex obiecto, non necessario descendat in voluntatem secun-
dum se, patet ex hoc, quod intendens aliquod magnum
peior est intentio, tanto peior erit actus formaliter. Sicut
absolute conceditur quod actus dantis eleemosynam pro-
pter inanem gloriam, est malus; ita absolute concedendum
ctionem inanis gloriae, est peior. Et similiter si fiat propter
maius malum, puta subversionem fidei. Sed, furando divi-
tem propter subveniendum pauperibus, bonitas intentionis
non constituit bonitatem actus: et consequenter quantitas
bonitatis in intentione, non constituit quantitatem bonita-
tis in actu. In quo enim non ponitur bonitas, in eo nec
quantitas illius cogitari potest. Et haec est intentio litterae.

ARTICULUS NONUS
UTRUM BONITAS VOLUNTATIS DEPENDEAT EX CONFORMITATE
AD VOLUNTATEM DIVINAM
I Sent., dist. xlviii, art. i ; De Verit., qu. xxiii, art. 7.

»d nonum sic proceditur. Videtur quod a voluntate divina, ita scientia nostra derivatur a
bonitas voluntatis humanae non depen- scientia divina. Sed non
requiritur ad scientiam
'deat ex conformitate voluntatis divinae. nostram quod sit conformis scientiae divinae
ilmpossibile est enim voluntatem homi- multa enim Deus scit quae nos ignoramus. Ergo
nis conformari voluntati divinae: ut patet per id non requiritur quod voluntas nostra sit confor-
vers. 9. quod dicitur Isaiae lv * Sicut exaltantur caeli a
: mis voluritati divinae.
terra, ita exaltatae sunt viae meae a viis vestris Praeterea, voluntas est actionis principium.
3.
et cogitationes meae a cogitationibus vestris. Si Sed nostra non potest conformari actioni
actio
ergo ad bonitatem voluntatis requireretur confor- divinae. Ergo nec voluntas voluntati.
mitas ad divinam voluntatem, sequeretur quod Sed contra est quod dicitur Matth. xxvi *: Vers. 39.

impossibile esset hominis voluntatem esse bonam. Non sicut ego volo, sed sicut tu vis: quod dicit
a
Quod est inconveniens. quia rectum vult esse hominem, et ad Deum di- " Enarrat. in
Psalm. XXXll,
2. Praeterea, sicut voluntas nostra derivatur rigi, ut Augustinus exponit " in Enchirid. * Recti- serm. 1.

o) exponit. - dicit Pa.

 ,

i5o QUAESTIO XIX, ARTICULUS X

tudo autem voluntatis est bonitas eius. Ergo bo-
nitas voluntatis dependet ex conformitate ad vo-
luntatem divinam.
* ^"- 7-
Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *,
bonitas voluntatis dependet ex intentione finis.
Finis autem ultimus voluntatis humanae est sum-
•Qu. I, art. 8;
qu. ni, art. i.
mum^ bouum, quod^ .
est Deus, ut supra * dictum
. '
^ ,
est. Requiritur ergo ad bonitatem humanae vo-
luntatis, quod ordinetur ad summum bonum, quod
? est Deus P.
Hoc autem bonum primo quidem et per se
comparatur ad voluntatem divinam ut obiectum
proprium eius. Illud autem quod est primum in
quolibet genere est mensura et ratio omnium
, argumentum
quae sunt illius generis. Unumquodque autem
rectum et bonum est, inquantum attingit ad pro-
priam rAensuram. Ergo ad hoc quod voluntas
hominis sit bona, requiritur quod conformetur
voluntati divinae.
Ad primum ergo dicendum quod voluntas ho-
,
.
'
minis non potest conformari voluntati divinae per
aequiparantiam, sed per imitationem. Et similiter
conformatur scientia hominis scientiae divinae, in-
quantum cognoscit verum. Et actio hominis actioni
divinae, inquantum est agenti conveniens. Et hoc
per imitationem, non autem per aequiparantiam.
Unde patet solutio ad secundum, et ad tertium
^.

P) quod est Deus. - Om. P<z. I -f)

ad tertium argumentum. - ad tertium E, tertium ceteri.

Commentaria Oardinalis Caietani

articulo nono, circa illa verba : Ad bonitatem volunta- Deura cognoscendum, araandum, etc. Et iioc etiam contin-
IN
tis humanae requiritur quod ordinetur in summum bo- git dupliciter: puta propter cognitionem, amoremque, etc,
num, memento quod ordinari in summum bonum con- ad quae natura potest; et ad quae gratia Dei elevat.
tingit tripliciter. Uno modo, in communi. Et lioc commune In proposito igitur, ad bonitatem voluntatis humanae
est bonis et malis: quilibet enim propter aliquid opera- requiritur quod ordinetur ad summum bonum non appa-
tur apparens sibi summum bonum. - Alio raodo, in speciali, renter, sed quod in veritate est summum, confuse vel di-
tamen: sicut si quis nesciens in quo consistat
confuse , stincte, naturaliter vel supernaturaliter secundum statum
,

summum bonum, puta in visione Dei, vel in Deo, opere- personae. Quod dico propter gentiles et ignorantes. Si enim
tur propter summum bonum quod ,
in veritate est sum- secundum proportionem concessi sibi luminis in verum ,

mum bonum. Et hoc potest convenire bonis. -Tertio modo, summum bonum ordinent actiones suas, bonae moraliter
in speciali, et distincte : ut si quis operari intendit propter erunt: et si non, non.

ARTICULUS DECIMUS
UTRUM NECESSARIUM SIT VOLUNTATEM HUMANAM CONFORMARI VOLUNTATI DIVINAE
IN VOLITO, AD HOC QUOD SlT BONA
I Sent., dist. xlviii, art. 2, 3, 4; De Verit., qu. xxiii, art. 8.

»D PROCEDiTUR. Videtur quod

DECiMUM sic tenetur habere rectum cor. Ergo quilibet tenetur
voluntas hominis non debeat semper velle quod Deus vult.
'conformari divinae voluntati in volito. 2. Praeterea, forma voluntatis ex obiecto,
est
^Non enim possumus velle quod igno- sicut et cuiuslibet actus. Si ergo tenetur homo
ramus: bonum enim apprehensum est obiectum conformare voluntatem suam voluntati divinae,
voluntatis. Sed quid Deus velit, ignoramus in sequitur ^ quod teneatur conformare in volito.

plurimis. Ergo non potest humana voluntas di- 3. Praeterea, repugnantia voluntatum consistit
vinae voluntati conformari in volito. in hoc quod homines diversa volunt. Sed qui-
,

Praeterea, Deus vult damnare aliquem

2. cumque habet voluntatem repugnantem divinae
quem praescit in mortali peccato moriturum. Si voluntati, habet malam voluntatem. Ergo quicum-
ergo homo teneretur conformare voluntatem suam que non conformat voluntatem suam voluntati
divinae voluntati in volito, sequeretur quod homo divinae in volito, habet malam voluntatem.
teneretur velle suam damnationem. Quod est in- Respondeo dicendum quod, sicut ex praedictis * Art. 3, 5_

conveniens. patet, voluntas fertur in suum obiectum secun-

Praeterea, nuUus tenetur velle aliquid quod
3. dum quod a ratione proponitur. Contingit autem
estcontra pietatem. Sed si homo vellet illud quod aliquid a ratione considerari diversimode, ita quod
" Deus vult, hoc esset quandoque " contra pieta- sub una ratione est bonum, et secundum aliam
tem; puta, cum Deus vult mori patrem alicuius, rationem non bonum. Et ideo voluntas alicuius,
sifilius hoc idem vellet, contra pietatem esset. si velit illud esse, secundum quod habet rationem

P Ergo non tenetur homo P conformare voluntatem bona et voluntas alterius, si velit illud
boni, est ;

suam voluntati divinae in volito. idem non esse, secundum quod habet rationem
Vers. i.
Sed contra est quia super
illud Psalmi xxxii *, mali, erit voluntas etiam bona. Sicut iudex habet
ordin. exAug. Rectos dccet collaudatio dicit Glossa *; Rectum , bonam voluntatem, dum vult occisionem latro-
cor habet qui vult quod Deus pult. Sed quilibet nis, quia iusta est; voluntas autem alterius, puta

a) quandoque. — Ora. codices. Y) sequitur.

- requiritur Pa.
P) homo. - Om. Pa.
 QUAESTIO XIX, ARTICULUS X i5i

uxoris vel filii, qui vult non occidi ipsum, inquan- matur ei secundum rationem causae efficientis:
tum est secundum naturam mala occisio, est etiam quia hanc propriam inclinationem consequentem
bona. naturam, vel apprehensionem particularem huius
Cum auteni voluntas sequatur apprehensionem rei,habet res a Deo sicut a causa effectiva. Unde
rationis vel intellectus , secundum quod ratio consuevit dici quod conformatur, quantum ad
boni apprehensi fuerit communior, secundum hoc hoc, voluntas hominis voluntati divinae, quia vult
et voluntas fertur in bonum communius. Sicut hoc quod Deus vult eum velle.
patet in exemplo proposito nam iudex habet : Est et alius modus conformitatis secundum ra-
curam boni communis, quod est iustitia, et ideo tionem causae formalis, ut scilicet homo velit ali-
vult occisionem latronis, quae habet rationem quid ex caritate sicut Deus vult. Et ista etiam
,

boni secundum relationem ad statum communem; conformitas reducitur ad conformitatem formalem

uxor autem latronis considerare habet bonum
privatum familiae, et secundum hoc vult maritum
latronem non occidi. - Bonum autem totius uni-
versi est id apprehensum a Deo, qui
quod est
est universi factor et gubernator unde quidquid
vult, vult sub ratione boni communis, quod est
sua bonitas, quae est bonum totius universi. Ap-
prehensio autem creaturae, secundum suam na-
turam, est alicuius boni particularis proportionati
suae naturae. Contingit autem aliquid esse bonum
secundum rationem particularem, quod non est
bonum secundum rationem universalem, aut e
converso, ut dictum est. Et ideo contingit quod
aliqua voluntas est bona volens aliquid secun-
^
dum rationem particularem consideratum ^, quod
tamen Deus non vult secundum rationem uni-
versalem, et e converso. Et inde est etiam quod
possunt diversae voluntates diversorum hominum
circa opposita esse bonae, prout sub diversis ra-
quae attenditur ex ordine ad ultimum finem, quod
est proprium obiectum caritatis.
Ad PRiMUM ERGO DicENDUM quod volitum divi-
num, secundum rationem communem, quale sit,
: scire possumus. Scimus enim quod Deus quid-
quid vult, vult sub ratione boni. Et ideo quicum-
que vult aliquid sub quacumque ratione boni,
habet voluntatem conformem voluntati divinae,
quantum ad rationem voliti. Sed in particulari
nescimus quid Deus velit. Et quantum ad hoc,
non tenemur conformare voluntatem nostram
divinae voluntati. - In statu tamen gloriae, omnes
videbunt in singulis quae volent, ordinem eorum
ad id quod Deus circa hoc vult. Et ideo non so-
lum formaliter, sed materialiter in omnibus suam
voluntatem Deo conformabunt.
Ad secundum dicendum quod Deus non vult
damnationem alicuius sub ratione damnationis,
nec mortem alicuius inquantum est mors quia ,

tionibus particularibus volunt hoc esse vel non ipse viilt omnes homines salvos fieri *: sed vult
'^
.ir(m.%ap. n,
"'"'
esse. ista sub ratione iustitiae 1. Unde sufficit circa talia *\
Non est autem recta voluntas alicuius homi- quod homo velit iustitiam Dei, et ordinem na-
nis volentis aliquodbonum particulare , nisi re- turae servari.
ferat illud in bonum commune sicut in finem: Unde patet solutio ad tertium.
cum etiam naturalis appetitus cuiuslibet partis Ad primum vero quod in contrarium obiicieba-
^
ordinetur in bonum commune totius. Ex fine tur ^, dicendum quod magis vult quod Deus vult,
autem sumitur quasi formalis ratio volendi illud qui conformat voluntatem suam voluntati divinae
quod ad finem ordinatur. Unde ad hoc quod quantum ad rationem voliti, quam qui conformat
aliquis recta voluntate velit aiiquod particulare quantum ad ipsam rem volitam: quia voluntas
bonum, oportet quod illud particulare bonum sit principalius fertur in finem, quam in id quod est
volitum materialiter bonum autem commune di-
, ad finem.
vinum sit volitum formaliter. Voluntas igitur hu- Ad secundum dicendum quod species et forma
mana tenetur conformari divinae voluntati in vo- actus magis attenditur secundum rationem ob-
lito formaliter, tenetur enim velle bonum divinum iecti, quam secundum id quod est materiale in
D. 422, 492. et commune:sed non materialiter *, ratione iam obiecto.
dicta. - Sed tamen quantum ad utrumque, ali- Ad
tertium dicendum quod non est repugnan-
quo modo voluntas humana conformatur volun- tiavoluntatum, quando aliqui diversa volunt non
tati divinae. Quia secundum quod conformatur secundum eandem rationem. Sed si sub una ra-
s
voluntati divinae in communi ratione voliti, con-
^ tione esset aliquid ab uno volitum, quod aUus
formatur ei in fine ultimo. Secundum autem quod noliet, hoc induceret repugnantiam voluntatum.
non conformatur ei in volito materialiter, confor- Quod tamen non est in proposito.

8) consideratum. - consideratam ABCDEGIKLpH. rj) iustitiae. - iusti ABCDEFGIKLsH.

e) voluntati divinae. - Om. codices. 6) vero ... obiiciebatur. - ergo ... obiicitur codices.
!:) omnes. - Om. ABCDGIpH.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo decitno, iungito verba in responsione ad pri- boni, est conformis divinae voluntati in volito formaliter,
IN memor
supradictorum quod est velle propter divinum et commune bonum. Sed cave
tnum, verbis in corpore articuli: et
in articulo sexto quaestionis primae, adverte quod, quia velle ne propterea dicas omnem voluntatem semper conformari ,
(-.f Dionys. de

aliquid sub ratione boni, est velle illud propter summum divinae in volito formaliter, quia nullus operatur aspiciens Div. Nom., cap.

bonum, ideo dicitur quod voluntas volens aliquid sub ratione ad malum *, sed ad aliquam boni rationem ; et consequen- «V, xxii.
l53 QUAESTIO XIX, ARTICULUS X
ter voluntas mala conformatur divinae voluntati in volito illa sola voluntas conformis divinae voluntati in vo-
est
formaliter. Hoc enim falsum est. Licet enim voluntas, lito forraaliter, quae
sub ratione boni non apparentis,
quantumcumque mala, inquantum habet aliquid boni, sit sed veri, exercetur. Ad hanc enim conformitatem tenemur.
conformis divinae voluntati ac per hoc possit secundum
, Cum illa quae est secundum boni rationem sive veri
quid dici conformis divinae voluntati in volito formaliter, sive apparentis, nati sumus: in hac persistere virtutis
sicut potest secundum quid dici bona; simpliciter tamen opus est.
 :

QUAESTIO XX, ARTICULUS I i53

QUAESTIO VIGESIMA
DE BONITATE ET MALITIA EXTERIORUM ACTUUM HUMANORUM
IN SEX ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de bonitate et ma- Tertio : utrum sit eadem bonitas et malitia in-
•

Introd.
qu. XVIII,
Cf.
litia quantum ad exteriores actus *. terioris et exterioris actus.
Et circa hoc quaeruntur sex. Quarto : utrum actus exterior aliquid addat de
Primo: utrum bonitas et malitia per prius sit bonitate vel malitia supra actum interiorem.
in actu voluntatis, vel in actu exteriori. Quinto utrum eventus sequens aliquid addat
:

Secundo : utrum tota bonitas vel malitia a- de bonitate vel malitia ad actum exteriorem.
ctus exterioris dependeat ex bonitate volun- Sexto utrum idem actus exterior possit esse
:

tatis. bonus et malus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BONITAS VEL MALITIA PER PRIUS SIT IN ACTU VOLUNTATIS,
VEL IN ACTU EXTERIORI
De Malo, qu. ii, art. 3.

'T> PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod eleemosynam propter inanem gloriam, dicitur esse
bonum etmalum per prius consistat in malum. Cum autem finis sit proprium obiectum
actu exteriori quam in actu voluntatis. voluntatis, manifestum est quod ista rafio boni
Voluntas enim habet bonitatem ex obie- vel mali quam habet actus exterior ex ordine
•
Qu. XIX, art.
cto, ut supra * dictum est. Sed actus exterior est ad finem, per prius invenitur in actu voluntatis,
I, 2.

obiectum interioris actus voluntatis: dicimur enim et ex eo derivatur ad actum exteriorem. Bonitas
velle furtum, vel velle dare eleemosynam. Ergo autem vel quam habet actus exterior se-
malitia
malum et bonum per prius est in actu exteriori, cundum propter debitam materiam et debitas
se,
quam in actu voluntatis. circumstantias non derivatur a voluntate, sed
,

2.Praeterea, bonum per prius convenit fini: magis a ratione. Unde si consideretur bonitas ex-
quia ea quae sunt ad finem habent rationem , terioris actus secundum quod est in ordinatione
boni ex ordine ad finem. Actus autem voluntatis et apprehensione quam bonitasrationis, prior est
• Qu. I, art. I non potest esse finis, ut supra * dictum est actus : actus voluntatis sed si consideretur secundum
:
ad 2.
alicuius alterius " potentiae potest esse finis. Ergo quod est in executione operis, sequitur bonitatem
per prius consistit bonum in actu potentiae alte- voluntatis, quae est principium eius.
rius, quam in actu voluntatis. Ad primum ergo dicendum quod actus exterior
3.Praeterea, actus voluntafis formaliter se ha- est obiectum voluntatis, inquantum proponitur
'Qu.xvui,art.6. bet ad actum exteriorem, ut supra * dictum est. voluntati a ratione ut quoddam bonum apprehen-
Sed id quod est formale, est posterius nam forma : sum et ordinatum per rationem et sic est prius :

advenit materiae. Ergo per prius est bonum et
malum in actu exteriori quam in actu voluntatis.
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro
• Lib.i, cap. IX. Retract. *, quod voliintas est qua peccatur, et recte
vivitur. Ergo bonum et malum morale per
consistit in voluntate.
Respondeo dicendum quod
res possunt boni vel mali dupliciter. Uno
dici
modo, secundum genus suum, et secundum cir-
cumstantias in ipsis consideratas sicut dare elee-
mosynam, servatis debitis circumstantiis, dicitur
esse bonum. Alio modo dicitur aliquid esse bo-
num vel malum ex ordine ad finem sicut dare
quam bonum actus voluntatis. Inquantum vero
consistit in executione operis, est efFectus
volun-
tatis, voluntatem.
et sequitur
Ad secundum dicendum quod finis est prior in
prius intentione, sed est posterior in executione.
Ad tertium dicendum quod forma, secundum
aliqui actus exterio- quod est recepta in materia, est posterior in via
generationisquam materia, licet sit prior natura
sed secundum quod est in causa agente, est omni-
: bus modis prior. Voluntas autem comparatur ad
actum exteriorem sicut causa efficiens. Unde bo-
nitas actus voluntatis est forma exterioris actus,
: sicut in causa agente existens.

a) actus alicuius alterius. - scd actus alicuius alterius EsB, actus autem alicuius dlterius KsD , sed actus alterius F, actus autem alterius
alicuius H, actus autem alterius Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA quaestionis vigesimae articulum primum, diiigenter sumi potest dupliciter: uno modo, secundum se; alio modo,
notato terminos tituli: scilicet actum voluntatis, actum ut est forma seu conditio actuum exteriorum huraanorum.
exteriorem, ex prioritatem bonitatis moralis. Actus voluntatis Hic sumitur primo modo.-Similiter actus exterior s\iTa\X.\iT
SuMMAE Theol. D. Tho.mae T, III.
 , ;

1 54 QUAESTIO XX, ARTICULUS II

Primo, secundum id praecise quod habet a po-

tripliciter. alicui absolute, conveniunt in rerum natura, nisi conve-
tentia et re, tempore, loco, seclusa obedientia
executiva niant non repugnanter, ut alibi * dictum est. Quae autem * Part. I, qu. vii,
art. 3, Comment.
voluntatis. Et sic, cum non sit capax bonitatis vel mali- conveniunt ut obiecta sunt, et quae ut in executione sunt, iium. X.
tiae moralis (quoniam haec circa voluntaria tantum fiunt), habitudines important ad ea quorum sunt obiecta, et a
non sumitur. Alio modo sumitur ut est compositum ex quibus fiunt, etc.
supradictis et actu voluntatis ita quod ex ipso et volun-
, Praelibata autem volui haec esse, ut intelligas primo,
tatis actu fit unus numero actus. Et sic etiam non sumitur quod actus exterior, verbi gratia, uti re sua, absolute est
hic esset enim comparatio partis ad totum, et e converso.
: formaliter bonus moraliter ac per hoc, positus in rerum
:

Tertio modo sumitur secundum id quod habet ex se, et natura est etiam formaliter bonus moraliter; et positus in
quod participat ex actu voluntatis ita quod distinguatur : esse obiectivo voluntatis nostrae est bonus etiam obiective;
actus exterior voluntarius contra ipsum actum voluntatis et positus in executione est effectus bonus. - Secundo
in se, quidquid sit iilud quod significat ly voluntarius. quod, quia idem est loqui de conditionibus secundum se
Et hoc modo sumitur in proposito, ubi comparatur actus rei absolute, et in rerum natura , non distinguas inter bo-
exterior humanus actui interiori voluntatis in se, cui prius nitatem moralem actus exterioris secundum se, et ut in
conveniat bonitas moralis. - Et est sermo de prioritate na- rerum natura, sed pro eodem computes. Ac per hoc, cum
turae: et exteriori a voluntate; actus enim intellectus hoc dicitur quod bonitas ex materia et circumstantiis prius
in loco actus exterior vocatur, currit enim cursu aliorum convenit actui extra secundum se quam voluntati, intel-
a voluntate. ligas quod prius convenit huiusmodi bonitas actui exte-
II. In corpore eiusdem articuli, adverte primo diligen- riori in rerum natura, quam voluntati.
ter quod, sicut, de ceteris rebus tractando, de rebus doctri- IV. Et cum his intelligas, tertio quod prius convenit ,

nam facimus existentibus tempore suo in rerum natura, bonitas ista actui exteriori obiective, quam in executione.
et tamen easdem in abstractione conceptas discutimus et Et sic prius convenit haec bonitas actui exteriori secun-
examinamus, et ea quae de illis, quamvis abstracte conce- dum se, ac per hoc, in rerum natura absolute; secundo,
ptis, secundum se vera deprehendimus, in eisdem in rerum ,. ipsimet obiective tertio ; actui voluntatis cui obiicitur;
,

natura inventis verificamus, ut patet inductive ita, de acti- ; quarto, ipsimet in executione. Sicut sanitas primo convenit
bus humanis exterioribus loquendo, intellige quod actus animali ,sive abstracte concepto sive in rerum natura ,

talis puta uti re sua quando oportet, ubi oportet, etc.

,
deinde convenit medicinae, et quibuscumque aliis.
est secundum se actus formaliter bonus moraliter ex ge- V. Scito quarto quod si quaeras rationem quare bo-
,

nere et circumstantiis, sicut sapere, videre, etc, sunt quae- nitas actus exterioris ex materia et circumstantiis prius con-
dam secundum se formaliter bona transcendenter et quod ; venit ipsi quam voluntati in littera tangitur duplex ratio.
,

positi in rerum natura huiusmodi actus sunt etiam forma- Prima est, quia convenit ipsi per se et consequenter vo- ;

liter boni. Nec est alia bonitas qua est bonus actus abstracte luntati per ipsum. Non enim ideo tollere aliena est malus
conceptus, et actus in rerum natura positus : sicut non est actus moraliter, quia velle hoc est malum sed e converso, :

alia humanitas qua homo abstracte conceptus est homo, et quia hoc est malum moraliter, ideo voluntas eius est mala. -
qua homo positus in rerum natura est homo. Sed bene est Secunda est, quia haec bonitas pendet a ratione, et non a
alius essendi modus: quia in rerum natura, et in abstractione. voluntate. Sed quomodo hoc verum sit, in sequenti tracta-
III. Scito secundo, quod aliud est loqui de actibus ab- bitur articulo - Et quod reliquum est, scilicet quomodo
*. Commem.
num. III.
solute; aliud, ut sunt obiecta; aliud, ut sunt in rerum na- bonitas actus propria exterioris in executione, sit a voluntate, • Comment.
tura; aliud, ut sunt in executione. Quae enim conveniunt in tertio articulo * tractabitur. num. V, VI.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM TOTA BONITAS ET MALITIA EXTERIORIS ACTUS
DEPENDEAT EX BONITATE VOLUNTATIS
II Scnt., dist. XL, art. 2.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro
tota bonitas et malitia actus exterioris Contra Mendacium *, quod quaedam sunt quae Cap. VII.

dependeat ex voluntate. Dicitur enim nullo quasi bono fine, aut bona poluntate, possunt
• Vers. i8. Matth. VII * Non potest arbor bona ma-
: bene fieri.
los fructus facere, nec arbor mala facere fructus Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum Art. praeced.

bonos. Per arborem autem intelligitur voluntas, est, in actu exteriori potest considerari duplex

ordin.exAug. ct per fructum opus, secundum Glossam *. Ergo bonitas vel malitia: una secundum debitam ma-
non potest esse quod voluntas interior sit bona, teriam et circumstantias alia secundum ordinem ;

et actus exterior sit malus; aut e converso. ad finem. Et illa quidem quae est secundum or-
2. Praeterea, Augustinus dicit, in libro Re- dinem ad finem, tota dependet ex voluntate. Illa
Lib. I, cap. IX. tract. *, quod non nisi voluntate peccatur. Si ergo autem quae est ex debita materia vel circum-
non sit peccatum in voluntate, non erit pecca- stantiis, dependet ex ratione: et ex hac dependet

tum in exteriori actu. Et ita '^

tota bonitas vel bonitas voluntatis, secundum quod in ipsam fertur.

malitia exterioris actus ex voluntate dependet. Est autem considerandum quod, sicut supra * *
ad
Qu.
I.
XIX, art. 6,

3. Praeterea, bonum et malum de quo nunc dictum est, ad hoc quod aliquid malum, suf-
sit

loquimur, sunt differentiae moralis actus. Diffe- ficit unus singularis defectus : ad hoc autem quod
rentiae autem per se dividunt genus, secundum sit simpliciter bonum, non sufficit unum singu-
•S.Th.lect.xii.- Philosophum, in VII Metaphys. * Cum igitur actus lare bonum, sed requiritur integritas bonitatis. Si
Did. lib.VI.cap.
xii, n. 5. sit moralis ex eo quod est voluntarius, videtur bona et ex obiecto proprio, et
igitur voluntas sit

quod bonum et malum accipitur in actu solum ex fine, consequens est actum exteriorem esse
ex parte voluntatis. bonum. Sed non sufficit ad hoc quod actus ex-

o) ita. - ideo Pa.

 ,: ;

QUAESTIO XX, ARTICULUS II i55

terior bonus, bonitas P voluntatis quae est ex

sit Ad secundum dicendum quod non solum aliquis
intentione finis: sed si voluntas sit mala sive ex voluntate peccat, quando vult malum finem; sed
intentione finis, sive ex actu volito, consequens etiam quando vult malum actum.
est actum exteriorem esse malum. Ad tertium dicendum quod voluntarium dicitur
Ad primum ergo dicendum quod voluntas bona, non solum actus interior ^ voluntatis, sed etiam
prout significatur per arborem bonam, est acci- actus exteriores, prout a voluntate procedunt et
pienda secundum quod habet bonitatem ex actu ratione. Et ideo circa utrosque actus potest esse
volito, et ex fine intento. diflferentia boni et mali.

P) bonitas. - bonitate PpH. I y) <^ctus interior. - actus interioris Fl , actus Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

secundi articuli, statim dubium occurrit, quo-
titulo III. Ad primum horum dicitur quod hic non compa-
IN
modo post determinationem quod bonitas aliqua prius ratur finis actui exteriori, ut argumentum credit: sed com-
convenit actui exteriori quam voluntati, dubitari rite po- paratur bonitas vel malitia ex fine in actu ej^teriori inventa,
test an tota eius bonitas pendeat ex voluntate. Si enim bonitati vel malitiae ex genere et circumstantiis in eodem
prius actui convenit quam voluntati aliqua bonitas, liquet existente. Verbi gratia, in hoc actu , uti re sua, quando
quod illa non pendet a voluntate prius enim non depen-
: oportet, etc, propter bonum patriae, invenitur duplex bo-
det a posteriori. Ac per hoc constat quod non tota bo- nitas: scilicet ex fine, quia propter bonum patriae; et ex
nitas actus exterioris pendet ex voluntate. Nulla ergo est genere et circumstantiis, quia re sua, quando oportet, etc.
hic rationabiHs quaestio. Et fit hic comparatio earum. Et dicitur primo, quod bo-
Ad hoc dicitur quod ,
quia actus exterior voluntarius nitas ex fine in huiusmodi actu inventa, pendet per se ex
claudit in se dependentiam a voluntate ideo stat quod
, interiori actu voluntatis quia finis, ex hoc quod est pro-
:

bonitas prius secundum naturam insit
exteriori quam voluntati; adhuc restat ambiguum an etiam
illa bonitas quae prius ei convenit, dependeat a voluntate.
Licet enim prius non dependeat a posteriori, quod tamen
prius inest alicui potest dependere ab eo cui posterius
,
inest. Et est simile si, concluso quod sanum prius inest
animali quam medicinae, quaeratur an sanitas animalis
dependeat a medicina.
ipsi actui humano prium voluntatis solius obiectum, confert inter actus actui
voluntatis primo bonitatem suam. Ita quod voluntatis actus
est primo bonus tali bonitate, et per ipsum talis bonitas
convenit cuicumque convenit: et consequenter actus hu-
manus exterior praefatus habet quod sit tali bonitate bo-
nus, ex actu interiori voluntatis. - Dicitur secundo, quod
bonitas ex genere et circumstantiis in eodem actu inventa,
non pendet ex voluntate quia non ideo hic actus est sic
,

II. Circa doctrinam in corpore eiusdem secundi articuli bonus, quia velle ipsum est bonum, sed e converso sed :

traditam, dubium occurrit quadruplex. Primo quia sicut , pendet ex ratione. Inter potentias enim animae, principia
bonitas ex materia et circumstantiis est ex ratione, ita bo- moralis bonitatis vel malitiae sunt ratio vel voluntas. Si
nitas finis neque enim finis, neque actus quicumque per-
: ergo voluntas non est per se causa huius, relinquitur quod
tinet ad genus moris, nisi ut stat sub ordine rationis. Ratio ratio sit. Et revera ratio est principium non solum huius,
ergo est causa omnis bonitatis. Utraque ergo bonitas de- sed etiam omnis bonitatis et malitiae moralis, quia est prin-
buit in rationem reduci: et non altera in voluntatem et , cipium totius esse moralis sed quia bonitas inventa in
:

altera in rationem, ut in littera fit. exteriori actuex fine, pendet non solum ex ratione, sed
Secundum dubium est, quia aut hic sermo est de actu etiam per se ex voluntate interiori ; ex genere autem et
exteriori absolute, aut ut est in executione. Si absolute, circumstantiis, ex ratione solum ; ideo illa in voluntatem,
cum sic praeveniat voluntatem ut obiectum, nihil aliud est ut proximam per se causam, haec in rationem deducta est.
dicere quod bonitas actus exterioris non est a voluntate IV. Ad secundum dicitur * quod, licet hic sermo sit. de * Cf. num. n.

quam dicere quod bonitas obiecti voluntatis non est a
voluntate. Et cum hoc commune sit utrique voluntatis obie-
cto, scihcet fini et actui extrinseco; debuit de utroque dici
quod non dependet a voluntate; et non dispar iudicium
proferri, ut in littera fit. - Si autem ut est effectus volun-
tatis, cum bonitas utraque ex obiectis ad actum voluntatis,
et ex actu voluntatis in actum exteriorem imperatum et
actu exteriori simpliciter, et non restricto ad executionem
tamen iungendo ipsum cum dictis in articulo praecedenti *, 'Comment. n.n
*''''
potest dici quod hic est sermo de actu exteriori utroque
modo, ut in littera patet. Et cum contra primum mem-
brum obiicitur, respondetur primo, quod non est idem
loqui de actu exteriori absolute, et ut obiectum est volun-
tatis. Et consequenter non est idem dicere Actus exterior :

factum devenerit; par quoque debuit proferri sententia, quod
utraque scilicet est a voluntate dependente ab obiecto sub
ratione et non, sicut in littera fit, ahera tantum bonitas in
; se , et non
voluntatem reduci.
Tertium dubium est, quia, cum una
actus exterioris sit finis, oportet quod bonitas actus exte-
rioris ex genere et circumstantiis dependeat a voluntate
quoniam ab ea dependet bonitas ex fine, ut in littera di-
citur. Est ergo implicatio dicere quod bonitas actus ex-
terioris ex finedependet a voluntate, et quod bonitas eius
ex genere et circumstantiis non dependet ex ea: clauditur
enim in hac bonitas ex fine.
circumstantiarum
est secundum se bonus vel malus , et non ex voluntate;
et dicere quod obiectum voluntatis est bonum secundum
ex voluntate. Actus enim exterior secundum
se abstrahit ab obiecto non obiecto
, voluntatis. - Dicitur
secundo, quod hic etiam incidit error sicut in priori du-
bio*: quia non fit comparatio obiecti ad obiectum, puta ' Cf. num. praec.
actus exterioris ad finem; sed bonitatis actus ex fine, ad
bonitatem eiusdem ex genere et circumstantiis. Unde, dato
quod idem sit iudicium de bonitate actus et finis, quod
scilicet neutra pendet ex voluntate; non tamen est idem
iudicium de bonitate ex fine participata in actu, et bonitate
eiusdem secundum genus et circumstantias quia illa ex :

Quartum dubium est directe contra bonitatem actus ex- voluntate, haec non, pendet. Et hoc fit in littera. - Tertio
terioris in executione. Quia cum respectu voluntatis obie- dicitur quod, si comparetur obiectum ad obiectum, adhuc
ArLi;qu.xviii, ctum et finis coincidant, ut dictum est *, actus exterior obie- aliquid singulare insinuaretur in actu quod non in fine,
art. 6.
ctus voluntati, oportet quod sit eius finis ; ac per hoc, vo- dicendo quod bonitas actus extrinseci obiecti non est ex
luntas sit bona ex eo sicut ex fine. Et tunc
Bonitas sic. voluntate. Quia hoc obiectum differt a fine dupliciter : pri-
ex fine in actu exteriori pendet tota ex voluntate, quia finis mo, quia est actio quaedam
secundo, quia est dependens
;

est obiectum proprium voluntatis sed bonitas actus exte-

: a voluntate, est enim actus humanus
finis autem nec de- ;
'

rioris est bonitas ex fine, quia actus exterior obiectum et pendens aliquid a voluntate, nec actionem aliquam expri-
finis est voluntatis: ergo tota bonitas actus exterioris pendet mit. Unde dicere de actione a voluntate dependente, quod
ex voluntate, et idem est iudicium de utraque bonitate. nec dependet in propria bonitate ab actu interiori volun-
 ,

i56 QUAESTIO XX, ARTICULUS II

aliquid annotatione dignum est non sic de fine, quo-

tatis, : in eodem; ideo bonitas ex fine, quae concurrit per se, inest
niam liquidum est. formaliter; bonitas autem ex obiecto, denominative. - Sed
Ad id vero quod contra secundum membrum obiicitur, haec responsio peccat secundum non causam ut causam.
dicitur quod, licet actus exterior in executione habeat boni- Ex hoc enim quod differentia duarum bonitatum in actu
tatem utramque ex voluntate, et voluntas ab obiectis, dissi- interiori voluntatis est per accidens non sequitur quod ,

militer tamen hoc fit. Quia bonitas ex fine descendit in
actum interiorem voluntatis per se et formaliter in actum
vero exteriorem in executione, denominative tantum. Boni-
tas vero ex genere et circumstantia ex obiecto derivatur
in actum interiorem denominative tantum, et per eum in
actum exteriorem formaliter sicut ex sano in animali
: locum esse.
denominatur medicina sana, qua animal fit sanum forma-
liter. Unde non est de utraque bonitate eadem ratio, etiam
in executione. Et ad hoc insinuandum, in littera de secunda
bonitate dicitur quod voluntas, secundum quod in rationem
utraque secundum se, aut altera insit denominative eidem:
; stat enim quod distinctio earum concurrat per accidens in
eodem, et tamen utraque secundum se insit; sicut stat
concursum creditoris et debitoris in eandem plateam esse
per accidens, et tamen iter utriusque secundum se ad illum
Dicitur aliter quod, quia actus exterior in casu posito
non concurrit sub ratione finis, sed obiecti, licet sit finis;
immo contra finem, cum dicitur bonitas ex
distinguitur
fine, bonitas ex obiecto et sola bonitas ex fine sit for-
et ;

fertur, habet hanc bonitatem: quasi non habeat ipsam sim- maliter in voluntate quia sola est ex proprio obiecto ut
,

pliciter, sed in ordine ad aliud; sicut communiter accidit in sic: ideo bonitas in actu interiori voluntatis ex fine est
huiusmodi denominationibus. Sed tunc insurgit quaestio formaliter', et ex obiecto est denominative. Et secundum
Cr. num. n. mota in quarto dubio *, quare bonitas vocata ex fine, inest hoc, oportet dicere quod, quando actus exterior est finis,
voluntati formaliter, et vocata ex obiecto, non: praecipue dat bonitatem actui interiori formaliter: quando vero est
cum obiectum etiam sit finis voluntatis. Et haec quaestio obiectum tantum, dat bonitatem interiori actui denomina-
Num. VI sqq. solvetur solutione quarti dubii *.
in Verbi gratia
tive. , si quis vult fornicari non propter alium
Cf. num. II. V. Ad tertium ergo dubium * dicitur quod, si posset adiunctum finem , actus interior voluntatis erit in specie
separari bonitas alicuius finis ut circumstantia est, a boni- fornicationis quia fornicari est finis: si quis
formaliter,
tate eiusdem ut specificans respectu eiusdem actus, facile vero vult fornicari propter furari, tunc actus interior vo-
dici posset, distinguendo, quod finis ut circumstantia, spe- luntatis erit in duabus speciebus scilicet in specie furti ,

ctat ad bonitatem actus exterioris ex genere et circumstan- formaliter, in specie vero fornicationis denominative. - Sed
tiis ; finis autem ut specificans, spectat ad voluntatem. Et quoniam superius * dictum est quod voluntas in quodcum- ' Q"- ™'. ^rt.a.

sic non esset implicatio dicere quod bonitas ex fine in que fertur, aut fertur sub ratione finis, aut propter finem;
actu exteriori, pendet ex voluntate; et quod bonitas ex et quando fertur in propter finem, fertur formaliter in
genere et circumstantiis, etiam finis, non pendet ex volun- finem; ideo non consonat dicere quod actus exterior in
tate: quia in prima propositione esset sermo de bonitate casu posito non est volitus ut finis, sed ut obiectum tan-
ex fine specificante actum exteriorem formaliter sumptum; tum; oportet enim ut finem, vel propter finem esse voli-
in secunda vero de bonitate ex fine ut circumstantia eius- tum. Sed non propter finem tantum quia etiam secundum :

dem materialiter sumpti. Sed quia intelligi non potest se, propter propriam bonitatem, est volitus. Unde et in
quod idem numero actus exterior moralis sit talis mate- propria reponit specie actum interiorem voluntatis, licet de-
rialiter sumptus ex aliquo fine ut circumstantia, et non nominative. Ergo.-Et confirmatur. Quia in secundo articulo
sit talis formaliter sumptus ex eodem fine ut specificante praecedentis quaestionis*, ubi dicitur quod non differt in vo- * Ad i.

(non enim si quis orat ut furetur, intelligi potest quod luntate boriitas ex fine et obiecto, expresse obiectum ipsum
oratio sit mala ex furto circumstantia , et oratio ut volita vocatur finis, cum subditur nisi sicutjinis dependet exfine.
:

sit non mala ex furto specificante) ; et rursus quia finis ut Aliter ergo, distinguendo dt fine et subfine: et quod
finis, licet adiunctus, est circumstantia actus exterioris mo- quando quis vult fornicari ut furetur, furtum est finis
* Qu.xviii,art. 4, ralis, ut ex supradictis * patet; et finis ut finis, est obie- fornicatio vero subfinis et quod finis facit actum interio-
:

Comment. num.
ctum proprium voluntatis ideo dicendum: est quod bo- rem formaliter talem, subfinis autem denominative. - Sed
nitas ex fine sive circumstante sive specificante media , haec responsio non satisfacit. Quoniam ex distinctione sub-
voluntate ad exteriorem actum pertinet; ita quod actus finis a fine nihil aliud apparet sequi, nisi quod finis prin-
exterior non habet bonitatem ex fine circumstante, nisi de- cipalem locum tenet, et subfinis secundarium. Ac per hoc, si
pendente a voluntate et bonitas ex fine derivatur in actum
; finis bonificat formaliter actum interiorem voluntatis, cum
interiorem voluntatis specificative et formaliter; in actum subfinis claudatur infra latitudinem finis, etiam ipse boni-
vero exteriorem formaliter sumptum, idest ut stat sub in- ficabit eundem formaliter, licet secundario.
teriori, specificative quoque, sed secundario; in eundem VIII. Aliter ergo occurrit dicendum. Ad cuius eviden-
autem materialiter sumptum, ut adiacens circumstantia. Cum tiam, nota tria. Primum est quod, sicut sunt duo genera
ergo comparatur bonitas actus exterioris ex fine, ad boni- humanorum actuum, scilicet actus interior voluntatis, et
tatem eiusdem ex genere et circumstantiis, intellige ex cir- actus voluntatis exterior; ita dantur duo propria bonifica-
cumstantiis manentibus pure circumstantiis qualis non est : tiva actuum formaliter, scilicet finis, et materia cum cir-
'Ibid.Comment. circumstantia finis, quia, ut superius * est dictum, transit in cumstantiis. Et finis quidem, ut sic, bonificativus est inte-
num. IV.
specificans, et consequenter substantiale. rioris actus voluntatis, ita quod ipse f5rimo est formaliter
* Cf. num. II.
VI. Ad quartum dubium * antequam respondeatur, ad- bonus ex fine : materia autem cum circumstantiis bonifi-
vertendum est quod, quia quaerit de diversitate bonitatis cativa est actus exterioris voluntarii, ita quod ipse primo
in ipso actu voluntatis ex fine, et ex actu volito seu obie- est formaliter bonus ex materia et circumstantiis.
cto, et contra hanc diversitatem arguit; et haec diversitas Secundum est quod, licet multipliciter contingat bonita-
dicitur consistere in hoc, quod bonitas ex fine inest vo- tem derivari ex uho in aliud, puta sicut ex fine, vel obie-
luntati formaliter, bonitas autem ex actu volito inest ipsi cto seu materia circa quam, vel circumstantia, velactione;
Num. IV. voluntati denominative propter rationem supradictam *,
,
in proposito dupliciter contingit bonitatem actus derivari
scilicet quia inter actus, bonitas ex fine primo salvatur in in alium actum. Uno modo,
ut sic: ita quod, quia talis actus,
voluntatis actu, cuius finis est proprium obiectum, bonitas inquantum actus,bonus, ideo ille alius actus, inquan-
est
autem ex materia et circumstantiis primo salvatur in ipso tum actus, est bonus. Alio modo, ut alter eorum, vel uter-
actu exteriori quia ergo haec sunt connexa, primo vide-
: que induit rationem finis vel obiecti cuiusvis alterius. Dif-
bitur quare finis bonificat voluntatem formaliter, et actus ferentia autem inter has duas derivationes est quod prima
volitus, qui est etiam finis (quia obiectum et finis respectu derivatio, ut divo Thomae placet in calce sequentis arti-
voluntatis est idem), non bonificat ipsam formaliter, sed culi *, est secundum denominationem tantum, ita quod nec * in resp. ad 3.

* Nura. IX.
denominative. Et sic deinde formaliter satisfiet quaesito *. actus exterior ab interiori, nec interior ab exteriori fit bonus
* Ad i; cf. Com-
VII. Dicitur ergo quod, quia, ut in articulo secundo * formaliter, sed denominatur ideo bonus, quia est ab illo
ment.
quaestionis praecedentis dictum est, differens bonitas actus aut ad illum secunda autem derivatio, quando est a fine
:

interioris voluntatis ex obiecto et fine, per accidens invenitur (quia de aliis non est cura praesens), secundum formalem
 ;

QUAESTIO XX, ARTICULUS III i57

est inhaesionem bonitatis. Unde cum quis vult fornicari secundarii. Unde
non inconvenit quod, in exemplo
sicut
ut furetur, licet furtum sit actus exterior, quia tamen con- posito, scilicet cum
quis vult fornicari ut furetur, quod
currit ad actum interiorem voluntatis ut finis qualificat ,
furti malitia ex genere et circumstantiis derivetur forma-
eum formaliter, et reponit in specie furti formaliter. liter in actum interiorem voluntatis, inquantum habet ra-
Tertium est, quod ratio finis boni vel mali, et actus boni tionem finis, et non derivetur in eundem nisi denomina-
vel mali, inveniuntur separate, et coniuncte. Separate qui- tive, inquantum habet rationem actus ita non inconvenit ;

dem, quod non actus ut cum quis vult

scilicet est finis et , quod fornicationis malitia ex genere et circumstantiis, in-
Deum esse; et e converso quod est actus et non finis, ut quantum habet rationem actus, non derivetur in actum in-
cum quis vult actum indifferentem puta levare festucam
,
teriorem voluntatis nisi denominative et inquantum habet ,

de terra, vel volitum nisi propter finem, ut proiectionem quandam finis rationem, derivetur in eundem formaliter.
mercium in raare. - Coniuncte vero, ita quod fini coniun- Et sic, cum idem est actus et finis omnino, ut cum vult
gitur actus, sicut cum quis vult fornicari propter furari: fu- quis fornicari non propter alium finem, etc, actus interior
rari enim tunc habet primo rationem finis, cui substernitur voluntatis ex fornicatione ut habet rationem finis, est malus
actus furandi. Vel actui coniungitur finis; sicut, in exemplo formaliter; et ex eadem ut habet rationem actus, est malus
posito, fornicari tenet primo rationem actus, cui coniun- denominative. Stat ergo solutio in formali, quod actus vo-
gitur ratio finis, dum non solum ille vult incurrere ma- litusinquantum actus, et inquantum finis, distinguendus
lum furti, sed etiam malum fornicationis, qui propter fur- est: et quod de ipso inquantum actus, verificatur quod
tum non incurreret malum materni; hoc enim
incestus aliter bonificat, et aliter et aliunde est bonus.
signum est quod vult vel horret etiam malitiam actus talis Et secundum hoc patet quod non eodem modo tota
secundum se, quod est velle illum ut finem. bonitas actus exterioris in executione, comparatur ad volun-
IX. Ex his autem dicitur ad motum dubium, quod tatem: quia sola illa quae ex fine est, a voluntate pendet;
sermo dicens quod finis actum interio-
qualificat formaliter reliqua enim voluntatem descendit in seipsum
a seipso per
Cf. num.iv. rem voluntatis, actus autem tantum*,
exterior denominative in executione. Et sic omnia consonant. Immo, ut in se-
intelligendus est formaliter, scilicet inquantum finis, et in- quentibus huius quaestionis * patebit, non videtur possibile ' Cf. art. seq.,
quantum actus. Cum quo tamen stat quod actus exterior,
^ ,
^ . ,. .,'.,. Comment. n. IT
salvare doctrmam Auctons de identitate et diversitate, et art.4,Comment.
.

"""' "' '"

ut finis, qualificet voluntatis actum interiorem formaliter: de additione bonitatis et malitiae actus exterioris ad inte-
sive actus exterior rationem habeat finis principalis, sive riorem, nisi sic eam intelligendo.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM BONITAS ET MALITIA SIT EADEM EXTERIORIS ET INTERIORIS ACTUS

»D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum •Qu.xvu.art.^.

non eadem sit bonitas vel malitia actus est, actus interior voluntatis et actus exterior,
'interioris " voluntatis, et exterioris actus. prout considerantur in genere moris, sunt unus
^Actus enim interioris principium est vis actus. Contingit autem quandoque actum qui est
animae interior apprehensiva vel appetitiva: actus unus subiecto, habere plures rationes bonitatis vel
autem exterioris principium est potentia exequens malitiae quandoque unam tantum. Sic ergo
; et
motum. Ubi autem sunt diversa principia actio- dicendum quod quandoque est eadem bonitas
nis, ibi sunt diversi actus. Actus autem est subie- vel malitia interioris et exterioris actus;quan-
ctum bonitatis vel malitiae. Non potest autem doque alia et alia. Sicut enim iam ^ dictum est*, -Art. 1%.

esse idem accidens in diversis subiectis. Ergo praedictae duae bonitates vel malitiae scilicet ,

non potest esse eadem bonitas interioris et exte- interioris et exterioris actus, ad invicem ordinan-
rioris actus. tur. Contingit autem in his quae ad aliud ordi-

2. Praeterea, pirtus est quae bonum facit ha- nantur, quod aliquid est bonum ex hoc solum
bentem, et opus eius bonum reddit, ut dicitur in quod ad aliud ordinatur: sicut potio amara ex
* Cap. VI. n. 2.
II Ethic. * Sed alia est virtus intellectualis in po- hoc solo est bona, quod est s'anativa. Unde non
S. Th. lect. VI.

tentia imperante, et alia virtus moralis in potentia est alia bonitas sanitatis et potionis, sed una et
* Cap.xiii, n.ig, imperata, ut patet ex 1 Ethic. * Ergo alia est bo- eadem. Quandoque vero illud quod ad aliud or-
20.- S.Th. lect.
nitas actus interioris, qui est P potentiae imperan- dinatur, habet in se aliquam rationem boni, etiam
tis: et alia est bonitas actus exterioris, qui est praeter ordinem ad aliud bonum sicut medicina :

potentiae imperatae. saporosa habet rationem boni delectabilis, praeter

Praeterea, causa et effectus idem esse non
3. hoc quod est sanativa.
possunt: nihil enim est causa sui ipsius. Sed bo- Sic ergo dicendum quod, quando actus exterior
est ^ bonus vel malus solum ex ordine ad finem,
^
nitas actus interioris est causa bonitatis actus ex-
Art. I, 2. terioris, aut e converso ut dictum est *. Ergo
, tunc est omnino eadem
bonitas vel malitia actus
non eadem bonitas
potest esse utriusque. voluntatis qui per se respicit finem et actus
,
^ ,
'^

Qu. XVIII, art. Sed contra est quod supra * ostensum est exterioris, qui respicit finem mediante actu vo-
6.
luntatis. Quando autem actus exterior habet bo- "^

quod actus voluntatis se habet ut formale ad ^f ^"

actum exteriorem. Ex formali autem et materiali nitatem vel malitiam secundum se, scilicet secun-
fit unum. Ergo est una bonitas actus interioris dum materiam vel circumstantias tunc bonitas ,

et exterioris. exterioris actus est una, et bonitas voluntatis quae

I - Om. codices. s) est. - dicitur codices.
a) interioris.
- quae est PEKa, om. F. Altero loco quae est PEKa. - quae PACDFGLpBH
qui. et a. Ita mox ACDFGLpBH.
p) qui est.
1}
- formalis codices. rj) Quando. - Quandoque H, Cum P. - Pro circumstantias, cir-
f) formale.
S) iam. - Om. Pa. cumstantiam Pa.
 ;

i58 QUAESTIO XX, ARTICULUS III

est ex fine, est alia:tamen quod et bonitas

ita quod bonitas rationis participatur in qualibet vir-
finis ex voluntate redundat in actum exteriorem ,
tute.
et bonitas materiae et circumstantiarum redundat Ad tertium dicendum quod, quando aliquid ex
Art. I, 2. in actum voluntatis, sicut iam * dictum est. uno derivatur in alterum sicut ex causa agente
Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro- univoca, tunc aliud est quod est in utroque sicut :

bat quod actus interior et exterior sunt diversi cum calidum calefacit, alius numero est calor ca-
secundum genus naturae. Sed tamen ex eis sic lefacientis, et calor calefacti , idem specie.
licet
diversis constituitur unum in genere moris, ut Sed quando aliquid derivatur ab uno in alterum
Qu. XVII, art.
supra * dictum est. secundum analogiam vel proportionem, tunc est
Ad secundum dicendum quod, sicut dicitur in VI tantum unum numero *: sicut a sano quod est in D. 108, 547.
' Cap. xii, n. 6
Ethic. *, virtutes morales ordinantur ad ipsos actus corpore animalis, derivatur sanum ad medicinam
S. TTi. lect. X.
virtutum, qui sunt quasi fines; prudentia autem, et urinam nec alia sanitas est medicinae et urinae,
;

quae est in ratione, ad ea quae sunt ad finem. quam sanitas animalis, quam medicina facit, et
Et propter hoc requiruntur diversae virtutes. Sed urina significat. Et hoc modo a bonitate voluntatis
ratio recta de ipso fine virtutum non habet aliam derivatur bonitas actus exterioris, et e converso.
bonitatem quam bonitatem virtutis, secundum scilicet secundum ordinem unius ad alterum.

Commentaria Cardinalis Caietani

eiusdem vigesimae quaestionis, quae-
titulo articuli tertii terium non est velle adulterari, nec homicidiura est velle
IN hominem occidere, et sic de aliis.
stio de identitate nutnerali, etc.
est
In corpore eiusdem articuli, adverte duo. Primum est, Sunt etiam apud Capreolum, in xlii dist. Secundi*, multa, • Art. 2,
concl. 2.
quod dupliciter aliqua accidentia distinguuntur numero sci- : quae vide ibi ex his enim solutis satisfactum credimus.
:

licet vel propter numerationem subiecti, ut albedo in Socrate III.Ad primum horum dicitur quod sicut in natura- ,

et Platone; vel propter numerationem essentiae, ut albedo
et dulcedo in eodem pomo. Et propterea littera, intendens
quod utraque bonitas est intus, et utraque extra, et ponens
quod uterque actus est unus actus in genere moris, vult
quod quandoque sit una numerositate subiecti et essentiae
quandoque duae numerositate essentiae, non subiecti quia
uterque actus est unum subiectum numero. - Secundum
est, quod hinc expresse, ut responsio ad tertium manife-
libus, quando unum numero constat ex pluribus, non per
accidens nec frustra quaeritur quid ex quo in alterum re-
dundat, ut patet in compositis ex materia et forma; ita in
raoralibus, licet actus imperans et imperatus sint unus nu-
raero actus, non ut simplex, sed ut compositus, non fru-
,
stra nec per accidens quaeritur quid ex quo procedat.
IV. Ad secundum * dicitur quod haec obiectio testatur
illam esse Auctoris mentem, quam in praecedenti articulo * Cf. num. II.

stat, iiabes quod derivatio bonitatis vel raalitiae ex actu in diximus : scilicet quod distinctio bonitatis ex fine et actu Comment.num.
'"'
actum, non est formalis, sed denominativa tantum. intelligitur formaliter, idest inquantum finis et inquantum
II. Sed sunt hic plura dubitatione digna. Primum est. actus. Propterea enim non oportuit tertium raembrum in
Si actus exterior et interior sunt unus actus, et unum subie- littera ponised sub secundo membro comprehenditur,
:

ctum numero in genere moris, quorsum tanta quaestio de quandocumque actus exterior est secundura se bonus. Unde
prioritate, dependentia et causalitate bonitatis et malitiae quando quis vult fornicari non propter aliura finera, raa-
moralis unius ab altero? Haec enim, cum diversitatem sup- litia actus interioris et exterioris est alia et alia, non spe-

ponant, per accidens ad moralem doctrinam spectare vi- cie, sed nuraero: ita quod actus interior voluntatis est
dentur. malus formaliter propria malitia fornicationis, quam habet
Secundum quia Auctor diminutus videtur. Bonitas
est, ex fornicatione ut finis et actus exterior est malus etiam
;

enim actus tripliciter se habet ad bonitatem

exterioris formaliter propria malitia fornicationis quara habet ut ,

actus interioris: primo, ut habens omnino eandem bonita- actus ex genere suo.
tem ut potio amara secundo ut habens omnino aliam
, ; , V. Ad tertiura * dicitur quod doctrina haec non est vo- * Cf. num. 11.

secundum se, ut bene epulari propter sanitatem tertio, ut ; luntaria, sed in littera tangitur eius fundamentum: quia
habens ex se, et non ex alio fine ut cum actus exterior , scilicet, quando aliquid dicitur tale ex ordine ad aliud, di-

propter se est volitus puta contemplatio vel adulterium.

,
citur denominative et non oportet dici formaliter
, quod ;

Hic enim tertius modus in littera non ponitur et tamen
frequentissimus est, dum volumus actus virtutum vel vitio-
rum non propter alium finem.
Tertium est, quia voluntaria videtur doctrina Auctoris
quoad hoc, quod derivatio bonitatis vel malitiae actus ab
actu non est secundum formam, ut calidum derivatur ex
: enim habet aliquid in se formaliter, dicitur tale secundura
seipsura, ut patet inductive. Constat autem quod actus in-
terior voluntatis dicitur bonus ex actu exteriori, in ordine
ad ipsum: dicitur enim velle furari malum, quia est ad
malum. Et simiUter actus exterior dicitur ex actu interiori
malus, in ordine ad ipsum dicitur enim actio manus, qua
:

calido sed secundum denominationem, ut sanum denomi-

; furatur, raala, quia ordinatur a mala voluntate. Unde, cum
natur in aliis a sano in animali. multiplicare entia sine necessitate non sit rationabile, et
Quartum est circa ipsam condusionem. Contra quam ordo sit manifestus ad invicem, et sufficiat ad salvandum
Art. y- arguit Scotus, in Quolib., qu. XVIII *, tripliciter probando eorum bonitates et malitias; superfluum est ponere quod
quod non est eadem bonitas vel malitia actus interioris et etiam sit derivatio formalis, ut caloris a calore. - Et confir-
Cap. V. exterioris. Primo, auctoritate Augustini, XIII de Trin. *, di- raatur. Quia si in derivatione conditionum huiusmodi actus
centis quod male volendo miser est: minus tamen esset, ab actu, ponatur derivatio formalis, oportebit eadera ra-
si nihil eorum quae perperam voluit, habere potuisset. - Se- tione postmodura dicere cum actus unius virtutis impe-
,

cundo, ratione. Quia alia est integritas requisitorum secun- ratur ab alia, puta fortitudinis a caritate, ut in martyribus,
dum rationem rectam ad bonitatera actus interioris, et alia quod a caritate in voluntate derivatur caritas alia in actum
requisitorura ad bonitatem actus exterioris ergo. - Tertio, : exteriorera, et similia: quae absurda sunt. - lace ergo fun-
etiam ratione. Quia nihil est causa, medium et ratio sui damentum hoc, quod derivatio bonitatis et malitiae, et talis
ipsius sed actus interior bonus, et exterior bonus, se ha-
: bonitatis et talis malitiae, in actu ab actu, ut sic, est non
bent in bonitate ut causa et causatum, ut immediatura et formalis, sed denominativa, seu non per modura univoca-
mediatum, et huiusmodi ergo. - Quarto arguit contra idem
: tionis, sed attributionis et ex eo illucescent tibi multa mo-
:

* Lib. U, dist. Gregorius de Arimino, in libro Sententiarum *. Actus ex- ralia. Et hoc bene nota.
XLii, qu. unic,
concl. 5. terior est malus: et non est illud malum quod est actus VI. Ad quartum vero dubium* respondendo, dicitur quod
interior: ergo sunt duo mala. Probatur minor: quia adul- ex auctoritate illa Augustini nihil aliud dicitur, nisi forte Cf. ibid.
 QUAESTIO XX, ARTieULUS IV i5g
quod exterior actus addit, et facit hominem peiorem. Quod j
exterior malus non sit interior malus, nec e converso; ma-
qualiter verum sit, in sequenti patebit articulo. - Prima vero litia tamen unius est malitia alterius, sicut sanitas anima-
ratio non concludit universaliter quod omnis bonitas ex- lis est sanitas urinae.
terioris actus sit alia ab omni bonitate interioris actus, sed VII. In responsione ad secundum eiusdem tertii articuli,
quod aliqua: quod gratis concedimus. Quod si de omni adverte quod, quia argumentum tendebat ad hoc ut, quia
est intentio oportet probare. Constat enim quod eadem
, duae virtutes exiguntur ad bonificandum hos duos actus,
est integritas requisitorum ad bonitatem ex fine actus vo- singula singulis referendo, ideo duae etiam essent eorum bo-
luntatis interioris et exterioris, licet dissimiliter ad utrum- nitates, quaelibet enim virtus bonificat actum suura; respon-
que se habeat integritas illa: ut patet cum aliquis vult pro- sio primo percutit radicera, et intendit quod non propter
pter finem aliquid nuUa alia ratione moraliter bonum nisi diversitatera inter actum interiorem et exteriorem, opus est
propter finem. Et hoc, loquendo de his actibus in genere diversa virtute, scilicet morali et intellectuali sed propter ;

moris; licet forte impossibile sit in genere naturae eadem diversitatem finis, et eius quod est ad finem; nam moralis in
utrique convenire. Quod forte Scotum decepit. - Secunda vero in his quae sunt ad finem, perficit. -
fine, intellectualis
autera ratio eiusdem ex malo intellectu positionis nostrae Deinde, quia ad quemlibet actura virtutis concurrit bona ra-
procedit. Non enim
dicimus quod eadem numero bonitas tio et bonus appetitus, quorum primura spectat ad virtutera
sit causa et sed dicimus quod, sicut sanitas una
causata : intellectualera, secundum ad moralem; et hoc erat materia
numero non diversificatur in animali, medicina et urina, et argumenti ideo subdit quod bonitas moralis rectae rationis
;

cum hoc, a sanitate animalis derivatur sanitas in urina et de ipso fine virtutum idest de eodem de quo est virtus
,

medicina; ita dicimus quod eadem numero est bonitas moralis, non est alia a bonitate morali ipsius virtutis mo-
utriusque actus, et quod ex altero in alterum derivatur ralis;ac per hoc, actus pendens ex recta ratione et recto
secundum denominationem. Unde, concedendo quod idem appetitu non propterea habet duas bonitates morales.
,

non est causa nec ratio mediandi sui ipsius, negatur sequela, Quomodo autem, et quare hoc sit, 'subiungitur dicendo,
Ergo quia est sophisma Consequentis.
alterius bonitatis : secundum quod bonitas rationis participatur in qualibet
Oportet dicere, Ergo alterius bonitatis vel proportionis, vel virtute: idest, ideo non est distincta bonitas moralis utri-
attributionis ad se. Unde bonitas actus interioris est causa usque, quia in qualibet virtute participatur bonitas ra-
bonitatis exterioris idest proportionis actus exterioris ad
, tionis.
bonitatem interiorem, et e converso. Et sic de aliis attri- Et quod ly bonitas determinans rationem cum
scito ,

butionibus, secundum quas derivatur denominatio.
Ad id quod affertur ex Gregorio, si non fiat vis in ver-
bis, negatur sequela. Non enim valet, Urina est sana, et
animal est sanum : et urina sana non est animal sanum,
neque e converso: ergo sunt duae sanitates: quia stat nu-
merus habentium diversimode, cum unitate numerali rei ha-
bitae.-Dixi autem, si nonjiat vis in verbis : quia potest for-
mari argumentum in adiectivis et substantivis. Et si in his fiat
• Qu. XXXVI, art. vis, iam scis ex Prima Parte *, quod nomina substantiva non
art.
3.'''"' '
plurificantur sine plurificatione formae. Sed de rebus nunc
est quaestio. - Potest quoque distingui minor, et dici quod,
cum dicitur, Et hoc malum non est ilhid, materialiter qui-
dem est verum, formaliter autem falsum. Quia licet actus
dicitur, bonitas rationis participatur , dupliciter intelligi
potest. Primo, in se ipsa ratione, ut est res cuius pars ca-
pitur. Et sic non significat bonitatem moralera formaliter,
sed bonitatem intellectualem formaliter: rectitudo enim
rationis, quae eius est bonitas, non morale, sed intellectuale
bonum est formaliter; primordialiter autem et causaliter
bonitas est moralis. - Secundo, in ipsis participantibus, ut
est pars capta. Et sic est bonitas raoralis: iramo pars omnis
bonitatis raoralis, et causa in omnibus virtutibus moralibus.
- Quocumque modo intelligatur haec littera, non refert.
Semper enim verum est quod non est alia bonitas moralis;
et quod ratione participationis ipsius, in quamlibet coin-
cidit virtutem moralem.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ACTUS EXTERIOR ALIQUID ADDAT DE BONITATE ET MALITIA
SUPRA ACTUM INTERIOREM
II Sent., dist. xl, art. 3; De Malo, qu. n, art. 2, ad 8.

»D QUARTUM PROCEDiTUR. Videtuf quod

sic Ergo actus exterior non addit jn bonitate vel ma-
i
exterior actus non addat in bonitate vel litiasuper actum interiorem.
^malitia supra actum interiorem. Dicit 3. Praeterea, tota bonitas creaturae nihil addit
Homil. XIX. ^enim Chrysostomus, super Matth. *: Vo- supra bonitatem divinam, quia tota derivatur a
luntas quae aut remuneratur pro bono, aut
est bonitate divina. Sed bonitas actus exterioris "
condemnatur pro malo. Opera autem testimonia quandoque tota derivatur ex bonitate actus inte-
sunt voluntatis. Non ergo quaerit Deus opera rioris quandoque autem e converso, ut dictum
,

propter se, ut sciat quomodo iudicet; sed pro- est *. Non

ergo unum eorum addit in bonitate Art. I, 2.

pter alios, ut omnes intelligant quia iustus est vel malitia super alterum.
Deus. Sed bonum magis est aesti-
malum vel Sed contra, omne P agens intendit consequi bo-
mandum secundum iudicium Dei, quam secun- num et vitare malum. Si ergo per actum exte-
dum iudicium hominum. Ergo actus exterior nihil riorem nihil additur de bonitate vel malitia, fra-
addit ad bonitatem vel malitiam super actum in- stra qui habet bonam voluntatem vel malam,
teriorem. facit opus bonum, aut desistit a malo opere. Quod
2. Praeterea, una et eadem est bonitas inte- est inconveniens.
Art. praeced. rioris et exterioris actus , ut dictum est *. Sed Respondeo dicendum quod, si loquamur de bo-
augmentum fit per additionem unius ad alterum. nitate exterioris actus quam habet ex voluntate ^f

a) exterioris. - Om. ABCDEGILpH. T) voluntate.

- bonitate PDIsBH et a.

P) omne. - omnis ABCDFGHL.

 ,

i6o QUAESTIO XX, ARTICULUS IV

finis, tunc actus exterior ^ nihil addit ad bonita- tem vel malitiam voluntatis: quia omnis incli-
tem, contingat ipsam voluntatem secundum
nisi natio vel motus perficitur in hoc quod conse-
se fieri meliorem in bonis, vel peiorem in malis. quitur finem, vel attingit terminum. Unde non est
Quod quidem videtur posse contingere tripliciter. perfecta voluntas, nisi sit talis quae, opportunitate
Uno modo, secundum numerum. Puta, cum ali- data, operetur. Si vero possibilitas desit, voluntate
quis vult aliquid facere bono fine vel malo, et existente perfecta, ut operaretur si posset; defectus
tunc quidem non facit, postmodum autem vult perfectionis quae est ex actu exteriori, est simpli-
et facit; duplicatur actus voluntatis, et sic fit du- citer involuntarium. Involuntarium autem, sicut
plex bonum vel duplex malum.- Alio modo, quan- non meretur poenam vel praemium in operando
tum ad extensionem. Puta, cum aliquis vult fa- bonum aut malum, ita non tollit aliquid de prae-
cere aliquid bono fine vel malo, et propter aliquod mio vel de poena, si homo involuntarie simpli-
impedimentum desistit alius autem continuat ; citer deficiat ad faciendum bonum vel malum *. 'D.791, 1202.

motum voluntatis quousque opere ^ perficiat; ma- Ad primum ergo dicendum quod Chrysostomus
nifestum est quod huiusmodi voluntas est diu- loquitur, quando voluntas hominis est consum-
turnior in bono vel malo, et secundum hoc est mata, et non cessatur ab actu nisi propter im-
peior vel melior. - Tertio, secundum intensionem. potentiam faciendi.
Sunt enim quidam actus exteriores qui, inquan- Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit
tum sunt delectabiles vel poenosi, nati sunt in- de bonitate actus exterioris quam habet a volun-
tendere voluntatem vel remittere. Constat autem tate ^ finis. Sed bonitas actus exterioris quam ^

quod quanto voluntas intensius tendit in bonum habet ex materia et circumstanfiis, est alia a bo-
vel malum, tanto est melior vel peior. nitate voluntatis quae
ex fine non autem
est :

Si autem loquamur de bonitate actus exterio- alia a bonitate voluntatis habet ex ipso quam
ris quam habet secundum materiam et debitas actu volito, sed comparatur ad ipsam ut ratio
circumstantias, sic comparatur ad voluntatem ut et causa eius, sicut supra * dictum est. Art. :

terminus et finis. Et hoc modo addit ad bonita- Et per hoc etiam patet solutio ad tertium.

S) exterior. - Om. ACDEFGHILpB. Q voluntate. - bonitate PKa.

s) opere. - opiis P.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo articuli quarti eiusdem quaestionis, adverte quod est formaliter in solo actu interiori, oportet consequenter
IN
hic directe quaeritur de actu exteriori, ut est in rerum dicere quod
actus exterior nihil bonitatis iUius addit quo- :

natura. niam tali bonitate bonus est quasi extrinseca denomina-

In articulo quarto eiusdem vigesimae quaestionis, tripli- tione. Et quia, si affirmatio est causa affirmationis, nega-
citer dubitatur. Primo, circa primum membrum, scilicet quod tio erit causa negationis, et e converso * ideo secundum ; *Aristot. Poster.
lib. I, cap. XIII,
actus exterior nihil addat bonitatis supra actum interiorem, bonitatem quam
habet actus interior voluntatis ex actu n.8.-S.Tli. lect.
XXIV.
quoad bonitatem quae est ex fine. Manifeste enim contradicit exteriori volito actus exterior in rerum natura quia est
,
,

veritati, et secundo membro. Quoniam si quis fornicari vult formaliter bonus tali bonitate, addit ad bonitatem actus in-
ut furetur, et deinde per fornicationem pervenit ad furtum terioris non aliam bonitatem, aut alium bonitatis gradum;
intentum certum est quod, sicut iste peior est factus forni-
; sed ipsam eandem bonitatem apponit in suo perfectissimo
cando, ita peior factus est furando. Furtum autem est actus essendi modo, scilicet formaliter; ac per hoc terminat, per-
exterior: et actus interior voluntatis est ex eo malus maHtia ficit et consummat motum voluntatis in ipsum, ex propria

quae est ex fine. Ergo, quoad malitiam quae est ex fine,
actus exterior addit in malitia supra malitiam actus interioris.
Secundum dubium est circa secundum membrum: an
voluntas, quantum ex se est, parata, sed propter impoten-
tiam cessans ab opere, sit perfecta ac si operaretur. Et est
ratio dubii, quia Auctor vocat eam perfectam et consum-
matam: et rursus ponit in ea defectum perfectionis quae
est ex actu exteriori.
Tertium dubium est circa illud quod dicitur, scilicet
forma, quam in se et ex se habet. Unde melior est volens
et faciens actum bonum, quam volens facere et non faciens.
Recolito secundo *, quod doctrina haec de bonitate ex * Cf. art. 2, Com-
ment. num. ix.
fine et actu, intelligitur formaliter, idest inquantum huius-
modi, Et videbis quod, quando actus et finis coincidunt,
tunc actus exterior addit et non addit supra actum interio-
rem in bonitate et malitia: quia inquantum bonus ex fine
ut sic, non addit; ut autem bonus secundum se, sic addit.
III. Et secundum hoc, ad primum dubium * dicitur quod Cf. num. i.

quod involuntarius defectus a faciendo, non toUit aliquid de ille furando fit procul dubio peior, non quia raalitiae ex
praemio vel poena. Hoc enim patet esse falsum, tam apud fine in voluntate, actus exterior, ut malus ex illa, aliquid
divinum, quam apud humanum iudicium. Martyr enim sola addat: sed quia illi malae voluntati additur actus exterior
voluntate sitibunda, propter defectum exterioris martyrii secundum se malus formahter. Veruntamen adverte hic
perdit aliquid de praemio quia caret aureola. Et similiter
: quod aliud est dicere quod actus exterior non addit in
qui similiter voluit percutere clericum, caret poena excom- bonitate et malitia ex fine actui interiori et aliud est di-
:

municationis et qui voluit occidere, caret poena mortis.

: cere quod finis consecutus non addit in bonitate et ma-
Quarto loco essent forte, alterius iudicio adducendae , litia voluntati bonae vel malae ex fine. Primum enim do-
obiectiones recitatae a Capreolo in xlii distinctione Secun- cemur in littera, secundum autem minime: quin potius ex
""""^* ''i Sed quoniam, solutis his, apparebit aut solutio, aut im-
*• litterahabetur oppositum huius secundi, in ratione secundi
2'
conci'
concl. 2.
pertinentia earum, omitto. membri, ubi dicitur quod inclinatio perficitur in hoc quod
•Cf.art.praeced., II. Ad evidentiam horum, recolito primo * quod, sicut consequitur finem. - Et potest confirmari. Quia finis est per
Comment. nuni.
VI.
sanum in urina non addit aliquid sanitatis supra sanitatem se primo bonus. Et propterea si actus exterior, inquantum
animalis, ita bonum ex fine in actu exteriori, nihil boni- per se bonus, addit in bonitate oportet quod finis, inquan-
;

tatis addit supra bonum actum interiorem voluntatis. Et tum per se primo bonus, addat etiam in bonitate. Et hoc
ratio utrobique est eadem: quia denominativum extrinse- est verum absque dubio. Unde cum furtum habeat ratio-
cum nihil formae addit supra denominativum formale. nem finis, eius consecutio, etiam si non esset actus, adde-
ment. num. IV. Unde ex hoc quod Auctor posuit * quod bonitas ex fine ret in bonitate vel malitia.
 ",;

QUAESTIO XX, ARTICULUS V 161

Ad secundum dubium dicitur quod, ut ex art. 4 quaestio- quod, quantumcumque crescat et intensissimus sit interior
* Cf. Commenr. nis XVI * superius patet, voluntas potest dici et esse com- actus voluntatis, solus nunquam perveniet ad hoc quod
num. I.
pleta, dupliciter: uno modo, secundum illam habitudinem sit perfectus simpliciter, sine assecutione exterioris. Propter
qua volitum est in voluntate alio modo, secundum illam ; quod Salvator dixit, loan. xv * Maiorem caritatem nemo
: Vers. 13.

qua voluntas tendit in realem assecutionem voliti. luxta pri- habet, quam ut animam suam ponat quis pro amicis suis:
mum raodum, significatur perfectio voluntatis per hoc quod ponat non velit ponere.
dixit,
est velle perfecte iuxta secundum vero, per hoc quod est
: Ad dubium dicitur quod, sicut sermo praesens
tertium
habere perfecte, ut ibidem dictum est. Unde voluntas pa- est de bono et malo moraliter, non secundum hanc vel
rata operari si posset, est perfecta voluntas, quia perfecte illam legem ita etiam de praemio et poena secundum
;

vult: et hoc spectat ad primae habitudinis perfectionem.
Et est imperfecta simpliciter, quia non pervenit ad hoc
quod realiter habeat id quod vult et nata est habere omnis
enim motus deficiens a termino, est imperfectus per pri-
vationem perfectionis in assecutione termini consistentis.
Et cum prima perfectio sit alterius rationis a secunda, et
tota latitudo primae comparetur ad secundam ut imper-
Art. cit. fectum ad perfectum, ut superius * patet; consequens est
exigentiam actus boni vel mali, et non secundum hanc
vel illam legem, nisi forte divinam. Igitur distinguendum
: est de praemio et poena essentiali, vel accidentali: et di-
cendum quod voluntas parata, quamvis non operans pro-
pter impotentiam, nihil de praemio vel poena perdit es-
sentiali, quia hoc respondet primae proportioni voluntatis;
quamvis careat aliqua accidentali remuneratione vel poena,
respondenti ipsi exercitio actus exterioris.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM EVENTUS SEQUENS ALIQUID ADDAT DE BONITATE VEL MALITIA
AD EXTERIOREM AGTUM
Infra, qu. lx.\iii, art. 8; De Malo, qu. i, art. 3, ad i5; qu. iii, art. 10, ad 5.

QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod

,D tienter ferat iniuriam sibi factam , non propter
eventus sequens addat ad bonitatem hoc excusatur ille qui fecit. Ergo eventus sequens
'vel malitiam actus. Effectus enim vir- non addit ad bonitatem vel malitiam actus,
jtute praeexistit in causa. Sed eventus Respondeo dicendum quod eventus sequens aut
consequuntur actus sicut eftectus causas. Ergo est praecogitatus , aut non. Si est praecogitatus,
virtute praeexistunt in actibus. Sed unumquodque manifestum quod addit ad bonitatem vel ma-
est
secundum suam virtutem iudicatur bonum vel litiam. Cum enim aliquis cogitans quod ex opere
malum : nam quae bonum facit haben-
virtus est suo multa mala possunt sequi, nec propter hoc
•
Cap. VI, n. 2. - tem, ut dicitur in II Ethic. * Ergo eventus addunt dimittit, ex hoc apparet voluntas eius esse magis
S.Th. lect. VI
ad bonitatem vel malitiam actus. inordinata.
2. Praeterea, bona quae faciunt auditores, sunt autem eventus sequens non sit praecogita-
Si
eflfectus quidam consequentes ex praedicatione tus, tunc distinguendum est. Quia si per se se-
doctoris. Sed huiusmodi bona redundant ad me- quitur ex tali actu, et ut in pluribus, secundum
ritum praedicatoris ut patet per id quod dicitur
: hoc eventus sequens addit ad bonitatem vel ma-
Vers. I. Philipp. IV *: Fratres mei carissimi et desideratissi- litiam actus: manifestum est enim meliorem actum
mi, gaudium meiimcorona mea. Ergo eventus et esse ex suo genere, ex quo possunt plura bona
sequens addit ad bonitatem vel malitiam actus. sequi et peiorem, ex quo nata sunt plura mala
;

3. Praeterea, poena non additur nisi crescente sequi. - Si vero per accidens, et ut in paucioribus,
' Vers. 2. culpa unde dicitur Deut. xxv *: Pro mensura
: tunc eventus sequens non addit ad bonitatem vel
peccati, erit et plagarum modus. Sed ex eventu ad malitiam actus: non enim datur iudicium de
sequente additur ad poenam: dicitur enim Exod. re aliquasecundum illud quod est per accidens,
Vers. 29.
XXI *: Quod si bos fuerit cornupeta ab heri et nu- sed solum secundum illud quod est per se.
dius tertius, et contestati sunt dominum eius, nec Ad primum ergo dicendum quod virtus causae
recluserit P eiim, occideritque viriim aut mulierem existimatur secundum elfectus per se: non autem
et bos lapidibus obruetur , et dominum eius oc- secundurri eflfectus per accidens.
cident. Non autem bos non occidis-
occideretur, si Ad secundum dicendum quod bona quae audi-
set hominem etiam non reclusus. Ergo eventus
, tores faciunt, consequuntur ex praedicatione do-
sequens addit ad bonitatem vel malitiam actus. ctoris sicut eflfectus per se. Unde redundant ad
4. Praeterea, si aliquis ingerat causam mortis praemium praedicatoris et praecipue quando :

percutiendo vel sententiam dando, et mors non sunt praeintenta.

sequatur, non contrahitur irregularitas. Contrahe- Ad TERTiuM dicendum quod eventus ille pro
retur autem si mors sequeretur. Ergo eventus se- quo illi poena infligenda mandatur, et per se se-
quens addit ad bonitatem vel malitiam actus. quitur ex tali causa, et iterum ponitur ut prae-
Sed contra, eventus sequens non facit actum cogitatus. Et ideo imputatur ad poenam.
malum qui erat bonus, nec bonum qui erat ma- Ad quartum dicendum quod ratio illa procede-
lus. Puta si aliquis det eleemosynam pauperi ret, si irregularitas sequeretur culpam. Non autem

qua ille abutatur ad peccatum, nihil deperit ei

"^
sequitur culpam, sed factum, propter aliquem de-
qui eleemosynam fecit : et similiter si aliquis pa- fectum sacramenti.

a) addunt. - addiint aliquid Pa. Pro eius occident , eius occidant ABCDFGHIL, iUius occidant ed. a,
P) recluserit. - reclusit dominus HIK, recluserit dominus ceteri. illius occident P.
Y) abutatur.
- abutitur E. - Pro fecit, fadt PC<t.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.


l62 QUAESTIO XX, ARTICULUS
Commentaria Cardinalis Caietani
titulo articuli quinti nota duos terminos. Eventus enim,
IN
commune vocabulum ad effectum per se et per accidens,
significat id quod quomodolibet ex actione provenit. Ad-
dere vero praesupponit id cui additur, et ad augmentum
spectat: unde addere ad malitiam praesupponit malitiam
,
in actu; et addere ad bonitatem, praesupponit bonitatem
in eodeiti. Unde non quaeritur hic an actus ex eventu red-
datur malus vel bonus sed an actus malus ex malo eventu
: ergo praevisio eventus mali per accidens futuri, non facit
reddatur peior, et bonus ex bono eventu melior. Prima
Qu. XVIII, art. enim quaestio iam * soluta est, cum determinatum est unde
3> 4.
actus moralis, et unde actus voluntatis sit bonus vel malus,
scilicet ex fine, obiecto, etc.
H. In corpore articuli dubium magnum occurrit, quia
durissima et falsa doctrina videtur hic tradita. Distinguitur
siquidem quod eventus potest dupliciter se habere aut ut
praecogitatus, aut non. Si ut praecogitatus, addit ad boni-
tatem vel malitiam. Si non, tunc dupliciter: aut per se se-
quitur, et ut in pluribus, et tunc etiam addit aut per ac-
cidens, et in paucioribus, et tUnc non addit. - Ex hac enim
doctrina habetur, in primo membro distinctionis, quod even-
tus sequens sive per se sive per accidens, sive frequenter
sive rarissime, dummodo sit praevisus, addit ad bonitatem
vel malitiam. Hoc autem esse durissimum verbura, ex eo
patet quod, si quis, committens actum peccati venialis, prae-
cognoscens ex eo, sine alia culpa sua, alios peccare morta-
liter, peccaret mortaliter. Et sic mulier pulchra, et adamata
ab aliquibus, et sciens, cum egreditur, illos in eam appe-
tendam exarsuros; non posset, causa alicuius venialis solatii,
ire ad proprium hortum absque peccato mortali. Et infinita
similia videntur sequi, quae homo forte non suffert audire.
Falsum autem esse convincitur ex ratione, sic. Actus
non recipit additionem in bono vel in malo secundum id
quod est per accidens et in paucioribus: sed eventus per
accidens et in paucioribus, ex hoc quod est praevisus, non
transit ex per accidens et raro in per se aut frequenter
ergo eventus talis, ex hoc quod est praevisus, non addit
in bonitate vel malitia. - Maior habetur in calce corporis
huius articuli. - Minor est per se nota quia praevisio sola
: visus et volitus, addit ad bonitatem vel malitiam actus. Et
nihil confert voluntati. Non enim ex hoc
praevidet aliquid, est bonus vel malus: nec ex hoc
UTRUM IDEM ACTUS EXTERIOR
SEXTUM &\c PROCEDiTUR. Videtur quod
iD
unus actus possit esse bonus et malus.
Motus enim est unus qui est continuus,
^
Cap. IV, n. 9. - ^ut dicitur in V Physic. * Sed unus mo-
S. Tln. lect. VII.
tus continuus potest esse bonus et malus puta
si aliquis, continue ad ecclesiam vadens, primo
quidem intendat inanem gloriam, postea intendat
Deo servire. Ergo unus actus potest esse bonus
et maius,
2. Praeterea, secundum Philosophum,
•
S.Tl
Cai
t
III, n.
lect. IV.
I.
'
Physic. *, actio et passio sunt unus actus. Sed
potest esse passio bona, sicut Christi; et actio
mala, sicut ludaeorum. Ergo unus actus potest
esse bonus et malus.
3. Praeterea, cum servus sit quasi instrumen-
tum domini, actio servi est actio domini, sicut
actio instrumenti est actio artificis.
a) sic sit. - sic ABCDEGHK, sit Pa.
: ;
VI
aliquis praevidet aliquid per accidens futurum ex suo actu,
propterea male facit. Alioquin Christus, praevidens ex ma-
nifestatione sui futura tot scelera ludaeorum, male fecis-
set manifestando se et occidens suum invasorem, praevi-
:
dendo eius mortem,
defendendo se, peccaret.
et
Unde super eademradice formatur alia ratio sic. Prae-
visio eventus mali per accidens, non facit actum malum:
actum peiorem, si erat malus iuxta iilam regulam, Sicut
:
simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis, etc. * - Et • Cf.
Aristot. To-
pic. lib. II, cap.
confirmatur. Quia faciens actum bonum, puta vadens ad X n. 2; lib, V,
,
cap. viii, n. 3, 4.
ecclesiam, et praevidens quod ex eo sequentur alia bona
per accidens, et non acceptans illa nec odio habens, sed
,
stans in sola praevisione non propterea facit actum me-
,
: liorem. Et tamen expresse in littera primi membri dicitur
quod praevisus effectus addit ad bonitatem.
III. Quid ergo dicemus? Dicendum est, si littera non
; est defectiva, quod Auctor intendit de eventu quocumque
praecogitato sic quod descendat in voluntatem, ita quod
voluntas feratur in ipsum, directe vel indirecte: ita quod
non intendit nisi de eventu praeviso et volito, sive directe
sive indirecte. Et hic sensus potest sumi ut expositus ab
ipsomet inferius in qu. lxxiii, art. 8, ad i, ubi dicit quod
eventus sequens, si sit praevisus et intentus, addit ad bo-
nitatem vel malitiam actus, sicut supra dictum est, cum
de bonitate et malitia humanorum actuum ageretur. Et
quia in corpore illius articuli ponit sub non intento vo-
litum indirecte, ideo consulto dixi quod intentio Aucto-
ris est loqui de praeviso et volito sive directe sive indi-
,
recte. - Et potest quoque hicmet sensus ex hac littera sumi,
dum dicitur voluntas magis inordinata. Cum enim volun-
tas non reddatur inordinata ex actu exteriori, nisi inquan-
tum volito, consequens est quod nec ex eius eventu deor-
dinetur nisi volito. Et consequenter ex eodem non magis
deordinatur, nisi vohto. Intendit ergo in primo membro:
sive per s^ sive per accidens, sive frequenter sive raro, et,
breviter, eventus quomodolibet actionis propriae sit prae-
quod aliquis hoc est manifestum quia hoc spectat ad voluntatem magis
:
quod deordinatam in malis, et magis affectam in bonis.
ARTICULUS SEXTUS
POSSIT ESSE BONUS ET MALUS
II Sent., dist. xl, art. 4.
contingere quod actio servi procedat ex bona vo-
luntate domini , et sic sit bona : mala vo-
et ex
luntate servi, et sic sit " mala. Ergo idem actus
potest esse bonus et malus.
: Sed contra, contraria non possunt esse in eo-
dem. Sed bonum et malum sunt contraria. Ergo
unus actus non potest esse bonus et malus.
Respondeo dicendum quod nihil prohibet aliquid
esse unum, secundum quod est in uno genere
in III et esse multiplex, secundum quod refertur ad
aliud genus. Sicut superficies continua est una,
secundum quod consideratur in genere quanti-
tamen est multiplex, secundum quod re-
tatis:
fertur ad genus coloris, si partim sit alba, et
partim nigra. Et secundum hoc, nihil prohibet
aliquem actum esse unum secundum quod re-
Sed potest fertur ad genus naturae, qui tamen non est unus
 QUAESTIO XX, ARTICULUS VI i63

secundum quod refertur ad genus moris , sicut sit unus unitate naturae, non est tamen unus
•Art. 3, ad i; qu. et e converso, ut dictum est *. Ambulatio enim unitate moris.
XVIII, art. 7, ad i.

continua est unus actus secundum genus natu- Ad secundum dicendum quod actio et passio
rae potest tamen contingere quod sint plures
: pertinent ad genus moris, inquantum habent ra-
secundum genus moris, si mutetur ambulantis tionem voluntarii. secundum quod di-
Et ideo
voluntas, quae est principium actuum moralium,- versa voluntate dicuntur voluntaria, secundum
Si ergo accipiatur unus actus prout est in genere hoc sunt duo moraliter, et potest ex una parte
moris, impossibile est quod sit bonus et malus inesse bonum, et ex alia malum.
bonitate et malitia morali. Si tamen sit unus uni- Ad tertium dicendum quod actus servi, inquan-
tate naturae , et non unitate moris ,
potest esse tum procedit ex voluntate servi, non est actus
D. 63. bonus et malus *. domini sed solum inquantum procedit ex man-
:

Ad PRiMUM ERGO DicENDUM quod iUe motus con- dato domini. Unde sic non facit ipsum malum
tinuus qui procedit ex diversa intentione, licet mala voluntas servi.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo sexto eiusdem vigesimae quaestionis, nihil oc- cundum se est in genere naturae, ct secundum suas con-
IN
currit scribendum, nisi reddere lectorera attentum quod ditiones in genere moris. Et haec dixerim propter Duran-
non dicit Auctor eundem numero actum voluntatis non dum, in Secundo, dist. xl, qu. m, ne quis putet contra hanc
posse esse successive bonum et malum : sed dicit eundem doctrinam militare.
numero actum in genere moris. Actus enim voluntatis se-
 ,

i64 QUAESTIO XXI, ARTICULUS I

QUAESTIO VIGESIMAPRIMA
DE IIS QUAE CONSEQUUNTUR ACTUS HUMANOS
RATIONE BONITATIS ET MALITIAE
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de his quae con-

• c£ qu. XVIII,
D sequuntur actus humanos ratione bonitatis
vel malitiae *.
Secundo utrum habeat rationem
culpabilis.
: laudabilis vel

Introd. Tertio : utrum habeat rationem meriti vel de-

Et circa hoc quaeruntur quatuor.
meriti.
Primo: utrum actus humanus, inquantuni est
bonus vel malus, habeat rationem rectitu- Quarto utrum habeat rationem meriti vel de-
:

dinis vel peccati. meriti apud Deum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS,
HABEAT RATIONEM RECTITUDINIS VEL PECCATI
D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod prie consistit in actu qui agitur
propter finem
actus humanus, inquantum est bonus aliquem, cum nonhabet debitum ordinem ad fi-
vel malus, non habeat rationem recti- nem illum. Debitus autem ordo ad finem secun-
tudinis vel peccati. Peccata enim sunt dum aliquam regulam mensuratur. Quae quidem
* Cap.vm, n. 8. -
monstra in natura, ut dicitur in II Physic. * Mon- regula in his quae secundum naturam agunt, est
S. Th. lect. XIV.
stra autem non sunt actus, sed sunt " quaedam ipsa virtus naturae, quae inclinat in talem finem.
res generatae praeter ordinem naturae. Ea autem Quando ergo actus procedit a virtute naturali
quae sunt secundum artem et rationem, imitan- secundum naturalem inclinationem in finem, tunc
*
Did.n.5.-s.Th. tur ea quae sunt secundum naturam, ut ibidem servatur rectitudo in actu: quia medium non exit
]6Ct XIII \
dicitur. Ergo actus ex hoc quod est inordinatus ab extremis, scilicet actus ab ordine acfivi prin-
et malus, non habet rationem peccati. cipii ad' finem. Quando autem a rectitudine tali
* Cap. cit.,n.8. Praeterea, peccatum, ut dicitur in II Physic.*,
2. actus aliquis recedit, tunc incidit ratio peccati.
S.Th. lect. XIV.
accidit in natura et arte, cum non pervenitur ad In his vero quae aguntur per voluntatem
finem intentum a natura vel arte. Sed bonitas regula proxima est rafio humana; regula autem
vel malitia actus humani maxime consistit in in- suprema est lex aeterna. Quando f ergo actus ho- f

tentione finis, et eius prosecutione. Ergo videtur minis procedit in finem secundum ordinem ratio-
quod malitia actus non inducat rationem peccati. nis et legis aeternae, tunc actus est rectus : quando
3. Praeterea, si malitia actus induceret ratio- autem ab hac recfitudine obliquatur, tunc dicitur
nem quod ubicumque esset
peccati, sequeretur esse peccatum. Manifestum est autem ex prae-
^ ^

malum, ibi esset peccatum. Hoc autem est fal- missis * quod omnis actus voluntarius est malus • Qu- xix, art. 3,
"*'

sum: nam poena, licet habeat rationem mali, non per hoc quod recedit ab ordine rationis et legis
tamen habet rationem peccati. Non ergo ex hoc aeternae et omnis actus bonus concordat rationi
:

quod aliquis actus est malus, habet rationem Unde sequitur quod actus hu-
et legi aeternae.
peccati. manus ex hoc quod est bonus vel malus, habeat
' Qu. XIX, art. 4. Sed contra, bonitas actus humani, ut supra * rationem rectitudinis vel peccati.
ostensum est, principaliter dependet a lege aeterna: Ad primum ergo dicendum quod monstra dicun-
et per consequens malitia eius in hoc consistit, tur esse peccata, inquantum producta sunt ex
quod discordat a lege aeterna. Sed hoc facit ra- peccato in actu naturae existente.
tionem peccati dicit enim Augustinus, XXII Con-
: Ad secundum dicendum quod duplex est finis:
Caj). XXVII. tra Faustum *, quod peccatum est dictum, vel fa- scilicet uitimus, et propinquus. In peccato autem
ctum, vel concupitum aliquid ^ contra legem ae- naturae, deficit quidem actus a fine ultimo, qui
ternam. Ergo actus humanus ex hoc quod est est perfectio generati; non tamen ^ deficit a quo- e

malus, habet rationem peccati. cumque fine proximo operatur enim natura ali-
;

Respondeo dicendum quod malum in plus est quid formando. Similiter in peccato voluntatis,
quam peccatum, sicut et bonum in plus est quam semper est defectus ab ultimo fine intento, quia
rectum. Quaelibet enim privatio boni in quocum- nuUus actus voluntarius malus ^-
est ordinabilis ^

que constituit rationem mali sed peccatum pro-

: ad beatitudinem, quae est ultimus finis : licet non

a) sunt. - Om. codices. 3) esse. — Om. Pa.

P) aliquid.
— Om.codices et a. s) tamen. - autem PEa.
y) Quando. - Cum B, Quandocumque P. ?) voluntarius. - voluntatis Pa.
 , ;

QUAESTIO XXI, ARTICULUS II i65

deficiat ab aliquo fine proximo, quem voluntas Ad tertium dicendum quod unumquodque or-
intendit et consequitur. Unde etiam, cum ipsa in- dinatur ad finem per actum suum et ideo ratio :

tentio huius finis ordinetur ad finem uitimum, peccati, quae consistit in deviatione ab ordine ad
in ipsa intentione huiusmodi finis potest inveniri finem, proprie consistit in actu. Sed poena respi- '

'^^'7f^^1-
cit personam peccantem, ut in Primo * dictum est. "'^ '
ratio rectitudinis et peccati. s-
' '

Ooramentaria Cardinalis Caietani

tituloomnium articulorum quaestionis xxi, adverte quod,
IN
cum quaeritur utrum actus humanus inquantum bonus,
vel malus, habeat hoc vel illud; potest intelligi illa redupli-
cationis nota, prirao, ut determinat bonitatem vel malitiam
absolute. Et sic non sumitur hic: quia hoc esset idem quod
quaerere de convenientibus bono vel malo absolute, quod
non spectat ad moralem, sed metaphysicum et essent fal- ; cati; ex ordine ad efficiens, laudabilis vel culpabilis; ex
sae responsiones. - Alio modo, ut determinat bonitatem vel
malitiam propriam, seu contractam ad actum humanum.
Et hic est intentus sensus quaestionum et responsionum.
Ita quod intendit Auctor quaerere an actus humanus ex sua
bonitate vel malitia, ut sic, habeat rationem recti, laudabilis,
meritorii, etiamapud Deum: et similiter peccati, culpabilis,
demeritorii, etiam apud Deum. Et, ut patet in littera, de-
terminat partem affirmativam. Ita quod actus humanus con-
stituitur in esse boni vel mali, quasi ex causa formali; et
super hoc fundatur quod ex ordine ad finem, recti vel pec-
ordine ad alterum, meritorii vel demeritorii rationem habet.
Et non sunt haec sumenda ut disparata, sed ut ex additione
se habentia: meritorium namque supponit et praeexigit
laudabile, et laudabile rectum, et rectum bonum moraliter.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS,
HABEAT RATIONEM LAUDABILIS VEL CULPABILIS
»D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod plusquam peccatum, ita peccatum est in plus
actus humanus, ex hoc quod est bonus quam culpa. Ex hoc enim dicitur aliquis actus P ^

Vel malus, non habeat rationem lauda- culpabilis vel laudabilis, quod imputatur agenti:
jbilis vel culpabilis. Peccatum enim con- nihil enim est aliud laudari vel culpari, quam im-
tingit etidm * in his qiiae agiintur a natura, ut dici- putari aUcuimalitiam vei bonitatem sui actus.Tunc
Cap.'
Th. lect. XIV.
tur in II Physic. * Sed tamen ea quae sunt natura- autem ^ quando est in po-
actus imputatur agenti, '^

S.

lia, non sunt laudabilia nec culpabilia, ut dicitur testate ipsius, ita quod habeat dominium sui actus.
• Cai V, n. 15. -
S. TlS. lect. XII.
.
in III Ethic. * Ergo actus humanus, ex hoc quod Hoc autem est in omnibus actibus voluntariis:
est malus vel peccatum, non habet rationem cul- quia per voluntatem homo dominium sui actus
pae: et per consequens nec ex hoc quod est bo- habet, ut ex supradictis * patet. Unde relinquitur • Qu. i, art. i, 2.

nus, habet rationem laudabilis. quod bonum vel malum in solis actibus volun-
2. Praeterea, sicut contingit peccatum in acti- tariis constituit rationem laudis vel culpae; in qui-
bus moralibus, ita et in actibus artis: quia, ut bus idem est malum, peccatum et culpa.
• Loc. cit.
dicitur in II Physic. *, peccat grammaticus non Ad primum ergo dicendum quod actus natura-
recte scribens, et medicus non recte dans potionem. les non sunt in potestate naturalis agentis: cum
Sed non culpatur artifex ex hoc quod aliquid natura determinata ad unum. Et ideo, licet in
sit

malum facit quia ad industriam artificis pertinet

: actibus naturalibus sit peccatum, non tamen est
quod bonum opus facere et malum
possit et ibi culpa.
cum Ergo videtur quod etiam actus mo-
voluerit. Ad secundum dicendum quod ratio aliter se ha-
ralis, ex hoc quod est malus, non habeat ratio- bet in artificialibus, et aliter in moralibus. In ar-
nem culpabilis. enim ratio ordinatur ad finem parti-
tificialibus
3. Praeterea, Dionysius dicit, in iv cap. de Div. cularem, quod est aliquid per rationem excogi-
-s.Th.iect.xxii. Nom. *, quod malum est infirmum et impotens. tatum. In moralibus autem ordinatur ad finem
Sed infirmitas vel impotentia vel tollit vel dimi- communem totius humanae vitae. Finis autem
nuit rationem culpae. Non
ergo actus humanus particularis ordinatur ad finem communem. Cum
^
est culpabilis ex hoc quod est malus. ergo ° peccatum sit per deviationem ab ordine
^
De Sed contra est quod Philosophus dicit *, quod ad finem, ut dictnm est *, in actu artis contingit Art.
'

• I.
Virtutibus
et Vitiis, cap. i,

n. 2. laudabilia sunt virtutum opera ; vituperabilia au- dupliciter esse peccatum. Uno modo, per devia-
tem, vel culpabilia, opera contraria. Sed actus boni tionem a fine particulari intento ab artifice et :

sunt actus virtutis, quia virtus est quae bonum hoc pecc^tum erit proprium arti puta si artifex, ;

facit habentem, et opus eius bonum reddit, ut di- intendens facere bonum opus, faciat malum, vel
Cap. VI, n. 2. -
citur in II Ethic. *: unde actus oppositi sunt intendens facere ^ malum faciat bonum. Alio ,
S. Tln. lect. VI.
actus mali. Ergo actus humanus ex hoc quod est modo, per deviationem a fine communi humanae
bonus vel malus habet rationem laudabilis vel
, vitae et hoc modo dicetur peccare, si '^ intendat
:

culpabilis. facere malum opus, et faciat, per quod alius de-

Respondeo dicendum quod, sicut malum est in cipiatur. Sed hoc peccatum non est proprium

a) etiam. - Om. PFHii. z) contingit. - continget ADEH.

aliquis actus. - actus Pa. IJ) facere. - Om. Pa; vel ... bonum om. L.
P)
y) autem. - eiiim Pa. r,) si - etiam siPa.-Proper quod, eaedem per hoc ut si... alius

S) ergo. - enim PABCDEFGHILa. om, B.

 : :

i66 QUAESTIO XXI, ARTICULUS III

artificis inquantum sed inquantum homo

artifex, tum est moralis. Unde Philosophus dicit, in VI
est. Unde ex primo peccato
culpatur artifex in- Ethic. *, quod in arte polens
peccans est eligibi- * Cap. V, n. 7. •

S. Th. lect. IV.

quantum artifex: sed ^ ex secundo culpatur homo lior; circa prudentiam autem minus, sicut et in
inquantum homo. - Sed in moralibus, ubi attendi- virtutibus moralibus quarum prudentia est dire-
,

tur ordo rationisad finem communem humanae ctiva.

vitae, semper peccatum et malum attenditur per Adtertium dicendum quod illa infirmitas quae
deviationem ab ordine rationis ad finem commu- est malis voluntariis, subiacet potestati ho-
in
nem humanae vitae. Et ideo culpatur ex tali minis. Et ideo nec tollit nec diminuit rationem
peccato homo et inquantum est homo, et inquan- culpae.

6) artifex: sed. - est artifex EK, est artifex sed G, est artifex et ceteri. - Pro homo altero loco, homo est codices et a.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS,
HABEAT RATIONEM MERITI VEL DEMERITI
»D TERTiUM siG PROCEDiTUR. Videtur quod Cum ergo aliquis agit in bonum vel malum al-
actus humanus non habeat rationem
i

terius singularis personae, cadit ibi dupliciter ratio

meriti et demeriti, propter suam boni- meriti vel demeriti. Uno modo, secundum quod
g/.^.^^i!^tatem vel malitiam.- Meritum enim et debetur ei singulari persona quam
retributio a
demeritum dicitur per ordinem ad retributionem, iuvat vel oflfendit. Alio modo secundum quod ,

quae locum solum habet in his quae ad alterum debetur ei retributio a toto collegio. - Quando
sunt. Sed non omnes actus humani boni vel mali vero aliquis ordinat actum suum directe in bonum
sunt ad alterum, sed quidam sunt ad seipsum. vel malum totius collegii, debetur ei retributio
Ergo non omnis actus humanus bonus vel ma- primo quidem principaliter a toto collegio
et
lus habet rationem meriti vel demeriti. secundario vero ab omnibus collegii partibus. -
,

2. Praeterea, nullus meretur poenam vel prae- Cum vero aliquis agit quod in bonum proprium
mium ex hoc quod disponit ut vult de eo cuius vel malum vergit, etiam debetur ei retributio,
est dominus: sicut si homo destruat rem suam, inquantum etiam hoc vergit in commune, secun-
non si destrueret rem alterius. Sed
punitur, sicut dum quod ipse est pars collegii licet non de- :

homo dominus suorum actuum. Ergo ex hoc

est beatur ei retributio inquantum est bonum vel
quod bene vel male disponit de suo actu, non malum singularis personae, quae est eadem agenti,
meretur poenam vel praemium. nisi forte a seipso secundum quandam similitu-
3. Praeterea, ex hoc quod aliquis sibi ipsi ac- dinem, prout est iustitia hominis ad seipsum.
quirit bonum, non meretur ut ei bene fiat ab alio: Sic igitur patet quod actus bonus vel malus
et eadem ratio est de malis. Sed ipse actus bo- habet rationem laudabilis vel culpabilis i^,
secun-
nus est quoddam bonum et perfectio agentis dum quod rationem
est in potestate voluntatis ;

actus autem inordinatus est quoddam malum
ipsius. Non ergo ex hoc quod homo facit malum
actum vel bonum, meretur vel demeretur.
Vers. 10, II. Sed contra est quod dicitur Isaiae iii * Dicite
iusto quoniam " betie: quoniam fructum adinven-
tionum suarum comedet. Vae impio in malum:
retributio enim manuum eius Jiet ei.
Respondeo digendum quod meritum et deme-
ritum dicuntur in ordine ad retributionem quae
fitsecundum iusfitiam. Retributio autem secun-
dum iustitiam fit alicui ex eo quod agit in pro-
fectum vel nocumentum alterius. Est autem con-
siderandum quod unusquisque
vivens, est aliquo P modo
pars et merabrum to-
tius societatis. Quicumque ergo agit aliquid in
: Ad primum ergo digendum quod quandoque
in aliqua societate
vero rectitudinis et peccafi, secundum ordinem
ad finem; rafionem vero meriti et demeriti, se-
cundum retributionem iustitiae ad alterum.
actus hominis boni vel mali, etsi non ordinantur
ad bonum vel malum alterius singularis perso-
nae, tamen ordinantur ad bonum vel ad malum
alterius quod est ipsa communitas.
Ad secundum dicendum quod homo, qui habet
dominium sui actus, ipse etiam, inquantum est
communitatis, cuius est pars, me-
alterius, scilicet
retur aliquid vel demeretur, inquantum actus suos
bene vel male disponit: sicut etiam si alia sua,
de quibus communitati servire debet, bene vel
male dispenset ^.

bonum vel malum alicuius in societate existen- Ad

tertium dicendum quod hoc ipsum bonum
tis, hoc redundat in totam societatem: sicut qui vel malum quod aliquis sibi facit per suum actum,
laedit manum, per consequens laedit hominem. redundat in communitatem, ut dictum est *. In corpore.

a) quoniam. - Om. ABCEFGHIKLpD. Y) culpabilis.

- culpae ABGDFIKL.
P) aliquo. — quodam codices. S) dispenset. — dispensat Pa.
 :

QUAESTIO XXI, ARTICULUS IV 167

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ACTUS HUMANUS, INQUANTUM EST BONUS VEL MALUS,
HABEAT RATIONEM MERITI VEL DEMERITI APUD DEUM
Infra, qu. cxiv, art. i.

tD QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod rationem meriti vel demeriti apud Deum. Ratione
actus hominis bonus vel malus non ha- quidem ipsius, inquantum est ultimus hominis
*beat rationem meriti vel demeriti per finis: est autem debitum ut ad finem ultimum
^comparationem ad Deum. Quia, ut di- omnes actus referantur, ut supra * habitum est. Qu.xix.art.io.
* Art. praeced.
ctum est *, meritum et demeritum. importat or- Unde qui facit actum malum non referibilem in
dinem ad recompensationem profectus vel da- Deum, non servat honorem Dei, qui ultimo fini
mni ad alterum illati. Sed actus hominis bonus debetur. - Ex parte vero totius communitatis
vel malus non cedit in aliquem profectum vel universi, quia in qualibetcommunitate * ille qui ^
' Vers. 6, 7. damnum ipsius Dei: dicitur enim lob xxxv *: regit communitatem, praecipue habet curam boni
Si peccaveris, quid ei nocebis ? Porro si iuste ege- communis unde ad eum pertinet retribuere pro
:

ris, quid donabis ei? Ergo actus hominis bonus his quae bene vel male fiunt in communitate.
vel malus non habet rationem meriti vel deme- Est autem Deus gubernator et rector totius uni-
riti apud Deum. versi, sicut in Primo * habitum est: et speciali- - qu. cm, an. 5.

2. Praeterea, instrumentum nihil meretur vel ter rationalium creaturarum. Unde manifestum
demcretur apud eum qui utitur instrumento: quia est quod actus humani habent rationem meriti
tota actio instrumenti est utentis ipso. Sed homo vel demeriti per comparationem ad ipsum alio- :

in agendo est instrumentum divinae virtutis prin- quin sequeretur quod Deus non haberet curam
• Vers. 15. cipaliter ipsum moventis unde dicitur Isaiae x *
: de actibus humanis.
Nmnquid gloriabitur securis contra eum qui secat Ad primum ergo dicendum quod per actum ho-
in ea? Aut exaltabitur serra contra eum a quo minis Deo secundum se nihil potest accrescere
trahitur? ubi manifeste hominem agentem com- vel deperire: sed tamen homo, quantum in se
parat instrumento. Ergo homo, bene agendo vel est, aliquid subtrahit Deo , vel ei exhibet, cum
male, nihil * meretur vel demeretur apud Deum. servat vel non servat ordinem quem Deus in-
3. Praeterea, actus humanus habet rationem stituit.

meriti vel demeriti, inquantum ordinatur ad al- Ad secundum dicendum quod homo sic move-
terum. Sed non omnes actus humani ordinantur P tur a Deo ut instrumentum quod tamen non ,

ad Deum. Ergo non omnes actus boni vel mali excluditur ^ quin moveat seipsum per liberum £

habent rationem meriti vel demeriti apud Deum. arbitrium, ut ex supradictis * patet. Et ideo per Qu. IX, art. 6,
ad 3
Vers. 14. Sed contra est quod dicitur Eccle. ult.*: Cuncta suum actum meretur vel demeretur apud Deum.
quae Jiunt adducet Deus in iudicium, sive bonum Ad tertium dicendum quod homo non ordina-
sit ^ sive malum. Sed iudicium importat retributio- tur ad communitatem politicam secundum se
nem, respectu cuius meritum et demeritum dici- totum, et secundum omnia sua: et ideo non opor-
tur. Ergo omnis actus hominis bonus vel malus tet quod quilibetsit actus
meritorius vel eius
habet rationem meriti vel demeriti apud Deum. demeritorius per ordinem ad communitatem po-
liticam. Sed totum quod homo est, et quod po-
* Art. praeced.
Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *,
actus alicuius hominis habet rationem meriti vel test et habet, ordinandum est .ad Deum: et ideo
demeriti, secundum quod ordinatur ad alterum, omnis actus hominis bonus vel malus habet ra-
vel ratione eius, vel ratione communitatis. Utroque tionem meriti vel demeriti apud Deum, quantum
autem modo actus nostri boni vel mali habent est ex ipsa ratione actus.

a) nihil. - non Pa. Y) sit.

- Om. P.
P) omnes actus humani ordinantur. - omnis actus humanus ordi- Z) communitate. - communicatione Pa.
natur Pa. e) excluditur . - excludit Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

calce ultimi articuli eiusdem quaestionis, adverte illa tae aeternae,seu simpliciter apud Deum. Latissime enim
IN loquendo de merito, omnis actus bonus retributionem et
ultima verba: quantum est ex ipsa ratione actus. Dupli- ,

citer enim omnis alicuius actus humanus potest habere malus punitionem exposcit. - Et quoniam difficultas illa, an
rationem meritorii vel demeritorii: primo, ex ipsa ratione omnis actus existentis in gratia sit meritorius vel demeri-
actus secundo, ex statu personae agentis. Et hoc quidem
; torius respectu vicae aeternae, ex praecepto caritatis pendet;
secundo modo, non omnis actus humanus est meritorius et inferius de his erit sermo in quaestione centesima *; id- * Cf. art. 10 , ii
fine Comment.
vel demeritorius, sed existentis in statu gratiae: primo vero circo illucusque differantur solvenda argumenta Scoti, in
modo, omnis actus humanus est meritorius vel demerito- Quolibetis, qu. XVII, et in II Sent., dist. xli, et Durandi, in
rius.Et ut praeservaret se, Auctor addidit, quantum est ex XL distinctione Secundi *. Qu. II.

ipsa ratione actus. Et hoc intellige, loquendo de merito vi- In reliquis huius quaestionis nihil occurrit scribendum.
 :
,

i68 QUAESTIO XXII, ARTICULUS I

QUAESTIO VIGESIMASECUNDA
DE SUBIFXTO PASSIONUM ANIMAE
IN TRES ARTICULOS DIVISA

PosT hoc considerandum est de passionibus Circa primum quaeruntur tria.

• Cf. qn.vi, In- animae *: et primo, in generali; secundo, in Primo: utrum aliqua passio sit in anima.
trod.
* Qu. XXVI. speciali *. In generaliautem, quatuor occurrunt Secundo : utrum magis in parte appetitiva
circa eas consideranda: primo quidem, de subie- quam in apprehensiva.
* Qu. XXIII.
cto earum; secundo, de diflferentia earum *; ter- Tertio : utrum magis sit in appetitu sensi-
' Qu. XXV. tio, de comparatione earum ad invicem *; quarto, tivo quam intellectivo ,
qui dicitur volun-
• Qu. XXIV. de malitia et bonitate ipsarum *. tas.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM ALIQUA PASSIO SIT IN ANIMA

III Sent., dist. xv, qu. n, art. i, qu' 2; De Verit., qu. xxvi, art. i, 2.

D PRIMUM sic PROCEDITUR. Vidctur quod niens, maxime

videtur ad aliud trahi. Et similiter
nuUa passio sit in anima. Pati enim est in I de Generat. * dicitur quod, quando ex igno- • Cap. iii,n. 9. -
S. Th. lect. VIII.
proprium materiae. Sed anima non est biliori generatur nobilius, est generatio simplici-
composita ex materia et forma, ut in ter, et corruptio secundum quid: e converso au-
Qu. Lxxv, art. Primo * habitum est. Ergo nuUa passio est in tem, quando ex nobiliori ignobilius generatur.
anima. Et his tribus modis contingit esse in anima
2. Praeterea, passio est motus, ut dicitur in passionem. Nam secundum receptionem tantum,
ap.iii, n. 2.- IIIPhysic. * Sed anima non movetur, ut pro- dicitur quod sentire et intelligere est qiioddam
"cap m,n. 3 batur in I de Anima *. Ergo
" passio non est in
^
pati *. Passio autem cum abiectione non " Cf. Aristot. de
est nisi Anima , lib. I,
saa.-S.Th.lect.
sqq .

VI. anima. secundbm transmutationem corporalem unde :

cap.
S.Th.
V, n. 8. -
lect. XII.

3. Praeterea, passio est via in corruptionem passio proprie dicta non potest competere ani-
nam omnis passio, magis facta, abiicit a siibstan- mae nisi per accidens, inquantum scilicet com-
positum patitur *. Sed et ^ in hoc est diversitas: Comment.
* Lib. VI, cap.vi, tia,ut dicitur in libro Topicorum *. Sed anima est 'Vid.
Caiel. post art.
n. 21.
incorruptibilis. Ergo nulla passio est in anima. nam quando huiusmodi transmutatio fit in de- 3, In art. tert.
dub. occurrit.
Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Rom. terius, magis proprie habet rationem ^ passionis, T
Vers. 5. VII *: Ciim essemiis in carne, passiones peccato- quam quando fit in melius. Unde tristitia magis
rum, quae per legem erant, operabantur in mem- proprie est passio quam laetitia.
bris nostris. Peccata autem sunt proprie in ^ni- Ad primum igitur dicendum quod pati, secun-
ma. Ergo et passiones, quae dicuntur peccatorum, dum quod est cum abiectione et transmutatione,
sunt in anima. proprium est materiae : unde non invenitur nisi
Respondeo dicendum quod pati dicitur triplici- in compositis ex materia et forma. Sed pati prout
ter ". Uno modo, communiter, secundum quod importat receptionem solam, non est necessarium
omne recipere est pati, etiam si nihil abiiciatur a quod sit materiae, sed potest esse cuiuscumque
re : sicut si dicatur aerem pati, quando illuminatur. existentis in potentia. Anima autem, etsi non sit
Hoc autem magis proprie est perfici, quam pati.
^ composita ex materia et forma, habet tamen ali-
- Alio modo dicitur pati proprie, quando aliquid quid potentialitatis, secundum quam convenit sibi
recipitur cum alterius abiectione. Sed hoc con- recipere et pati, secundum quod intelligere pati
tingit dupliciter. Quandoque enim abiicitur id est, de Anima *.
ut dicitur in III " Cap. IV, n. 9;
s. Th. lect. IX. -
quod non est conveniens rei : sicut cum corpus Ad secundum dicendum quod pati et moveri, Cf.
corp.
loc. cit. in

animalis sanatur, dicitur pati, quia recipit sani- etsi non conveniat animae per se, convenit tamen

tatem, aegritudine abiecta. - Alio modo, quando e ei per accidens, ut in I de Anima * dicitur. "Loc.cit. in arg.,
Did. n. 7, 8.
converso contingit: sicut aegrotare dicitur pati Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit
quia recipitur infirmitas, sanitate abiecta. Et hic de passione quae est cum transmutatione ad de-
est propriissimus modus passionis. Nam pati di- terius. Et huiusmodi passio animae convenire
citur ex eo quod aliquid trahitur ad agentem non potest nisi per accidens per se autem con- :

quod autem recedit ab eo quod est sibi conve- venit composito, quod est corruptibile.

a) tripliciter. - Om. codices. f) SeJ et. - Sed PBCHa. Et I.

fl) proprie. - Om. PGa. 8) rationem. - nomen ACDEGHIKLsF, om. pF.
 ;
,

QUAESTIO XXII, ARTICULUS II 169

Oommentaria Cardinalis Caietani

CiRCA rationem passionis magis proprie, assignatam in Haec autem quae dicimus, notanter diximus absolute
primo articulo vigesimaesecundae quaestionis, dubium dici. Quoniam si esset sermo non absolute, sed in ordine
occurrit: quia cum omnis passio animae, de qua est sermo, ad hunc melancholice vel sic quomodolibet dispositum,
sit cum aliqua disconvenienti transmutatione corporali, quo- nihil prohibere videtur quod transmutatio oppositae pas-
niam oportet motum cordis a naturali suo motu aliqualiter sionis ,
puta laetitiae , sit naturalis simpliciter etiam illi

recedere; sequitur quod omnis passio est cum transmuta- autem huic sic nunc invento. Alteri enim
praeternaturalis
tione in deterius, et nulla sit in melius. extremo non solum extremum, sed medium opponitur, ut
II. Ad hoc dicitur quod, absolute loquendo, conceden- dicitur in V Physic.*: et motus cordis qui huic nunc • Cap. I, n. 6;
dum est quod omnis
passio animae est cum aliqua prae- sic,etc, est intensior, simpliciter etiam ipsi bene disposito
cap. V, n. 7.
S.Th. lect. i,™i
-

ternaturali mutatione quia cordis motus intenditur aut

, potest esse naturalis ut infirmis videtur contingere, cum,
;

remittitur a suo naturali motu et ex hoc illa opera ani- : ad aliqualem laetitiam excitati, a cordis pressura levantur. -
mae quae vocamus eius passiones, habent rationem et no- Signum autem quod omni passione animae fit transmu-
in
men passionis. Verum quia inter praeternaturales mutatio- tatio aliqua praeternaturahs in corde, est neminem in pas-
nes datur latitudo, et minus mala, respectu magis malae, sione eadem actualiter diutius perdurare , sine corporali
habet rationem melioris ideo passiones illae quae ad peius
; laesione aut curatione.
declinant, magis proprie passiones dicuntur. Declinant au- III. In responsione ad primum et secundum , adverte
tem in peius mutationes Ulae quae sunt materia passionum quod, quia motus animi qui vocantur animae passiones,
consistentium in fuga seu retractione, ut timor et tristitia; scilicet amor, timor, ira, et alia huiusmodi, habent ratio-
quam illae quae sunt materia passionum consistentium in nem passionis proprie secundum quod intervenit in eis
,

extensione seu prosecutione, ut amor et laetitia quia vita : aliqua transmutatio corporalis, et huiusmodi transmutatio
humana consistit in vitali extensione cordis ad totum cor- est annexa motui animae ideo huiusmodi actus appe- ;

pus. Et propterea in littera dicitur quod tristitia habet titus animalis habent quidem rationem passionis ratione ,

magis rationem passionis quam laetitia ista enim praeter- : annexi; habent autem rationem appetitivi motus, et talis,
naturalitatem solani intensionis motus, habet; illa, ultra prae- puta irae vel timoris, secundum se. Propter quod in lit-
ternaturalitatem remissionis motus, habet motum contra- tera * dicitur quod animae convenit huiusmodi pati per In resp. ad 2.
rium vitali extensioni cordis ad corporis partes. Ex eadem accidens : xxvi qu. de Veritate *, dicitur
et alibi, scilicet in Art. 2, ad 5.

quoque radice, scilicet maioris recessus a naturali, passiones quod irasci, timere, etc. conveniunt animae per se. Et ,

quaecumque intensae habent magis rationem passionis quam revera hoc habet compositum ratione animae, illud ratione
remissae motus enim corporaHs maior ibi intervenit.
: corporis.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM PASSIO MAGIS SIT IN PARTE APPETITIVA QUAM IN APPREHENSIVA
III Sent., dist. xv, qu. n, art. i, qu" 2; De Verit., qu. xtivi, art. 3; De Div. Nom., cap. 11, lect. iv; II Ethic., lect. v.

»D PROCEDiTUR. Videtur quod

SECUNDUM sic dam vero , sicut in Graeco habetur , expressius
in parte animae appre-
passio magis sit passiones vocant. Ex quo patet quod passiones
'hensiva quam in parte appetitiva. Quod animae ^ sunt idem quod affectiones. Sed afFe-
^enim est primum in quolibet genere, ctiones manifeste pertinent ad partem appetiti-
videtur esse maximum eorum quae sunt in ge- vam, et non ad apprehensivam. Ergo et passiones
nere illo, et causa aliorum, ut dicitur in II Me- magis sunt in appetitiva quam in apprehensiva.
• S.Th.lect. II.- taphys. * Sed passio prius invenitur in parte ap- Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum Art. praeced.
Did. lib. Iz,cap.
1, n. 5. prehensiva quam in parte appetitiva: non enim est, in nomine passionis importatur quod patiens
^^ T

patitur pars appetitiva, nisi passione praecedente trahatur ad id quod est agentis. Magis autem tra-
in parte apprehensiva. Ergo passio est magis in hitur anima ad rem per vim. appetitivam quam
parte apprehensiva quam in parte appetitiva. per vim apprehensivam. Nam per vim appetiti-
2. Praeterea, quod est magis activum, videtur vam anima habet ordinem ad ipsas res, prout in
esse minus passivum actio enim passioni oppo- : seipsis sunt: unde Philosophus dicit, in VI Me-
nitur. Sed pars appetitiva est magis activa quam taphys. *, quod bonum et malum. quae sunt obie- *S.Th.Iect. IV.-
Did. lib. V, cap.
pars apprehensiva. Ergo videtur quod in parte cta appetitivae potentiae, sunt in ipsis rebiis. Vis IV, n. I.

apprehensiva magis sit passio. autem apprehensiva non trahitur ad rem, secun-
3. Praeterea, sicut appetitus sensitivus est vir- dum quod in seipsa est; sed cognoscit eam se-
tus in organo corporali, ita et vis apprehensiva cundum intentionem rei, quam in se habet vel
sensitiva. Sed passio animae fit, proprie loquendo, secundum proprium modum. Unde et
recipit * D. 222-.

secundum transmutationem corporaiem. Ergo non ibidem dicitur quod verum et falsum, quae ad
magis est passio in parte appetitiva sensitiva quam cognitionem pertinent, non sunt in rebus, sed in
in apprehensiva sensitiva. mente. Unde patet quod ratio passionis magis
Sed contra est quod Augustinus dicit, in IX invenitur in parte appetitiva quam in parte ap-
Cap. IV. de Civ. Dei *, quod motiis animi, quos Graeci prehensiva.
pathe, nostri aiitem quidam ", sicut Cicero, per- Ad primum ergo dicendum quod e contrario se
turbationes , qiiidam affectiones vel affectus, qui- habet in his quae pertinent ad perfectionem, et

a) quos... quidam. - Graeci pathos nostri autem P, quos Graeci P) animae. - Om. codices.
pate nostri autem ed. a. - habetur om. ACDEFGHlLpB. Aug. sicut :
f) in nomine.
- nomine P.
iste (Apuleius) de Graeco expressius.

SuMMAE Theol. D. Thomae T.

. III.
 , :

lyo QUAESTIO XXII , ARTICULUS II

in his quae pertinent ad his defectum. Nam in ipsa: per actionem enim exteriorem pervenimus ^

quae ad perfectionem pertinent, attenditur intensio ad consequendas res.

per accessum ad unum primum principium, cui Ad tertium dicendum quod, sicut in Primo * • Qu. LXXVIII,
art. 3.
quanto est aliquid propinquius, tanto est magis dictum est, dupliciter organum animae potest
intensum: sicut intensio lucidi attenditur per ac- transmutari. Uno modo,
transmutatione spirituali,
cessum ad aliquid summe lucidum cui quanto , secundum quod recipit intentionem rei. Et hoc
aliquid magis appropinquat, tanto est magis lu- per se invenitur in actu apprehensivae virtutis
cidum. Sed in his quae ad defectum pertinent, sensitivae sicut oculus immutatur a visibili, non
:

attenditur intensio non per accessum ad aliquod ita quod coloretur, sed ita quod recipiat inten-
summum, sed per recessum a perfecto quia in : tionem coloris. Est autem alia ^ naturalis trans- ^

hoc ratio privationis et defectus consistit. Et ideo mutatio organi, prout organum transmutatur quan-
quanto minus recedit a primo, tanto est minus tum ad suam naturalem dispositionem: puta quod
intensum et propter hoc, in principio semper in-
: calefit aut infrigidatur, vel alio simili modo trans-
venitur parvus defectus, qui postea procedendo mutatur. Et huiusmodi transmutatio per accidens
magis multiplicatur. Passio autem ad defectum se habet ad actum apprehensivae virtutis sensi-
pertinet: quia est alicuius secundum quod est in tivae puta cum oculus fatigatur ex forti intuitu,
:

potentia. Unde in his quae appropinquant primo vel dissolvitur ex vehementia visibilis. Sed ad
perfecto, scilicet Deo, invenitur parum de ratione actum appetitus sensitivi per se ordinatur huius-
potentiae etpassionis: in aliis autem consequenter, modi transmutatio unde in definitione motuum :

plus. Et sic etiam in priori vi animae, scilicet ap- appetitivae partis, materialiter ponitur aliqua na-
prehensiva, invenitur minus de ratione passionis. turalis transmutatio organi sicut dicitur quod ;

Ad secundumdicendum quod vis appetitiva di- tra est accensio sanguinis circa cor*. Unde ^patet
°
•
cf.Aristot.de
j ,- . . . . . . /l«(ma,lib.I,cap.
citur esse magis activa quia est magis princi- ,
quod ratio passionis magis mvenitur in actu sen- i.n. n. -s.Th.
lcCt. II.
pium exterioris actus. Et hoc habet ex hoc ipso sitivae virtutis appetitivae, quam in actu sensitivae
ex quo habet quod sit magis passiva, scilicet ex virtutisapprehensivae, licet utraque sit actus or-
hoc quod habet ordinem ad rem ut est in se- gani corporalis.

S) pervenimus. — venimus Pa. e) alia. - et alia Pa.

I

Commentaria Cardinalis Caietani

corpore articuli secundi, adverte quod, cum determi- taphys. , commento xxxvi, secundum quod est in anima,
IN
natum fuerit in primo articulo quod motus animi habet est agens desiderium, et trahit ad se finem ut est in re. Ita
rationem passionis ex adiuncta transmutatione corporali quod differentia assignata in littera consistit in hoc, quod
putaret quispiam quod ex raaiori propinquitate ad liuius- agens in partem apprehensivam trahit ipsum ad se in ,

modi transmutationem, debuisset definiri an appetitiva vel esse intentionale, et hic sistit ad hoc enira actio haec et :

apprehensiva pars sapiat passionem. Et licet hoc licitum passio ordinatur. Appetibile autera agens in partem appe-
* De Verit., qu. fuisset, et eadem conclusio ab Auctore alibi * ex hac radice titivam, trahit ipsam etfective ad hoc ut iungatur sibi rea-
XXVI art. 3.
liter, quovis modo contingat ista coniunctio realis
,

liabeatur, eo quod nulla vis apprehensiva causat transmu- sufficit :

tationem corporalem nisi mediante appetitiva, ac per hoc, enira quod passio illa per se ordinetur ad realem coniun-
appetitiva, propinquior passioni, magis eam participat, ita ctionem. - Quod autem a multis vertatur in dubiura, an
quod materialiter cadat in eius ratione, ut in responsione appetibile agat in appetitum, eis relinquatur haec dubitatio
ad tertium in littera dicitur; altius tamen exorsus, Auctor nos enim experimur incuti nobis a malis futuris appre-
ex propriis rationibus motuum apprehensivae et appetitivae, hensis timorem, a praesentibus tristitiam, et a delectabilibus
intentum venatus est; ita quod, seclusa transmutatione cor- coniunctis delectationem, etiam si nolimus, sicut a sensibi-
porali, invenit appetitivum motum habere magis rationem libus sensationes.
passionis. Cum enim, secluso corpore, pati consistat in re- In responsione ad primum, dubium occurrit. Quia
III.

cipere ab agente et trahi in illud (omne enim agens, assi- si quae pertinent ad defectum, intensio non atten-
in his
milando sibi patiens, trahit illud ad se); et pars apprehensiva ditur penes accessum ad aliquod maius, oportet falsam red-
minus trahatur ad agens quam pars appetitiva consequens : dere, aut excipere tam a doctrina tradita in II Metaphys.,
est quod passionis communiter dictae magis habeat ratio- allegata in argumento, quam in I Poster. *, scilicet, Pro- Cap. II, n. 15.

nem pars appetitiva quam apprehensiva. Et probatur minor pter quod unumquodque tale, illud magis. - Deinde quia S.Th. lect. VI.

in littera quia pars apprehensiva trahitur ab agente ad hoc

: videmus quod potentia maior est penes accessum ad ma-
ut sit ipsum secundum esse intentionale pars vero appe- ;
teriam primam. Constat autem potentiam defectum sonare.
titiva trahitur ab agente ad hoc ut iungatur sibi secundum IV. Ad hoc dicitur quod doctrina hic tradita non solura
esse naturale. dicta, sedprobata ratione est quia scilicet ratio privationis :

II. Sed Quia aut hic est sermo de pas-

accidit dubitatio. et defectus consistit in hoc, scilicet in recessu a perfecto.
sione, ut est ab agente: communiter, ut est sive ab
aut Regulare quippe est quod unumquodque est raagis et minus
agente sive a fine. Si primo modo, tunc ambigua videtur tale secundum sui constitutivi propriam latitudinem ut
, ,

ratio quoniam de appetibili, an moveat effective appetitum,

: patet inductive. Defectiva igitur, cum constituantur per hoc
magna quaestio est. - Si secundo modo tunc nihil valet , quod est deficere ab aliquo, quanto magis ab illo deficiunt,
ratio: quia magis patitur qui proprie patitur, quam qui tanto raagis erunt defectiva haec enim est propria latitudo :

metaphorice; finis autem metaphorice agit. Ex hoc igitur deficientis ut sic. Ex hoc autem quod defectiva ut sic,
quod appetitus magis trahitur ad suum obiectum quam ,
penes raaiorem elongationem a perfectione magis defectiva
pars apprehensiva ad suum, non sequitur quod magis pa- sunt; consequens est quod maior defectus non sit a minori
tiatur quoniam apprehensiva patitur vere idest a vere
: , defectu ut propria causa, sed ex ipsa elongatione inter-
agente ; appetitiva autem non patitur vere. venit.Sicut enim in perfectionibus intensio est penes ac-
Ad hoc dicitur quod sumitur passio vere, et non me- cessum ad causam, quia perfectio effectus est ex causa; ita
taphorice : et quod appetibile, ut dicit Averroes, in XII Me- si in malis defectus consequens esset ex praecedente in sua
 : ,

QUAESTIO XXII, ARTICULUS III 171

causa, ut propria causa defectus, effectus intenderetur se- potentialia apud nos per accessum ad materiam primam;
cundum accessum ad causam. cum illae per recessum a vita, et istae per
in rei veritate,
Et ex hoc patet solutio primae obiectionis. In defectivis recessum ab actu, maiores vel minores sunt.
enim causa defectiva non est propria causa effectus defe- V. In responsione ad secundum adverte quod non ,

ctivi quoad defectum sed ex hoc ipso quod magis

: elon- concedit Auctor quod vis appetitiva sit magis activa sim-
gatur a perfectiori, magis defectivura est. Unde licet pars pliciter, sed quoad principiandum actum exteriorem. Vis
apprehensiva sit causa appetitivae, et potentialitas in appre- enim apprehensiva, cum moveat appetitivam, est magis in
hensiva causet potentialitatem in appetitiva maior tamen ; actu simpliciter, et magis activa quodammodo appetitiva :

potentialitas invenitur in appetitiva, ex hoc ipso quod magis autem efficacior est ad actum exteriorem, quia ei obediunt
recedit ab actu quam apprehensiva. Quod est dictu quod vires executivae, et quia primum movens est ad exercitium
potentialitas sua non tota est a potentialitate apprehensi- actus. Quod tamen totum, ut in littera dicitur, habet ex
vae, sed ex necessitate adveniens. eodem ex quo habet quod sit magis passiva: ex natura
Ad secundam autem obiectionem dicitur quod, quia, ut namque appetitus est et quod tendat in bonum, in finem,
*
-
s. Th.
Did. lib.
.lect. II.
IX,
dicitur X mensura debet esse certissima, nihil
Metaphys. *, in rem secundum seipsam. Constat namque quod ex hoc
., ^ j r -

mensuran penes accessum adj

,

cap. I, n. 9. prohibet quoadj nos defectus quod finis est obiectum appetitus, supremus appetitus habet
aliquod positum summe deficiens sicut infirmitates maio- : quod sit motivus simphciter ad exercitium, et universaliter •
Cap. X. - S.Th.
res et minores dicimus per accessum ad mortem, et similiter quod appetitus movet membra, ut patet ex III de Anima *. lect. XV.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM PASSIO SIT MAGIS IN APPETITU SENSITIVO QUAM INTELLECTIVO
QUI DICITUR VOLUNTAS
Part. I, qu. xx, art. 1, ad i; III Sent., dist. xv, qu. n, art. i, qu' 2; IV, dist. xlix, qu. iii, art. i, qu* 2, ad i;
De Verit., qu. xxvi, art. 3; II Ethic, lect. v.

,D PROCEDiTUR. VidetuF quod

TERTiuM sic petitus sensitivi non solum spiritualis, sicut
; et "f

passio non magis sit in appetitu sensi- est in apprehensione sensitiva, sed etiam natu-
'tivo quam in appetitu intellectivo. Dicit ralis. In actu autem appetitus intellectivi non re-
S. Th. lea. iv. )enim Dionysius, ii cap. de Dw. Nom. *, quiritur aliqua transmutatio corporalis: quia hu-
quod Hierotheus ex qiiadam est doctiis diviniore iusmodi appetitus non est virtus alicuius organi.
*
inspiratione, non soliim discens, sed etiam patiens Unde patet quod
ratio passionis magis proprie
divina. Sed passio divinorum non potest perti- invenitur in actu appetitus sensitivi quam intelle-
nere ad appetitum sensitivum, cuius obiectum ctivi ut etiam patet per definitiones Damasceni *
;

est bonum sensibile. Ergo passio est in appetitu inductas *. In arg.

contra.
Sei

intellectivo, sicut et in sensitivo. Ad primum ergo dicendum quod passio divino-

2.Praeterea, quanto activum est potentius, rum ibi dicitur affectio ad divina, et coniunctio
tanto passio est fortior. Sed obiectum appetitus ad ipsa per amorem quod tamen fit sine trans- :

intellectivi, quod est bonum universale, est po- mutatione corporali.

tentius activum quam obiectum appetitus sensi- Ad secundum dicendum quod magnitudo passio-
tivi, quod est bonum particulare. Ergo ratio pas- nis non solum dependet ex virtute agentis, sed
sionis magis invenitur in appetitu intellectivo etiam ex passibilitate patientis: quiaquae sunt bene
quam in appetitu sensitivo. multum patiuntur etiam a parvis activis.
passibilia,
3. Praeterea, gaudium et amor passiones quae- Licet ergo obiectum appetitus intellectivi sit magis
dam esse dicuntur. Sed haec inveniuntur in ap- activum quam obiectum appetitus sensitivi, tamen
petitu intellectivo , et non solum in sensitivo appetitus sensitivus est magjs passivus.
alioquin non attribuerentur in Scripturis Deo et Ad tertium dicendum quod amor et gaudium
angelis. Ergo passiones non magis sunt in appe- et alia huiusmodi, cum attribuuntur Deo vel ''

titu sensitivo quam in intellectivo. angelis, aut hominibus secundum appetitum in-
Sed contra est quod dicit Damascenus, in II tellectivum, significant simplicem actum volun-
De Fide Orth., libro *, describens animales passiones : Passio est tatis * cum similitudine effectus, absque passione. D. 978.
Hb. II, cap. XXII.
motus appetitivae virtutis sensibilis in imaginatione Unde dicit Augustinus, IX de Civ.Dei*: Sancti '
Cap. V.

boni vel mali. Et aliter: Passio est motus irratio- angeli et sine ira puniunt, et sine miseriae com-
nalis animae per suspicionem ^ boni vel mali. passione subveniunt. Et tamen istariim nomina pas-
Art. I.
Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum sionitm , consuetudine locutionis humanae , etiam
est, passio proprie invenitur ubi est transmutatio in eos usurpantur, propter quandam operum simi-
corporalis. Quae quidem invenitur in actibus ap- litudinem, non propter affectionum injirmitatem.

~ faciens ABCDGHIKLpF.
a) patiens. f) et.
.
- Om. codices.
suspicionem. - susceptionem PCa, suspirationem
g) I; Et aliter .. S) Damasceni. - Om. ACEFIL, duas super rasura B.
mali om. A. j) Deo. - vel Deo ABCDFGHIKL.

Commentaria Cardinaliri Caietani

articulo tertio dubium hic solvendum occurrit, quod intellectus a voluntate et e converso, in hoc quod intelle-
IN
in pluribus locis moveri potest. Et est dubium ad homi- ctus finaliter, voluntas vero effective movet; et hic * vult "inresp. ada.
nem, scilicet s. Thomam : scilicet quo pacto ipse in Prima quod bonum intellectum est activum in voluntatem.
Parte, qu. lxxxii, art. 4, ponit differentiam inter motionem II. Ad hoc dicitur quod bonum apprehensum movet
 , ,

172 QUAESTIO XXII, ARTICULUS III

appetitum dupliciter, effective scilicet, et finaliter: effective articulo tertio dubium hoc quod etiam in
occurrit de
IN
quidem, causando ipsum actum appetitus; finaliter vero primo articulo dictum in sola anima et
est, scilicet quod
quoniam ipse actus in appetitu causatus, tendit in bonum appetitu intellectivo nulla est proprie passio. Est autem
apprehensum ut finem. Differenter tamen apprehensum bo- ratio dubii quia Scotus, in I Sent., dist. i, qu. iii, et in IV
num causat utroque modo quia ad causandum effective, : Sent., dist. xlix, qu. vii, ponit in voluntate non solum ope-
Utitur esse ut forraa; ad causandum vero finahter, utitur rationes, sed passiones spirituales. Et quantum ipse insi-
esse ut esse. Appetibile enim, puta sanitas apprehensa, ra- nuare videtur, intendit quod voluntas tunc operatur, quando
tione sui esse quasi forma, facit in appetitu desiderium sui contingit obiectum tunc autem patitur, quando recipit ab
:

ut sit in esse reali ; iuxta illud Averrois, in XII Metaphys., obiecto. quod operatio coniungit potentiam obiecto:
Ita
commento xxxvi : Balneum in anima agit desiderium, etc. passio autem non, sed ab obiecto est ut causa efficiente
Unde inter ceteras causalitates effectivas, et hanc qua appe- tantura. NuIIa autem haec ratione probat in generali sed :

tibile movet appetitum, duplex est differentia. Prima, licet forte, super ipsius passionis nomen innixus, et auctoritate
occulta, est quia reliquis forma est ratio agendi, unde et Aristotelis * usus quod delectatio sequitur operationem
, Ethic. lib. X,
cap. IV, n. 9. -
passum assimilatur agenti : in hac vero, ut bonum invenia- quasi per se notum accepit quod falsum credimus *. S.Th. lect. VI.
tur omnifariam obiectum formale appetitus, esse induit ra- Passionis enim noraen, in primis, in immaterialibus vel * Cf. infra, qu.
XXXII, art.i,Com-
tionem formae unde appetitus non suscipit similitudinem
; ad solam receptionera, ut in intellectu, vel ad receptionem ment.
agentis, sed conveniens sibi in ordine ad tale appetibile. per raodura rei quae trahitur in ahud, ut in appetitu intelle-
Secunda est manifesta quia in ceteris causa effectiva non
: ctivo, constat inveniri, ex III de Anima *, et V Metaphys. ** ' Cap. IV, n. 9,
II. - S. Th. lect.
per se est nisi effectiva; in hac vero necessario ipsa effe- Et hoc, proprie loquendo metaphorice enim consuevimus IX.
:

••
lect. XVI
ctiva est finalis non per accidens, sed per se; quoniam per actus voluntatis similes passionibus appetitus sensitivi, vo- lih.Cf.
VI, lect. IV.-
;

se effectus eius est actus per se tendens in causam illam care passiones ut velle vindictam vocamus iram, et velle Did.lib.IV. cap.
,
XIV, n. lib. V,
• Cap. II.
ut finem. Propter quod Averroes, in de Substantia Orbis *, malum alicui vocaraus odium. Et haec locutio multos, iu- cap. IV.6;
reprehendit dicentes finem non esse agens, dicendo quod dicio meo, fefellit.

finis significat agens significatione necessaria. Quia vero Quod autem delectatio sequatur operationem, hoc accidit
causalitas ista non est, nec potest esse pure effectiva, sed est ei inquantura est passio non enim oranis passio sequitur
:

effectiva et finalis ; connumerata est cum finali a s. Thoma sic operationem immo stat quod passio sit priraa operatio
;

• Loc. cit.
Prima Parte * et alibi **. Quia autem
in veritate inter- appetitus, ut patet de araore. Et tu potes sic inspicere quod
•• Cf. m
Cont.
in
immo prima omnium passio-
Genf., cap.xxvi; venit causalitas effectiva, ideo hic et alibi * quandoque ex- diciraus. Araor
est passio ,

De Verit. , qu.
xxn, art. 12. primitur quod bonum apprehensum est activum, et appe- nura: taraen araor est operatio tara in appetitu sensi-
et
tivo quam intellectivo
• qu.
Cf. Part. I,
titus est passivus, etc. ergo distinctio inter passionem et
:

Lxxx, art. 2; qu.

Lxxxii , art. 3 , Est ergo differentia inter intellectum et voluntatem in operationem appetitus nulla est. Minor patet quia amor :

ad 2.
movendo in hoc, quod voluntas movet effective intellectum maxime contingit obiectura; et, apud Scotum *, est ipsa • IV Sent., dist.
XLix, qu. IV.
et alias animae vires quoad exercitium actus: intellectus - Praeterea delectatio est passio et
essentia beatitudinis. , :

autem movet illam finaliter, et cum hoc effective, ad spe- habet pro obiecto, et non solum pro causa, delectabile:
cificationem actus, et illa efficientia quae necessario iun- ergo delectatio est coniungens obiecto. Probatur assum-
gitur fini. Propter quod, ut dictum tantum cau-
est, finalis ptum. Quia videns Deum, delectatur de Deo tanquam obie-
salitas expressa est. cto surarao delectabili: et qui habet delectationem moro-
III. Quod autem haec sit Auctoris mens, non solum ex sam, delectatur de re cogitata turpi ut obiecto delectabili,
* Qu. IX, art. i.
dictis nunc haberi potest, sed ex superius * dictis, scilicet ac si esset in re, et non solum ut causa efficiente.
intellectus ratione obiecti movet appetitum in genere
quod Dicito ergo quod passiones in appetitu sensitivo sunt
causae formalis de quo tamen nulla in Prima Parte, loco
: verae operationes, causatae tamen ab appetibili, et haben-
• Num. I.
allegato *, fit mentio. Ex hoc enim habeo quod, si etiam tes pro obiecto appetibile. Sed differentia consistit in hoc,
cum dictione exclusiva Auctor dixisset intellectum movere quod in appetitu sensitivo sunt permixtae * cura passione ' per se mixtae
ed. 1514.
voluntatem finaliter solum, adhuc starent quae diximus: corporali in appetitu vero intellectivo, non. Et per exclu-
:

eo quod exclusio non fit a concomitantibus et, ut di- , sionem huius compositionis, dicuntur in eo simplices actus,
* Nutn. praeced.
ctum est * causam finalem concomitatur efficiens supra
, similes taraen passionibus sensitivi appetitus. Haec nunc
* Qu. IX, art. i,

Comraent. num. dicto modo, et formalis respectu actuum, ut superius

* ex- sufficiant in corarauni: in speciali autera inferius, cura de • Cf. qu. XXXI,
Iti sqq.
planatum fuit. delectatione et tristitia tractabitur, sermo erit *. art.4. Comment.

—^t^:^^^-
 ,

QUAESTIO XXIII, ARTICULUS I 173

QUAESTIO VIGESIMATERTIA
DE DIFFERENTIA PASSIONUM AB INVICEM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de passionum dif- scibilis sit " secundum contrarietatem boni
' Cf. qu. xxii, In- ferentia ad invicem *. et mali.
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio utrum : sit aliqua passio non habens
Primo utrum passiones quae sunt in concu-
: contrarium.
piscibili, sint diversae ab his quae sunt in Quarto : utrum sint aiiquae passiones diflferen-
irascibili. tes specie, in eadem potentia, non contrariae
Secundo : utrum contrarietas passionum ira- ad invicem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM PASSIONES QUAE SUNT IN CONCUPISCIBILI, SINT DIVERSAE AB HIS
QUAE SUNT IN IRASCIBILI
De Verit., qu. xxvi, art. 4.

PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

>D speciem potentiarum, quam ad diversificandam
passiones eaedem sint in irascibili et in speciem passionum vel actuum. Sicut enim in
'concupiscibili. Dicit enim Philosophus, naturalibus diversitas generis consequitur diver-
^in II Ethic. *, quod passiones animae
* Cap. V, n. 2.
sitatem potentiae materiae, diversitas autem spe-
S. Th. lect. V.

sunt quas sequitur gaudium et tristitia. Sed gau- ciei diversitatem formae in eadem materia; ita in
dium et tristitia sunt in concupiscibili. Ergo omnes actibus animae, actus ad diversas potentias perti-
passiones sunt in concupiscibili. Non ergo sunt nentes, sunt non solum specie, sed etiam genere
aliae in irascibili, et aliae in concupiscibili. diversi *; actusautem vel passiones respicientes D. 48.

Vers. 33. 2.Praeterea, Matth. xiii *, super illud, Simile diversa obiecta specialia comprehensa sub uno
est regnum caelorum fermento etc, dicit Glossa communi obiecto unius potentiae, differunt sicut
Hieronymi: In ratione possideamus prudentiam species illius generis.
in irascibili odium vitiorum, in concupiscibili de- Ad cognoscendum ergo quae passiones sint in
siderium virtutum. Sed odium est in concupisci- irascibili, et quae in concupiscibili, oportet assu-
bili, sicut et amor, cui contrariatur. ut dicitur in mere obiectum utriusque potentiae. Dictum est
Cap. VII, n. 4. II Topic. * Ergo eadem passio est in concupi- autem in Primo * quod obiectum potentiae con-. Qu. Lxxxi, art.

scibili et irascibili. cupiscibilis est bonum vel malum sensibile sim-

3. Praeterea, passiones et actus differunt spe- pliciter acceptum, quod est delectabile vel doloro-
cie secundum obiecta. Sed passionum irascibilis sum. Sed quia necesse est quod interdum anima
et concupiscibilis eadem obiecta sunt, scilicet bo- difficultatem vel pugnam ^ patiatur in adipiscendo
num et malum. Ergo eaedem sunt passiones ira- aliquod huiusmodi bonum, vel fugiendo aliquod
scibilis et concupiscibilis. huiusmodi malum, inquanturh hoc est quodam-
Sed contra, diversarum potentiarum actus sunt modo elevatum supra facilem potestatem animalis;
specie diversi, sicut videre et audire. Sed irasci- ideo ipsum bonum vel malum, secundum quod
bilis et concupiscibilis sunt duae potentiae divi- habet rationem ardui vel difficilis, est obiectum
'
Qu. Lxxxi, art. dentes appetitum sensitivum ut in Primo * di- , irascibilis. Quaecumque ergo passiones respiciunt
ctum est. Ergo, cum passiones sint motus appe- absolute bonum vel malum, pertinent ad con-
Qu. xxii.art. titus sensitivi, ut supra * dictum est, passiones cupiscibilem ut gaudium, tristitia, amor, odium,
;

quae sunt in irascibili, erunt aliae secundum et similia. Quaecumque vero passiones respiciunt
I speciem a passionibus quae sunt in concupiscibili. bonum vel malum sub ratione ardui, prout est
Respondeo dicendum quod passiones quae sunl aliquid '^
adipiscibile vel fugibile cum aliqua dif-
in irascibili et in concupiscibili, differunt specie. ficultate, pertinent ad irascibilem ; ut audacia, ti-

Cum enim diversae potentiae habeantdiversa obie- mor, spes, huiusmodi. et

'Qu. Lxxvii, art. cta, ut in Primo * dictum est, necesse est quod Ad primum ergo dicendum quod, sicut in Primo * Ibid.
3-
passiones diversarum potentiarum ad diversa obie- dictum est, ad hoc vis irascibilis data est anima-
cta referantur. Unde multo magis passiones diver- libus, ut toUantur impedimenta quibus concupi-
sarum potentiarum specie differunt: maior enim scibilis in suum obiectum tendere prohibetur ^,
differentia obiecti requiritur ad diversificandam vel propter difficultatem boni adipiscendi, vel

a) contrarietas ... sit. - contrarietatcs . sint Pa. f) aliquid.

- Om. codices.
P) pugnam. - repugnantiam F. 3) prohibetur. - prohiberetur ABCDGHIKLpF et a.
 ,,:

174 QUAESTIO XXIII, ARTICULUS II

propter difficultatem mali superandi. Et ideo pas- Ad tertium dicendum quod bonum inquantum
siones irascibilis omnes terminantur ad passiones est delectabile,movet concupiscibilem. Sed si bo-
concupiscibilis. Et secundum hoc, etiam passiones num habeat quandam difficultatem ad adipiscen-
quae sunt in irascibili, consequitur gaudium et dum, ex hoc ipso habet aliquid repugnans con-
tristitia, quae sunt in concupiscibili. cupiscibili. Et ideo necessarium fuit esse aliam
Ad secundum dicendum quod odium vitiorum attri- potenfiam quae in id tenderet. Et eadem ratio
buit Hieronymus irascibili, non propter rationem est de malis. Et haec potentia est irascibilis. Unde
odii, quae proprie competitconcupiscibili; sed pro- ex consequenti passiones ^ concupiscibilis et irasci-
pter impugnationem, quae pertinet ad irascibilem. bilis specie differunt.

e) passiones. - species PACDEGILpBH et a,

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA primum articulum quaestionis xxiii, quia iiic in- Quod autem bonum difficile et bonum absolute egeant
choat distinctio passionum, adverte quod oportet in diversis potentiis, in Prima Parte * dictum est et in respon-
;
' Qu. Lxxxi, art^
2.
toto hoc tractatu servare illud QiioUbet proferente cort-
,
sione ad tertium hic ostenditur, ex eo quod bonum difficile
'A.nsiot.,Topic. traria, sollicitum esse stultum est *. Dico autem hoc, quia habet unde repugnet concupiscentiae. Offendens ergo est
n. '5. '
'^*''' '"'
non omnibus concessum apparet ut distincte et proprie de unum contentum sub obiecto irascibilis, pro quanto spectat
huiusmodi passionibus locuti fuerint. Scotus in primis, ut ad aliquam eius passionem, puta iram: adaequatum autem
in III Sent., dist. xxxiv, apparet, reprehendit dicentes obie- obiectum est difficile, sive arduum.
ctum irascibilis esse arduum et volens eius obiectum esse
: II. Et scito quod, cum ponitur differentia inter obiectum

offendens, dicit quod semper quando irascibilis habet actum concupiscibilis et irascibilis quia illius bonum absolute
,

suum, est ibi nolle non solum concupiscibilis, sed irasci-
bilis. Ex quibus manifeste apparet quod, apud ipsum, ira-
scibilis nunquam est respectu boni; sed mali t^ntum re-
spuendi, sustinendi, puniendi, et si quid aliud est huius-
istius bonum arduum; perinde est ac si diceretur quod
concupiscibilis obiectum est bonum sensibile, nullo addito;
irascibilis vero, bonum determinatum ad rationem ardui seu
difficilis ita quod illud est simplex, hoc est quasi com-
;

modi. Ac per hoc, in ianuis irascibilis erravit: spes enim, positum. Unde non fallaris putans quod concupiscibilis ,

quae est prima passio irascibilis, oportet quod negetur ab ea. feratur in bonum, et irascibilis in illius difficultatem: sed
Nec uUam rationem invenio, nisi forte ex xxvi distinctione scito et quod concupiscibilis fertur in bonum, et quod ira-
eiusdem Tertii quis assumat istam scilicet quia arduum : scibilis fertur in bonum arduum. Omnis namque appetitus
aut significat absens, aut excedens facultatem potentiae cui obiectum est bonum
et ira, ut dicitur in II Rhetoric.
:

dicitur arduum, aut excedens omnia mala sibi contraria; cap. i *, apparentis punitionis, quod bonum
est appetitus '
Did.cap.ii, n.i..
sed nihil horum est; ergo, etc. Haec autem petitio, aut dis- est in re vel apparentia manifeste.
tinctio, nihil obstat quoniam arduum nihil horum forma-
: Nec refert an idem aut diversum sit bonum a bono arduo :
liter significat, sed difjicultatem in bono vel malo. Arduas sat est enim quod distinguuntur formaliter. Si tamen dicta
enim res dicimus, quae difficultatem, ac propterea celsitu- Auctoris in quaestione de Veritate, qu. xxv *, et in III Sent., Art. 2.

dinem quandam habent difficilia enim aggredi non parvum

: dist. XXVI *, scrutatus fueris, invenies quod obiectum concu- Qu. I, art. 2.
reputatur; et difficilibus succumbere, vel ea fugere, non piscibilis est bonum sensatum, irascibilis vero aestimatum;
multum vituperamus. illam movent species sensibilium, istam intentiones elicitae.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CONTRARIETAS PASSIONUM IRASCIBILIS SIT SECUNDUM CONTRARIETATEM
BONI ET MALI
III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3; De Verit., qu. xxvi, art. 4.

»D secundum sic proceditur. Videtur quod passionum nisi secundum contrarietatem boni et
contrarietas passionum irascibilis non mali.
secundura contrarietatem boni et
'sit nisi 3. Praeterea, omnis passio animae attenditur
Passiones enim irascibilis ordinan-
!^mali. secundum accessum et recessum, ut Avicenna dicit,
* Art. praeced. tur ad passiones concupiscibilis, ut dictum est *. in Sexto de Naturalibus*. Sed accessus causatur * p^y de Anima,
ad 1. part. 11, cap. iii.
Sed passiones concupiscibiiis non contrariantur ex ratione boni, recessus autem ex rafione mah
nisi secundum contrarietatem boni et maii sicut ; quia sicut bonum est quod omnia appetunt, ut di-
amor et odium gaudium et tristitia. Ergo nec
,
citur in I Ethic. *, ita raalum est quod omnia fu-
s.
Cap.
Th.
I, n. i;
lect. I.
passiones irascibilis. giunt. Ergo contrarietas in passionibus animae non
^*V'''s^'h'*fect'
2. Praeterea, passiones differunt secundum potest esse nisi secundum bonum et malum.
obiecta; sicut et motus secundum terminos. Sed Sed contra, timor et audacia sunt contraria,
contrarietas non est in raotibus nisi secundum ut patet in III Ethic. * Sed timor et audacia non Cap. vii
sqq.-S.Th.
, n.
lect.
8
* Cap. III, n. 3
sqq.-S.Th.lect.
contrarietatem terminorum, ut patet in V Physic. * differunt secundum bonum et malum: quia utrum- XV.

•vili.
Ergo neque in passionibus est contrarietas ' nisi que est respectu aliquorum malorum. Ergo non
secundum contrarietatem obiectorum. Obiectum omnis contrarietas passionum irascibiUs est se-
autera appetitus est bonum vel malum. Ergo in cundum contrarietatem boni et mali.
nulla potentia appetitiva potest esse contrarietas Respondeo dicendum quod passio quidam motus

a) contrarietas. - passionum addunt Pa.

 ,:, ,

QUAESTIO XXIII, ARTICULUS III 175

' Cap. III, n. 2. Unde oportet con-
est, ut dicitur in III Physic. * et propter hoc, malum non habet rationem ter-
S. Tli. lect. V.
trarietatem passionum accipere secundum contra- mini ad quem, sed solum termini a quo. Sic igi-
rietatem motuum vel mutationum. Est autem du- tur omnis passio concupiscibilis respectu boni
plex contrarietas in mutationibus vel motibus, ut est ut in ipsum, sicut amor, desiderium et gau-
* Cap. V, n. 3
sqq.-S.Th. lect. dicitur in V
Physic. * Una quidem secundum ac- dium omnis vero passio eius f respectu mali
:

VIII. ^ cessum et recessum ab eodem termino: quae est ut ab ipso, sicut odium, fuga seu abominatio,
quidem contrarietas est proprie mutationum, idest et tristitia. Unde in passionibus concupiscibilis non
generationis, quae est mutatio ad esse, et corru- potest esse contrarietas secundum accessum et
ptionis, quae est mutatio ab esse P. Alia autem recessum ab eodem obiecto.
secundum contrarietatem terminorum, quae pro- Sed obiectum irascibilis est sensibile bonum
prie est contrarietas motuum : sicut dealbatio vel malum, non quidem absolute, sed sub ratione
quae motus a nigro in album, opponitur de-
est difficultatis vel arduitatis, ut supra * dictum est. Ibid.

nigrationi, quae est motus ab albo in nigrum. Bonum autem arduum sive difficile habet ratio-
Sic igitur in passionibus animae duplex con- nem ut in ipsum tendatur, inquantum est bonum,
trarietas invenitur: una quidem secundum con- quod pertinet ad passionem spei et ut ab ipso ;

trarietatem obiectorum, scilicet boni et mali; alia
vero secundum accessum
termino. In passionibus quidem concupiscibilis
invenitur prima contrarietas tantum, quae scilicet
est secundum obiecta in passionibus autem ira-
recedatur, inquantum est arduum vel difficile,
et recessum ab eodem quod pertinet ad passionem desperationis. Simi-
liter maium arduum habet rationem ut vitetur,
inquantum est malum, et hoc pertinet ad passio-
: nem timoris habet etiam rationem ut in ipsum
:

D. 980. scibilis invenitur utraque *. Cuius ratio est quia
Art. praeced obiectum concupiscibilis, ut supra * dictum est,
est bonum vel malum
autem, inquantum bonum, non potest esse termi-
nus ut a quo, sed solum ut ad quem quia nihil
refugit bonum inquantum bonum, sed omnia ap-
petunt ipsum. Similiter nihil appetit malum in-
tendatur, sicut in quoddam arduum, per quod
scilicet aliquid evadit subiectionem mali, et sic
sensibile absolute. Bonum tendit in ipsum audacia. Invenitur ergo in pas-
sionibus irascibilis contrarietas secundum contra-
: rietatem boni et mali, sicut inter spem et timo-
rem: et iterum secundum accessum et recessum ab
eodem termino sicut inter audaciam et timorem.
,

quantum huiusmodi, sed omnia fugiunt ipsum Et per hoc patet responsio ad obiecta.

p) ab esse. - ad non csse F. Y) eius.

- Om. Pa. - Pro ut ab ipso, ut ab ipsa ed. a, ab ipsa P.

Commentaria Cardinalis Caietani

secundo articulo multa essent dubitanda, si actus pas- currunt per accidens , ut subsunt scilicet difficultati : sed
IX
sionum nominatarum examinandi essent singillatim. Sed totum hoc, boniim arduum vel malum arduum, per se con-
quoniam hoc suis propriis locis reservatur, unum tantum currit, ita quod contrarietas boni et mali difficilium spectat
est discutiendum ,
quomodo scilicet contrarietas inter bo- ad irascibilem ; sunt enim quaedam boni et mali species
num et malum spectat ad irascibilem. Aut enim intelligitur bonum difficile et malum difficile. Et cum in littera distin-
de bono et malo absolute et sic spectat ad concupiscibi-
: guitur bonum arduum in ly bonum et in ly arduum , non
lem. - Aut de bono et malo ut subsunt arduitati et sic non : est distinctio in subiectum
sed unius funda-
et accidens,
considerantur sub rationibus boni et mali, sed sub ratione menti in plures particulares seu inadaequatas rationes: sicut
ardui; sicut si loqueremur de ligno et lapide ut subsunt distingueretur nigredo in id quod habet luminis, et id quod
albedini. habet obumbrationis. Et intendit littera quod, quia bonum
II. Ad hoc dicitur quod, sicut bonum absolute contra- arduum habet rationem et unde attrahat, et unde a se re-
riatur malo absolute, ita bonum arduum malo arduo: et pellat, ideo etc. Attestatur autem huic sensui quod arduum
sicut haec sunt altera ab illis , ita contrarietas est alia a in littera ponitur depulsivum et Sttractivum quod non :

contrarietate communicent in nomine, quia utraque

; licet fieret, si secundum se sumeretur. Nunc autem fit, quia et

dicitur secundum bonum et malum. Unde cum quaeritur, aliquod bonum arduum est depulsivum, ut obiectum est
* Art. Aut etc, respondetur quod neutro modo, proprie loquendo. desperationis; et aliquod malum arduum est attractivum,
praeced.,
Comment. n. 11. Quohiam, ut praedictum est *, bonum et malum non con- ut obiectum audaciae.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SIT ALIQUA PASSIO ANIMAE NON HABENS CONTRARIUM
Infra, qu. xl\i, art. i, pd 2; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. ,3; De Verit., qu. xxvi, art. 4.

PROCEDiTUR. Videtur quod

D TERTiUM sic Praeterea, omnis passio animae habet vel *
2.
omnis passio animae habeat aliquid con- bonum vel malum pro obiecto, quae sunt obie-
trarium. Omnis enim passio animae vel cta universaliter appetitivae partis. Sed passioni
est in irascibili vel in concupiscibili cuius obiectum est bonum, opponitur passio cuius
Art. I. sicut supra * dictum est. Sed utraeque passiones obiectum est malum. Ergo omnis passio habet
habent contrarietatem suo modo. Ergo omnis contrarium.
passio animae habet contrarium. 3. Praeterea, omnis passio animae est secun-

a) vel. - Om. PFKa.

 176 QUAESTIO XXIII , ARTICULUS IV
dum accessum vel secundum recessum, ut dictum potest: quia iam malum ponitur praesens vel prae-
• Art. praeced. est *. Scd cuilibct acccssui contrariatur recessus, teritum. Et sic motui irae non contrariatur aliqua
et e converso. Ergo omnis passio animae habet passio secundum contrarietatem accessus et re-
? contrarium ^. cessus.
Sed contra , ira est quaedam passio animae. Similiter etiam nec secundum contrarietatem
Sed nulla passio ponitur contraria irae, ut patet boni Quia malo iam ^ iniacenti oppo-
et mali. Tf

kctJxml iii IV Ethic. * Ergo non omnis passio habet con- nitur bonum iam adeptum quod iam non potest :
s. tJ?;

trarium. habere rationem ardui vel difficilis. Nec post

Respondeo dicendum quod singulare est in pas- adeptionem boni remanet alius motus, nisi quie-
sione irae, quod non potest habere contrarium, tatio appetitus in bono adepto quae pertinet ad :

neque secundum accessum et recessum neque , gaudium, quod est passio concupiscibilis.
secundum contrarietatem boni et mali. Causatur Unde motus irae non potest habere aliquem
enim ira ex malo difficili iam iniacente. Ad cuius motum animae contrarium, sed solummodo op-
praesentiam, necesse est quod aut appetitus suc- ponitur ei cessatio a motu sicut Philosophus di-
:

cumbat, et sic non exit terminos tristitiae, quae cit, in sua Rhetorica *, quod mitescere opponitur *Lib.u, cap.

est passio concupiscibilis aut habet motum ad

: ei quod est irasci. quod non est oppositum con-
invadendum malum laesivum, quod pertinet ad trarie, sed negative vel privative.
iram. Motum autem ad fugiendum habere non Et per hoc patet responsio ad obiecta.

P) contrarium. - aliquid contrarium codices. f) iam. - Om. PG.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SINT ALIQUAE PASSIONES DIFFERENTES SPECIE, IN EADEM POTENTIA,
NON CONTRARIAE AD INVICEM
III Sent., dist. XXVI, qu. i, art. 3; _Z)e Verit,, qu. xxvi, art. 4; II Ethic, lect. v.

»D QUARTUM sic pROCEDiTUR. Vidctur quod ad invicem : quin potius unum est causa alterius.
non possint in aliqua potentia esse pas- Ergo sunt aliquae passiones eiusdem potentiae
'siones specie diflferentes, et non contra- quae diflferunt ? specie, nec sunt contrariae. ^

^riae ad invicem. Passiones enim animae
differunt secundum obiecta. Obiecta autem pas-
sionum animae sunt bonum et malum, secundum
quorum differentiam passiones habent contrarie-
tatem. Ergo nullae passiones eiusdem potentiae,
non habentes contrarietatem ad invicem, diflferunt
specie.
2. Praeterea, diflferentia speciei
secundum formam. Sed omnis diflferentia secun-
dum formam, est secundum aliquam contrarieta-
tem, ut dicitur in X Metaphys. * Ergo passiones
s.Th.iect.x.-
Did.hb.ix.cap.
Did.Iib.IX — '
Respondeo dicendum quod passiones diflferunt
secundum activa, quae sunt obiecta passionum
animae. Diflferentia autem activorum potest attendi
dupliciter: uno modo, secundum speciem vel na-
turam ipsorum activorum, sicut ignis diflfert ab
aqua; alio modo, secundum diversam virtutem
activam. Diversitas autem activi vel motivi quan-
est diflferentia tum ad virtutem movendi, potest accipi in passio-
nibus animae secundum similitudinem agentium
naturalium. Omne enim movens trahit quodam-
modo ad se patiens, vel a se repellit. Trahendo

quidem ad se, tria facit in ipso. Nam primo qui-

VIII, n. 2, 3. gjyg(jgjjj potentiae quae non sunt contrariae, non
difl^erunt specie. dem, dat ei inclinationem vel aptitudinem ut in
3. Praeterea, cum omnis passio animae con- ipsum tendat: sicut cum corpus leve, quod est
sistat in accessu vel recessu ad bonum vel ad sursum, dat levitatem corpori generato, per quam
malum, necesse videtur quod omnis diflferentia habet inclinationem vel aptitudinem ad hoc quod
passionum animae sit vel secundum diflferentiam sit sursum. Secundo, si corpus generatum est extra

boni et mali "; vel secundum diflferentiam acces- locum proprium, dat ei moveri ad locum. Tertio,
sus et recessus vel secundum maiorem vel mi-
; dat ei quiescere, in locum cum pervenerit: quia
norem accessum aut recessum. Sed primae duae ex eadem causa aliquid quiescit in loco, per quam
diflferentiae inducunt contrarietatem in passioni- movebatur ad locum. Et similiter intelligendum
• Art. 2.
bus animae, ut dictum est *. Tertia autem diflfe- est de causa repulsionis.
rentia non diversificat speciem quia sic essent : In motibus autem appetitivae partis bonum ,

infinitae species passionum animae. Ergo non habet quasi virtutem attractivam, malum autem
virtutem repulsivam. Bonum ergo primo quidem^
"^
potest esse quod passiones eiusdem potentiae ani-
mae diflferant specie, non sint contrariae.
et in potentia appetitiva causat quandam inclinatio-
Sed contra, amor gaudium diflferunt specie,
et nem, seu aptitudinem, seu connaturalitatem ad bo-
et sunt in concupiscibili. Nec tamen contrariantur num quod pertinet ad passionem amoris *. Cui per
:
• d. 102.

a) et mali. - vel mali PHKa. - Pro et recessus, vel recessus PHpI fl) differunt. - non differunt BGIpACEFH.
eta; differentiam sccundum oni. K. - Pro vel minorem, et mino-
. . .
Y) primo quidem. - primo modo ed. a, primo P.
rem EI. - Pro aut recessum, vel recessum PEKa.
 QUAESTIO XXIII, ARTICULUS IV 177

contrarium respondet odiiim, ex parte mali. - Se- tio. Respectu autem mali nondum iniacentis, est
cundo, si bonum sit nondum habitum, dat ei mo- timor et audacia. Respectu autem boni adepti,

tum ad assequendum bonum amatum: et hoc non est aliqua passio in irascibili: quia iam non
pertinet ad passionem desiderii vel concupiscen- habet rationem ardui, ut supra * dictum est. Sed Art. praeced.

tiae. Et ex opposito, ex parte mali, est fuga vel ex malo iam iniacenti, sequitur passio irae.
abominatio. - Tertio, cum adeptum fuerit bonum, Sic igitur patet quod in concupiscibili sunt tres
dat appetitus quietationem quandam in ipso bono coniugationes passionum: scilicet amor et odium,
adepto et hoc pertinet ad delectationem vel gau-
:
desiderium et fuga, gaudium et tristitia. Similiter
dium. Cui opponitur ex parte mali, dolor vel tri- in irascibili sunt tres: scilicet spes et desperatio,
stitia. timor et audacia, et ira, cui nulla passio opponi-
In passionibus autem irascibilis, praesupponitur tur. Sunt ergo omnes passiones specie differen-
quidem aptitudo vel inclinatio ad prosequendum tes undecim , sex quidem in concupiscibili , et
bonum vel fugiendum malum, ex concupiscibili, quinque in irascibili; sub quibus omnes animae
quae absolute respicit bonum vel malum. Et re- passiones continentur *. 979-

spectu boni nondum adepti, est spes et despera- Et per hoc patet responsio ad obiecta.

Commentaria Cardinalis Caietani

ARTicuLO tertio omisso, circa quartum, dubium occurrit futurum, illud enim movet ad tristitiam, hoc ad timorem;
quadruplex. Primum est, quid intendat Auctor per il- unde ostenditur quod illud habet virtutem activam ad in-
lam distinctionem factam in littera de differentia activorum ferendam illam passionem hoc ad inferendam istam - ita
, :

dupliciter, primo, secundum naturam, secundo, secundum quod ex qua apprehenditur, eadem res
ipsa diversa ratione
virtutem. Virtus enim naturae effectus est. habet diversam virtutem movendi appetitum. Et hoc in-
Secundum est quod Auctor digreditur. Proponit enim tendit littera, volens quod passiones non distinguuntur pe-
differentiam activi secundum virtutem, et tamen non decla- nes distinctionem naturarum agentium, sed virtutum, quae
rat nisi differentiam effectus, prout scilicet datur coaptatio, ad differentias apprehensionis spectant. Obiectum namque
motus et quies. Immo potius declarat, cum differentia effe- appetitus non est res, sed res apprehensa. Et propterea dif-
ctus, identitatem activae virtutis, cum dicit: quia ex eadem ferentia formalis passionum non solum ex distinctione rei,
causa aliquid quiescit in loco, per quam movebatur ad sed distinctione rei ut apprehensa, constat. Et hinc habes
locum. quod passio odii et irae et simihum, non diversificantur
,

'
Tertium est, cum in naturalibus sufficiat inclinatio ad specie ex diversitate malorum, puta mortis, verberis, car-
conveniens ad dissonandum ab inconvenienti, ut patet in ceris, etc: differentia enim naturarum materialiter, et non

gravibus et levibus - levitas enim ignis est ei ratio conso-

: formaliter concurrit. - Utrum autem diversitas naturarum
nandi loco sursum, et dissonandi a deorsum; et similiter diversificet habitus harum passionum seu ipsas in genere
motus sursum est petitio sursum, et fuga a deorsum; et moris, inferius * examinabitur. Qu. Lx, art. 5.

similiter quies sursum sufficit ei ad ponendam quietem III, Ad secundum dubium * dicitur quod in agentibus Cf. num. I.

deorsum violentam: - cur, inquam, in naturalibus sufficit naturalibus est considerare duo scilicet inquantum agunt, :

unitas, et in animalibus requiritur pluralitas? cum e converso
deberet esse , quia quae dispersa sutit in inferioribus, unita
sunt in superiori. Unde non videtur quod amor et odiura
sint duae passiones: sed unamet passio est amor respectu
boni, et respectu sui contrarii, differens secundum
odium
respectum ad diversa; sicut in naturalibus levitas est amor
sursum, et odium deorsum, et sic de aliis. - Et hoc videtur
et inquantum attrahunt. Et si quidem consideremus inquan-
tum agunt, sic patet quod idem generativum corporis levis,
eodem modo se habens, et unica actione, dat omnia: dando
siquidem ei naturam, dat consequenter levitatem, et motum
ad locum absentem, et quietem in praesenti. Sed si con-
sideremus inquantum attrahunt, sic vis generativa natura-
liter, quae est sursum, aliter et aliter se habens ad cor-

rationabile: quia eadem ratione aliquis appetit unum con- pus, trahit: nam absolute trahit per modum coaptantis; ut
trariorum, et odit aliud; et quanto alterum intenditur, tanto absens vero, per motum; ut praesens vero, per quietem. In
etiam alterum crescit; ita quod congeneratio et coaugmen- agentibus vero in alia * quatenus apprehensa sunt, agere et '
anima ed. 1514.

tatio et concorruptio identitati attestantur. attrahere simul concurrunt: ita quod bonum apprehensum
Quartum est, quomodo malum causet depulsive cum : absolute, infert passionem amoris,^et sic trahit per amorem;
omne agens producat sibi simile, ac per hoc, trahat pa- et apprehensum ut futurum, infert passionem desiderii, qui
tiens ad sui participationem. Unde sicut bonum causat ad est ut motus ad se, et sic trahit per motum; et apprehensum
se, ita malum. ut praesens, infert passionem delectationis, et sic trahit per
II. Ad
priroum dubium dicitur quod activa possunt quietem. Unde si vis generativa, sursum manens , diversis
distingui dupliciter. Primo, secundum differentias ipsarum dispositionibus se habens ad corpus mobile, actionibus dis-
naturarum agentium: et haec distinctio est clara. Alio modo, tinctis illa tria daret, curreret plene similitudo.
au- Nunc
secundum differentias virtutum activarum: et haec est ob- tem, quia non sic est, Auctor non
sed usus est digressus,
scura. Ad cuius evidentiam, scito quod activa dupliciter est similitudine agentis naturalis, inquantum attrahit, ut in
inveniuntur: scilicet in esse naturae, et in esse apprehenso. littera manifeste dicitur, et inquantum triplex effectus in
In. agentibus in esse naturae, manifestum est quod distin- patiente fit; ut sic distinctionem passionum in anima di-
ctio eorum secundum naturas est alia a distinctione eorum sceremus.
secundum virtutes elementa enim et animalia alia distin-
: Et si .horum duorum dubiorum solutiones diligenter
ctione distinguuntur secundum naturas eorum, et alia se- notaveris, videbis quomodo est eadem, et quomodo diversa
cundum virtutes eorum, licet istae oriantur ex illis. In agen- ratio appetibilis seu finis, ut tendatur in
ipsum, et quiesca-
tibus autem quia apprehensa, distinctio naturarum patet, tur in eo. Est enim eadem secundum naturam, et diversa
cum cibus talis, differens ab illo alio secundum speciem, secundum virtutem: quod est esse eandem materialiter, et
apprehensus movet appetitum. Distinctio autem secundum diversam formaliter, respectu passionum. Amor enim, desi-
virtutem est secundum diversam rationem apprehensionis. derium et gaudium, respectu eiusdem, non materiaHter, sed
Ita quod eadem res secundum naturam, diversimode appre- formaliter distinguuntur. Quod esse non posset ex obiecti
hensa - non qualicumque diversitate, sed diversitate boni-
: natura : neque ex obiecti conditionibus, puta praesentia vel
tatis vel malitiae, praesentis vel futurae vel absolute, ut absentia, et huiusmodi, si se haberent in anima sicut ap-
•Cf.qu.xxv, sqq. passionum * patebit;
inferius in distinctione et tractatu alia proximatio perfectior vel imperfectior in naturahbus acti-
enim ratione movet malum praesens apprehensum, et alia vis; haec enim non variant effectum specifice, ut patet.

SuJiMAE Theol. D. Thomae T. III. - 23

¥
 178 QUAESTIO XXIII, ARTICULUS IV
Unde haec perspicaciter considerasset Scotus, in Tertio,
si VI. Circa segregationem passionum in eodem quarto
dist. XXVI,hanc improbatam nunc phantasiam non dixisset. articulo factam, dubium occurrit, primo, ad hominem:
* Cf. num. I. IV. Ad tertium dubium * dicitur quod, sicut anima est quia ipsemet Auctor, in III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 2,
supra naturam, ita modus tendendi in contraria in anima- ad 3 et 5, ponit delectationem esse etiam passionem ira-
libus, est supra modum quo natura se habet. Est autem scibilis,
modus naturae, ut non nisi sequendo conveniens, dissonet Scotus quoque, in III Sent.,
xxxiv, ponit tristitiam
dist.
ab inconvenienti: ita quod non respicit conveniens et in- esse etiam passionem assignans differentiam inter
irascibiJis,
conveniens secundum seipsa, sed tantum prosequendo con- tristjtiam irascibilis et concupiscibilis, quia ista cum restri-
veniens. Ignis enim, prosequendo suam calefactionem, de- ctione organi, illa cum accensione sanguinis. Et probat di-
struit frigus : et motus sursum relinquit deorsum, et trahit versitatem earum, quia si offendens offeratur ut impossibile
secura violenter aliquid minus grave. Et radix huius est repeUi, causatur maior tristitia in concupiscibih; et tamen
quia natura est determinata ad unum quia inclinat et : non causatur proprie ira, et consequenter nec tristitia ira-
•Part.i, qu. xLi, operatur quia est, ut alibi * declaravimus. Anima autem scibilis, cura qua est ira appetendo vindictam, et postmo-
art. 2, Comment.
'^ ^ j-..
. .^ j ,

num.vi sqq. sensitiva, quae operatur quia apprehendit, non ad unum dura cum delectatione propria exercens illam.
determinata est, sed iuxta differentiam contrarietatemque VII. Ad hoc breviter dicendum est quod, nisi aequivoce
apprehensorum, ipsa contraria secundum se respicit. Ac per loquamur, segregatio in littera facta servanda est. Amor
hoc, non sufficit animali amor convenientis pro odio dis- enim et desiderium, et delectatio et tristitia, et si quid est
convenientis sed utrumque seorsum, ordinate tamen, exigit,
: eiusmodi, si sumantur pro naturahbus dissonantiis vel con-
ut animaliter appetitus eius se habeat ad contraria. Sicut sonantiis potentiarum vel actuura et huiusmodi, aequivoce
enim oportuit ad hoc quod animaliter appeterentur etiam dicuntur de eisdem ut sunt passiones animales. Et prirao
naturalia, ut alimenta, inesse animalibus appetitum eorum quidera modo, coramunes sunt omnibus potentiis: et forte
qui sit actus elicitus puta desiderium et delectatio ani-
,
hoc raodo intellectura est in locis allegatis in oppositum.
malis consequens ita oportuit ad hoc quod animaliter ani-
; Secundo autera modo, propriae sunt concupiscibilis quae
mal se habeat, appetendo, ad contraria, ut in ipsa secun- hac enumerantur; et propriae irascibilis quae ei
in littera
dum seipsa tendat. Neque hoc est degenerare a natura, sed tribuuntur.
elevari supra illam. Quod quis dicat auctores hos de aniraalibus passioni-
si

Et cum dicitur quod dispersa inferius sunt unita supe- bus in praedictis locis loqui, nolo contendere, quia rationa-
rius, verum est, ceteris paribus. Non sic autem est in pro- biliter loqui videtur. Sed dicara quod divus Thomas mutavit
posito. Tendere in contraria secundum se, et tendere in in melius sententiam, dum in hoc libro oppositura docuit,
ea solum prosequendo sibi conveniens, non sunt paria: sed ut inferius in qu. xxxn, art. 6, ad 3, patet, delectationera de
primum est longe maius, quia per se adaequat ipsa con- ipso vincere, quara ohm tribuit irascibih, ponens cum aliis
traria; secundum vero alterum per accidens respicit. Et ideo delectationibus concupiscibihs. Et vere sic ratio poscit: ut
non est mirum, si plura exigit: iam enim patet ex para- sicut vis quaelibet animae toti deservit, ita vis delectabilis et
*
* Cap. XII, n.
3 bola dispositi ad sanitatem in II de Caelo et Mundo ,
,
desiderativa. Neque enim conveniens secundum tactum, cau-
"^
Ivui. ' '
quod in noSiliori gradu consistit egens pluribus auxiliis ad
' sat delectationem in concupiscibili, et conveniens secundum
maius, quam paucis ad minus. auditura, non: omne enira delectabile secundum quemcum-
Nec est verum quod amor et odium congenerentur et que sensum, immo etiam secundum aestiraationem et ,

coalescant et condesinant, formaliter. Cum enim amor cau- quaracumque sensitivara virtutera, causat delectationera in
setur ex bono apprehenso, stat bonum aliquod saepius ap- concupiscibili, qua sola aniraal natum est forraaliter delectari
prehendi, et multum amari, absque consideratione contrarii: aniraaliter de quocumque sibi coniuncto bono; sicut sola
unde fit et crescit amor formaliter, et non fiet nec crescet irascibili natum est vindicare de quocumque coniuncto malo.

odium formaliter, sed virtualiter tantum, seu in sui radice, Ad Scotum autem dico quod, cura passio aniraae in
scilicet in oppositi. Manifestum autem hoc videtur
amore actu suo, et in raotu raateriah, sit conformis, ita quod si
in delectabili contemplationis, carente contrario et in as- ; passio consistit in accessu, raotus quoque illius corporalis
suetis delectabilibus nunquam de contrariis cogitantibus.
, est accessorius, et si consistit in recessu motus quoque ,

Eadem autem ratione, non formaliter, sed virtualiter, unum illius consistit in retractione et constet quod tristitia con-
;

contrariorum appetitur et reliquum refutatur quoniam

, : sistit in retractione; consequens est quod raotus corporalis

alteri formaUs ratio est bonum, alteri malum, et amatum tristitiae consistat in retractione. Unde et contra philoso-

bonum est radix repellendi mali contrarii. phiam est duplex tristitiae organumj et quod tristitia ex
• Cf. num. i.
V. Ad quartum dubium * dicitur quod differentia inter accensione ,
quam constat in accessu consistere , causetur
activa quia sunt, et activa quia apprehensa, solvit quae- materialiter. Et Scotus videtur deceptus a seipso, quia no-
stionem. Activa enim quia sunt, cum sint determinata ex luit verba Aristotehs in Rhetoricae * inteUigere, dicentis
II

natura propria ad producendum illi simile, non possunt quod ira est cum et quod ira viri quasi mel *.
tristitia, * Cap. n, n. 1.

nisi ad se trahendo per viam assimilationis agere, sive bona Passiones enim irascibilis incipiunt a passionibus concupi- ' ibid. n. 2.- cf.

sive mala sint illis in quae agunt. Activa vero quia ap- scibihs, et in eas terminantur: et propterea ira incipit a lib.Tviii, TCrs!

prehensa, quia apprehensio ad bonum animalis ordinatur tristitia, et terrainatur in delectationera. - Ratio autera pro- '"S' ""•

(datur enim vis tam apprehensiva quam appetitiva animali bans distinctionem dolorum, risu digna videtur. Ut enira
propter bonum ipsius animalis), activa sunt, non ad se, sed patet ab Aristotele ibidera, et Avicenna in Sexto Natura-
ad animal ipsum trahendo. Unde causant in animali id lium *, quando nocetur alicui ita quod irapossibilis apparet * Ai. deAnima,
^"^' ^^' "''
quod convenit animali in ordine ad tale obiectum, et non ultio, tristitia magna quidem est, et sola, idest non causans '

idquod convenit tali obiecto. Unde malum apprehensum iram: quia non causatur ira sine spe puniendi. Ex hoc
non causat in animali motum ad se, sed a se: hoc enim autem arguere, Ergo, quando causatur ira, est alia tristitia,
est causare conveniens animali in proportione ad tale obie- cum qua puerile videtur. Hoc enim nihil aliud
est ira,

ctum. Propter quod, sicut bonum apprehensum diversimode infert, nisi: Ergo
sola tristitia non causat iram. Et hoc est
agit in animal attrahendo, per consonantiam vel motum verura quia requiritur etiam spes ultionis. Est enim ira,
:

vel quietem; ita malum apprehensum depellendo, dissonan- ut inferius * patebit, et ex definitione AristoteUs ibidem ** • Qu. xlvi, an. i.

tiam, fugam et inquietudinem. patet, ex multis resultans passionibus.

-o.*-<>.^.<->o—
 :

QUAESTIO XXIV, ARTICULUS I 179

9UAESTIO VIGESIMAQUARTA
DE BONO ET MALO IN ANIMAE PASSIONIBUS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de bono malo Secundo utrum omnis passio animae sit mala
D et :

'circa passiones animae 3 * moraliter.

* Cf. qu. XXII,

Introd. Tertio: utrum omnis P passio addat, vel dimi-

Et circa hoc quaeruntur quatuor.
nuat, ad bonitatem vel malitiam actus.
Primo: utrum bonum et malum morale possit Quarto : utrum aliqua passio sit bona vel mala
in passionibus animae inveniri. ex sua specie.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BONUM ET MALUM MORALE POSSIT IN PASSIONIBUS ANIMAE INVENIRI
II Sent., dist. xxxvi, art. 2; De Malo, qu. x, art. i, ad i; qu. xii, art. 2, ad i; art. 3.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod dam non est in eis bo-
irrationalis appetitus, sic
nulla passio animae sit bona vel mala num vel malum
morale, quod dependet a ratione,
moraliter. Bonum enim et malum mo- ut supra * dictum est. Si autem considerentur *Qu.xviii,art.5

rale est proprium hominis: tnores enim secundum quod subiacent imperio rationis et vo-
proprie diciintur humani, ut Ambrosius dicit, su- luntatis, sic est in eis bonum et malum morale.
In Prologo. per Lucam *. Sed passiones non sunt propriae Propinquior enim est appetitus sensitivus ipsi

hominum, sed sunt etiam aliis animalibus com- rationi et voluntati, quam membra exteriora; quo-
munes. Ergo nulla passio animae est bona vel rum tamen motus et actus sunt boni vel mali
mala moraliter. moraliter, secundum quod sunt voluntarii. Unde
2. Praeterea, bonum vel malum hominis est multo magis et ipsae passiones, secundum quod
secundum rationem esse , vel praeter rationem sunt voluntariae, possunt dici bonae vel malae
iv cap. de Div. Nom.
* moraliter. Dicuntur autem voluntariae vel ex eo
•S.Th.lect.xxii.
esse "<, ut Dionysius dicit,
Sed passiones animae non sunt in ratione, sed quod a voluntate imperantur, vel ex eo quod a
Qu. xxii, art. 3. in appetitu sensitivo, ut supra * dictum est. Ergo voluntate non prohibentur.
non pertinent ^ ad bonum vel malum hominis, Ad primum ergo dicendum quod istae passiones
quod est bonum morale. secundum se consideratae, sunt communes homi-
* Cap. V, n. 3. Praeterea, Philosophus dicit, in II Ethic. *,
3. nibus et aliis animalibus: sed secundum quod a
S. Th. lict. V.

quod passionibus neque laudamur neque vitupe- ratione imperantur, sunt propriae hominum ^. ^

ramur. Sed secundum bona et mala moralia, lau- Ad secundum dicendum quod etiam inferiores
damur et vituperamur. Ergo passiones non sunt vires appetitivae dicuntur rationales, secundum
bonae vel ^ malae moraliter. quod participant aliqualiter rationem *, ut dicitur D. 231.

Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV in I Ethic. * Cap.

S.Th.
XIII, n. 15.
lect. XX.

Cap. VII.
de Civ. Dei *, de passionibus animae loquens: Adtertium dicendum quod Philosophus dicit
Mala sunt ista, si malus est amor; bona, si quod non laudamur aut vituperamur secundum
bonus. passiones absolute consideratas sed non i re- :

Respondeo dicendum quod passiones animae
dupliciter possunt considerari uno modo, secun-
dum se; alio modo, secundum quod subiacent
imperio rationis et voluntatis. Si igitur secundum
se considerentur, prout scilicet sunt motus qui-
movet quin possint fieri laudabiles vel vitupera-
: biles secundum quod a ratione ordinantur. Unde
subdit: Non enim laudatur aut vituperatur qui
timet aut irascitur, sed qui aliqualiter, idest se-
cundum rationem vel praeter rationem.

a) animae. — Om. codices. circa hoc om. ABCDEHIL. s) vel.- nec codices.
P) omnis. - Om. codices. i^) hominum. — hominibus P. Circa editionem a, vWeJPraefationera.
- Om. codices. non. - hoc non E.
Y) esse. 7i)

3) pertinent. — pertinet Pj. Pro vet, et ABCDFGHIL.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA titulum quaestionis vigesimaequartae, adverte quod, sunt passiones. Quae voluntariae dupliciter sunt, sicut alii

Qu. VI sqq. quia superius * tractatum fuit de actibus propriis homi- exteriores actus, ut in calce corporis primi articuli dicitur.
nis, modo vero de communibus; ideo duos tractatus de bo- Quod intellige secundum doctrinam superius * datam, quod Qu. VI , art. 3.

nitate et malitia morali actuum extra voluntatem, oportuit scilicet tunc imputatur, quando potest et debet eam prohi-
Qu. XX. facere. Et superius * quidem quoad actus proprios homini bere, et non prohibet.
nunc vero quoad actus communes homini et aliis, quales
 , "

i8o QUAESTIO XXIV, ARTICULUS II

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM OMNIS PASSIO ANIMAE SIT MALA MORALITER
Infra, qu. Lix, art. 2; De Malo, qu. xii, art. i.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod nes animae a motibus voluntatis, secundum hoc
omnes passiones animae sint malae mo- quod passiones animae sunt in appetitu sensitivo,
raliter. Dicit enim Augustinus, IX de Civ. simplices autem motus
voluntatis sunt in intelle-
^^p- '"•
^S^^%^Dei *, quod passiones animae quidam ctivo ; sed omnem
rationabilem motum appetiti-
vocant morbos vel perturbationes animae. Sed vae partis vocabant voluntatem, passionem au- "< ^

omnis morbus vel perturbatio animae est aliquid tem dicebant motum progredientem extra limites
malum moraliter, Ergo omnis passio animae mo- rationis, Et ideo, eorum sententiam sequens, Tul-
raliter mala est. lius, in III libro de Tusculanis Quaestionibus *, ' ^^-
• De Fide
lib. 11,
Orth.,
cap. XXII.
2. dicit * quod opera-
Praeterea, Damascenus omnes passiones vocat animae morbos. Ex quo
a tio quidem qui secundum naturam motits est,
" argumentatur quod qui morbosi sunt, sani non
passio vero qui praeter naturam. Sed quod est sunt; et qui sani non sunt, insipientes sunt. Unde
praeter naturam in motibus animae, habet ratio- et insipientes insanos dicimus,
Lib. eit., cap. nem peccati et mali moralis: unde ipse alibi * dicit Peripatetici vero omnes motus appetitus sensi-
quod diabolus versus est ex eo quod est secun- tivi passiones vocant, Unde eas bonas aestimant,
dum naturam in id quod est praeter naturam.
, cum sunt a ratione moderatae; malas autem, cum
Ergo huiusmodi passiones sunt malae moraliter. sunt praeter moderationem rationis, Ex quo patet
3. Praeterea, omne quod inducit ad peccatum, quod Tullius, in eodem libro * Peripateticorum
,
Gap. X.

habet rationem mali. Sed huiusmodi passiones
inducunt ad peccatum unde Rom. vii * dicuntur
: sionum, inconvenienter improbat, dicens quod
* Vers. 5.
passiones peccatorum. Ergo videtur quod sint
malae moraliter.
Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV
Cap. IX. de Civ. Dei. *, quod rectus amor omnes istas af-
fectiones rectas habet. Metuunt enim peccare, cu-
piunt perseverare, dolent in peccatis gaudent in
operibus bonis.
Respondeo dicendum quod circa hanc quaestio-
nem diversa fuit sententia Stoicorum et Peripa-
teticorum: nam Stoici dixerunt
esse malas ; Peripatetici vero dixerunt passiones
moderatas esse bonas. Quae quidem
'
licetmagna videatur secundum vocem tamen
secundum rem vel nulla est, vel parva, si quis
utrorumque intentiones consideret. Stoici enim
non discernebant inter sensum et intellectum; et
per consequens nec inter intellectivum appetitum
P et sensitivum. Unde non P discernebant passio-
S
sententiam, qui approbabant ^ mediocritatem pas-
omne malum, etiam mediocre, vitandum est: nam
sicut corpus , etiamsi mediocriter aegrum est ^
sanum non est; sic ista mediocritds morborum vel
passionum animae, sana non est Non enim pas-
siones dicuntur morbi vel perturbationes animae,
,
nisi cum carent moderatione rationis,
Unde patet responsio ad primum.
Ad secundum dicendum quod in omni passione
animae additur aliquid, vel diminuitur a naturali
omnes passiones motu cordis, inquantum cor intensius vel remis-
sius movetur, secundum systolen aut diastolen:
differentia, et secundum hoc habet passionis rationem. Non
, tamen oportet quod passio semper declinet ab
ordine naturalis rationis.
Ad tertium DicENDUM quod passiones animae,
inquantum sunt praeter ordinem rationis, incli-
nant ad peccatum: inquantum autem sunt ordi-
natae a ratione, pertinent ad virtutem.

a) qui. - quae PABCEFGHKLpD, om. 1 ; altero loco quae PBEF bant CDK qua approbant F, quia appropriabant H quae approba-
, ,

GHIKL. Cf. Damascenura. bat sB. - Pro mediocritatem, mediocritates codices.

P) non. - et l, nec P. e) etiamsi mediocriter aegrum est. - etiam mediocriter aegrum

Y) passionem.
-
passiones PG. est AH, etiam mediocriter aegrum P.
3) qui approbabant. - quia approbabant AGIL(pB?), quia appro-

Commentaria Cardinalis Caietani

IN responsione ad secundum secundi articuli, restat adhuc Sed quia hoc videtur esse per accidens , propter inci-
dubium. Quoniam si omnis praeternatu-
passio est cum dentia scilicet, ideo melius dicitur ex parte rationis: quia
ralitate aliqua motus cordis, ergo omnis passio nocet na- scilicetrecta ratio dictat quod, propter aliquod bonum,
turae. Ac per hoc, ex genere suo est mala moraliter, quando corpori etiam nocumentum inferatur. Et propterea sicut,
est voluntaria. absque malitia morali, actus exteriores, puta ambulatio, mo-
Ad hoc dicitur dupliciter. Primo, ex parte corporeae na- tus manuum et corporis in bello et in variis exercitiis, fiunt
turae, quod, licetomnis passio exeat limites naturalis mo- cum ampliori motu quam esset naturalis, et cum laesione
tus, non tamen omnis passio nocet, aut habet aliquid prae- corporis ita absque morali malitia eligitur praeternaturalis
;

ter naturam quia hoc consonat naturae ut quandoque

: , motus cordis per actus appetitus sensitivi, pro aliquo op-
motus cordis varietur. portuno exercendo, puta pro vindicta, pro compassione, etc.
 :

QUAESTIO XXIV, ARTICULUS III 181

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM PASSIO ADDAT, VEL DIMINUAT, AD BONITATEM VEL MALITIAM ACTUS

De Verit., qu. xrn, art. 7; De Malo, qu. iii, art. 11; qu. xii, art. i.

>D sic PROCEDiTUR. Videtuf quod

TERTiUM quanto ad plura quae homini conveniunt, derivari
passio quaecumque semper diminuat potest. Unde nullus dubitat quin ad perfectionem
Me bonitate actus moralis. Omne enim moralis boni pertineat quod actus exteriorum
^jquod impedit iudicium rationis, ex quo membrorum per rationis regulam dirigantur. Un-
dependet bonitas actus moralis, diminuit per con- de, cum appetitus sensitivus possit obedire ra-
sequens bonitatem actus moralis. Sed omnis pas- tioni , ut supra * dictum est ad perfectionem ,
' Q"- »"i, an.

sio impedit iudicium rationis: dicit.enim Sallu- moralis sive humani boni pertinet quod etiam
•Inprincip. orat.
Caesaris.
stius, in Catilinario * Omnes hotnines qui de re-
: ipsae passiones animae sint regulatae per ratio-
bus dubiis consultant, ab odio, ira, amicitia atque nem.
misericordia vacuos esse decet. Ergo omnis passio Sicut igitur melius est quod homo et velit bo-
diminuit bonitatem moralis actus. num, et faciat exteriori actu ; ita etiam ad per-
2. Praeterea, actus hominis, quanto est Deo fectionem boni moralis pertinet quod homo ad
similior, tanto est melior: unde dicit Apostolus, bonum moveatur non solum secundum volunta-
• Vers. i.
Ephes. V * Estote imitatores Dei, sicut filii ca-
: tem, sed etiam secundum appetitum sensitivum;
rissimi. Sed Deus et sancti angeli sine ira pu- secundum illud quod in Psalmo lxxxiii * dicitur: * vers. 3.

niunt, sine miseriae " compassione subveriiimt; ut Cor meum et caro mea exultaverunt in Deum
Cap. V. Augustinus dicit, in IX de Civ. Dei *. Ergo est vivum, ut cor accipiamus pro appetitu intellectivo,
melius huiusmodi opera bona P agere sine pas- carnem autem pro appetitu sensitivo.
sione animae, quam cum passione. Ad primum ergo dicendum quod passiones ani-
3. Praeterea, sicut malum morale attenditur mae dupliciter se possunt habere ad iudicium
per ordinem ad rationem, ita et bonum morale. raionis. Uno modo, antecedenter. Et sic, cum
Sed malum morale diminuitur per passionem obnubilent iudicium rationis, ex quo dependet bo-
minus enim peccat qui peccat ex passione, quam nitas moralis actus, diminuunt actus bonitatem:
qui peccat ex industria. Ergo maius bonum ''•
laudabilius enim est quod ex iudicio rationis
operatur qui operatur bonum sine passione, quam aliquis faciat opus caritatis, quam ex sola pas-
qui operatur cum passione. sione misericordiae.- Alio modo se habent conse-
Sed contra est quod Augustinus dicit, IX de quenter. Et hoc dupliciter. Uno raodo, per mo-
Ibid.
Civ. Dei *, quod passio misericordiae rationi de- dum redundantiae quia scilicet, cum superior
:

servit, quando ita praebetur misericordia, ut iusti-
tia conservetur, sive cum indigenti tribuitur, sive
cum ignoscitur poenitenti. Sed nihil quod deser-
vit rationi, diminuit bonum morale. Ergo passio
animae non diminuit bonum moris.
Respondeo dicendum quod Stoici, sicut pone-
bant omnem passionem animae esse malam, ita
ponebant consequenter omnem passionem ani-
mae diminuere actus bonitatem: omne enim bo-
num ex permixtione mali vel
vel minus bonum. Et hoc quidem verum est,
fit
pars animae intense movetur in aliquid, sequitur
motum eius etiam pars inferior. Et sic passio exi-
stens consequenter in appetitu sensitivo, est si-
gnum intensionis voluntatis. Et sic indicat bonV
tatem moralem maiorem. - Alio modo, per mo-
dum electionis: quando scilicet homo ex iudicio
rationis eligit affici aliqua passione, ut promptius
operetur, cooperante appetitu sensitivo. Et sic
passio animae addit ad bonitatem actionis.
totaliter tollitur, Ad secundum dicendum quod in Deo et in an-
gelis non est appetitus sensitivus neque etiam ,

si dicamus passiones animae solum inordinatos membra corporea: et ideo bonum in eis non
motus sensitivi appetitus, prout sunt perturbatio- attenditur secundum ordinationem passionum aut
nes seu aegritudines. Sed si passiones simpliciter corporeorum actuum, sicut in nobis.
nominemus omnes motus appetitus sensitivi, sic Ad tertium dicendum quod passio tendens in
ad perfectionem humani boni pertinet quod etiam malum, praecedens iudicium rationis, diminuit
ipsae passiones sint moderatae per rationem. Cum peccatum: sed consequens aliquo praedictorum * ' inresp.adi.

enim bonum hominis consistat in ratione sicut modorum auget ipsum vel significat augmen-
, ,

in radice, tanto istud bonum erit perfectius, tum eius.

a) miseriae. — Om. codices. f) maius.

- minus PABCDFGHIK!.. Pro bonum sine, bonum cum
P) bona. - Om. PEF. sFH, sine P; pro cum, sine sFH.
 ;

l82 QUAESTIO XXIV, ARTICULUS IV

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ALIQUA PASSIO SIT BONA VEL MALA EX SUA SPECIE
II' 11", qu. CLviii, art. i; IV Sent., dist. xv, qu. 11, art. i, qu* i, ad 4;
L, qu. 11, art. 4, qu" 3, ad 3; De Malo, qu.x, art. i.
dist.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod tur, quod scilicet species actus vel passionis du-
nulla passio animae, secundum speciem pliciter considerari potest. Uno modo, secundum
suam, sit bona vel mala moraliter. Bo- quod est in genere naturae: et sic bonum vel
jnum enim et malum morale attenditur malum mofale non pertinet ad speciem actus vel
secundum rationem. Sed passiones sunt in appe- passionis. Alio modo, secundum quod pertinent
titu sensitivo et ita id quod est secundum ra-
: ad genus moris, prout scilicet participant aliquid
tionem, accidit eis. Cum ergo nihil quod est per de voluntario et de iudicio rationis. Et hoc modo
accidens, pertineat ad speciem rei; videtur quod bonum et malum morale possunt pertinere ad
nulla passio secundum suam speciem sit bona speciem passionis, secundum quod accipitur ut
vel mala. obiectum passionis aliquid de se conveniens ra-
2. Praeterea, actus et passiones habent spe- tioni, vel dissonum a ratione sicut patet de ve- :

ciem ex obiecto. Si ergo aliqua passio secundum recundia, quae est timor turpis; et de invidia,
suam " speciem esset bona vel mala, oporteret quae est tristitia de bono alterius. Sic enim per-
quod passiones quarum obiectum est bonum, bo- tinent ad speciem exterioris actus.
nae essent secundum suam speciem, ut amor, Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro-
desiderium et gaudium et passiones quarum; cedit de passionibus secundum quod pertinent
obiectum est malum, essent malae secundum ad speciem naturae, prout scilicet appetitus sen-
suam speciem, ut odium, timor et tristitia. Sed sitivus in se consideratur. Secundum vero quod
hoc patet esse falsum. Non ergo aliqua passio est appetitus obedit rationi iam bonum
sensitivus ,

bona vel mala ex sua specie. et malum rationis non est in ^ passionibus eius
3. Praeterea, nulla species passionum' est quae per accidens, sed per se.
non inveniatur in aliis animalibus. Sed bonum Ad secundum dicendum quod passiones quae in
morale non invenitur nisi in homine. Ergo nulla bonum tendunt, si sit verum bonum, sunt bonae:

passio animae bona est vel mala ex sua P specie. et similiter quae a vero malo recedunt. E con-
Sed contra est quod Augustinus dicit, IX de verso yero passiones quae sunt per recessum a
• Cap. V.
Civ. Dei *, quod misericordia pertinet ad virtu- bono, et per accessum ad malum, sunt malae.
•Cap.vn,n.i4.
S.Th. lect. IX.
tem. Philosophus etiam dicit, in II Ethic. *, quod Ad tertium dicendum quod in brutis animali-
verecundia Ergo aliquae pas-
est passio laudabilis. bus appetitus sensitivus non obedit rationi. Et
siones sunt bonae vel malae secundum suam tamen inquantum ducitur * quadam aestimativa
speciem. naturali, quae subiicitur rationi superiori, scilicet
Qu. I, art. 3,
J3; qu. Respondeo dicendum quod sicut de actibus di- divinae, est in eis quaedam similitudo moralis
art. 5, 6; qu, XX,
(

art. I.
;

ctum est *, ita et de passionibus diceridum vide- boni, quantum ad animae passiones.

a) suam. — aliquam suam P. Y) est in. - est ACDGlpH, inest E, est ex PLpFsH et a.

p) sua. - Om. P. 3) ducitur. - ducuntur E.

Commentaria Cardinalis Caietani

OMisso tertio articulo, in quarto notanda sunt duo, pro Et quod distinctum superius * est de bonitate ex obiecto et Ibid.

novitiis. Primum est quod, sicut nomina exteriorum ex fine, ita applicare memento proposito. Passiones enim
actuum sunt distincta sic quod aliqua significant actum ipsae ad ipsum morale bonum et malum se habent sicut
exteriorem ut terminatur ad aliquid dissonum rationi, ut exteriores actus.
furtum et adulterium; et aliqua ut terminatur ad aliquid Unde secundum propositum, in prin-
et in littera, et est
consonum rationi, ut orare Deum et subvenire pauperi , cipio corporis articuli, proponitur quod sicut de actibus,
et aliqua neutraliter, ut ambulare et loqui ita contingit in : ita de passionibus, - Et in calce dicitur Sic enim pertinent
:

passionibus. Quaedam enim significant passiones ut rationi
consonant, ut misericordia quaedam ut dissonant, ut invi-
;
ad speciem exterioris actus, scilicet bonum et malum mo-
raliter sic, idest ut obiecta. Ita quod ly pertinent non re-
:

dia;
quaedam neutraliter, ut tristitia. Et sicut de exteriori- spicit passiones ut subiectum locutionis, sed bonum et ma-
Qu. XX, art. i. bus actibus dictum est * quod sunt secundum se boni vel lum moraliter: et directe complet proportionalem doctri-
mali ex obiecto ita eodem modo intellige de passionibus.
, nam de actibus et passionibus.
 , : ,

QUAESTIO XXV, ARTICULUS I i83

QUAESTIO VIGESIMAQUINTA
DE ORDINE PASSIONUM AD INVICEM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de ordine passio- Secundo de ordine passionum concupiscibilis

:

*Cf. qu.xxii, In- num ad invicem *. ad invicem.

trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio de ordine passionum irascibilis ad in-
:

Primo de ordine passionum irascibilis ad pas-

: vicem.
siones concupiscibilis. Quarto : de quatuor principalibus passionibus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM PASSIONES IRASCIBILIS SINT PRIORES PASSIONIBUS CONCUPISCIBILIS
VEL E CONVERSO
lll Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3; qu. 11, art. 3, qu' 2; De Verit,, qu. xxv, art. Q.

)D PRIMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Quies autem, cum sit finis motus, est prior in
passiones irascibilis sint priores passio- intentione, sed posterior in executione. Si ergo
*nibus concupiscibilis. Ordo enim pas- comparentur passiones irascibilis ad passiones
^(sionum est secundum ordinem obiecto- concupiscibilis quae significant quietem in bono;
rum. Sed obiectum irascibilis est bonum arduum, manifeste passiones irascibilis praecedunt, ordine
quod videtur esse supremum inter alia bona. executionis,huiusmodi passiones concupiscibilis
Ergo passiones irascibilis videntur praeesse pas- sicut spes praecedit gaudium, unde et causat
sionibus concupiscibilis. ipsum, secundum illud Apostoli, Rom. xii *: Spe '
Vers. 12.

2. Praeterea, movens est prius moto. Sed ira- gaudentes. Sed passio concupiscibilis importans
scibilis comparatur ad concupiscibilem sicut mo- quietem in malo, scilicet tristitia, media est inter
vens ad raotum: ad hoc enim datur animalibus, duas passiones irascibilis. Sequitur enim timo-
'

ut toUantur impedimenta quibus concupiscibilis rem cum enim occurrerit malum quod timeba-
:

Qu. xxiii, art. prohibetur frui suo obiecto. ut supra * dictum est; tur, causatur tristitia. Praecedit autem motum
ad - Cf. Parl.
I,

I,
I.

qu. Lxxxi, art. removens autem prohibens habet rationem moven- irae : quia cum
ex tristitia praecedente aliquis ^
2.
*Cap. IV, n. 6. - tis, ut dicitur in VIII Physic* Ergo passiones ira- insurgit vindictam hoc pertinet ad motum
in ,

S. Th, lect. 8.
irae. Et quia rependere vicem malis, apprehen-
.

scibilissunt priores passionibus concupiscibilis.

3. Praeterea, gaudium et tristitia sunt passio- ditur ut bonum; cum iratus hoc consecutus fuerit,
nes concupiscibilis. Sed gaudium et tristitia con- gaudet. Et sic manifestum est quod omnis passio
sequuntur ad passiones irascibilis: dicit enim Phi- irascibilis terminatur ad passionem concupiscibilis
* Cap. 10. -
losophus, in IV Ethic. *, quod punitio quietat im- pertinentem ad quietem, scilicet vel ad gaudium
S.lli, lect. xiii.
.

petum irae , delectationem loco tristitiae faciens. vel ad tristitiam.

Ergo passiones concupiscibilis sunt posteriores Sed si comparentur passiones' irascibilis ad pas-
passionibus irascibilis. siones concupiscibilis quae important motum,
Sed contra, pas.siones concupiscibilis respiciunt sic manifeste passiones concupiscibilis sunt prio-
bonum absolutum passiones autem irascibilis re-
: res: eo quod passiones irascibilis addunt supra
spiciunt bonum contractum, scilicet arduum. Cum passiones concupiscibilis; sicut et obiectum ira-
igitur bonum simpliciter sit prius quam bonum scibilis addit supra obiectum concupiscibilis ar-
contracturh, videtur quod passiones concupisci- duitatem sive difficultatem. Spes enim supra de-
bilissint priores passionibus " irascibilis. siderium addit quendam conatum et quandam ,

Respondeo dicendu.m quod passiones concupi- elevationem animi ad consequendum bonum ar-
scibilis ad plura se habent quam passiones irasci- duum. Et similiter timor addit supra fugam seu
bilis. Nam in passionibus concupiscibilis invenitur abominationem ,
quandam depressionem animi
aliquid pertinens ad motum, sicut desiderium ; et propter difficultatem mali.
aliquid pertinens gaudium et
ad quietem , sicut Sic ergo passiones irascibilis mediae sunt in-
tristitia. Sed non inve-
in passionibus irascibilis ter passiones concupiscibilis quae important mo-
nitur aliquid pertinens ad quietem sed solum , tum in bonum vel in malum et inter passiones ;

pertinens ad motum. Cuius ratio est quia id in concupiscibilis quae important quietem in bono
quo iam quiescitur, non habet rationem difficilis vel in malo. Et sic patet quod passiones irasci-
seu ardui, quod est obiectum irascibilis. bilis et principium habent a passionibus concu-

o) sint priores passionibus. - adplura se habent quam passiones Pa. p) aliquis. - aliquid P.
 i84 QUAESTIO XXV, ARTICULUS II

piscibilis, et in passiones ^ concupiscibilis termi- Ad secundum dicendum quod removens prohi-

nantur. bens non est movens per se, sed per accidens.
Ad primum ergo dicendum quod illa ratio pro- Nunc autem loquimur de ordine passionum per
cederet, si de ratione obiecti concupiscibilis esset se. - Et praeterea irascibilis removet prohibens
aliquid oppositum arduo, sicut de ratione obiecti quietem concupiscibilis in suo obiecto. Unde ex
irascibilis est quod sit arduum. Sed quia obie- hoc non sequitur nisi quod passiones irascibilis
ctum concupiscibilis est bonum absolute ,
prius praecedunt passiones concupiscibilis ad quietem
naturaliter est quam obiectum irascibilis, sicut pertinentes.
commune proprio. De quibus etiam tertia ratio procedit.

Y) passiones.
— passionibus Pa,

Oommentaria Cardixialis Caietani

CiRCA titulum quaestionis vigesimaequintae, adverte quod tialia bona, quorum superius procul dubio esset naturaliter
praesens quaestio est de ordine naturae non hoc vel , prius ; sicut universaliter apparet in ceteris. Sed quia se
illo modo, sed simpliciter. Et quoniam in ordine naturae habent sicut commune et proprium, ideo, quamvis bonum
applicato ad generabilia, invenitur dupliciter aliquid prius arduum quid excellentius bono absolute, est tamen po-
sit

vel posterius, scilicet secundum intentionem, vel secundum sterius quia illud commune hoc proprium illud abso-
: , ;

executionem; ideo in littera utrumque traditur. lute, hoc contractum. Illud enim dicit bonum commune
II. In responsione ad primum primi articuli , adverte ad bonum in motu et bonum in quiete hoc tantummodo :

quod alia est distinctio proprii a proprio, et proprii a com- bonum in motu, ut in corpore articuli ostenditur.
muni. Commune enim non distinguitur contra proprium Cum autem audis obiectum concupiscibilis comparari
per aliquod positivum in se, quod non sit in proprio duo : ad obiectum irascibilis ut commune ad proprium et ad ,

autem disparata distinguuntur ab invicem suis positivis dis- plura se extendere *, etc. non intelligas se habere sicut uni-
:
* Vid. corp. in
princip.
tinctivis, quorum alterum unum, alterum reliquum consti- versale et particulare, ut animal et homo, hoc enim falsum
tuit. Unde quia bonum et bonum arduum se habent sicut est; sed scito se habere sicut motus simpliciter, de quo
commune et proprium, et non sicut duo propria ideo in ; est habitus libri Physicorum , et motus ad ubi, de quo
littera diciturquod ratio in oppositum allata, scilicet, Bo- est habitus libri de Caelo et Mundo. Bonum enim sensi-
num arduum est supremum bonum, haberet locum si bo- bile simpliciter, spectat ad concupiscibilem bonum autem :

num quod obiectum est concupiscibilis, aliquid oppositum sensibile determinatum ad arduitatem, spectat ad irascibi-
diceret idest si distingueretur contra bonum arduum ut
, lem. -Et sic omnia consonant: scilicet et distinctio obiecto-
quoddam aliud particulare seu proprium bonum sic enim ; rum ac potentiarum, et habitudo communis ad proprium,
diceret aliquid bono arduo oppositum, suum scilicet pro- et maior ambitus illius quam huius, ut patet in simili ad-
prium distinctivum. Tunc enim haberent se sicut duo par- ducto.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM AMOR SIT PRIMA PASSIONUM CONCUPISCIBILIS
Part. I, qu. xx, art. i ; infra, qu. xxvii, art. 4; lll Sent., dist. xxvii, qu. i, art. 3; IV Cont. Gent., cap. xix;
De Verit., qu. xxvi, art. 4; De Virtut., qu. iv, art. 3; De Div. Nom., cap. iv, lect. ix.

d secundum sic proceditur. Videturquod causantur : amor enim inhians habere quod ama-
amor non prima passionum concu-
sit tur, ciipiditas est; id autem habens, eoque fruens,
piscibilis. Vis enim concupiscibilis a con- laetitia est. Amor ergo est prima passionum con-
cupiscentia denominatur, quae est ea- cupiscibilis.
dem passio cum " desiderio. Sed denominatio fit Respondeo dicendum qudd obiectum ? concupi-
a potiori, ut dicitur in II de Anima *. Ergo con- scibilis sunt bonum et malum. Naturaliter autem
* Cap. IV, n. 15.
S.Th. lect. IX.

cupiscentia est potior amore. est prius bonum malo eo quod malum est pri-:

2. Praeterea, amor unionem quandam impor- vatio Unde et omnes passiones quarum
boni.
tat: est enim vis iinitiva et concretiva, ut Diony- obiectum est bonum, naturaliter sunt priores pas-
• s. Th. lect. IX. sius dicit, in iv cap. de Div. Nom. * Sed concu- sionibus quarum obiectum est malum, unaquae-
piscentia vel desiderium est motus ad unionem que sua ^ opposita: quia enim bonum
scilicet
rei concupitae vel desideratae. Ergo concupiscen- quaeritur, ideo refutatur oppositum malum.
tia est prior amore. Bonum autem habet rationem finis: qui quidem
3. Praeterea, causa est prior effectu. Sed de- est prior in intentione, sed est posterior in consecu-
lectatio est quandoque causa amoris quidam : tione ^. Potest ergo ordo passionum concupiscibilis
enim propter delectationem amant, ut dicitur in attendi vel secundum intentionem, vel secundum
•cap. m,iv. - VIII Ethic. * Ergo O prior amore.
delectatio est ^ consecutionem. Secundum quidem consecutio-
S.Th. lect. iii, IV. . _ ... ... _

Non ergo prima inter passiones concupiscibilis nem, illud est prius quod primo fit in eo quod
est amor. tenditad finem. Manifestum est autem quod omne
Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV quod tendit ad finem aliquem, primo quidem ha-
Cap. VII. - Cf.
cap. IX. de Civ. Dei*, quod omnes passiones ex amore bet aptitudinem seu proportionem ad finem, nihil

a) cum. - Om. ABCDFGIKLpH. Y) sua.

- passione addunt PsH et a.

P) obiectum. - obiecta Pa. - Pro sunt, est B. 3) consecutione. - executione PFIa.

 ; ;; ,: ,

QUAESTIO XXV, ARTICULUS II i85

enim tendit in finem non proportionatum se- ; delectatioquando vero non habetur, est deside-
:

cundo, movetur ad finem tertio, quiescit in fine; rium vel concupiscentia. Ut autem Augustinus
post eius consecutionem. Ipsa autem aptitudo sive dicit, in X de Trin. *, amor tnagis sentitur, cicm Cap. XII.

proportio appetitus ad bonum est amor, qui nihil eum prodit indigentia. inter omnes passio-Unde
aliud est quam complacentia boni; motus autem nes concupiscibilis, magis sensibilis est concupi-
ad bonum est desiderium vel concupiscentia scentia. Et propter hoc, ab ea denominatur po-
quies autem in bono est gaudium vel delectatio. tentia.
Et ideo secundum hunc ordinem, amor praecedit Ad secundum dicendum quod duplex est unio
desiderium, et desiderium praecedit delectatio- amati ad amantem. Una quidem realis, secundum
nem. - Sed secundum ordinem intentionis est , scilicet ^ coniunctionem ad rem ipsam. Et talis
e converso: nam delectatio intenta causat desi- unio pertinet ad gaudium vel delectationem, quae
derium et amorem. Delectatio enim est fruitio sequitur desiderium. - Alia autem est unio affe-
• D. 621. boni ^, quae quodammodo est finis * sicut et ctiva, quae est secundum aptitudinem vel pro- '^

ad
Qu.
3.
XI, art. ipsum bonum, ut supra * dicmm est. portionem prout scilicet ex hoc quod aliquid
:

Ad primum ergo dicendum quod hoc modo no- habet aptitudinem ad alterum et inclinationem
minatur aliquid, secundum quod nobis innotescit: iam participat aliquid eius. Et sic amor unionem
voces enim sutit signa intellectuum secundum , importat *. Quae quidem unio praecedit motum 105.

i ^Zi^^n. 2*- Philosophum *. Nos autem, ut plurimum, per effe- desiderii.

s. Th. lect. 11
ctum cognoscimus causam. Effectus autem amo- Ad tertium dicendum quod delectatio causat
ris, quando quidem habetur ipsum amatum, est amorem, secundum quod est prior in intentione.

s) boni. - Om. P. 7)) quae - quia secundum ABCDFGHILpE, secun-

est secundiim.
T^) scilicet. - Om. PFIKa. dum scilicet quod aliquid habet Pa. - prout om. H.

Commentai'ia Cardinalis Caietani

secundo articulo, adverte quam incongrue passionum proprium obiectum, sic et respectu boni et respectu mali,
IN invenitur per se et per accidens. Actus enim tendens per
* Ad qu. penult. notitiam tradiderit Scotus, dicens, in Primo, dist. i, qu. v *,
quod appetitus sensitivi proprie non est amare. Cum enim se inbonum, est per modum prosequentis et tendens per :

amor sit prima passio appetitus sensitivi si amare non , se inmalum, est per modum recedentis bonum enim est :

conveniret proprie appetitui sensitivo ergo nec delectari , quod omnia appetunt * malum vero quod omnia fugiunt.
,
'Cf.Aristot.loc.
cit.
nec timere proprie conveniet. A
primo enim reliqua pen- Unde docet in hoc tractatu * Auctor quod desperatio est •
Art. 3 art. 4
;

ad 3; qu. XLV,
dent, et amorem ipsum reliquae passiones includunt: nam actus appetitus per accidens respectu boni quia recedit a ,
art. 2.
delectamur amato, timemus malum amati, desperamus ab bono ; et audacia est actus per accidens respectu mali, quia
amato, ulciscimur conturbans amatum. Unde si amatum accedit ad malum; timor vero est actus per se respectu
est improprie, reliquae erunt passiones improprie, sicut in mali, quia fugit ipsum. Inter speciales ergo actus differentia
rebus naturalibus. Et tunc ultra, si passiones sunt impro- est, quod alii per se, alii per accidens respectu boni vel
prie in appetitu sensitivo; et, secundum veritatem, sunt mi- mali sunt: potentia autem ipsa per se solum bonum re-
• Ct. qu. XXII , nus proprie in appetitu intellectivo *; nullibi erunt proprie. spicit. Et non est hic sermo de ly per accidens ut distin-
art.3,Comment.,
Jnart.terl. dub. II. In corpore secundi articuli eiusdem quaestionis, no- guitur contra per se, sicut dicimus quod album aedificat
occurrit. vitiorum dubium occurrit, quomodo vulgatum est inter non per se, sed per accidens: sed ut distinguitur contra
• Cf. Aristot. ,
philosopiios quod omnis appetitus est boni *, et quod nullus per aliud, quod stat esse per se secundo, ut patet.
Ethic.,\\h.l,cio.
I, n. I. - S. Th. operatur aspiciens ad malum *: et nunc in littera dicitur IV. In responsione ad primum eiusdem secundi articuli,
lect.
• Cf.
I.
Dionys. de quod obiecta concupiscibilis sunt bonum et malum. dubium occurrit circa illa verba: Inter omnes passiones
Div. Nom., cap.
IV. - S. Th. lect.
III. Ad
hoc breviter dicitur quod, quia malum non est concupiscibilis, magis est sensibilis concupiscentia. Falsum
XfV, XXII. obiectum appetitus ut prosequendum, sed ut fugiendum enim hoc videtur, experientia teste : nam tristitia manifeste
et eadem ratione qua bonum appetitur, malum refutatur; magis sentitur, ut patet in cruciatibus corporis et delecta- ;

ideo utrumque verificatur quod utrumque est

: scilicet et tiones tactum consequentes vehementissime sentiuntur. Con-
obiectum diversimode et quod bonum communiter assi-
, stat autem has esse passiones concupiscibilis. Ergo.
gnatur et divulgatur; quia bonum per se, malum verum Ad hoc dicitur quod passiones esse magis sensibiles
per accidens, idest per aliud, scilicet bonum, est obiectum. contingit dupliciter: primo, ut se tenent ex parte animae;
Veruntamen esto cautus in re hac. Dupliciter enim in- secundo, ut se tenent ex parte corporis. Et quod, licet
venitur accidentalitas in istis: scilicet referendo potentiam secundo modo concupiscentia non sit magis sensibilis, sed
ad obiectum, et referendo actum ad obiectum. Si conside- dolor, et forte delectatio ;
primo tamen modo concupiscen-
retur namque potentia in ordine ad suum per se primo tia inter passiones concupiscibilis est maxime sensibilis
obiectum, sic bonum est per se obiectum omnis appetitus, absque corporali namque coniunctione, experimur concupi-
malum vero per accidens. Et hoc est quod resonat com- scere magis sensibiliter quam amare, odisse, etc. Et quia
muniter in ore philosophorum. Et ratio assignatur in ar- quod se tenet ex parte animae, est formale in passionibus;
ticulo sequenti, in responsione ad tertium. - Si vero consi- ideo, de passionibus istis formaliter loquendo, dictum est
deretur aliquis specialis actus appetitus in ordine ad suum quod concupiscentia est magis sensibilis.

SuMJiAE Theol. D. Thomae T, III. 24

 ;
;

i86 QUAESTIO XXV, ARTICULUS III

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SPES SIT PRIMA INTER PASSIONES IRASCIBILIS

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod
spes non sit prima inter passiones ira-
scibilis. Vis enim irascibilis ab ira de-
nominatur. Cum ergo denominatio fiat
* Cf. art. praec.
men quod spes est prior desperatione : quia spes
est motus in bonum secundum rationem boni,
quod de sua ratione est attractivum ^ et ideo est , ^
motus in bonum per se; desperatio autem est re-

arg. I.
a potiori * ,
videtur quod ira sit potior et prior cessus a bono, qui non competit bono secundum
quam spes. quod est bonum, sed secundum aliquid aliud,
2. Praeterea, arduum est obiectum irascibilis. unde est quasi per accidens. Et eadem ratione,
Sed magis videtur arduum quod aliquis co-
esse timor, cum sit recessus a malo, est prior quam
netur superare malum contrarium quod imminet audacia. - Quod autem spes et desperatio sint na-
ut futurum, quod pertinet ad audaciam; vel quod turaliter priores quam timor et audacia, ex hoc
iniacet iam ut praesens, quod pertinet ad iram; manifestum est, quod, sicut appetitus boni est ratio
quam quod conetur acquirere simpliciter aliquod quare vitetur malum, ita etiam spes et desperatio
bonum. Et similiter magis videtur esse arduum sunt ratio timoris et audaciae nam audacia con- :

quod conetur vincere malum praesens, quam ma- sequitur spem victoriae, et timor consequitur de-
lum futurum. Ergo ira videtur esse potior passio sperationem vincendi *. Ira autem consequitur au- '0.257,455,456.

quam audacia, et audacia quam spes. Et sic spes daciam: nullus enim irascitur vindictam appetens,
non videtur esse prior ". nisi audeat vindicare *, secundum quod Avicenna D. 258.

3. Praeterea, prius occurrit, in motu ad finem,
recessus a termino, quam accessus ad terminum.
Sed timor et desperatio important recessum ab
aliquo: audacia autem et spes important accessum
ad aliquid. Ergo timor et desperatio praecedunt
spem et audaciam.
Sed contra, quanto aliquid est propinquius pri-
dicit, in Sexto de Natiiralibus *. Al. de Anima,
part. IV, cap. vi.
Sic ergo patet quod spes est prima inter omnes
passiones irascibilis. - Et si ordinem omnium pas-
sionum secundum viam generationis, scire veli-
mus, primo occurrunt amor et odium; secundo,
desiderium et fuga; tertio, spes et desperatio;
quarto, timor * et audacia; quinto, ira; sexto et • D. 256.

mo, tanto est prius. Sed spes est propinquior ultimo, gaudium et tristitia *, quae consequuntur D. 979-

amori, qui est prima passionum. Ergo spes est ad omnes passiones, ut dicitur in II Ethic. * Ita • Cap. V, n. 2.
S. Th. lect. V.

prior inter omnes passiones irascibilis. tamen quod amor est prior odio, et desiderium

Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum fuga, et spes desperatione, et timor audacia, et
est, omnes passiones irascibilis important motum gaudium quam tristitia, ut ex praedictis * colligi In isto art. et
praecedentibus.
in aliquid. Motus autem ad aliquid in irascibili potest.
potest causari ex duobus uno modo, ex sola apti-
: Ad
primum ergo dicendum quod, quia ira cau-
tudine seu proportione ad finem, quae pertinet satur ex aliis passionibus sicut effectus a causis

ad amorem vel odium; alio modo, ex praesentia praecedentibus ideo ab ea, tanquam a manife-
,

ipsius boni vel mali, quae pertinet ad tristitiam stiori, denominatur potentia.
vel gaudium. Et quidem ex praesentia boni non Ad secundum dicendum quod arduum non est
Qu. XXIII, art. causatur aliqua passio in irascibili, ut dictum est*: ratio accedendi vel appetendi, sed potius bonum.
3, 4-
sed ex praesentia mali causatur passio irae. Et ideo spes, quae directius respicit bonum, est
Quia igitur in via generationis seu consecutio- prior: quamvis audacia aliquando sit in magis ar-
nis, proportio vel aptitudo ad finem praecedit con- duum, vel etiam ira.
secutionem finis; inde est quod ira, inter omnes Ad tertium dicendum quod appetitus primo et
passiones irascibilis, est ultima, ordine generatio- per se movetur in bonum, sicut in proprium
autem passiones irascibilis, quae im-
nis. Inter alias obiectum; et ex hoc causatur quod recedat a malo.
portant motum consequentem amorem vel odium Proportionatur enim motus appetitivae partis, non
boni vel mali, oportet quod passiones quarum quidem motui naturali sed intentioni naturae ,

obiectum est bonum, spes et desperatio,

scilicet quae per prius intendit finem quam remotionem
sint naturaliter priores passionibus quarum obie- contrarii, quae non quaeritur nisi propter adeptio-
ctum est malum, scilicet audacia et timore. Ita ta- nem finis.

a) prior. - potior P. (3) est attractivum. est arbitr.itivum ABCDFGI, est arbitrarium L,
non est ardtium K.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio eiusdem quaestionis, in responsione ad Ad hoc dicitur quod, quia obiectum irascibilis est totum
IN bonum arduum malum arduum
secundum, dubium occurrit ad hominem. Quia ipse Au- contractum , scilicet et
ctor superius, in qu. xxin, art. 2, expresse vult quod arduum et harum duarum rationum, scilicet bonitatis et arduitatis,
habet rationem ut in ipsum tendatur, et sic audacia tendit magis habet rationem tractivi bonitas quam arduitas, ut
in ipsum: hic vero docet oppositum, dicens quod arduum de se patet: ideo in littera non simpliciter, sed comparative
non est ratio accedendi vel appetendi, et ideo spes estprior. interpretandum est quod arduum non est ratio accedendi.
 ,,

QUAESTIO XXV, ARTICULUS IV 187

Et hoc subiuncta verba insinuant, scilicet, sed potius bonutn. arduum ratio poneretur accessus. Est igitur, si recte con-
In cuius signum, in nuUa passione assignatur arduum pro sideretur, arduum comparatum ad bonum, ratio recessus:
ratione accedendi nisi in audacia in qua oportuit hoc
, : et comparatura ad raalum ratio accessus. Et propterea
,

fieri, quia, obiecto eius existente malo arduo, et malum non est rairum si modo affirmatur aut negatur hoc, modo
est magis repulsivum quam arduum, consequens fuit quod iUud,

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ISTAE SINT QUATUOR PRINCIPALES PASSIONES, GAUDIUM, TRISTITIA,
SPES ET TIMOR

Infra, qu. lxxxiv, art. 4, ad 2; 11* 11", qu. cxu, art. 7, ad 3; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 4;
De Verit., qu. xxvi, art. 5.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. VidetUF quod - Et ideo solet harum quatuor passionum nume-
non sint istae quatuor principales pas- rus secundum differentiam praesentis et
accipi
siones, gaudium et tristitia, spes et ti- futuri motus enim respicit futurum sed quies
: ,

mor. Augustinus enim, in XIV de Civ. est in aliquo praesenti. De bono igitur praesenti
•cap.iii,viisqq.
X)ei*, uou ponit spem, sed cupiditatem loco eius. est gaudium; de malo praesenti est tristitia; de
2. Praeterea in passionibus animae est du-
, bono vero futuro est spes; de malo futuro est
plex ordo: scilicet intentionis, et consecutionis seu timor.
generationis. Aut ergo principales passiones ac- Omnes autem aliae passiones, quae sunt de
cipiuntur secundum ordinem intentionis et sic : bono malo praesenti vel futuro, ad has
vel de
tantum gaudium et tristitia quae sunt finales ,
completive reducuntur. Unde etiam a quibusdam
erunt principales passiones. Aut secundum ordi- dicuntur principales hae praedictae quatuor pas-
nem consecutionis seu generationis et sic amor : siones, quia sunt generales. Quod quidem verum
erit principalis passio. Nullo ergo modo debent est, si spes et timor designant motum appetitus
"
dici quatuor principales passiones istae quatuor ", communiter tendentem in aliquid appetendum vel
gaudium spes et timor.
et tristitia, fugiendum.
3. Praeterea, sicut audacia causatur ex spe, Ad primum ergo dicendum quod Augustinus po-
ita timor ex desperatione. Aut ergo spes et de- nit desiderium vel cupiditatem loco spei, inquan-
speratio debent poni principales passiones, tan- tum ad idem pertinere videntur, scilicet ad bonum
quam causae aut spes et audacia, tanquam sibi
: futurum.
ipsis affines. Ad secundum dicendum quod passiones istae di-
Sed contra est illud quod Boetius in libro , cuntur principales, secundum ordinem intentionis
•Lib.I,metr.vn.
de Consol. *, enumerans quatuor principales pas- et complementi. Et quamvis timor et spes non
siones, dicit Gaudia pelle, Pelle timorem, Spem-
: sint ultimae passiones simpliciter, tamen sunt ul-
que fugato, Nec dolor adsit. timae in genere passionum tendentium in aliud
Respondeo dicendum quod hae quatuor passio- quasi in futurum. Nec potest esse instantia nisi
nes communiter principales esse dicuntur. Qua- de ira. Quae tamen non potest poni principalis
rum duae, scilicet gaudium et tristitia, principales passio, quia est quidam eflfectus audaciae *, quae • D. 258.

dicuntur, quia sunt completivae et finales sim- non potest esse passio principalis, ut infra * di- "

et
In resp.ad 3;
qu.xLV, art.2,
piiciter respectu omnium passionum: unde ad cetur. ad 3.

omnes passiones consequuntur, ut dicitur in II Ad

tertium dicendum quod desperatio importat
Cai
S. Tl lect. V.
Ethic. * Timor autem et spes sunt principales recessum a bono, quod est quasi per accidens:
non quidem quasi completivae simpliciter, sed et audacia importat accessum ad malum, quod
quia sunt completivae in genere motus appeti- etiam est per accidens. Et ideo hae passiones
tivi ad aliquid: nam respectu boni, incipit motus non possunt esse principales quia quod est per :

in amore et procedit in desiderium

, et termi- , accidens, non potest dici principale. Et sic etiam
natur in spe respectu vero mali, incipit in odio,
; nec ira potest dici passio principalis, quae con-
et procedit ad fugam, et terminatur in timore. sequitur audaciam.

a) principales passiones istae quatttor. - passiones istae principales Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto eiusdem quaestionis, ut resolute scias et malo. Ultima in prirao genere est spes; in secundo, timor;
IN primatum illarum quatuor passionum, colligito in tertio, delectatio; in quarto, tristitia; et omnes sunt per
praeferas
quod passiones primariae exigunt duas conditiones. Prima se, tara in se quam in suis causis.
est quod sint per se; idest, nihil per accidens habentes ad- Et sic omnes obiectiones, specialiter de ira,
cessant
mixtum, tam in se quara in suis causis. Secunda est quod quae est ulterior motus in bonum quam spes: est enim

sint in singulis generibus. Sunt autem, si bene

ultimae post spem. Quia tamen consurgit ex per accidens, sci-
quatuor genera passionum: scilicet raotus in
distinguitur, licet ex audacia, ut in littera * dicitur, ideo primatu pri- In resp. ad 2, 3.

bonura, raotus a raalo, quies in bono, et inquietudo in vatur.

 ,

i88 QUAESTIO XXVI, ARTICULUS I

QUAESTIO VIGESIMASEXTA
DE PASSIONIBUS ANIMAE IN SPECIALI. ET PRIMO, DE AMORE
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

CONSEQUENTER considerandum est de passio- de ipso amore; secundo, de causa amoris *; Qu. xxvii.

* Cf. qu. XXII, nibus animae in speciali *. Et primo, de pas- de effectibus eius *.
tertio, Qu. XXVIII.
Introd.
sionibus concupiscibilis ; secundo, de passionibus Circa primum quaeruntur quatuor.
Qu. XL. irascibilis *. Primo utrum amor sit in concupiscibili.
:

Prima consideratio erit tripartita: nam primo Secundo utrum amor sit passio.
:

considerabimus de amore odio; secundo, de

et Tertio utrum amor sit idem quod dilectio.
:

Qu. XXX. concupiscentia et fuga *; tertio, de delectatione Quarto utrum amor convenienter dividatur in
:

Qu. XXXI. et tristitia *. amorem amicitiae et amorem concupiscen-

Circa amorem consideranda sunt tria : primo. tiae.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM AMOR SIT IN CONCUPISCIBILI

III Sent., dist. xxvi, qu. ii, art. i; dist. xxvii, qu. i, art. 2.

D PRIMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod ex iudicio libero. Et talis est appetitus sensitivus
amor non sit in concupiscibili. Dicitur- in brutis: qui tamen in hominibus aliquid liber-
* Vers. 2.
enim Sap. viii *: Hanc, sciiicet sapien- tatis inquantum obedit rationi. - Alius
participat,
itiam, amavi et exquisivi a iuventute autem est appetitus consequens apprehensionem
mea. Sed concupiscibilis, cum sit pars appetitus appetentis secundum liberum iudicium. Et talis
sensitivi, non potest tendere in sapientiam, quae est appetitus rationalis sive intellectivus, qui di-
non comprehenditur sensu. Ergo amor non est citur voluntas.
in concupiscibili. unoquoque autem horum appetituum, amor
In
2.Praeterea, amor videtur esse idem cuilibet dicitiv illudquod est principium motus tendentis
passioni: dicit enim Augustinus, in XIV de Civ. in finem amatum *. In appetitu autem naturali, D. 979.
* Cap. VII.
Dei *: Amor inhians habere quod amatur, cupi- principium huiusmodi motus est connaturalitas
ditas est; id autem habens, eoque fruens, laetitia; appetentis ad id in quod tendit, quae dici potest
" fugiens " quod ei adversatur timor est; idque , amor naturalis *: sicut ipsa connaturalitas corpo- D. 102.

si acciderit sentiens, tristitia est. Sed non omnis ris gravis ad locum medium est per gravitatem,

passio est in concupiscibili; sed timor, etiam hic et potest dici amor naturalis. Et similiter coapta-
enumeratus, est in irascibiU. Ergo non est sim- tio P appetitus sensitivi, vel voluntatis, ad aliquod
pliciter dicendum quod amor sit in concupi- bonum, idest ipsa complacentia boni, dicitur amor
scibili. sensitivus, vel intellectivus seu rationalis. Amor
3. Praeterea, Dionysius, in iv cap. de Div. igitur appetitu sensitivo sicut
sensitivus est in ,

s.th.iect. XII.
^om. *, ponit quendam amorem naturalem. Sed amor intellectivus in appetitu intellectivo. Et per-
amor naturalis magis videtur pertinere ad vires tinet ad concupiscibilem quia dicitur per respe-
:

naturales, quae sunt animae vegetabilis. Ergo ctum ad bonum absolute, non per respectum ad
amor rio.n . simpliciter est in concupiscibili, arduum, quod est obiectum irascibilis.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II Adprimum ergo dicendum quod auctoritas illa
cap. VII, n. 4. Topic. quod amor est in concupiscibili.
*, loquitur de amore intellectivo vel rationali.
Respondeo dicendum quod amor est aliquid ad Ad secundum dicendum quod amor dicitur esse
appetitum pertinens: cum utriusque obiectum sit timor, gaudium, cupiditas et tristitia, non quidem
bonum. Unde secundum differentiam appetitus essentialiter, sed causaliter.
Est enim quidam appetitus
est differentia amoris. Ad tertium dicendum quod amor naturalis non
non consequens apprehensionem ipsius appeten- solum est in viribus animae vegetativae, sed in
D. 221, 225.
tis *, et huiusmodi dicitur appetitus
sed alterius : omnibus potentiis animae, et etiam in omnibus
naturalis.Res enim naturales appetunt quod eis partibus corporis et universaliter in omnibus
,

convenit secundiim ^ain naturam, non per ap- rebus: quia, ut Dionysius dicit, iv cap. de Div.
prehensionem propriam, sed per apprehensionem Nom. Omnibus est pulchrum et boniim ama-
*: S. Th. lect. IX.

* Qu. VI, art. i,

instituentis tiaturam, ut in I libro * dictum est. - bile; cum unaquaeque res habeat connaturalita-
ad2: qu. ciii, art.
I,ad I, 3. Aliusautem est appetitus consequens apprehen- tem ad id quod est sibi conveniens secundum
sionem ipsius appetentis, sed ex necessitate, non suam Tf
naturam.

o) fugiens. - est, fugiens K; est, fugiens autem E; om. F; et fu- p) coaptatio. - aptatio P.
Pa.
iens Pfl,
giens f) suam. - Om. codices.
 ; '

QUAESTIO XXVI, ARTICULUS II, III 189

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM AMOR SIT PASSIO

fD SECUNDUM sic PRocEDiTUR. Videtur quod petitum , faciens se f quodammodo in eius inten- t
amor non sit passio. Nulla enim virtus tione; et appetitus tendit in appetibile realiter
Sed omnis amor '
passio est. est virtus consequendum, ut sit ibi ^ finis motus, ubi fuit
\quaedam, ut dicit Dionysius, iv cap. de principium. Prima ergo immutatio appetitus ab
•s.Th. icct.xii.
j){p Nom. * Ergo amor non est passio. appetibili vocaturamor, qui nihil est aliud quam
2. Praeterea, amor est unio quaedam vel complacentia appetibilis *; et ex hac complacen- * d. 979.

•Lib.vm, cap. nexus, secundum Augustinum, in libro de Trin. * tia sequitur motus in appetibile, qui est deside-
Sed unio vel nexus non est passio, sed magis rium; et ultimo quies
gaudium. Sic ,
quae est
relatio. Ergo amor non est passio. ergo, cum amor consistat in quadam immuta-
• De Fide Orth., 3. Praeterea, Damascenus dicit, in II libro *, tione appetitus ab appetibili, manifestum est quod
lib. II, cap. XXII.
quod passio est motus quidam. Amor autem non amor est passio proprie quidem secundum
: ,

importat motum appetitus, qui est desiderium quod communiter autem,

sed principium huiusmodi motus. Ergo amor non
est passio.
Sed contra est quod Philosophus
• Cap. V, n. 5. -
S.Th. lect. V. Ethic. quod amor est passio.
*,
Respondeo dicendum quod passio est efFectus
agentis in patiente. Agens autem naturaie dupli-
cem efFectum inducit in patiens nam primo qui-
dem dat formam, secundo autem dat motum con-
sequentem formam sicut generans dat corpori
; amans se habet ad id quod amat, sicut ad se-
gravitatem, et motum consequentem ipsam. Et
ipsa gravitas, quae est principium motus ad locum
connaturalem propter gravitatem, potest * quo-
D. 102. dammodo dici amor naturalis *. Sic etiam ipsum
est in concupiscibili;
et extenso nomine, secundum quod est in vo-
luntate.
dicit, in VIII Adprimum ergo dicendum quod, quia virtus si-
gnificat principium motus vel actionis, ideo amor,
inquantum est principium appetitivi motus, a
Dionysio vocatur virtus.
: Ad secundum dicendum quod unio pertinet ad
amorem, inquantum per complacentiam appetitus
ipsum, vel ad aliquid sui. Et sic patet quod amor
non est ipsa relatio unionis, sed unio est conse-
quens amorem *. Unde et Dionysius dicit ** quod «oVdh. mm
amor est virtiis tmitiva: et Philosophus dicit, in {'e^' \f,- ^*'' ',^"

appetibile dat appetitui, primo quidem, quandam II Polit. *, quod unio est opus amoris. Cap. D. 16. - I,

?g; lect. m.
S. Th.
coaptationem ad ipsum, quae est complacentia P Ad tertium dicendum quod amor, etsi non no-
appetibilis; ex qua sequitur motus ad appetibile. minet motum appetitus tendentem in appetibile,

Cap. X, n. 8.
Nam appetitivus motus circulo agitur, ut dicitur nominat tamen motum appetitus quo immutatur
S. Th. lect. XV in III de Anima * appetibile enim movet ap-
: ab appetibili, ut ei appetibile complaceat.

a) propter graviiatem, potest. - propter connaturalitatem potcst •() faciens se. - faciens PABCDEGHlKLa. Pro in eitis intentionei
editiones aliquae. in eitis intentionem Ea, in eo eiiis intentionem P.
p) complacentia. - quaedam complacentia Pa, 8) sit ibi. - sic ibi sit ABCDEGHKLsF.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM AMOR SIT IDEM QUOD DILECTIO
I Sent., dist. x, Expos. Litt.; Ill, dist. xxvii, qu. ii, art. i ; De Div. Nom., cap. iv, lect. ix.

>D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod modo non difFerunt: quia, ut ibidem Augustinus
amor sit idem quod dilectio. Dionysius dicit, in sacris Scripturis utrumque accipitur in
' S. Th. lect. IX. 'enim, iv cap. de Div. Nom. *, dicit quod bono malo. Ergo amor et dilecfio non dif-
et in
"
^hoc modo se habent amor et diiectio, ferunt "; sicut ipse Augustinus ibidem concludit
sicut quatuor et bis duo , rectilineum et habens quod non est aliud amorem dicere, et aliud dile-
rectas lineas. Sed ista significant idem. Ergo ctionem dicere.
amor et dilectio significant idem. Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap.
2.Praeterea, appetitivi motus secundum obie- de Div. Nom. *, quod quibusdam Sanctorum visiim *s. Th. lect. «.

cta difFerunt. Sed idem est obiectum dilectionis est divinius esse nomen amoris quam nomen di-
et amoris. Ergo sunt idem. lectionis.

3. Praeterea, si dilectio et amor in aliquo dif- Respondeo dicendum quod quatuor nomina in-
ferunt, maxime in hoc differre videntur, quod veniuntur ad idem quodammodo perfinenfia: sci-
dilectio sit in bono accipienda, amor autem in licet amor, dilectio, caritas et amicitia. DifFerunt

malo, ut quidam dixerunt, secundum quod Au- tamen in hoc, quod amicitia, secundum Philoso-
Cap. VII.
gustinus narrat, in XIV de Civ. Dei *. Sed hoc phum in VIII Ethic. *, est quasi habitus; amor s. tL' lec?.'
v.'

a) et dilectio non differunt. - a dilectione non differt codices.

 19Q QUAESTIO XXVI, ARTICULUS IV
autem et dilectio significantur per modum actus Ad tertium dicendum quod non differunt amor
vel passionis ; caritas autem utroque modo accipi et dilectio secundum differentiam boni et mali,
potest. sed sicut dictum est *. In parte tamen intellectiva Ibid.

tamen significatur
Diflferenter actus per ista idem est amor et dilectio. Et sic loquitur ibi Au-
tria. Nam amor
communius ^ est inter ea: omnis gustinus de amore: unde parum post subdit quod
enim dilectio vel caritas est amor, sed non e recta poluntas est bonus atnor , et perversa vo-
converso. Addit enim dilectio supra amorem, ele- luntas est malus amor. Quia tamen amor, qui
ctionem praecedentem, ut ipsum nomen sonat. est passio concupiscibilis, plurimos ^ inclinat ad
Unde dilectio non est in concupiscibili sed in , malum, inde habuerunt occasionem qui praedi-
voluntate tantum, et est in sola rationali natura. ctam differentiam assignaverunt.
Caritas autem addit supra amorem, perfectionem Ad quartum ^ * DicENDUM quod ideo aliqui po- * Arg. Sed con-
quandam amoris, inquantum id quod amatur ma- suerunt, etiam in ipsa voluntate, nomen amoris tra.

gni pretii aestimatur, ut ipsum nomen designat.
Ad primum ergo dicendum quod Dionysius lo-
quitur de amore et dilectione, secundum quod
sunt in appetitu intellectivo sic enim amor idem
est quod dilectio.
Ad secundum dicendum quod obiectum amoris
estcommunius quam obiectum dilectionis: quia
ad plura se extendit amor quam dilectio sicut
esse divinius nomine dilectionis, quia amor im-
portat quandam passionem, praecipue secundum
quod autem prae-
est in appetitu sensitivo; dilectio
: supponit iudicium rationis. Magis autem homo
in Deum tendere potest per amorem, passive quo-
dammodo ab ipso Deo attractus, quam ad hoc
eum propria ratio ducere possit, quod pertinet
, ad rationem diiectionis, ut dictum est *. Et pro- In corpore.

In corpore. dictum est *. pter hoc, divinius est amor quam dilectio.

p) communius. - communis AB, communior F. - Pro dilectio vel f) plurimos.

- plurimosque ABCDGHIKL.
caritas est amor, dilectio est amor vel caritas sB, dilectio amor est 3) quartum, - in oppositum addit E.
vel caritas sF, amor est vel caritas pF, amor est dilectio vel caritas
ceteri, amor dilectio est vel caritas Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM AMOR GONVENIENTER DIVIDATUR IN AMOREM AMICITIAE
ET AMOREM CONCUPISCENTIAE
Part. I, qu. lx, art. 3; II" II", qu. xxiii, art. i; II Sent., dist. iii, part. ii,qu. iii; III, dist. xxix, art. 3; IV, dist. xux, qu. i, art. 2, qu* i, ad 3;
De Virtut., qu. iv, art. 3; De Div. Nom., cap. iv, lect. ix, x.

>D proceditur. Videtur quod

quartum sic Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus
amor inconvenienter
dividatur in amo- dicit in II Rhetoric. *, amare " est velle alicui ' cap. iv, n. 2^

'rem amicitiae et concupiscentiae. Amor bonum. Sic ergo motus amoris in duo tendit: sci-
^enim est passio, amicitia vero est ha- licet in bonum quod quis vult alicui, vel sibi vel
bitus, ut dicit Philosophus, in VIII Ethic. * Sed alii; et in illud cui vult bonum. Ad illud ergo
' Cap. V, n. 5.
S. Th. lect. V.

habitus non potest esse pars divisiva passionis. bonum quod quis vult alteri, habetur amor con-
Ergo amor non convenienter dividitur per amo- cupiscentiae ad illud P autem cui aliquis vult
:
P

rem concupiscentiae et amorem amicitiae. bonum, habetur amor amicitiae,

2. Praeterea, nihil dividitur per id quod ei Haec autem divisio est secundum prius et po-
connumeratur non enim homo connumeratur
: sterius. Nam id quod amatur amore amicifiae,
animali. Sed concupiscentia connumeratur amori, simpliciter et per se amatur: quod autem amatur
sicut alia passio ab amore. Ergo amor non potest amore concupiscentiae, non simpliciter et secun-
dividi per concupiscentiam. dum se amatur, sed amatur alteri. Sicut enim
3. Praeterea, secundum Philosophum, in VIII ens ^ simpliciter est quod habet esse, ens au-
s. Th^^^iecV. Hi.'-
Ethic. *, triplex est amicitia, utilis, delectabilis et tem secundum quid quod est in alio ita bo- ;

mr^sl^thfiect:
honesta. Sed amicitia utilis et delectabilis habet num, quod convertitur cum ente, simpliciter qui-
"• concupiscentiam. Ergo concupiscentia non debet dem est quod ipsum habet * bonitatem quod ;

dividi contra amicitiam. autem est bonum alterius, est bonum secundum
Sed contra, quaedam dicimur amare quia ea quid. Et per consequens amor quo amatur ali-
concupiscimus sicut dicitur aliquis amare vinum
: quid ut ei sit bonum, est amor simpliciter : amor
propter dulce quod in eo concupiscit, ut dicitur autem quo amatur aliquid ut sit bonum alterius,
• cap. 111, n. 3. in II Topic. * Sed ad vinum, et ad huiusmodi, est amor secundum quid.
3"
o^JP!''"- 11.
S. Th. lect.
non habemus amicitiam, ut dicitur in VIII Ethic. * '
Ad primum ergo dicendum quod amor non di-
. .

Ergo ahus est amor concupiscentiae, et alius est viditur per amicitiam et concupiscentiam , sed
amor amicitiae. per amorem amicitiae et concupiscentiae. Nam
a) amare. - amor ABCEFGHIKLpD. cundum quid, per accidens {et addit sF) secundum quid ¥ pro quod ;

^) illud. - illum ABCDEIKL. est, BEI, est quod est ACDHLa.

est

f ) ens. - per se addunt Pa. - Pro esse , esse per se EF ;

pro se- 5) quod ipsum liabet. - ipsum quod habet F, quod habet ipsum H,
quod ipsam habet Pla.
 QUAESTIO XXVI ARTICULUS IV 191
ille proprie dicitur amicus, cui aliquod bonum amico et quantum ad hoc salvatur ibi ratio ami-
:

volumus illud autem dicimur concupiscere, quod

: citiae.Sed quia illud bonum refert ulterius ad
volumus nobis. suam delectationem vel utilitatem inde est quod
,

Et per hoc patet solutio ad secundum. amicitia utilis et delectabilis, inquantum trahitur
Ad tertium dicendum quod in amicitia utilis et ad amorem concilpiscentiae, deficit a ratione verae
delectabilis vult quidem aliquis aliquod bonum
, amicitiae.

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione vigesimasexta, omissis primis tribus articulis, unus enim et idem amor est amicitiae respectu amici, et
IN
in quarto hoc solum adverte, quod distinctio amoris in concupiscentiae respectu boni illi voliti.
amorem concupiscentiae non est tam divisio
amicitiae et Et si quandoque invenias diversos esse amores, sane
amoris, quam amatorum:
seu, et in idem redit, non est interpretare ;et denominari amorera quandoque a con-
divisio amoris secundum se, sed secundum diversimode cupiscentia, quandoque ab amicitia, scito, propter obie-
amata. Cum enim omne concupitum alicui concupiscatur, ctum de quo est sermo. Ut patet cum est sermo de
nullus amor concupiscentiae est sine
amore amicitiae illius amore ad irrationalia vel delectabilia vel utilia: in his
, ,

cui concupiscitur: et rursus cum omni amico aliquod

, enim a concupiscentia amor denominatur, qui tamen non
bonum velimus, nullus amor amicitiae est sine amore con- est sine amore amicitiae ad se vel alium. Cum vero de
cupiscentiae boni concupiti amato. Non ergo distinguitur amore parentum aut filiorum, ab amicitia denomina-
amor in amorem amicitiae et concupiscentiae, tanquam in tio fit amoris qui tamen eis concupiscit bonum vi-
,

diversos amores, sed tanquam in diversos modos amandi: tae, etc.

 ,

192 QUAESTIO XXVII, ARTICULUS I

QUAESTIO VIGESIMASEPTIMA
DE CAUSA AMORIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

*Cf. qu. XXVI , In- considerandum est de causa amoris

,EINDE *. Secundo utrum cognitio sit causa amoris.
:
trod.
D' Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio: utrum similitudo.
Primo utrum bonum sit sola causa amoris.
: Quarto utrum aliqua alia animae passionum.
:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM BONUM SIT SOLA CAUSA AMORIS
Infra, qu. xxix, art. i.

PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

>D quam amatur nisi sub ratione boni, scilicet in-

non solum bonum sit causa amoris. quantum secundum quid bonum, et appre-
est
'Bonum enim non est causa amoris, henditur ut simpliciter bonum. Et sic aliquis
jnisi quia amatur. Sed contingit etiam amor est malus, inquantum tendit in id quod
Vers. 6. malum amari, secundum illud Psalmi x *: Qid non est simpliciter verum bonum. Et per hunc
diligit iniquitatem odit animam suam: alioquin
, modum homo diligit iniquitatem, inquantum per
omnis amor esset bonus. Ergo non solum bo- iniquitatem adipiscitur aliquod bonum, puta de-
num est causa amoris. lectationem vel pecuniam vel aliquid huiusmodi.
Cap. IV, n. 27. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*,
2. Ad secundum dicendum quod illi qui mala sua
quod eos qui mala sua dicunt, amamus. Ergo vi- dicunt, non propter mala amantur, sed propter
detur quod malum sit causa amoris. hoc quod dicunt mala hoc enim quod est di- :

3. Praeterea, Dionysius dicit, iv cap. de Div. cere mala sua, habet rationem boni, inquantum
• s. Th. lect. IX.
J^om.*, quod non solum bonum, sed etiam j?»/- excludit fictionem seu simulationem.
chrum omnibus amabile.
est Ad tertium dicendum quod pulchrum est idem
Sed contra est quod Augustinus dicit, VIII de bono, sola ratione differens. Cum enim bonum
* Cap. III.
Trin. *: Non amatiir certe nisi bonum. Solum sit quod omnia appetunt de ratione boni est ,

igitur bonum causa amoris.

est quod in eo quietetur appetitus sed ad rationem :

•Qu.xxvi, art. i.
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum pulchri pertinet quod
aspectu seu co- in eius
est, amor ad appetitivam potentiam pertinet, quae gnitione quietetur appetitus. Unde et illi sensus
est vis passiva. Unde obiectum eius comparatur praecipue respiciunt pulchrum, qui maxime co-
ad ipsam sicut causa motus vel actus ipsius. gnoscitivi sunt, scilicet visus et auditus rationi
Oportet igitur ut illud sit proprie causa amoris deservientes dicimus enim pulchra visibilia et
:

quod est amoris obiectum. Amoris autem pro- pulchros sonos. In sensibilibus autem aliorum
Ibid., art. i,
prium obiectum est bonum: quia, ut dictum est *, sensuum, non utimur nomine pulchritudinis non :

amor importat quandam connaturalitatem vel com- enim dicimus pulchros sapores aut odores. Et sic
placentiam amantis ad amatum unicuique autem
; patet quod pulchrum addit supra bonum, quen-
est bonum id quod est sibi connaturale et propor- dam ordinem ad vim cognoscitivam ita quod :

tionatum. Unde relinquitur quod bonum sit pro- bonum dicatur id quod simpliciter complacet ap-
pria causa amoris. petitui; pulchrum autem dicatur id cuius ipsa
Ad primum ergo dicendum quod malum nun- apprehensio placet.

Commentaria Cardinalis Caietani

corpore pritni articuli quaestionis vigesimaeseptimae ctum proprium cuiusque actus appetitus est causa activa.
IN Quae multum memoriae commendanda sunt.
notato quod, quia ratio consistit in hoc: -Bonum est pro- illius.

prium obiectum amoris: ergo est propria causa amoris. Et II. In responsione ad tertium, scito, novitie, formalem re-

probatur sequela. Quia obiectum potentiae passivae com- sponsionem consistere in hoc, quod pulchrum est quaedam
paratur ad ipsam ut causa motus vel actus ipsius: ac per boni species: et propterea non obstat adaequatae causali-
hoc, obiectum proprium talis actus huiusmodi potentiae, tati boni respectu amoris, quod pulchrum sit amabile, ut-

est propria causa illius actus : amor autem est actus po- pote non extraneum ab illo. Connumeratur tamen bono
tentiae appetitivae, quae est passiva: - ex his habes de niente pulchrum in amabilitate quia addit supra ipsum sicut se-
,

divi Thomae quatuor: scilicet quod vis appetitiva est pas- cundum quid ad simpliciter: bonum est enim quod sim-
siva; et quod obiectum eius est causa activa; et quod bo- pliciter complacet; pulchrum autem, quod secundum ap-
nura effective causat amorem; et quod universahter obie- prehensioriem, ut in littera dicitur.
 ;

QUAESTIO XXVII, ARTICULUS II igS

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM COGNITIO SIT CAUSA AMORIS
11* ir*, qu. XXVI, art. 2, ad i; I Sent., dist. xv, qu. iv, art. i, ad 3.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod qua et bonum, quod non potest amari nisi co-
cognitio non sit causa amoris. Quod gnitum.
enim aliquid quaeratur, hoc contingit Ad primum ergo dicendum quod ille qui quaerit
ex amore. Sed aliqua quaeruntur quae scientiam, non omnino ignorat eam : sed secun-
nesciuntur, sicut scientiae : cum enim in his idem dum aliquid eam praecognoscit, vel in universali,
sit eas habere qiiod eas nosse, ut Augustinus dicit vel in aliquo eius eflfectu, vel per hoc quod audit
• Qu. XXXV. in libro Octoginta trium Quaest. *, si cognosce- eam laudari, ut Augustinus dicit, de Trin. * X Loc. cit.

rentur, haberentur, et non quaererentur. Ergo co- Sic autem eam cognoscere non est eam habere
gnitio non est causa amoris. sed cognoscere eam perfecte P.

2. Praeterea, eiusdem rationis videtur esse Ad secundum dicendum quod aliquid requiritur
quod aliquid incognitum ametur, et quod aliquid ad perfectionem cognitionis, quod non requiritur
ametur plus quam cognoscatur. Sed aliqua aman- ad perfectionem amoris. Cognitio enim ad ratio-
tur plus quam cognoscantur sicut Deus, qui in : nem pertinet, cuius est distinguere inter ea quae
hac vita potest per seipsum amari, non autem secundum rem sunt coniuncta, et componere quo-
per seipsum cognosci. Ergo cognitio non est causa dammodo ea quae sunt diversa, unum alteri com-
amoris. parando. Et ideo ad perfectionem cognitionis re-
3. Praeterea, si cognitio esset causa amoris, quiritur quod homo cognoscat singillatim quidquid
non posset inveniri amor ubi non est cognitio. est in re, sicut partes et virtutes et proprietates.
Sed in omnibus rebus invenitur amor, ut dicit Sed amor est in vi appetitiva, quae respicit rem
'
S. Th. lect. IX. Dionysius in iv cap. de Div. Nom. *: non autem secundum quod in se est. Unde ad perfectionem
in omnibus invenitur cognitio. Ergo cognitio non amoris sufficit quod res prout in se apprehen-
est causa amoris. ditur, ametur. Ob hoc ergo contingit quod ali-
Sed contra est quod Augustinus probat, in X quid plus amatur quam cognoscatur: quia potest
Cap. I, II.
de Trin. *, quod nullus potest amare aliquid in- perfecte amari, etiam si non perfecte cognosca-
cognitum. tur.Sicut maxime patet in scientiis, quas aliqui
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, amant propter aliquam ^ summariam cognitionem
bonum est causa amoris per modum obiecti. quam de eis habent: puta quod sciunt rhetori-
Bonum autem non est obiectum appetitus, nisi cam esse scientiam per quam homo potest per-
prout est apprehensum. Et ideo amor requirit suadere , hoc in rhetorica amant. Et
et similiter
aliquam apprehensionem boni quod amatur. Et est dicendum circa amorem Dei.
• cap. v,n. 3;
cap. xii, n. I. -
propter
^- .•.
hoc Philosophus
,. ^
dicit, IX Ethic. * quod
. ...
. . .
Ad tertium dicendum quod etiam 'amor natu-
s.Th.iect.v,xiv. visio corporaus est pnncipium amoris sensitivi. ralis,qui est in omnibus rebus, causatur ex aliqua
Et similiter contemplatio spiritualis pulchritudinis cognitione, non quidem in ipsis rebus naturalibus
• Qu. XXVI, art.
• D. lob.
vel bonitatis, est principium amoris spiritualis. existente , sed in eo qui naturam instituit, ut su- I. - Cf. Part. I
qu. VI, aa
a Sic igitur cognitio est causa amoris *, ea " ratione pra * dictum est. 2.
art. i,

a) ea. — ex F, om. ABCEGHILpD. f) aliquam. - Ora. E, solam ceteri.

3) perfecte.
- imperfecte sF.

Commentaria Cardinalis Caietani

secundo eiusdem quaestionis, adverte quod in
articulo potest esse perfectus, cognitione existente imperfecta. Sat
IN
non negatur quod maior cognitio causat maiorem
littera enim est appetitui repraesentatio illius boni quae non :

amorera sed quod maior amor necessario exigat maiorem

: sufficit intellectui,sed oportet distinguere ut perficiatur.
cognitionem. Et multum de hoc redditur ex
subtilis ratio
illa radicali differentia inter apprehensivam
et appetitivam
potentiam in hoc, quod apprehensio trahit res ad aniraam,
appetitus vero animum ad res. Ex hoc, inquam, infertur
quod perfectio cognitionis attenditur secundum modum
quo perficitur ratio, qui est distinguere etiam quae sunt
simplicia: ac per hoc, ad perfectam cognitionem boni exi-
gitur et quod bonum secundum se apprehendatur, et quod
distincte cognoscatur secundum partes, proprietates etc,
Perfectio autem appetitus amoris non exigit tot cognitiones
boni, sed prima sufficit ei, scilicet quod bonum secundum
se apprehendatur: quia appetitus ad bonum, ut est, tendit.
Et intendit dicere quod quia bonum perficit appetitura
,
secundum quod invenitur in rerum natura, apprehensio-
nem autem secundum negotiationem intellectus; ideo amor
Et si instetur, quia cognitio est propria causa amoris,
ac per hoc, minus cognitionis infert minus amoris: me-
mento quod perfectio amoris duplici ex capite oritur, sci-
licet ex parte amantis, et ex parte amati; et quod cognitio
est causa amoris ex parte amati. Eadem quippe ratione
cognitio est causa araoris, qua bonum est causa amoris,
ut in littera dicitur: quia bonum cognitum est obiectura
appetitus. Magis autem et minus in amore ex parte utrius-
, que, scilicet araati et araantis, provenire potest. Et sic per-
spicies quod, absque augmento obiecti, ac per hoc cogni-
tionis, potest augeri araor ex parte amantis. Neque igitur
bonum, neque bonura cognitum est propria causa amoris,
nisi ex parte obiecti: praeter quod, alia causa eiusdem ex
altera parte exigitur. Et ideo rainus non infert minus sim-
pliciter.

SUMMAE Theol. D. Thomae T. III. 25

 194 QUAESTIO XXVII, ARTICULUS III

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SIMILITUDO SIT CAUSA AMORIS
III Sent., dist. xxvii, qu. i, art. i, ad 3; De Hebdom., lect. i; In loann., cap. xv, lect. iv; VIII Ethic, lect. i.

D TERTiUM sic PROCEDITUR. Videtur quod tendit in alterum, sicut in unum sibi ; et vult ei
similitudo non sit causa amoris. Idem bonum sicut et sibi. - Sed secundus modus simi-
enim non est causa contrariorum. Sed litudinis causat amorem concupiscentiae, vel ami-
similitudo est causa odii : dicitur enim citiam utilis seu delectabilis. Quia unicuique exi-
* vers. 10. Prov. * quod inter superbos semper sunt
XIII ,
stenti in potentia, inquantum huiusmodi, inest
- cap. I, n. 6; iursia IPhilosophus dicit, in VIII Ethic. *, quod
: et appetitus sui actus : et in eius consecutione de-
s.Th lect. I. - ^ O,. '
. j .
T7 •,-. j • •

a. Rhetoric.wb. fipuli
"^'^
comxantur ad invicem. Lrgo simiutudo non lectatur, si sitsentiens et cognoscens.
n, cap. IV, n. 21. .

est causa amoris. Dictum est autem supra * quod in amore con- ' Qu- »«, an.
*"
Cap. XIV. 2. Praeterea, Augustinus IV Confess.*, dicit, in cupiscentiae amans proprie amat seipsum, cum
quod aliquis amat in alio quod esse non vellet: vult illud bonum quod concupiscit. Magis autem
sicut homo amat histrionem, qui non vellet esse unusquisque seipsum amat quam alium quia :

histrio. Hoc autem non contingeret, si similitudo sibi unus est in substantia alteri vero in simili- ,

esset propria causa amoris sic enim homo ama- : tudine alicuius formae. Et ideo si ex eo quod P P

ret in altero quod ipse haberet, vel vellet ha- formae, impedia-
est sibi similis in participatione
bere. Ergo similitudo non est causa amoris. tur ipsemet a consecutione boni quod amat; effi-
3. Praeterea, quilibet homo amat id quo in- citur ei odiosus, non inquantum est similis, sed
diget, etiam si illud non habeat: sicut infirmus inquantum est proprii bohi impeditivus. Et pro-
amat sanitatem, et pauper amat divitias. Sed in- pter hoc figuli corrixantur ad invicem, quia se
quantum indiget et caret eis habet dissimilitu- , invicem impediunt in proprio lucro et inter sii- :

dinem ad ipsa. Ergo non solum similitudo, sed perbos sunt iurgia, quia se invicem impediunt in
etiam dissimilitudo est causa amoris. propria excellentia, quam concupiscunt.
Cap. 4. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*, Et per hoc patet responsio ad primum.
26,
quod beneficos in pecunias " et salutem amamus: Ad secundum dicendum quod in hoc etiam quod
et similiter eos qui circa mortuos servant amici- aliquis in altero amat quod in se non ^ amat, in- t
tiam, omnes ^diligunt. Non autem omnes sunt venitur ratio similitudinis secundum proportiona-
tales. Ergo similitudo non est causa amoris. litatern nam sicut se habet alius ad hoc quod in
:

Vers. 19. Sed contra est quod dicitur ^cc/f, xiii *: Omne eo amatur, ita ipse se habet ad hoc quod in se
animal diligit simile sibi. amat. Puta si bonus cantor bonum amet scripto- i

Respondeo dicendum quod similitudo, proprie rem, attenditur ibi similitudo proportionis, secun-
loquendo, est causa amoris. Sed considerandum dum quod uterque habet quod convenit ei se-
est quod similitudo inter aliqua potest attendi du- cundum suam artem.
pliciter. ex hoc quod utrumque habet
Uno modo, Ad tertium dicendum quod ille qui amat hoc
idem duo habentes albedinem, di-
in actu: sicut quo indiget, habet similitudinem ad id quod amat,
cuntur similes. Alio modo. ex hoc quod unum sicut quod est potentia ad actum, ut dictum est *. • in corpore.

habet in potentia et in quadam inclinatione, illud Ad quartum dicendum quod secundum eandem
quod aliud habet in actu sicut si dicamus quod : similitudinem potentiae ad actum ille qui non ,

corpus grave existens extra suum locum, habet
similitudinem cum corpore gravi in suo loco exi-
stenti. Vel etiam secundum quod potentia habet
similitudinem ad actum ipsum nam in ipsa po-
• D. 644, 660. tentia quodammodo
Primus ergo simiUtudinis modus causat amorem
amat eum qui est liberalis, inquan-
est liberalis,
tum expectat ab eo aliquid quod desiderat. Et
eadem ratio est de perseverante in amicitia ad
: eum qui non perseverat. Utrobique enim videtur
est actus *. esse amicitia propter utilitatem. - Vel dicendum
quod, non omnes homines habeant huius-
licet

amicitiae, seu benevolentiae. Ex hoc enim quod modi secundum habitum completum, ha-
virtutes
aliqui duo sunt similes, quasi habentes unam for- bent tamen eas secundum quaedam seminalia
mam, sunt quodammodo unum in forma illa: si- rationis, secundum quae, qui non habet virtutem,
cut duo homines sunt unum in specie humanitatis, diligit virtuosum, tanquam suae naturali rationi

et duo albi in albedine. Et ideo affectus unius conformem.

a) !)i pecunias. - in, seq. spat. vac, CLpABDH ; parentes E, in pro- P) quod. - qui ACDEGKLpBsF, om. pF. - Quoad editionem a
speritate GsB, etiam I, et prosperitatem KsA, et etiam pecunias sH, vide Praefationem.
ir
F. Y) non.
- Om. PACDGILpBFH. - Pro ratio, bonum P.

Oommentaria Cardinalis Caietani

tertio dubium est de modo quo similitudo
articulo tractum ad simile. - Si vero non ponitur causa ex parte
IN
propria causa amoris. Si enim ponitur causa ex parte
est obiecti, ruit totus processus in corpore articuli, assignans
obiecti, sequitur, contra primura articulum, quod bonum obiectum utriusque amoris aliquid simile. Et in respon-
absolute non est propria causa amoris, sed bonum con- sione ad secundum, expresse dicitur quod amans in altero
 : ,

QUAESTIO XXVII, ARTICULUS IV ig5

Cf. not. Tf-. quod in se non amat, invenitur bonum similitudinis *, etc. modum naturae, sed ut apprehensum, incognita enim di-
quasi Auctor conatus fuerit ad salvandum quod semper ligere nequimus), quam conditio sic causantis; et similitudo
bonum simile est obiectum amoris. universaliter concurrens cum bono ad causandum amo-
II. Ad evidentiam huius dubii, scito quod quinque mo- rem, causat ut apprehensa in actu exercito (ut in concivi-
quod similitudo est causa amoris. Primo,
dis intelligi potest bus et consanguineis sibi obviantibus, qui non se diligunt
ut speciale quoddam bonum, sicut cetera bona specialia: si- donec, ut patet, consanguinei vel concives apprehendantur,
cut cum aliquis vult assimilari alteri, vel alterum sibi. Et quod est apprehendi ut similes in actu exercito) ideo si- :

sic similitudo est causa activa amoris, sicut quodlibet aliud
bonum. - Et sic non est ad propositum, ubi de propria et
adaequata causa amoris est quaestio.
Secundo, ut ratio determinans formaliter boni rationem
militudo magis ut ratio approprians, iuxta tertium mo-
dum, quam ut conditio, iuxta hunc quartum, causa videtur
amoris.
Quinto, ut dispositio ex parte subiecti ita quod bonum,
:

ad hoc quod sit amoris causa. - Et hoc contradicere videtur inquantum bonum, sit propria causa amoris ex parte obiecti;
* Cap. in, n. 3. - articulo primo, et Aristoteli in IX Ethic. * et I Ethic. **; et et similitudo ad bonum sit propria causa amoris, ut pro-
S. Th. lect. III.
*• Cf. cap. I, n. I
;
breviter communi dicto philosophorum, sonantibus quod pria dispositio ex parte subiecti. Propter quod, obiectum
Th. -
«. lect.
Cf. loc. cit. infra.
I.
bonum ut sic est amabile. Et irrationabiliter hoc sustineri idem causat modo amorem, modo odium, in eodem diver-
videtur: quia similitudo speciale quoddam bonum est, ac simode disposito ut patet de Thamar respectu Amnon, in
:

per hoc inadaequata ratio obiecti amoris, extendentis se ad II Regum *. Et huic sensui favet littera in solutione primi Cap- ="". ''"»•
*

alia bona. argumenti: ubi f]guIo,propter dispositionem ad Iucrum,alter

Tertio, ut determinans formaliter bonum ad hoc quod sit redditur odiosus. Et in solutione secundi, non dixit quod
causa amoris in hoc: ita quod bonum, inquantum bonum, amat bonum similitudinis, sed quod invenitur bonum si-
sit amabile; sed inquantum bonum simile, sit amabile huic; militudinis , intendens per hoc salvare dispositionem ex
" Cap. II, n. 2; iuxta illud VIII Ethic. *, Amabile bonum, unicuique autem parte subiecti ad amorem. Nec est verum quod in litterae
cap. V, num. 4.-
S.Th. lect. II, V. proprium. Et sicut bonum non est amabile nisi cognitum, processu laboretur ad ostendendum similitudinem se tenere
ita bonum huic non est amabile nisi cognitum ut bonum ex parte obiecti: sed inveniri in obiecto. Similitudo enim,
huic. Idem autem videtur importare bonum huic et bonum cum sit relatio aequiparantiae , in utroque oportet quod
simile, extenso similitudinis nomine, ut in littera fit. Quod salvetur extremo. Unde ex hoc ipso quod similitudo subie-
enim est actu simile, est huic bonum quasi idem sibi quod
: cti ad bonum, est propria causa amoris ex parte subiecti,
vero secundum inclinationem vel potentiam, est huic bonum sequitur necessario quod omne amabile sit simile. Quod
quasi proportionatum. Relationem quoque importat utrum- in littera monstratur.
que ad subiectum scilicet bonum proprium seu huic, et
, III. Et hic quintus modus procul dubio amplectendus est,
bonum simile. Et secundum hoc, solveretur obiectio in op- sine tamen tertii praeiudicio idest, quod ex parte subiecti
:

positum ex hoc, quod in primo articulo tradita est ratio similitudo est propria causa amoris, quidquid sit ex parte
formalis obiectiva amabilis absolute: in hoc vero tertio obiecti. Et hoc litterae sufficere non dubito. Salvatque sen-
articulo traditur ratio formalis obiectiva amabilis huic. - sus iste universalitatem et abstractionem tractatus aequalem
Sed huic sensui obstat quod tractatus iste in primo et in primo Ordinatque articulos huius quae-
et tertio articulo *.
' '\'™; " >

<^J-.

tertio articulo, ut littera sonat, aeque universalis ac abs-
tractus est. Ac per hoc, sicut ibi de amore absolute, ita
hic accipiendum est: et non ibi de causa amoris absolute,
et hic de causa amoris in hoc, interpretandum est.
Quarto, ut conditio boni ad hoc quod sit causa amoris:
stionis, ut tractetur in primis articulis de causa ex parte
obiecti, scilicet bonitate et cognitione; in tertio, de causa
ex parte subiecti; in quarto, ex parte concomitantium pas-
sionum. - luxta tertium autem modum, prius de rationibus
obiectivis ex parte rei et deinde de conditione communi
;

ita quod bonum, inquantum bonum, sit causa amoris obie-
ctiva simpliciter et huic; similitudo autem sit causa ut
conditio causae, sicut singularitas est conditio omnis causae
naturalis. - Sed quia quod causat ut apprehensum, magis
est concausa causantis, ut apprehensio (qualiter bonum
utrique rationi forraali, scilicet bonitati et simUitudini, fuis-
set tractandum. Et sic tertius articulus debuit esse secun-
dus. Cuius oppositum factum favet quinto, quod sit sensus
intentus ab Auctore.
Circa quartum articuluni nihil occurrit pro nunc scri-

est causa amoris, quod constat causare ipsum non per bendum.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ALIQUA ALIA PASSIONUM ANIMAE SIT CAUSA AMORIS
D PROCEDiTUR. VidetUF quod
QUARTUM sic Sed contra est quod omnes aliae aflfectiones
aliqua alia passio possit esse causa animi ex amore causantur, ut Augustinus dicit,
'amoris. Dicit enim Philosophus, in VIII XIV de Civ. Dei *. ' Cap.
cap. ix.
VII. - Cf.

• Cap. III, n. I. -
^Ethic. *, quod aliqui amantur propter de- Respondeo dicendum quod nulla alia passio ani-
S. Th. lect. 111.

lectationem. Sed delectatio est passio quaedam.
Ergo aliqua alia passio est causa amoris,
2. Praeterea, desiderium quaedam passio est.
Sed aliquos amamus propter desiderium alicuius "
quod ab eis expectamus sicut apparet in omni
: aliquo, Qx aliqua connaturalitate vel coaptatione
amicitia quae est propter utilitatem. Ergo aliqua
alia passio causa amoris.
est
3. Praeterea, Augustinus dicit, in X de Triti. *:
• Cap. I.
mae ^ est quae non praesupponat aliquem amo-
rem. Cuius ratio est quia omnis alia passio animae
vel importat motum ad aliquid, vel quietem in ali-
quo. Omnis autem motus in aliquid, vel quies in
procedit: quae pertinet ad rationem amoris. Unde
impossibile est quod aliqua alia passio animae sit
causa universaliter omnis amoris. - Contingit ta-

Cuius rei adipiscendae spem quisque non gerit men aliquam aliam passionem esse causam amo-
aut tepide amat, aut omnino non amat, quamvis ris alicuius sicut etiam unum bonum est causa
:

quam pulchra sit videat. Ergo spes ^ etiam est alterius.

causa amoris. Ad primum ergo dicendum quod, cum aliquis

a) alicuius. - Om. P. f) animae. - Om. P. - Eadem pro praesupponat , supponat.

p) spes. - res ABCDEGHI.
 ;

196 QUAESTIO XXVII ARTICULUS , IV

amat aliquid propter delectationem ', amor qui- res alia ametur: sicut qui desiderat pecuniam,
dem causatur ex delectatione sed delectatio
ille : amat propter hoc eum a quo pecuniam recipit.
illa iterum causatur ex alio amore praecedente Ad tertium dicendum quod spes causat vel auget
nullus enim delectatur nisi in re aliquo modo amorem, et ^ ratione delectationis, quia delecta-
amata. tionem causat: et etiam ratione desiderii, quia
Ad secundum dicendum quod desiderium rei spes desiderium fortificat, non enim ita intense
alicuius semper praesupponit amorem illius rei. desideramus quae non speramus. Sed tamen et
Sed ^ desiderium alicuius rei potest esse causa ut ipsa spes est alicuius boni amati.

8) delectationem. - dationem ACDFGILpBH. .!;) et. - et hoc P.

e) Sed. - Et sic P.
 : :,
:

QUAESTIO XXVIII, ARTICULUS I 197

QUAESTIO VIGESIMAOCTAVA
DE EFFECTIBUS AMORIS
IN SEX ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de effectibus amo- Tertio : utrum extasis sit eflfectus amoris.
* Cf. qu. XXVI * Quarto utrum zelus.
Introd.
.

l_yns :

Et circa hoc quaeruntur sex Quinto : utrum amor sit passio laesiva amantis.
Primo: utrum unio sit efFectus amoris. Sexto : utrum amor sit causa omnium quae
Secundo utrum mutua inhaesio.
: amans agit.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM UNIO SIT EFFECTUS AMORIS
Part. I, qu. xx, art. i, ad 3; siipra, qu. xxv, art. 2, ad 2; III Sent., dist. xxvii, qu. i, art. i

t>e Div. Nom., cap. iv, lect. xii.

PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

»D bonum unde : apprehendit eum ut alterum se, in-
unio non sit efFectus amoris. Absentia quantum scilicet vult ei bonum sicut et sibi ipsi.
'enim unioni repugnat. Sed amor com- Et inde est quod amicus dicitur esse alter ipse *: • Cf. Aristot., E-
Ihtc. lib. IX, cap.

i^patitur secum absentiam dicit enim : et Augustinus dicit, in IV Confess. *: Bene qui- IV, n. 5; cap. IX,
n. i; s. Th. lect.
Vers. 18. Apostolus, ad Galat. iv *: Boniim aemulamini in dam dixit de amico suo, dimidium animae suae. IV, X.- Moral.
Eudem., lib.VH,
Interlin.
bono semper (loquens de seipso, ut Glossa * dicit), Primam ergo unionem amor facit effective XII, n. 13.
:ap. XII.
Cap. vi.
et non tantum cum praesens sum apud vos. Ergo quia movet ad desiderandum et quaerendum prae-
unio non est effectus amoris. sentiam amati quasi sibi convenientis et ad se
,

2. Praeterea, omnis unio aut est per essen- pertinentis.Secundam autem unionem facit for-
tiam sicut forma unitur materiae et accidens
, , maliter: quia ipse amor est talis unio vel ne-
subiecto, et pars toti vel alteri parti ad constitu- xus *. Unde Augustinus dicit, in VIII de Trin.**, '
D. 105.
Cap. X.
tionem totius aut est per similitudinem vel ge-
: quod amor est quasi vita " quaedam duo aliqua a

neris, vel speciei, vel accidentis.
causat unionem essentiae: alioquin nunquam ha-
beretur amor ad ea quae sunt per essentiam di-
visa. Unionem autem quae est per similitudinem,
amor non causat, sed magis ab ea causatur, ut
• Qu. xxvii, art. dictum est *. Ergo unio non est effectus amoris.
^'
3. Praeterea, sensus in actu fit sensibile in
actu, et intellectus in actu
Sed amor non copulans, vel copulare appetens, amantem scilicet
et quod amatur. Quod enim dicit copulans , re-
fertur ad unionem affectus, sine qua non est
amor: quod vero dicit copulare intendens , per-
tinet ad unionem realem.
Ad primum ergo dicendum quod obiectio illa
procedit de unione reali. Quam quidem requirit
fit intellectum in actu. delectatio P sicut causam desiderium vero est in :

Non autem amans in actu fit amatum in actu. reali absentia amati: amor vero et in absentia et
Ergo unio magis est effectus cognitionis quam in praesentia.
amoris. Ad secundum dicendum quod unio tripliciter se
Sed contra est quod dicit Dionysius, iv cap. de habet ad amorem. Quaedam enim unio est causa
• s. Th. lect. IX, Nom. *, quod amor quilibet est virtus unitiva.
jQiV. amoris. Et haec quidem est unio substantialis
Respondeo dicendum quod duplex est unio a- quantum ad amorem quo quis amat seipsum
mantis ad amatum. Una quidem secundum rem: quantum vero ad amorem quo quis amat alia,
puta cum amatum praesentialiter adest amanti. - est unio similitudinis, ut dictum est *. - Quaedam Qu. XXVII, art.

Alia vero secundum Quae quidem unio affectum. vero unio est essentialiter ipse amor. Et haec est
consideranda apprehensione praecedente
est ex unio secundum coaptationem affectus. Quae ^ qui-
nam motus appetitivus sequitur apprehensionem. dem assimilatur unioni substantiali inquantum ,

Cum autem sit duplex amor, scilicet concupiscen- amans se habet ad amatum, in amore quidem
tiae et amicitiae uterque procedit ex quadam
, amicitiae, ut ad seipsum; in amore autem con-
apprehensione unitatis amati ad amantem. Cum cupiscentiae, ut ad aliquid sui. - Quaedam vero
enim aUquis amat aliquid quasi concupiscens unio est effectus amoris. Et haec est unio realis,
illud, apprehendit illud quasi pertinens ad suum quam amans quaerit de re amata. Et haec qui-
Cap. n. 16;
bene esse. Similiter cum aliquis amat aliquem dem unio est secundum convenientiam amoris: s. Tli. lect. III. -

amore amicitiae, vult ei bonum sicut et sibi vult ut enim Philosophus refert ^, II Politic. *, Aristo- cap. xvj x^*^'

o) quasi vita. - et iuncta A , et victa (vel vitta et ita ubique) BG, [5) delectatio. - dilectio P.
quod victa D, vis E, quod iuncta I, quasi coniuncta K, quasi victa T) Quae. - Qui ABCDFGHIKL.
LsF, coniuncta pC, convicta sC, ei victa pF, spat. vac. pH, quasi iun- 3) re/ert. - testatur G, dicit P.
ctura PsH. Cf. Aug. v.
 ; ;

J9S QUAESTIO XXVIII, ARTIGULUS II

phanes dixit qiiod aniantes desiderarent ex am- Ad tertium dicendum quod cognitio perficitur
bobus fieri unum: sed quia ex hoc accideret aut per hoc quod cognitum unitur cognoscenti se-
*Cf.Aristot.ibid.
n. 17.
ambos aut alterum corrumpi *, quaerunt unionem cundum suam simiUtudinem. Sed amdr facit quod
quae convenit et decet; ut scilicet simul conver- ipsa res quae amatur, amanti aliquo modo unia-
sentur, et simul colloquantur, et in aliis huius- tur, ut dictum est *. Unde amor est magis uni- * In corporc, et
ad 2.
modi coniungantur. tivus quam cognitio.

Commentaria Cardinalis Caietani

responsione ad tertium primi articuli quaestionis vige- amor unit amato ut alicui sui, scilicet amantis: intellectio
IN
simaeoctavae, scito quod, si considerentur omnes unitates vero facit formaliter intellectam rem in actu esse aliquid
concurrentes ad amorem, sic amor magis unit quani intel- intelligentis. Unde cognitio videtur magis unitiva forma-
lectio quoniam causativus est unionis realis. Sed si compa-
: liter : amor autem effective.
retur amor et intellectio secundum illam solam unionem Sed quia unio nota communiter non est nisi realis, di-
quam facit formaliter, sic intellectio magis unit quam amor citur quod amor est vis unitiva, et quod est magis uni-
*Comment.y,Di- iuxta illud Averrois, in de Anima *
III : Magis fit unum ex tivus quam cognitio. Quae omnia sunt vera, referendo ad
gressionispart.5,
m solut. quaest. intellectu et intellecto, quam ex materia et forma. Et ratio unionem realem. Et sunt vera, referendo ad effectus sepa-
3.
est illa quae arguendo in littera tangitur : quia intellectus ratos a causis effectus enim formales a causis non secer-
:

in actu est intellectum in actu , amans autem non est nuntur. Unde in littera non respondetur argumento secun-
amatum Tanto namque maior est formalis unio
in actu. dum unionem quae est effectus formalis: sed praeponitur
cognitionis quam
amoris, quanto maius est se esse aliquid, amor secundum unionem finalem et effectibilem, quae est
quam habere se ad illud ut se. Intellectio enim facit for- realis. Quasi diceret quod licet formalis unio cognitionis
,

maliter intellectum esse rem intellectani in actu amor vero : sit maior secundum se formali amoris unione, quia ta-

non facit formaliter araantem esse araatum, sed ut ama- men sistit infra unionem similitudinis minor est sim- ,

tum; et e converso, scilicet amatum ut amantem. Et hoc pliciter unione amoris, claudente in sui latitudine unionem
quoad amorem amicitiae. In araore vero concupiscentiae, realem.
-rn?

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM MUTUA INHAESIO SIT EFFECTUS AMORIS
III Sent., dist. xxvn, qu. i, art. i, ad 4.

*D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod moratur apprehensione amantis; secundum illud
in
amor non causet mutuam inhaesionem, Philipp. eo quod habeam vos in corde. - Amans
i *, Vers. 7.

'ut scilicet amans sit in amato, et e con- vero dicitur esse in amato secundum apprehen-
Quod enim est in altero, conti-
^verso. sionem, inquantum amans non est contentus su-
Sed non potest idem esse continens
eo. perficiaH apprehensione amati, sed nititur singula
et contentum. Ergo per amorem non potest cau- quae ad amatum pertinent intrinsecus disquirere,
sari mutua inhaesio, ut amatum sit in amante et et sic ad interiora eius ingreditur. Sicut de Spi-
e converso. Sancto, qui est amor Dei, dicitur, I
ritu ad Cor. ii *, Vers. 10.

2. Praeterea, nihil potest penetrare in interiora quod scrutatur etiam profunda Dei.
alicuius integri, nisi per aliquam divisionem. Sed Sed quantum ad vim appetitivam, amatum di-
dividere quae sunt secundum rem coniuncta, non citur esse in amante, prout est per quandam
pertinet ad appetitum, in quo est amor, sed ad complacentiam in eius affectu : ut vel delectetur
rationem. Ergo mutua inhaesio non est effectus in eo, aut in bonis apud praesentiam vel eius, ;

amoris. in absentia, per desiderium tendat in ipsum ama-

3. Praeterea,
si per amorem amans est in tum per amorem concupiscenfiae vel in bona ;

amato converso, sequetur quod hoc modo

et e quae vult amato P, per amorem amicitiae non ;

amatum uniatur amanti, sicut amans amato. Sed quidem ex aliqua extrinseca causa sicut cum ,

Art. praeced. ipsa unio est amor, ut dictum est *. Ergo se- aliquis desiderat aliquid propter alterum, vel cum
quitur quod semper amans ametur ab amato: aliquis vult bonum
propter aliquid aliud
alteri
quod patet esse falsum. Non ergo mutua inhaesio sed propter complacentiam amati interius radi-
est effectus amoris. catam. Unde et amor dicitur intimus; et dicuntur
Vers. 16. Sed contra est quod dicitur I loan. iv *: Qui viscera caritatis. - E converso autem amans est in
manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo. amato quidem per amorem concupiscen-
aliter

Caritas autem est amor Dei. Ergo, eadem ratione, tiae, per amorem amicitiae. Amor namque
aliter

quilibet amor facit amatum esse in amante, et e concupiscentiae non requiescit in quacumque ex-
converso ". trinseca aut superficiali adeptione vel fruitione
Respondeo dicendum quod iste effectus mutuae amati sed quaerit amatum perfecte habere, quasi
:

inhaesionis potest intelligi et quantum ad vim ad intima illius perveniens. In amore vero ami-
apprehensivam, et quantum ad vim appetitivam. citiae, amans
est in amato inquantum reputat ,

Nam quantum ad vim apprehensivam, amatum bona mala amici sicut sua, et voluntatera
vel
dicitur esse in amante, inquantum amatum im- amici sicut suam, ut quasi ipse in suo amico vi-

a) et e converso. - Om. P. loco ponendum , verbi gr. post bona vel post per; vel quod sit su-
fi) amato. - eius addunt codices et Pj. Ast videtur quod vel sit alio perfluum.
 :

QUAESTIO XXVIII, ARTICULUS III 199

deatur bona vel mala pati, et affici. Et propter netur in amante, inquantum est impressum m
hoc, proprium est amicorum eadem velle, et in quandam complacentiam. E con-
affectu eius per
eodem tristari et gaudere, secundum Philosophum, verso vero amans continetur in amato, inquan-
• Cap. m,
S. Th.
n.
lect.
4
III
in IX Ethic. * et in II Rhetoric. ** Ut sic, inquan- tum amans sequitur aliquo modo illud quod est
• cap. IV, n. 3.
tum quae sunt amici aestimat sua, amans videa- intimum amati. Nihil enim prohibet diverso modo
tur esse in amato, quasi idem factus amato. In- esse aliquid continens et contentum sicut genus :

quantum autem e converso vult et agit propter continetur in specie et e converso.

amicum sicut propter seipsum, quasi reputans Ad secundum dicendum quod rationis apprehen-
amicum idem sibi, sic amatum est in amante. sio praecedit aflfectum amoris. Et ideo, sicut ratio
Potest autem et tertio modo mutua inhaesio disquirit, ita ^ affectus amoris subintrat in ama- T

intelligi amore amicitiae, secundum viam re-

in tum, ut ex dictis * patet. In corpore.

damationis: inquantum mutuo se amant amici, et Ad tertium dicendum quod illa ratio procedit
sibi invicem bona volunt et operantur. de tertio modo mutuae inhaesionis, qui non in-
Ad primum ergo dicendum quod amatum conti- venitur in quolibet amore.

T) ita. - ita et F, om. ABDGIKLpH ; Et ideo... amoris am.C^

Commentaria Cardinalis Caietani

secundo eiusdem vigesimaeoctavae quaestionis,
articulo declaravimus, ita in amore. Amans quippe aliquid amore
IN
adverte Primo, quod amor in modo essendi per
tria. concupiscentiae, amat illud alteri, sive ille alter sit ipsemet
apprehensionem addit moram in amante, et perscrutatio- amans, sive alter. In hoc autem sunt duo scilicet compla- :

nem amati ita quod non quaecumque apprehensio est effe-

: centia illius concupiti, alioquin non amaret; et affectatio
ctus amoris, sed apprehensio quasi continua et perscrutans. habendi utendique illo. Et ex complacentia, amatum in
Et ex prima conditione ponitur amatum in amante ex , amante constituitur: ex affectu perfecte habendi etc, e con-
secunda e converso, secundum apprehensionem. verso; egreditur enim amans ad ipsum tali affectu.- Amans
Secundo, quod in affectu commune est amori amicitiae quoque amicitiae amore, amat amicum ut seipsum. In hoc
et concupiscentiae quod amatum constituitur in amante
,
autem includuntur duo primo, quod amans transit in per-
:

per complacentiam interius radicatam ipsius amati: in eo sonam amici secundo, quod amicus transit in personam
;

enim quod complacet sibi interius amans de concupito vel amantis. Ex hoc enim quod amat amicum propter ipsum
amico, in eo sunt. Et hoc etiam respondet morae in appre- amicum, vult etiam seipsum praebere quomodo potest: ac
hensione. - Diversimode autem amans constituitur in amato per hoc ipse transit in amicum voluntate, affectu ac pas-
secundum utrumque amorem, ut in littera dicitur. Quia in sione; ita ut bene vel male afficiatur sentiatque, amico
concupiscentia, constituitur in eo per affectum perfectae pos- sentiente. Ex hoc vero quod amat amicum ut seipsum,
sessionis illius in amicitia vero, per affectum ad amicum
: ponitur amicus ut ipse et sic amicus transit in personam
:

et sua ut ipsemet amicus. Et ambo respondent perscruta- amantis. Et hoc pertinet ad complacentiam complacet :

tioni in apprehensione. enim ut ipsemet. - Et sic in utroque amore egressus affectus

Tertio quod, si hi modi mutuae inhaesionis in affectu di- in amatum, constituit in eo: ingressus autem amati per
ligenter considerentur, videbitur quod proportionales sunt complacentiam in amantem, ut ipse in amicitia, vel aliquid
et quod, sicut in apprehensionis modo unica apprehensio, sui in concupiscentia, constituit e converso amatum in
secundum duas eius conditiones, utrumque constituit, ut amante.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM EXTASIS SIT EFFECTUS AMORIS
II' II"', qu. CLxxv, art. 2; III Sent., dist. xxvii, qu. i, art. i, ad 4; II Cor., cap. xii, lect. 1;
De Div. Nom., cap. iv, lect. x. »

»D TERTiUM PROCEDiTUR; Videtur quod

sic cit: et quod ipse Deiis propter amorem est exta-
extasis non
effectus amoris. Extasis
sit sim passus. Cum
ergo quilibet amor sit quaedam
*enim quandam alienationem importare similitudo participata divini amoris, ut ibidem * 'S.Th. lect.xTi.

Sed amor non semper facit alie-

^videtur. dicitur, videtur quod quilibet amor causet extasim.
nationem: sunt enim amantes interdum sui com- Respondeo dicendum quod extasim pati aliquis
potes. Ergo amor non facit extasim. dicitur, cum
extra se ponitur. Quod quidem
"

2. Praeterea, amans desiderat amatum sibi secundum vim apprehensivam, et se-

contingit et
uniri. Magis ergo amatum trahit ad se, quam cundum vim appetitivam. Secundum quidem vim
etiam pergat in amatum, extra se exiens. apprehensivam aliquis dicitur extra se poni, quando
3. Praeterea, amor unit amatum amanti, sicut ponitur extra cognitionem sibi propriam vel quia :

Art. dictum est *. Si ergo amans extra se tendit, ut ad superiorem sublimatur, sicut homo, dum ele-
in amatum pergat, sequitur quod semper plus vatur ad comprehendenda aliqua quae sunt supra
diligat amatum quam
seipsum. Quod patet esse sensum et rationem, dicitur extasim pati, inquan-
falsum. Non
ergo extasis est efFectus amoris. tum ponitur extra ? connaturalem apprehensionem
Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. rationis et sensus; vel quia ad inferiora depri-
S. Th. lect. X. de Div. Nom. *, quod divinus amor extasimfa- mitur; puta, cum aliquis in furiam vel amentiam

a) aliquis dicitur, cum, aliquid dicitur cum aliquis codices, aii- p) ponitur extra. - patitur extra ABCDEFGL, om. pH.
quid dicitur cum ed. a.
 ,:

200 QUAESTIO XXVIII , ARTICULUS IV

cadit, dicitur extasim passus. - Secundum appeti- simpliciter extra se, sed talis afFectio in fine infra
tivam vero partem dicitur aliquis extasim pati, ipsum concluditur. Sed in amore amicitiae, aflfe-

quando appetitus alicuius in alterum fertur, exiens ctus alicuius simpliciter quia vult
exit extra se:
"^

quodammodo extra seipsum. amico bonum, et operatur ^, quasi gerens curam

Primam quidem extasim facit amor disposi- et providentiam ipsius, propter ipsum amicum.
tive, inquantum scilicet facit meditari de amato, Ad primum ergo dicendum quod illa ratio pro-
Art. praeced. ut dictum cst * : intcnsa autem meditatio unius cedit de prima extasi.
abstrahit ab aliis. - Sed secundam extasim facit Ad secundum dicendum quod illa ratio procedit
amor directe simpliciter quidem amor amicitiae;
: de amore concupiscentiae, qui non facit simpli-
' <=°''p<"'«-
amor autem concupiscentiae non simpliciter, sed citer extasim, ut dictum est *. '"

secundum quid. Nam in amore concupiscentiae,
quodammodo ferturamans
tum non contentus gaudere de bono quod
scilicet,
habet, quaerit frui aliquo extra se. Sed quia illud
extrinsecum bonum quaerit sibi habere, non exit
Ad tertium dicendum quod ille qui amat, in-
extra seipsum: inquan- tantum extra se exit, inquantum vult bona amici
et operatur. Non tamen vult bona amici magis
quam sua. Unde non sequitur quod alterum plus
quam se diligat.

f) operatur.
- bonum addunt Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ZELUS SIT EFFECTUS AMORIS
Jn loan., cap. n, lect. ii; l Cor., cap. xiv, lect. i; II, cap. xi, lect.

»D proceditur. Videtur quod

quartum sic
zelus non sit effectusamoris. Zelus enim
*est contentionis principium unde dici-
^^'•3- »^^^g^)\^tur I ad Cor. iii *: Cum sit inter vos
{elus et conientio, etc. Sed contentio repugnat a-
quam in uxore quaerunt. Similiter etiam qui quae-
runt excellentiam, moventur contra eos qui ex-
: cellere videntur, quasi impedientes excellentiam
eorum. Et iste est zelus invidiae, de quo dicitur
in Psalmo xxxvi *: Noli aemulari in malignanti- ' vers. i.

mori. Ergo zelus non est effectus amoris. bus, neque ^elaveris facientes iniquitatem.
2. Praeterea , obiectum amoris est bonum Amor autem amicitiae quaerit bonum amici:
quod est communicativum sui. Sed zelus repu- unde quando est intensus, facit hominem moveri
^
gnat communicationi ad zelum enim pertinere : contra omne illud quod repugnat bono * amici.
• videtur quod aliquis non patiatur " consortium Et secundum hoc, aliquis dicitur zelare pro amico,
in amato sicut viri dicuntur zelare uxores, quas
; quando, si qua dicuntur vel fiunt contra bonum
nolunt habere communes cum ceteris. Ergo zelus amici, homo repellere studet. Et per hunc etiam
non est effectus amoris. modum aliquis dicitur zelare pro Deo, quando ea
3. Praeterea, zelus non est sine odio, sicut quae sunt contra honorem vel voluntatem Dei,
vers. 3. ncc siue amore dicitur enim in Psalmo lxxii *
: repellere secundum posse conatur secundum ;

P Zelavi super iniquos P. Non ergo debet dici magis illud III Reg. XIX * Zelo ^elatus sum pro Do-
,
* vers. 14.

effectus amoris quam odii. mino exercituum. Et loan. 11 *, super illud, « Ze- * vers. 17.

Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. lus domus tuae comedit me », dicit Glossa * quod ordin.

s.Th. lect. X. de Div. Nom. *, quod Deus appellatur Zelotes bono lelo comeditur , qui quaelibet prava quae
propter multum amorem quem habet ad existentia. viderit , corrigere satagit ; si nequit , tolerat et
Respondeo dicendum quod zelus quocumque ,
gemit.
modo sumatur, ex intensione amoris provenit. Ad primum ergo dicendum quod Apostolus ibi
Manifestum est enim quod quanto aliqua virtus loquitur de zelo invidiae; quiquidem est causa
T intensius tendit in aliquid, fortius etiam i^
repellit contentionis, non contra rem amatam, sed pro re
omne contrarium vel repugnans. Cum igitur amor amata contra impedimenta ipsius.
sit quidam motus in amatum, ut Augustinus dicit Ad secundum dicendum quod bonum amatur in-
Qu. Mxv. ifj libro Octoginta trium Quaest. *, intensus amor quantum'est communicabile amanti. Unde omne
quaerit excludere omne quod sibi repugnat. illud quod perfectionem huius communicationis
Aliter tamen hoc contingit in amore concupi- impedit, efficitur odiosum, Et sic ex amore boni
scentiae, et aliter in amore amicitiae. Nam in zelus causatur. - Ex defectu autem bonitatis con-
amore concupiscentiae, qui intense aliquid concu- tingit quod quaedam parva bona non possunt
piscit, movetur contra omne illud quod repugnat integre simul possideri a multis. Et ex amore ta-
consecutioni vel fruitioni quietae eius quod ama- lium causatur zelus invidiae. Non autem proprie
tur.Et hoc modo viri dicuntur zelare uxores, ne ex his quae integre possunt a multis possideri:
per consortium aliorum impediatur singularitas nullus enim invidet alteri de cognitione veritatis,

a) aliquis non patiatur. - quis non patitur ¥a. y) etiam. - Om. Pa.
p) iniquos, - inimicos ABCFGHILpD. S) bono. - bonis codices.
 , , , ,

QUAESTIO XXVIII, ARTICULUS V 201

quae a multis integre cognosci potest; sed forte habet ea quae repugnant amato ^
aliquis odio
de excelientia circa cognitionem huius. ex amore procedit. Unde zelus proprie ponitur
Ad tertium dicendum quod hoc ipsum quod effectus amoris magis quam odii.

£) amato. - amico codices.

Commentaria Cairclin.alis Caietani

ARTicuLo omisso, in quarto scito quod, cum zelus
tertio In quinto autem et sexto articulo nihil scribendum oc-
sumatur scilicet causaliter, pro ferventi di-
dupliciter: currit,nisi quod notentur ea quae Auctor dicit * conve- • Art. 5 , in fine.

lectione et fornialiter, pro tristitia deficientium sibi vel ami-

; nire huiusmodi passionibus, referendo appetitum appetibili,
cis, ut in II Rhetoric, cap. xviii *, et inferius pluries ** pa- seu formaliter. Quoniam haec communia videntur huius-
* Did. cap. XI.
• Cf. qu. XXXV,
tet: hic sumitur proprie. Ad huiusmodi namque tristitiam modi passionibus, et actibus voluntatis similibus his pas-
art. 8, ad 2 ; II*"
II"*, qu. xxxvi, spectat et zelus concupiscentiae, et amicitiae ille enim tri- : sionibus.
art. ?. statur de defectu singularitatis, vel excellentiae, vel quietae Notetur quoque responsio ad primum in sexto articulo:
fruitionis; iste de defectu alicuius boni amico. Et utrius- quoniam in fine totius tractatus de actibus humanis *, serviet * Qu- «-vin
Comment. post
que tristitia ex amore oppositi boni procedit, et contra propOSltO. art. 4.

ingerentes huiusmodi mala sollicitat.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM AMOR SIT PASSIO LAESIVA AMANTIS
III Sent., dist. xxvii, qu. i, art. i, ad 4.

»D QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod rem peccati, secundum illud Osee ix *: Facti siint Vers. 10.

amor sit passio laesiva. Languor enim abominabiles, sicut ea quae dilexerunt.
laesionem quandam languentis.
'significat Et hoc quidem dictum sit P de amore, quantum
jSed amor causat languorem: dicitur enim ad id quod est formale in ipso, quod est scilicet
Vcrs. 1.
Cant. II*: Fulcite mefloribiis, stipate me malis, quia ex parte appetitus. Quantum vero ad id quod
amore langueo. Ergo amor est passio laesiva. est materiale in passione amoris, quod est im-
2. Praeterea, liquefactio est quaedam resolu- mutatio aliqua corporalis, accidit quod amor sit
tio. Sed amor est liquefactivus: dicitur enim Cant. laesivus propter excessum immutationis sicut ac- :

' vers. 6. y * : Anima mea liquefacta est, ut dilectus meus cidit in sensu et in omni actu virtutis animae
,

locutus est. Ergo amor est resolutivus. Est ergo qui exercetur per aliquam immutationem organi
corruptivus et laesivus. corporalis.
3. Praeterea, fervor designat quendam exces- Ad ea vero quae in contrarium obiiciuntur,
sum in caliditate, qui quidem excessus corrupti- dicendum quod amori attribui possunt quatuor
vus est. Sed fervor causatur ex amore: Dionysius effectus proximi: scilicet liquefactio, fruitio, lan-
enim, vii cap. Cael. Hier., inter ceteras proprie- guor et fervor. Inter quae primum est iiquefactio,
tates ad amorem Seraphim pertinentes, ponit ca- quae opponitur congelationi. Ea enim quae sunt
Vers. 6. lidum et acutum et superfervens. Et Cant. viii * congelata, in seipsis constricta sunt, ut non pos-
dicitur de amore quod lampades eius sunt lam- sint de facili subintrationem alterius pati. Ad amo-
pades ignis atque flammarum. Ergo amor est rem autem pertinet quod appetitus coaptetur ad
passio laesiva et corruptiva. quandam ^ receptionem boni amati, prout amatum
Sed contra est quod dicit Dionysius, iv cap. est in amante, sicut iam supra * dictum est. Unde Art. 2.

S.Th. lect. IX. de Div. Nom. *. quod singula seipsa amant con- cordis congelatio vel duritia est dispositio repu-
tentive, idest conservative. Ergo amor non est pas- gnans amori. Sed liquefactio importat quandam
sio laesiva, sed magis conservativa et perfectiva. mollificationem cordis, qua exhibet se cor habile
" Qu. XXVI, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum ut amatum in ipsum subintret. - Si ergo amatum
i, 2 ; qu. xxvii
art. I. est, amor significat coaptationem quandam appe- fuerit praesens et habitum, causatur delectatio sive
tifivae virtutis ad aliquod bonum. Nihil autem fruitio. Si autem fuerit absens, consequuntur duae
quod coaptatur ad aliquid quod est sibi conve- passiones scilicet tristitia de absentia, quae signi-
:

niens, ex hoc ipso laeditur: sed magis, si sit pos- ficatur per languorem (unde et TuIIius, in III de
sibile, proficit et melioratur. Quod vero coaptatur Tusculanis Quaest.*, maxime tristitiam aegritudi- Cap. XI.

ad aliquid quod non est sibi conveniens, ex hoc nem nominat); et intensum desiderium de conse-
ipso » laeditur et deterioratur. Amor ergo boni cutione amati, quod significatur per fervorem.
convenientis est perfectivus et meliorativus aman- - Et isti quidem sunt effectus amoris formaliter
tis: amor autem boni quod non est conveniens accepti, secundum habitudinem appetitivae virtu-
amanti, est laesivus et deteriorativus amantis. Unde tis ad obiectum *. Sed in passione amoris, conse- • Vide Comment.
Caiet. post art,
maxime homo perficitur et melioratur per amo- quuntur aliqui effectus his proportionati , secun- praec.

rem Dei laeditur autem et deterioratur per amo-

: dum immutationem organi ^.

o) hoc ipso. - ipso F, hoc Pa. quandam. — Om. Pa.

Y)
P) dictum sit. - dictum est K, sic dictum est Pa. 3) organi. — Om. P.

SuJuiAE Theol. D. Tho.mae T. III. 26

 202 QUAESTIO XXVIII, ARTICULUS VI

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM AMOR SIT CAUSA OMNIUM QUAE AMANS AGIT
III Sent., dist. xxni, qu. i, art. i.

D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod autem bonum desideratum et amatum uni-
est
amans non agat omnia ex amore. Amor Unde manifestum est quod omne agens,
cuique.
*

2.
Qu. XXVI, art enim quaedam passio est, ut supra * di- quodcumque sit, agit quamcumque actionem ex
ctum est. Sed non omnia quae agit ho- aliquo amore.
mo, agit ex passione: sed quaedam agit ex electio- Ad primum ergo dicendum quod obiectio illa
•Cap.viii; s.Th. nc, et quacdam ex ignorantia, ut dicitur in Y Ethic* procedit de amore qui est passio in appetitu
lect.xiii.-Cf.hb. --,'' . ° '
.

ia,^ca^p.v^;s.Th. hrgo nou omnia quae homo agit, agit ex amore. sensitivo existens. Nos autem loquimur nunc de
lect. XI, XII, xiii.
2. Praeterea, appetitus est principium motus amore communiter accepto, prout comprehendit
et actionis in omnibus animalibus, ut patet in sub se amorem int^IIectualem, rationalem, anima-
* Cap. X. - S. Th. III de Anima *. Si igitur omnia quae quis agit, lem, naturalem sic enim Dionysius loquitur de
:
lect. XV.
amore in iv cap. *
agit ex arnore, aliae passiones appetitivae partis
^ de Div. Nom. loc cu. m arg.
*

.
, . Sedcontra.-Cf.
erunt superfluae. Ad secundum dicendum quod ^
ex amore sicut ,
'
s., Th. lea. xn.
-VideComment.
j.

..,..' , . . .
j^ ,
3. Praeterea, nihil causatur simul a contrariis lam ^ dictum est, causantur et desidenum et tn- caiet.post.art.^.
. "Art.praeced.^in
causis. Sed quaedam fiunt ex odio. Non ergo stitia et delectatio, et per consequens omnes aliae resp. adobiect.;
qu. xxvii, art. 4.
TT J ^- •
1-
omnia sunt ex amore. passiones. Unde omnis actio quae procedit ex
Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. quacumque passione, procedit etiam ex amore,
S. Th. lect. IX. de Div. Nom. *, quod propier amorem boni omnia sicut ex prima causa. Unde non superfluunt aliae
agunt quaecumque agunt. passiones, quae sunt causae proximae.
Respondeo dicendum quod omne agens agit pro- Ad tertium dicendum quod odium etiam ex
• Qu. i, art. 2. pter finem aliquem, ut supra * dictum est. Finis amore causatur, sicut infra * dicetur. •Qu.seq.,art.2.
 ,

QUAESTIO XXIX, ARTICULUS I 203

QUAESTIO VIGESIMANONA
DE ODIO
IN SEX ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de odio *. Quarto: utrum aliquis possit habere odio se-
*Cf. qu.xxvi, In-
trod.
D Primo
Et circa hoc quaeruntur sex.
utrum causa et obiectum odii
: sit ma-
ipsum.
Quinto: utrum aliquis possit habere odio ve-
lum. ritatem.
Secundo: utrum odium causetur ex amore. Sexto: utrum aliquid possit haberi odio in

Tertio: utrum odium sit fortius quam amor. universali.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM CAUSA ET OBfECTUM ODII SIT MALUM
Infra, qu. xlvi, art. 2.

»D PRiMUM PROCEDiTUR. Videtur quod

sic amor est consonantia quaedam appetitus ad id ^
obiectum et causa odii non sit malum. quod apprehenditur ut conveniens: odium vero
'Omne enim quod est, inquantum huius- est dissonantia quaedam appetitus ad id quod
^modi, bonum est. Si igitur obiectum apprehenditur ut repugnans et nocivum. Sicut
odii sit malum, sequitur quod nuUa res odio ha- autem omne conveniens, inquantum huiusmodi,
beatur , sed solum defectus alicuius rei. Quod habet rationem boni; ita omne repugnans, inquan-
patet esse falsum. tum huiusmodi, habet rationem mali. Et ideo,
2. Praeterea, odire malum est laudabile: unde sicut bonum est obiectum amoris, ita malum est
Vers. I. in laudem quorundam dicitur II Machab. iii *, obiectum odii.

quod leges optime ciistodiebantiir, propter Oniae Ad

primum ergo dicendum quod ens, inquantum
pontijicis pietatem, et animos odio habentes mala. ens, non habet rationem repugnantis, sed magis
Si igitur nihil oditur nisi malum, sequitur quod convenientis quia omnia: conveniunt in ente. "^

omne odium sit laudabile. Quod patet esse falsum. Sed ens inquantum est hoc ens determinatum
3. Praeterea, idem non est simul bonum et habet rationem repugnantis ad aliquod ens de-
malum. Sed idem diversis est odibile et amabile. terminatum. Et secundum hoc, unum ens est odi-
Ergo odium non solum est mali, sed etiam boni. bile alteri, et est malum, etsi non in se, tamen
Sed contra odium contrariatur amori. Sed
, per comparationem ad alterum.
Qu. xjcvi,
qu. xxvii, art
art.
i.
obiectum amoris est bonum, ut supra * dictum Ad secundum dicendum quod, sicut aliquid ap-
prehenditur ut bonum, quod non est vere bo-
;

est. Ergo obiectum odii est malum.

Respondeo dicendum quod, cum appetitus na- num ita aliquid apprehenditur ut malum, quod
;

turalis derivetur ab aliqua apprehensione
non coniuncta; eadem de in-
ratio videtur esse
clinatione appetitus naturalis, et appetitus anima-
lis, qui sequitur apprehensionem coniunctam, sicut
Qtt.xxvi,art.i. supra * dictum est. In appetitu autem naturali hoc
manifeste apparet, quod sicut unumquodque habet
naturalem consonantiam vel aptitudinem ad id
quod sibi convenit, quae est amor naturalis; ita ad
« idquod est ei repugnans " et corruptivum, habet
dissonantiam naturalem, quae est odium naturale.
Sic igitur et in appetitu animali, seu in intellectivo.
, licet non est vere malum. Unde contingit quandoque
nec odium mali, nec amorem boni esse bonum.
Ad tertium dicendum quo4 contingit idem esse
amabile et odibile diversis, secundum appetitiim
quidem naturalem, ex hoc quod unum et idem
est conveniens uni secundum suam naturam, et
repugnans alteri: sicut calor convenit igni, et re-
pugnat aquae. Secundum appetitum vero anima-
lem, ex hoc quod unum et idem apprehenditur
ab uno sub ratione boni, et ab alio sub ratione
mali.

a) ei repugnans. - repugnans Pa. Y) omnia. - omnia communia ABCDEGHIL, omnia contraria K.

P) ad id. - in id Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

primo quaestionis vigesimaenonae, nota tria, no-
articulo In illis enim, ut in qu. xxm * dictum est, idem est conso- ' Art. 4 Com-
,

IN ment. num ir.

Primo, in titulo, quod bis dicitur obiectum et causa
vitie. nantia et dissonantia, in istis aliud: sicut in illis consonan-
odii: scilicet cum enumerantur articuli, et cum proceditur tia est proprietas, in istis est actus appetitus.
ad primum. Ex hoc enim, et primo argumento, manifeste Tertio, in responsione ad primum quod consistit in hoc,
,

habes malum non solum obiectum, sed causam esse odii. quod obiectum et causa odii non estmalum simpliciter,
Secundo, in corpore, quod similitudo inter appetitum sed malum huic, quod est quoddam ens; quod non est
naturalem et animalem, sobrie intelligatur scilicet propor-
: malum huic inquantum ens, quia sic convenit, sed inquan-
tionaliter, secundum naturas inanimatorum et animatorum. tum tale ens, quia sic repugnat. Percutiens enim me, quod-
 ,

204 QUAESTIO XXIX, ARTICULUS II

dam ens est, repugnans mihi non inquantum ens, sed so- in amore amicitiae, obiectum amatum cst amicus; et in
lum inquantum tale, scilicet offendens me sicut aqua est : amore concupiscentiae, est res concupita.
mala igni inquantum talis, non inquantum ens. Universaliter igitur odium est dissonantia a malo obie-
Circa eundem primum articulum dubium occurrit
II. cto: quia oportet malum obiectum esse odio habitum. Sed
de explanatione odii, quod scilicet est dissonantia ad ap- quia diversum in utroque odio constituitur obiectum, quia
prehensum repugnans, seu malum. Odium enim consonare unius persona, alterius res; varietas apparet, sed non est.
malo testatur inimicitia, dum quis mala, ut mala, inimico Unde non testatur quod odium consonat malo
inimicitia
vult. Immo hoc est odisse, velle malum malo. obiecto sed quod tantum dissonat ab inimico, ut consonet
:

III. Ad hoc dicitur quod, sicut amor dividitur

in amo-
rem amicitiae et concupiscentiae, ita et odium. Et odium
quidem oppositurri amori concupiscentiae, innominatum
est, et potest vocari odium abominationis : odium vero
oppositum amori amicitiae, odium inimicitiae vocatur. Et
sicut quia amare est velle bonum alicui duo ex parte
,
obiecti includit, scilicet ly bonum
obiecto duo clauduntur, scilicet malum et persona. Quam-
vis autem amor amicitiae et concupiscentiae uniformiter
se habeant ad utrumque, scilicet per modum affirmationis
seu consonantiae; odium tamen inimicitiae et odium abo-
minationis dissimiliter se habent ad haec. Nam odium ini-
micitiae habet se ad personam per modum negationis et
dissonantiae, ad malum vero per modum affirmationis et
consonantiae odium autem abominationis, e converso, ad
: ad uxorem, et universaliter ad omnes odio habitos non ut
personam se habet per modum affirmationis et consonan-
tiae, ad malum autem per modum negationis et dissonan-
tiae. Cum enim aliquis odit flagella, et similia,
dissonat, et ea ab affectu suo abnegat:
Unde testatur magnam dissonantiam obiecti.
malis illius.
IV. Nec fallaris, audiens odium abominationis habere
pro obiecto rem, non personam; et putes propterea ma-
trem non tali odio habere filias, quibus optat mortem, vel
quia non potest dare eas nuptui, vel quia despicitur a viro
, suo propter eas. In similibus enim non habentur odio per-
et ly alicui ; ita in odii sonae ut personae, sed ut res. Unde non est ad tales odium
inimicitiae; sed abominationis solius vitae earum, quia re-
pugnat dispositioni earum, vel secundum paupertatem, vel
gratiam cum viro, vel aliquid huiusmodi. In cuius signum,
nihil mali illis vellent (cuius oppositum de odio inimici-
tiae scribitur in II Rhetoric. *) sed vitam tantum earum,
;
* Cap. IV, n. 31.
ut rem eis contrariam, nolunt. Et quod in exemplo matris
et filiae audis, in ceteris quae sunt domini ad servos, viri
personae sunt, sed ut aliquid illius, quasi nocumenta sunt,
dicta intelligas. De personis enim et rebus formaliter, in-
illis quidem quantum scilicet personae et inquantum res, intellige quae
seipsum autem, vel diximus * de obiectis propriis utriusque odii. ' Num. praeced.

alterum cui illa nollet, affirmat in affectu, eique consonat. Nec obiicias mihi quod, immemor supradictorum * de Ou. XXVI, art.
Comment.
E contra vero, cum odit quis hominem, ipsum quidem a indistinctione amoris amicitiae et concupiscentiae nunc ,
4,

suo affectu abnegat, illique dissonat : sed malis illius conso- penes obiecta distinxerim utrumque odium. Nosti enim
nat, affirmatque illa in suo affectu , vult enim illi malum. quod bonum uno modo, utpote ex causa integra; malum
Et si diligenter perscrutatus fueris, videbis quod dissimili- autem omnifariam, utpote ex particularibus defectibus, di-
tudo ista non variat dissonantiam odii a malo obiecto et citur *. Constat autem quod amor ex parte boni, et odium •Cf.Arist.£/A»c.
lib. II, cap. VI, n.
causa quoniam utrobique id quod habet rationem mali
: ex parte mali, se tenet. Propter quod, non est mirum si 14; s. Tn. lect.
obiecti et causae odii abnegatur ab affectu et dissonat.
, odia distinguuntur ex persona vel re, ut obiectis propriis VII : Dionys. de
Div. Nom.j cap.
Nam in odio inimicitiae, persona habet rationem mali odii amor autem non, sed sola habitudo ad personam et
; IV ; s. Th. lect.
XXII.
obiecti et causae odio abominationis, non persona,
: et in rem diversimode amatam, in quolibet amore distinguitur, '
Qu. XXVI, art.
sed res mala habet rationem mali obiecti et causae: sicut iit superius * declaratum est. 4, Comment.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ODIUM CAUSETUR EX AMORE
IV Cont. Gent., cap. xix.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod pugnantia vel dissonantia. Oportet autem in quo-
amor non sit causa odii. Ea enim quae libet prius considerare quid ei conveniat, quam
ex opposito dividiintur, naturaliter sunt quid ei repugnet: per hoc enim aliquid est re-
• Cap. X, n. 3, 5 simul, ut dicitur in Praedicamentis *. pugnans alteri quia est corruptivum vel impe-
,

Sed amor et odium, cum sint contraria, ex op- ditivum eius quod est conveniens. Unde necesse
posito dividuntur. Ergo naturaliter sunt simul. est quod amor sit prior odio et quod nihil odio;

Non ergo amor est causa odii. habeatur, nisi per hoc quod contrariatur conve-
2. Praeterea, unum contrariorum non est cau- nienti quod amatur. Et secundum hoc, omne
sa alterius. Sed amor et odium sunt contraria. odium ex amore causatur.
Ergo amor non est causa odii ". Ad primum ergo dicendum * quod in his quae ex *VideComment.
Caiet.post.art.3.
3. Praeterea, posterius non est causa prioris. opposito dividuntur, quaedam inveniuntur quae
Sed odium est prius amore, ut videtur nam odium : sunt naturaliter simul et secundum rem, et se-
importat recessum a malo, amor vero accessum cundum rationem sicut duae species animalis
:

ad bonum. Ergo amor non est causa odii. vel duae species coloris. Quaedam vero sunt
Sed contra est quod dicit Augustinus, XIV de simul secundum rationem, sed unum realiter est
' Cap. VII. cf. Civ. Dei *, quod omnes afFectiones causantur ex prius altero et causa eius sicut patet in specie-
:

cap. IX.
amore. Ergo et odium, cum sit quaedam aflfe- bus numerorum, figurarum et motuum. Quae-
ctio animae, causatur ex amore. dam vero non sunt simul nec secundum rem,
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est*, nec secundum rationem, sicut substantia et acci-
amor consistit in quadam convenientia amantis dens nam substantia realiter est causa acciden-
:

ad amatum, odium vero consistit in quadam re- tis; et ens secundum rationem prius attribuitur

o) Ergo amor non est causa odii. - Ergo etc. Pa.

 :: :

QUAESTIO XXIX, ARTICULUS III 2o5

substantiae quam
accidenti, quia accidenti non at- contrarium. Et sic amor unius rei est causa quod
inquantum est in substantia. - Amor
tribuitur nisi eius contrarium odiatur.
autem et odium naturaliter quidem sunt simul Ad
tertium dicendum quod in executione prius
secundum rationem, sed non realiter. Unde nihil est recedere ab uno termino, quam accedere ad
prohibet amorem esse causam odii. alterum terminum. Sed in intentione est e con-
Ad secundum dicendum quod amor et odium verso propter hoc enim receditur ab uno ter-
:

sunt contraria, quando accipiuntur circa idem. mino, ut accedatur ad alterum. Motus autem
Sed quando sunt de contrariis, non sunt contraria, appetitivus magis pertinet ad intentionem quam
sed se invicem consequentia eiusdem enim ra- : ad executionem. Et ideo amor est prior odio
tionis est quod ametur aliquid, et odiatur eius cum utrumque sit motus appetitivus.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ODIUM SIT FORTIUS QUAM AMOR
D tertium sic proceditur. Videtur quod Sed tamen aliquando videtur odium fortius
odium sit fortius amore. Dicit enim amore, propter duo. Primo quidem, quia odium
Augustinus, Octoginta trium
in libro est magis sensibile quam amor. Cum enim sensus
Quaest. *: Nemo est qui non magis do- perceptio sit in quadam immutatione, ex quo
lorem fugiat, quam appetat voluptatem. Sed fu- aliquid iam immutatum est, non ita sentitur sicut
gere dolorem pertinet ad odium: appetitus autem quando est in ipso immutari. Unde calor febris
voluptatis pertinetad amorem. Ergo odium est hecticae, quamvis sit maior, non tamen ita senti-
fortius amore. tur sicut calor tertianae quia calor hecticae iam
:

2. Praeterea, debilius vincitur a fortiori. Sed versus est quasi in habitum et naturam. Propter "
amor vincitur ab odio quando scilicet amor con-
: hoc etiam, amor magis sentitur in absentia amati:
vertitur in odium. Ergo odium est fortius amore. sicut Augustinus dicit, in X de Trin. *, quod Cap. XII.

3. Praeterea, affectio animae per effectum amor non ita sentitur, cum non prodit eum indi-
manifestatur. Sed fortius insistit homo ad repel- gentia. Et propter hoc etiam, repugnantia eius
lendum odiosum, quam ad prosequendum ama- quod oditur, sensibilius percipitur quam conve-
tum sicut etiam bestiae abstinent a delectabilibus
: nientia eius quod amatur. - Secundo quia non ,

propter verbera, ut Augustinus introducit in libro
• Ibid Octoginta trium Quaest. * Ergo odium est fortius
amore.
Sed contra, bonum est fortius
quia malum non agit nisi virtute boni, ut
s.Th.iect.xvi. sius dicit, cap. IV de Div.Nom. Sed odium et
amor secundum dilferentiam boni et
differunt
mali. Ergo amor est fortior odio.
Respondeo dicendum quod impossibile est effe-
ctum sua causa esse fortiorem. Omne autem
odium procedit ex aliquo amore sicut ex causa,
Art. praeced. ut supra * dictum cst. Unde impossibile est quod
odium sit fortius amore simpliciter.
Sed oportet ulterius quod amor, simpliciter lo-
quendo, sit odio fortior. Fortius enim movetur
comparatur odium ad amorem sibi corresponden-
tem. Secundum enim diversitatem bonorum, est
amorum in magnitudine et parvitate, qui-
diversitas
quam malum bus proportionantur opposita odia. Unde odium
Diony- quod correspondet [maiori amori, magis movet
* quam minor amor.
Et per hoc patet responsio ad primum. Nam
amor voluptatis est minor quam amor conser-
vationis sui ipsius, cui respondet fuga doloris.
Et ideo magis fugitur dolor, quam ametur vo-
luptas.
Ad secundum dicendum quod odium nunquam
vinceret amorem, nisi propter maiorem amo-
rem cui odium correspondet. Sicut P homo magis
diligit se quam amicum: et propter hoc quod

aliquid in finem, quam in ea quae sunt ad finem. diligit se, habet odio etiam amicum, si sibi con-
Recessus autem a malo ordinatur ad consecutio- trarietur.
nem boni, sicut ad finem. Unde, simpliciter lo- Ad tertium dicendum quod ideo intensius ali-
quendo, fortior est motus animae in bonum quam quid operatur ad repellendum odiosa, quia odium
in malum. est magis sensibile.

a) Propter. - Et propter PsD et a. I P) Sicut. - Sic Pa.

Commentaria Cardirialis Caietani

ARTicuLO secundo omisso, ex quo memoriae commen- parte obiecti alteritas invenitur. Et cum mutatio
quaedam
dabis responsionem ad primum, et applicabis ad Post- in magis ad mutationis naturam acce-
alteritate consistat,
praedicamenta in tertio articulo, adverte primo, quod
;
det odium quam amor. Et haec ratio ponitur in littera,
prima ratio quare odium videtur fortius movere, consistit in cum dicitur quod repugnantia eius quod oditur, magis
hoc, quod odium magis consistit immutatione quam amor.
in percipitur quam convenientia amati.
Quod declaratur ex parte obiecti. Quia scilicet in amore, Adverte secundo, quod secunda ratio et manifestat sen-
tam actus quam obiectum consonat dispositioni amantis sum conclusionis principalis huius articuli, sciUcet quod
ac per hoc, nihil est, ex parte obiecti, alteritatis. In odio odium non est fortius amore, sed e converso: quod intel-
vero, licet actus dispositioni odientis consonet, obiectum ligitur non de quocumque odio relato ad quemcumque

I vero, utpote malum ut malum, dissonat: ac per hoc, ex amorem, et e converso, sed de coniugatis; quilibet enim
 ;

206 QUAESTIO XXIX, ARTICULUS IV, V

afflorhabet iunctum odium sibi oppositi et e converso , in responsione ad primum et secundum exprimitur. - Et

etde his est sermo comparativus. Et manifestat fortitudi- sic ex. prima ratione, odium magis quodammodo incitat
nem odii super amorem extraneum, esse non ex se, sed quam coniugatus amor, quia magis sentitur: et ex secunda,

ex amore eius causa superante illum alterum amorem; ut magis quam extraneus amor, quia agit virtute amoris maioris.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ALIQUIS POSSIT HABERE ODIO SEIPSUM
ir II" qu. XXV, art. 7; 11 Sent., dist. xui, qu. n, art. 2, qu* 2, ad 2; III, dist. xxvii, Exposit. L!tt.;
In Psalm. X; Ephes., cap. v, lect. ix.

D QUARTUM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic quandoque illud quod appetitur ut secundum quid
aliquis possit seipsum odio habere. Di- bonum, esse simpliciter malum: et secundum
• Vers. 6.
citur enim in Psalmo x * : Qui diligit hoc, aliquis per accidens vult sibi malum, quod
%iniquitatem , odit animam suam. Sed est odire. - Alio modo, ex parte sui ipsius, cui vult
multi diligunt iniquitatem. Ergo multi odiunt se- bonum. Unumquodque enim maxime est id quod
ipsos. est principalius in ipso: unde civitas dicitur fa-
2. Praeterea, illum odimus,cui volumus et cere quod rex facit, quasi rex sit tota civitas. Ma-
operamur malum. Sed quandoque aliquis vult et nifestum est ergo quod homo maxime est mens
operatur sibi ipsi malum
puta qui interimunt se- : hominis, Contingit autem quod aliqui aestimant
ipsos. Ergo habent odio.
aliqui seipsos se esse ^ maxime illud quod sunt secundum na-
Prosa V. 3. Praeterea, Boetius dicit, in II de Consol. *, turam corporalem et sensitivam. Unde amant se
quod avaritia facit homines odiosos ex quo po- : secundum id quod aestimant se esse, sed odiunt
test accipi quod omnis homo odit avarum. Sed id quod vere sunt, dum volunt contraria rationi. -
aliqui sunt avari. Ergo illi odiunt seipsos. Et utroque modo, ille qui diligit iniquitatem, odit
Sed contra est quod Apostolus dicit ad , non solum animam suam, sed etiam seipsum.
' vers. 29. Ephes. V * quod nemo unquam carnem suam
,
Et per hoc patet responsio ad primum.
odio habuit. Ad secundum dicendum quod nullus sibi vult
Respondeo dicendum quod impossibile. est quod et facit malum, nisi inquantum apprehendit illud
aliquis, per se loquendo, odiat seipsum. Natura- sub ratione boni. Nam et illi qui interimunt se-
liter enim unumquodque appetit bonum, nec po- ipsos, hoc ipsum quod est mori, apprehendunt
« test aliquis " aliquid sibi appetere nisi sub ratione ^sub ratione boni, inquantum est terminativum
boni: nam malum est praeter voluntatem, ut Dio- alicuius miseriae vel doloris.
•s.Th.iect.xxii. nysius dicit, iv cap. de Div. Nom. * Amare au- Ad tertium dicendum quod avarus odit aliquod
Qu. XXVI, art. tem aliquem est velle ei bonum, ut supra * dictum accidens suum, non tamen propter hoc odit se-
est. Unde necesse est quod aliquis amet seipsum; ipsum: sicut aeger odit suam aegritudinem ex ,

et impossibile est quod aliquis odiat seipsum, per hoc ipso quod se amat. -Vel dicendum quod ava-
se loquendo. ritia odiosos facit aliis, non autem sibi ipsi. Quin-
Per accidens tamen contingit quod aliquis se- immo causatur ex inordinato sui amore, secun-
ipsum odio habeat. Et hoc dupliciter. Uno modo, dum quem de bonis temporalibus plus sibi aliquis
ex parte boni quod sibi aliquis vult. Accidit enim vult quam debeat.

o) aliquis. — Om. P. p) esse. - Om. PHa.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ALIQUIS POSSIT ODIO HABERE VERITATEM

D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod ric. *, quod homines amant non Jictos. Sed non nisi • cap. iv, n. 27.
aliquis non possit habere odio verita- propter veritatem. Ergo homo naturaliter amat
^tem. Bonum enim et ens et verum con- veritatem. Non potest ergo eam odio habere ". «

Sed aliquis non potest habere

^vertuntur. Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Ga-
odio bonitatem. Ergo nec veritatem. lat. IV*: Factus sum vobis inimicus, verum dicens * vers. 16.

2. Praeterea, omnes homines naturaliter scire vobis.

* Lib. I, cap. I, desiderant , ut dicitur in principio Metaphys. * Respondeo dicendum quod bonum et verum et
n.i.-S.Th.lect.
Sed scientia non est nisi verorum. Ergo veritas ens sunt idem secundum rem, sed differunt ra-
naturaliter desideratur et amatur. Sed quod na- tione.Bonum enim habet rationem appetibilis,
turaliter inest, semper inest. Nullus ergo potest non autem ens vel verum quia bonum est quod :

habere odio veritatem. omnia appetunt. Et ideo bonum sub ratione P ,

?
3, Praeterea, Philosophus dicit, in II Rheto- boni, non potest odio haberi, nec in universali

a) Non potest . . . habere. - Non . . . habet Pa. '}) sub ratione. - secundum rationem PEa.
 , ,:

QUAESTIO XXIX, ARTICULUS VI 207

nec - Ens autem et verum in uni-
in particulari. peccarent: ex quorum persona dicitur /o^xxi*: Vers. 14.

versali quidem odio haberi non possunt: quia Scientiam viarum tuarum nolumus. - Tertio modo
dissonantia est causa odii, et convenientia causa habetur odio veritas particularis, tanquam repu-
amoris; ens autem et verum sunt communia gnans, prout est in intellectu alterius. Puta, cum
omnibus. Sed in particulari nihil prohibet quod- aliquis vult latere ^ in peccato, odit quod aliquis
dam ens et quoddam verum odio haberi, in- veritatem circa peccatum suum cognoscat. Et se-
quantum habet rationem contrarii et repugnan- cundum hoc dicit Augustmus, in X Confess. * Cap. XXIII.

tis :contrarietas enim et repugnantia non adver- quod homines amant peritatem lucentem, oderunt
satur rationi entis et veri, sicut adversatur rationi eam redarguentem.
boni. Et per hoc patet responsio ad primum.
Contingit autem verum aliquod particulare tri- Ad secundum dicendum quod cognoscere veri-
pliciter repugnare vel contrariari bono amato. Uno tatem secundum se est amabile: propter quod
modo, secundum quod veritas est causaliter et ori- dicit Augustinus * quod amant eam lucentem. Sed Loc. cit.

ginaliter in ipsis rebus. Et sic homo quandoque per accidens cognitio veritatis potest esse odibi-
odit aliquam veritatem, dum vellet non esse lis, inquantum impedit ab aliquo desiderato.

verum quod est verum. - Alio modo, secundum Ad tertium dicendum quod ex hoc procedit quod
quod veritas est in cognitione ipsius hominis, quae non ficti amantur, quod homo amat secundum se
impedit ipsum a prosecutione amati. Sicut si aliqui cognoscere veritatem, quam homines non ficti
vellent non cognoscere veritatem fidei, ut libere manifestant.

Y) latere,
- iacere Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

ARTicuLO quarto omisso, quo in fine tractatus utemur, odiens aliquid amat ac per hoc, non omne bonum odit. -
;

in articulo quinto adverte quod aliud est odio haberi, Et idem est iudicium de ente et vero in communi. Odiens
et aliud non amari: quod aliud est per se, et aliud per
et enim quodcumque ens aut quodcumque verum, licet ab
accidens. Nihil enim, quantumcumque fuerit particularissi- illis dissonet, alicui tamen vero et enti remanet consonans

mum et minimum bonum, sub ratione suae bonitatis re- ac per hoc, non abiicit totam entis aut veri latitudinem a
praesentatum odio habetur, per se loquendo: quia obiecto
, suo affectu, sed communis ratio entis et veri semper sal-
odii contrariatur tota latitudo boni.Non amari tamen po- vatur consonans, etc.
test: quia non habet unde adaequet appetitum, etc. Per ac- In ultimo articulo nihil occurrit scribendum, nisi quod • Cf. Part. I, qu.
LXxx,art.2,Com-
cidens autem potest partialiter bonum odio haberi, per diligenter notetur differentia inter rem, puta calorem, uni- ment. num. xiv,
adiunctam scilicet rationem maioris mali: ut quotidie ex- versalem, universaliter, et singularem *. XV.

perimur. In comrauni autem, impossibile est: quia quilibet

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM ALIQUID POSSIT HABERI ODIO IN UNIVERSALI
Infra, qu. xlvi, art. 7, ad 3.

>d sextUxM sic proceditur. Videtur quod Respondeo dicendum quod de universali dupli-
odium non possit esse aHcuius in uni- citer contingitloqui*: uno modo, secundum quod *videComment.

'versali. Odium enim est passio appe- subest intentioni universalitatis; alio autem modo, prawef^infilie."

^titus sensitivi, qui movetur ex sensibili de natura ^ cui talis intentio , attribuitur : alia est p
apprehensione. Sed sensus non potest apprehen- enim consideratio hominis universalis, et alia
dere universale. Ergo odium non potest esse ali- hominis in eo quod homo. Si igitur universale
cuius in universali. accipiatur primo modo, sic nuUa potentia sen-
2.Praeterea, odium causatur ex aliqua disso- sitivae partis neque apprehensiva neque appe-
,

nantia; quae communitati repugnat. Sed commu- titiva, potest universale: quia universale fit
in
nitas est de ratione universalis. Ergo odium non per abstractionem a materia individuali i, in qua t
potest esse alicuius in universali ". radicatur omnis virtus sensitiva *. • d. 229.

3. Praeterea, obiectum odii est malum, Ma- Potest tamen aliqua potentia sensitiva, et ap-
lum autem est in rebus, et non in mente, ut di- prehensiva et appetitiva, ferri in aliquid univer-
•S.Th.Iect. IV. - citur in VI Metaphys. * Cum ergo universale sit saliter. Sicut dicimus quod obiectum visus est
Did lib. V, cap.
IV, n. I.
solum in mente, quae abstrahit universale a par- color secundum genus, non quia visus cognoscat
ticulari, videtur quod odium non possit esse ali- colorem universalem sed quia quod color sit
;

cuius universalis. cognoscibilis a visu, non convenit colori inquan-

Sed contra est quod Philosophus dicit, in II tum est hic color, sed inquantum est color sim-
cap. IV, n. 31.
Jihetoric. *, quod
semper fit inter singularia
ira pliciter. Sic ergo odium etiam sensitivae partis,
odium autem etiam ad genera: furem enim odit potest respicere aliquid in universali: quia ex na-
et calumniatorem unusquisque. tura communi aliquid adversatur animali, et non

a) alicuius iit iinivcrsali. - ad (circa E, om. DF) aliquid univer- P) de natura. dicitur de natura P<J.
sale codices. f) individuali.
- indivisibili ABCGHIL.
 ,

208 QUAESTIO XXIX, ARTICULUS VI

solum ex eo quod est particularis, sicut lupus ovi. prehendit universale, prout est universale appre-
:

Unde ovis odit lupum generaliter. - Sed ira sem- hendit tamen aliquid cui per abstractionem ac-
per causatur ex aliquo particulari: quia ex aliquo cidit universalitas.
actu laedentis; actus autem particularium sunt. Et Ad secundum dicendum quod id quod commu-
vide arg. sed propter hoc Philosophus dicit * quod ira semper ne est omnibus, non potest esse ratio odii. Sed
8 est ad ahquid smgulare ^; odium vero potest esse nihil prohibet esse commune multis
aliquid
ad aliquid in genere. quod tamen dissonat ab aliis, et sic est eis o-
Sed odium secundum quod est in parte intelle- diosum.
ctiva, cum consequatur apprehensionem univer- Ad TERTiUM DicENDUM quod illa obiectio procedit
salem intellectus, potest utroque modo esse respe- de universali secundum quod substat intentioni
ctu universalis. universalitatis sic enim non cadit sub apprehen-
:

Ad primum ergo dicendum quod sensus non ap- sione vel appetitu sensitivo.

3) singulare. - particulare Pa.

 ;

QUAESTIO XXX, ARTICULUS I 209

9UAESTIO TRIGESIMA
DE CONCUPISCENTIA
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EINDE considerandum est de concupiscen- Secundo: utrum concupiscentia sit passio spe-
* Cf.
Introd.
qu. XXVI, D«a * cialis.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio : utrum sint aliquae concupiscentiae na-
Primo : utrum concupiscentia sit in appetitu turales, et aliquae non naturales.
sensitivo tantum. Quarto : utrum concupiscentia sit infinita.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM CONCUPISCENTIA SIT TANTUM IN APPETITU SENSITIVO

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod corporeo ; unde et bonum secundum sensum est
concupiscentia non solum sit in appe- bonum totius coniuncti. Talis autem delectationis
titu sensitivo. Est enim quaedam concu- appetitus videtur esse concupiscentia, quae simul
Vers. 21. piscentia sapientiae, ut dicitur Sap. vi *: pertineat et ad animam et ad corpus ut ipsum :

Concupiscentia sapientiae deducit " ad regnum per- nomen concupiscentiae sonat. Unde concupiscen-
petuutn. Sed appetitus sensitivus non potest ferri tia, proprie loquendo, est in appetitu sensitivo
in sapientiam. Ergo concupiscentia non est in et in vi concupiscibiH, quae ab ea denominatur.
solo appetitu sensitivo. Ad primum ergo dicendum quod appetitus sa-
Praeterea, desiderium mandatorum Dei non
2. pientiae, vel aliorum spiritualium bonorum, inter-
est in appetitu sensitivo immo Apostolus dicit, : dum concupiscentia nominatur, vel propter simi-
Vers. 18. Rom. VII *: Non habitat in me, hoc est in carne litudinem quandam vel propter intensionem ap-
:

mea, bonum. Sed desiderium mandatorum Dei petitus superioris partis, ex quo fit redundantia in
sub concupiscentia cadit: secundum illud Psal- inferiorem appetitum, ut simul etiam ipse inferior
Vers. 20. mi cxviii *
Concupivit anima mea desiderare iu-
: appetitus suo modo tendat in spirituale bonum
Ergo concupiscentia non est so-
stijicationes tuas. consequens appetitum superiorem, et etiam ipsum
lum in appetitu sensitivo. corpus spiritualibus deserviat; sicut in Psalmo
3. Praeterea, cuilibet potentiae est concupisci- Lxxxiii * dicitur Cor meum et caro mea exulta-
: Vers. 3.
bileproprium bonum. Ergo concupiscentia est in verunt in Deum vivum.
qualibet potentia animae, et non solum in appe- Ad secundum dicendum quod desiderium magis
titu sensitivo. pertinere potest, proprie loquendo, non solum ad
• De Fide Orth., Sed contra est quod Damascenus * dicit, quod inferiorem appetitum, sed etiam ad superiorem.
lib. n, cap. XII.
irrationale obediens et persuasibile rationi, dividi- Non enim importat aliquam consociationem in
tur in concupiscentiam et iram. Haec aiitem est ir- cupiendo sicut concupiscentia
, sed simplicem ;

rationalis pars animae, passiva et appetitiva. Ergo motum in rem desideratam. ,

concupiscentia est in appetitu sensitivo. Ad tertium dicendum quod unicuique poten-
Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus tiae animae competit appetere proprium bonum
Cap. XI, dicit in Rhetoric. *, concupiscentia est appetitus
I appetitu naturali, qui non sequitur apprehensio-
• Qn. XXXI, art. delectabiHs Est autem duplex delectatio, ut infra *
. nem. Sed appetere bonum appetitu animali, qui
"'^'
dicetur: una quae est in bono intelligibili, quod sequitur apprehensionem, pertinet solum ad vim
estbonum rationis; alia quae est in bono se- appetitivam. Appetere autem aliquid sub ratione
cundum sensum. Prima quidem delectatio vide- boni delectabilis secundum sensum, quod pro-
tur esse animae tantum. Secunda autem est ani- prie est concupiscere, pertinet ad vim concupi-
mae et corporis : quia sensus est virtus in organo scibilem.

o) deducit. - prodiicit GH, perducit ceteri.

SlWMAE Theol. D. Thomak T. III.

27
 , : ;

210 QUAESTIO XXX, ARTICULUS II

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CONCUPISCENTIA SIT PASSIO SPECIALIS
Supra, qu. xxm, art. 4; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3.

»D SECUNDUM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic num. Sed diversitas quae est secundum virtutem
concupiscentia non sit passio specialis activam, facit formalem diflferentiam passionum,
potentiae concupiscibilis.Passiones enim secundum quam passiones specie differunt.
idistinguuntur secundum obiecta. Sed Est autem alia ratio virtutis motivae ipsius finis
obiectum concupiscibilis est delectabile secundum vel boni, secundum quod est realiter praesens, et
sensum; quod etiam est obiectum concupiscen- secundum quod est absens nam secundum quod :

- cap. XI, n. 5. tiae secundum Philosophum

, , in I Rhetoric. * est praesens, facit in seipso quiescere secundum ;

Ergo concupiscentia non est passio specialis in autem quod est absens, facit ad seipsum moveri.
concupiscibili. Unde ipsum delectabile secundum sensum in- ,

2. Praeterea, Augustinus dicit, in libro Octo- quantum appetitum sibi adaptat quodammodo et
' Qu. xxxiii. gmta trium Quaest. * quod cupiditas est amor ,
conformat, causat amorem inquantum vero ab- ;

rerum transeuntium et sic ab amore non distin- :
guitur. Omnes autem passiones speciales ab in-
vicem distinguuntur. Ergo concupiscentia non est
passio specialis in concupiscibili.
3. Praeterea, cuilibet passioni concupiscibilis
opponitur aliqua passio specialis in concupisci-
* Qu. XXIII, art.
bjij^ ut supra * dictum est. Sed concupiscentiae
non opponitur aliqua passio specialis in concupi-
* De Fide Orth., scibili. Dicit enim Damascenus * quod expectatum
Hb. II, cap. XII.
bonum concupiscentiam constituit, praesens vero
laetitiam: similiter expectatum malum timorem
praesens vero tristitiam: ex quo videtur quod,
sicut tristitia contrariatur laetitiae, ita timor con-
trariatur concupiscentiae.
concupiscibili, sed in irascibili.
sens attrahit ad seipsum, causat concupiscentiam
inquantum vero praesens quietat in seipso, causat
delectationem. Sic ergo concupiscentia est passio
differens specie et ab amore et a delectatione. -
Sed concupiscere hoc delectabile vel illud, facit
concupiscentias diversas numero.
Ad primum ergo dicendum quod bonum dele-
ctabile non est absolute obiectum concupiscen-
tiae, sed sub ratione absentis sicut et sensibile :
sub ratione praeteriti, est obiectum memoriae.
Huiusmodi enim particulares conditiones diversi-
ficant speciem passionum, vel etiam potentiarum
sensitivae partis, quae respicit particularia.
Timor autem non est in Ad secundum dicendum quod illa praedicatio est
Non ergo concu- per causam, non per essentiam non enim cu- :

piscentia est specialis passio in concupiscibili. piditas est per se amor, sed amoris effectus. - Vel
Sed contra est quod concupiscentia causatur aliter dicendum, quod Augustinus accipit cupidi-

ab amore, et tendit in delectationem, quae sunt tatem large pro quolibet motu appetitus qui po-
passiones concupiscibilis. Et sic distinguitur ab test esse respectu boni futuri. Unde comprehendit
aliis passionibus concupiscibilis, tanquam passio sub se et amorem et spem.
specialis. Ad tertium dicendum quod passio quae directe
* Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, opponitur concupiscentiae, innominata est: quae
qu. XXIII, art. i
bonum delectabile secundum sensum est com- ita se habet ad malum, sicut concupiscentia ad

muniter obiectum concupiscibilis. Unde secundum bonum. Sed quia est mali absentis sicut et timor,
eius differentias diversae passiones concupisci-
», quandoque loco eius ponitur timor: sicut et quan-
bilis distinguuntur. Diversitas autem obiecti potest doque cupiditas loco spei. Quod enim est par-
attendi vel secundum naturam ipsius obiecti, vel vum bonum vel malum, quasi tion reputatur et :

secundum diversitatem in virtute agendi. Diver- ideo pro omni motu appetitus in bonum vel in
sitas quidem obiecti quae est secundum
activi malum futurum P, ponitur spes et timor, quae
rei naturam, facit materialem differentiam passio- respiciunt bonum vel malum arduum "<.

tx) differentias. - differentiam codices. f) arduum. - futurum P.

P) futurum. - Om. Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione trigesima, otnisso primo articulo, in secundo sed se habent ut virtutes activae. Ubi scito, novitie, com-
IN mune esse orani activo, si agit, proximum esse passo, nec
adverte quatuor. Primo , quod distinctio in littera facta
•Qu. XXIII, art. superius * declarata est, et in sequenti ** articulo amplius ab hoc exorbitat activum in appetitum tam sensitivum
4, Co mment. n.
quam intellectivum et approximationem ipsam, quidquid
patefiet. :

*' In resp. ad 2.
Secundo, quod Auctor, propter annexam causalitatem sit, non esse rationem aut virtutem activam, sed condi-
- Cf. Comment.
activam finali, superius * declaratam, incipit a virtute activa, tionem stne qua non. Et de hac, utpote ad communissi-
c?mment'.;Paru et descendit ad virtutem motivam finis. Et quia
finis de- mum artificem spectante, non est sermo hic. Sed de prae-
1. qu. Lxxx, art.2, terminat activam sui virtutem et finem constat aliter fina- ; sentia et absentia reali dicitur quod concurrunt ad activum
Comment. num.
III sqq. lizare absentem ideo etiam aliter agit
praesentem , aliter : in appetitum ut rationes partiales agendi ita quod dis-
, ,

praesens et absens. Et non se habent absens et praesens tinguunt specie passiones. Integratur enim ratio obiecti

ut approximatio et elongatio se habent in agentibus natu-
ralibus scilicet ut conditiones sine quibus actio non fit
,
passionis appetitus sensitivi ex bonitate vel malitia, prae-
sentia vel absentia vel indifferentia et apprehensione. Et
,
 ; ;

QUAESTIO XXX, ARTICULUS III 211

bonitasquidem et malitia ex natura appetitus exigitur, sed in genere moris sunt diversarum specierum, immo di-

omnis enim appetitus per se appetit bonum, et fugit ma- versorum generum, virtutis et vitii.
lum absentia vero vel praesentia
; , ut in responsione ad Quarto, quod ex responsione ad secundum, mirandum
* In probat. 4'
primum littera dicit particularitati
,
potentiae respondet est de Gregorio de Arimino, in I Sent., dist. i, qu. ii, art. 2 *,
conclus. 2".
apprehensio vero, animalitati eiusdem. dicente quod nuUus doctorum quos vidit, tenet cupidita-
Tertio, quod sermo praesens est de distinctione passio- tem seu desiderium distingui essentialiter ab amore patet :

num in genere naturae tantum. Concupiscere enim dele- enim expresse hic, et superius *. Sed forte excusari potest •Qu.xxin.art.^.

ctabile in propria vel aliena uxore, in genere naturae distin- in voluntate in qua tamen manifeste errat, ponens * etiam
:
* Loc cit.

guuntur solo numero, sub eadem naturae specie existentes: delectationem esse amorem, ut superius * dictum est. 'Cf.qu.ni.art.-t,

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SINT ALIQUAE CONCUPISCENTIAE NATURALES, ET ALIQUAE NON NATURALES
Infra, qu. xli, art. 3; qu. lxxvii, art. 5.

iD TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod utrisque est aliquid conveniens et delectabile se-
concupiscentiarum non sint quaedam cundum naturam. Et in his etiam ^ omnes homines
'naturales , et quaedam non naturales. conveniunt: unde et Philosophus, in III Ethic. *, *

lib.
Loc cit.
VIl, cap. VI,
- Cf.

jConcupiscentia enim pertinet ad appe- vocat eas comtnunes et necessarias. - Sed secun- n. 2; s. Th. lect.
VI.
' Art. I, ad 3. titum animalem, ut dictum est *. Sed appetitus dae concupiscentiae sunt propriae hominum, quo-
naturalis dividitur contra animalem. Ergo nulla rum proprium est excogitare aliquid ut bonum
concupiscentia est naturalis. etconveniens, praeter id quod natura requirit.
Praeterea, diversitas materialis non facit
2. Unde et in I Rhetoric. *, Philosophus dicit pri- Loc. cit.

diversitatem secundum speciem sed solum se- ,

mas concupiscentias esse irrationales , secundas
cundum numerum: quae quidem diversitas " sub vero cum ratione. Et quia diversi diversimode
arte non cadit. Sed si quae sint concupiscentiae ratiocinantur, ideo etiam secundae dicuntur, in III
naturales et non naturales, non differunt nisi se- Ethic. *, propriae et appositae, sciHcet supra na- Loc. cit.

cundum diversa concupiscibilia P quod facit ma- : turales '^. 1

terialem differentiam, et secundum numerum tan- Ad primum ergo dicendum quod illud idem quod
tum. Non ergo dividendae sunt concupiscentiae appetitur appetitu naturali, potest appeti appetitu
per naturales et non naturales. animali, cum fuerit apprehensum. Et secundum
3. Praeterea, ratio contra naturam dividitur, hoc, cibi et potus et huiusmodi, quae appetuntur
• Cap. V, n. 2. - ut patet in II Physic. * Si igitur in homine est naturaliter, potest esse concupiscentia naturalis.
S. Th. lect. VIII.
aliqua concupiscentia non naturalis, oportet quod Ad secundum dicendum quod diversitas concu-
sit rationalis. non potest: quia con-
Sed hoc esse piscentiarum naturalium a non naturalibus, non
cupiscentia, cum sit passio quaedam, pertinet ad est materialis tantum sed etiam quodammodo
;

appetitum sensitivum, non autem ^ ad volunta- formalis, inquantum procedit ex diversitate obiecti
tem, quae est appetitus rationis. Non ergo sunt activi. Obiectum autem appetitus est bonum ap-
concupiscentiae aliquae non naturales. prehensum. Unde ad diversitatem activi pertinet
• Cap.
-S.Th.
XI, n. I, 2.
lect. XX.
Sed contra est quod Philosophus, in III Ethic* diversitas apprehensionis prout scilicet apprehen-
:

* Cap. XI, n. 5. et in I Rhetoric. *, ponit quasdam concupiscen- ditur aliquid ut conveniens absoluta apprehen-
tias naturales, et quasdam non naturales. sione, ex qua causantur concupiscentiae naturales,
• Art. I.
Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, quas Philosophus in Rhetoric. * vocat irrationales Loc. cit.

concupiscentia est appetitus boni delectabilis. Du- etprout apprehenditur aliquid cum deliberatione,
pliciter autem aliquid est delectabile, Uno modo, ex quo * causantur concupiscentiae non naturales,
quia conveniens naturae animalis: sicut cibus,
est quae propter hoc in Rhetoric. * dicuntur cum Ibid.

potus, et alia huiusmodi. Et huiusmodi concupi- ratione.

scentia delectabilis dicitur naturalis. - Alio modo Ad tertium dicendum quod in homine non so-
aliquid est * delectabile, quia est conveniens ani- lum est ratio universalis, quae pertinet ad partem
mali secundum apprehensionem sicut cum ali- : intellectivam sed etiam ratio particularis quae
;
,

quis apprehendit aliquid ut bonum et conveniens, pertinet ad partem sensitivam, ut in primo libro * •Qu.ucxviii,art.
4 qu. Lxxxi,
; art.
et ^ per consequens delectatur in ipso. Et huius- dictum est. Et secundum hoc, etiam concupiscen- 3-

modi delectabilis concupiscentia dicitur non na- tia quae est cum ratione, potest ad appetitum
turalis , et solet magis dici cupiditas. sensitivum pertinere. - Et praeterea appetitus '

Primae ergo concupiscentiae, naturales, com- sensitivus potest etiam a ratione universali moveri,
munes sunt et hominibus et aliis animalibus quia : mediante imaginatione particulari.

a) diversitas. - Om. Pa. !;) etiam. - Om. Pa.

P) concupiscibilia.
- obiecta concupiscibilia Pa. r)) supra naturales. - super naturales PHpB.
y) non autem. - et non K, non ceteri. 6) quo. - qua PI.
8) aliquid est. - dicitur aliquid esse PKa. i) praeterea. - propter hoc PsH et a.
e) et. - Om. PBCDHlLa.
 , ,

212 QUAESTIO XXX, ARTICULUS IV

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio dubium occurrit, quia male videtur as- dubium quia concupiscentiae propriae sunt etiam
occurrit :

IN
signari distinctio concupiscentiae. Omne enim delectabile naturales, secundura naturam individualem ut patet in his ;

animaliter est conveniens apprehensum. Cibus enim et quos naturaliter delectat comedere talem vel talem cibum,
potus, si non apprehendantur, non concupiscuntur anima- qui aliis abominabUis est.
liter, quamvis appetantur a natura: ut patet in melancho- Ad hoc dicitur quod delectationes propriae in indivi-
licis nolentibus comedere valde enim egent cibo, et tamen
; duo sunt duplices: quaedam consonae naturae individuali;
non concupiscunt illum, apprehendentes vel se mortuos, et quaedam aestimationi, seu, quod idem est, consuetudini
velnon egentes, etc. ex aestimatione. Primae ad naturales concupiscentias spe-
II. Ad hoc dicitur quod obiectio procedit ex malo in- ctant ut ipsemet Aristoteles videtur eas locasse, in I Rhe-
:

tellectu distinctionis. Non enim distinguitur delectabile na- toric, cap. xni dum concupiscentiam alimenti secundum Ibid.
*,

turale a delectabili rationali, propterea quod illud est con- unamquamque speciem, naturalem posuit et in III Ethic * * Cap. XI, n. 2. -
:

S. Th. lect. XX.

veniens non apprehensum, et hoc est conveniens appre- dixit quod aliquid naturalitatis habent, quia alia aliis sunt
hensum : commune enim est omni delectabili delectatione delectabilia. Alterae vero ad rationales concupiscentias spe-
quae est passio appetitus, esse delectabile apprehensum. ctant: iuxta illud quod in hac littera dicitur, in calce corporis
Nec in hoc ponitur differentia in littera. Sed hac communi articuli, scilicet, Quia diversi diversimode ratiocinantur, ideo
conditione delectabilis praesupposita distinctio in littera
, huiusmodi delectationes propriae et appositae dicuntur.
fit. Ad cuius intellectum, recolito doctrinam de amore su- IV. In responsione ad secundum, adverte quod Auctor,
* Qu. xxvH, art. perius * traditam, scilicet quod similitudo seu proportio indefesse dispositionem specificam ex obiecto sequens; quia
3, Comment.
est propria causa ex parte subiecti, disponens ad amorem. in obiecto appetitus duo sunt, res et apprehensio et ex ,

Et dicito quod cum nec concupiscatur nec delectet nisi

, doctrina praecedenti * constat quod distinctio rei materia- f. qu.
Con
art. 4, Comment.
amatum, sicut dupliciter aliquis disponitur ad amandum liter concurrit; ad distinctionem apprehensionis confugit. num. II.
4.,

ita ad concupiscendum et delectandum. Est siquidem ali- Apprehensio autem prima distinctione dividitur in absolu-
quis dispositus et ex natura, et ex aestimatione, ad aman- tam et discursivam intellectus enim et ratio primo distin-
:

dum aliquid: ex natura quidem, ad amandum consonum guunt apprehensionem intellectivam, et his proportionaliter
naturae, ut cibum ex aestimatione vero, ad amandum con-
; respondentia distinguunt apprehensionem. Igitur Auctor illa
sonum aestimanti, ut adorari. Et similiter aUqua concupi- quae absolute apprehensa delectant, naturallter concupisci;
scentia inest nobis ex natura qua scilicet concupiscimus
,
et illa quae ratiocinatione apprehensa delectant, rationaliter
consona naturae nostrae, apprehensa tamen et aliqua inest : concupisci; ac per hoc specie distingui infert, ut patet in
nobis ex aestimatione, qua scihcet consona concupiscimus littera. - Absoluta autem apprehensio, hoc in loco, excludit

nobis reputantibus illa esse bona. Et prima quidem con- non solum actualem discursum, sed omnem coUationem,
cupiscentia est naturalis secunda rationalis quia in prima,
, : tam formaliter quam virtualiter communiter requisitam.
,

delectabile quod est obiectum concupiscentiae, consonat Dico autem hoc propter persuasos ex consuetudine vel le-
naturae; in secunda, rationi. Unde cum in littera distin- vitate, qui etsi absoluta apprehensione formaliter ad con-
guitur delectabile in conveniens secundum naturam, et se- cupiscentiam rationalem moveantur videtur tamen ibi esse
,

cundum apprehensionem ly secundum denotat causam

, apprehensio discursiva virtualiter, vel ex praecedentium
convenientiae ex parte subiecti, et non ex parte obiecti. efficacia, vel ex dispositione subiecti.
Commune enim omni delectabili, ut dictum est, esse
est Ex hac autem responsione manifeste liquet quod ap-
conveniens secundum apprehensionem, ex parte obiecti si : prehensio respectu obiecti appetitus, non se habeat ut ap-
enim non apprehenditur ut conveniens non delectat, ut , proximatio activi vel passivi, sed ut ratio obiectiva. Et hoc
experientia testatur. Unde in concupiscentia rationali ap- sine dubio oportet omnes fateri, ex eo quod nihil differt
prehensio concurrit dupliciter: scilicet obiective, ut concurrit bonum, vel apparens bonum *: et ex eo quod appetitus • Cf. Arist. Phy-
sic. lib. 11, cap.
in aliis; et dispositive, ex parte subiecti. Propter quod Ari- est malus tendens in vere bonum apprehensum ut malum. III, n. 5. - S. Th.
* Did. cap. XI, n. stoteles, in I Rhetoric, cap. xni *, ponit aestimationem vel Et haec bene notabis contra Scotum * et quoscumque po- lect. V.
II Sent., dist.
5-
persuasionem esse causam huius concupiscentiae, iUius vero nentes apprehensionem ut praevium quid ad appetitum XXV.

naturam. quasi approximationem activi ad passivum et appetitum ;

III. Circa differentiam positam in littera inter utramque ad cognitionem quasi solo ordine praesuppositionis con-
concupiscentiam secundum communitatem et proprietatem. sequi. Quod longe est a philosophia.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM CONCUPISCENTIA SIT INFINITA

QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

i
D 3.Praeterea, infinita non est transire: et sic
concupiscentia non sit infinita. Obie- in eis non est pervenire ad ultimum. Sed con-
'ctum enim concupiscentiae est bonum; cupiscenti fit delectatio per hoc quod attingit ad
^quod habet rationem finis. Qui autem ultimum Ergo si concupiscentia esset infinita,
^.

ponit infinitum, excludit finem ut dicitur in II , sequeretur quod nunquam fieret delectatio.
*S.Th. lect.iv. - Metaphys. * Concupiscentia ergo non potest esse Sed contra est quod Philosophus dicit, in I
Did. lib. la, cap.
n. g. Polit.*, quod, in infinitiim concupiscentia ^ exi- '
Cap. III, n. ig. -
II, infinita. 5. Th. lect. vin.
Praeterea, concupiscentia est boni conve-
2. stente,homines infinita desiderant.
nientis cum procedat ex amore. Sed infinitum,
: Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, Art. praeced.

cum sit improportionatum ", non potest esse con- duplex est concupiscentia: una naturalis, et alia
veniens. Ergo concupiscentia non potest esse in- non naturalis. Naturalis quidem igitur concupi-
finita. scentia non potest esse infinita in actu. Est enim

a) sit improportionaium. - sit proportionatum PIpA, non sit pro- Y) in infinitum concupiscentia. - infinita concupiscentia I, infinit-
portionatum sA. tum concupiscentia FKpBH, infinito concupiscentiae Pfl.

P) ultimum.
- finem addunt Pa.
 :

QUAESTIO XXX, ARTICULUS IV 2l3

eius quod natura vero semper
requirit: natura suram appetitur qua convenit fini. Unde qui finem
intendit in aliquid finitum et certum. Unde nun- ponunt in divitiis, habent concupiscentiam divi-
quam homo concupiscit infinitum cibum, vel in- tiarum in infinitum qui autem divitias appetunt
:

finitum potum. - Sed sicut in natura contingit esse
infinitum in potentia per successionem, ita hu-
3 iusmodi concupiscentiam contingit infinitam ? esse
per successionem; ut scilicet, post adeptum cibum,
iterum alia vice desideret cibum, vel quodcumque
^
aliud quod ^ natura requirit quia huiusmodi cor-
propter necessitatem vitae, concupiscunt divitias
finitas, sufficientes ad necessitatem vitae, ut Phi-
losophus dicit ibidem. Et eadem est ratio de con-
cupiscentia quarumcumque aliarum rerum.
Ad primum ergo dicendum quod omne quod
: concupiscitur, accipitur ut quoddam finitum vel :

poralia bona, cum adveniunt, non perpetuo ma- quia est finitum secundum rem prout semel ,

nent, sed deficiunt. Unde dixit Dominus Sama- concupiscitur ^ in actu vel quia est finitum se-
;

•vers. 13. ritanae, loan. iv*: Qui biberit ex hac aqua, sitiet cundum quod cadit sub apprehensione. Non
iterum. enim potest sub ratione infiniti apprehendi: quia
Sed concupiscentia non naturalis omnino est injinitum est, cuius quantitatem accipientibus, sem-
• Art. praeced. infiuita.Scquitur enim rationem, ut dictum est*: per est aliquid extra sumere , ut dicitur in III
rationi autem competit in infinitum procedere. Physic. * S.
Cap.
T^. lect. XI.

Unde qui concupiscit divitias, potest eas concupi- Ad secundum dicendum quod ratio quodammodo
scere, non ad aliquem certum terminum, sed sim- est virtutis infinitae, inquantum potest in infini-
pliciter se divitem esse, quantumcumque potest. tum aliquid considerare, ut apparet in additione
Potest et alia ratio assignari, secundum Philoso- numerorum et linearum. Unde infinitum aliquo

is*'-*'^ Th "'ect'
phum in I Polit. *, quare quaedam concupiscen- modo sumptum, est proportionatum rationi. Nam
""• tia sit finita, et quaedam infinita. Semper enim et universale, quod apprehendit, est quo-
ratio
concupiscentia finis est infinita: enim per
finis dammodo infinitum, inquantum in potenfia con-
se concupiscitur, ut sanitas ; unde maior sanitas tinet infinita singularia.
^ magis concupiscitur, et sic in infinitum ; sicut '•, Ad tertium dicendum quod ad hoc quod aliquis
si album per album magis dis-
se disgregat, magis delectetur,non requiritur quod omnia consequa-
gregat. Concupiscentia vero eius quod est ad fi- tur quae concupiscit: sed in quolibet concupito
^"
nem, non est infinita, sed secundum illam men- '^
quod consequitur, delectatur '.

S) infinitam. - in infinitum ABCDFGHIKL. 0) semel concupiscitur. - scilicet concupiscitur F, concupiscitur

e) quod. - Om. ABCDEFGHIL. semel Pa.
!:) sicut. - sicut et ABCDFGHIKLa. - si om. GH. i) sed delectatur. - sed quod . . delectetur E.
. . . .

T|) sed. - si Pa. Pro appetitur qua, appetitur quae F, appetit quae P.

Commentai*ia Cardinalis Caietani

articuli quarti titulo, adverte quod concupiscentiam scilicet in honore infinito concupito, et in honore ut fine
IN
esse infinitam, potest intelligi dupliciter: scilicet obiective, concupito. In primo enim, infinitas est quasi pars rei ap-
et subiective ; seu ex parte obiecti , et ex parte actus. Ex petitae: in secundo vero, est modus quo res appetita ter-
parte quidem actus, esset infinita vel intensive, vel secun- minat appetitum. In primo namque, reputante aliquo fore
dum successionem: neutro modo hic directe quaeritur,
et sibi bonum habere infinitas divitias, concupiscit hoc totum,
communia namque haec sunt naturalibus. Ex parte autem scilicet divitias infinitas. In secundo vero, reputante aliquo
obiecti infinita esset, si haberet obiectum infinitum vel se- summum bonum in voluptate vel divitiis, etc, concupiscit
cundum perfectionem, vel secundum numerum, vel secun- talia ut finem quod est concupiscere absque determina-
:

dum quantitatem continuam manentem vel successivam. tione alicuius quantitatis et est talia absque mensura ali-
;

Et in hoc sensu hic quaeritur an concupiscentia sit infinita, qua terminare appetitum. Et haec infinitas attenditur penes
II. In corpore articuli eiusdem adverte quod duplex , negationem termini in obiecto illa vero quasi penes po-
:

ratio infinitatis concupiscentiae in littera assignata, dupli- sitionem infinitatis in eodem.

cem non solum causam, sed modum infinitatis, in obiecto
concupiscibilis insinuat. Est in primis duplex causa: altera
se tenens ex parte concupiscentis, altera ex parte concupiti.
Ex parte siquidem concupiscentis, duplex assignata est causa
concupiscendi: scilicet dispositio naturalis, et rationalis. Et
ex differentia inter naturam et rationem, redditur ratio infi-
III. Circa secundam rationem dubium occurrit: quia
secundum illam, concupiscentia naturalis est infinita. Pro-
batur. Concupiscentia naturalis aut tendit in aliquid ut fi-
nem, aut non. Si tendit in aliquid ut finem, ergo est infi-
nita : quia finis infinite appetitur. - Si in nihil tendit ut
finem, sequitur primo, quod est infinita quia omnis actus :

nitatis concupiscentiae rationalis: quia natura determinata tendens ad aliquid sine fine, est infinitus. Sequitur secundo,

I est ad' certum ratio vero non, sed in infinitum procedit.

;

Et sic ex eo quod obiectum concupiscentiae rationalis con-

quod nullum delectabile appetitur naturali concupiscentia:
quia delectabile per se appetitur, ut patet in X Ethic. *, • Cap. n, n. a.
S.Th. lect. 11.
sonat rationi, infinitatem compatitur: sicut etiam ratio, ap- et finis rationem habet.
prehendens infinitas divitias, infinitum honorem, infinitum IV. Ad hoc diciturquod concupiscentia naturalis et ra-
tempus, etc, ut quaedam bona. - Ex parte autem concupiti, tionalis conveniunt in hoc quod utraque est passio ani-
,

duplex assignatum est obiectum, scilicet finis, et id quod malis, et tendit in bonum secundum utramque rationem
est ad finem: et ex horum differentia redditur ratio infi- boni, scilicet finis et propter finem, seu per se et per aliud
nitatis concupiscentiae rationalis. Ex eo enim quod id quod ut patet in operibus animalium. Hirundo enim appetit ap-
est ad finem, commensuratum oportet esse fini, omne con- prehensam paleam ut bonum utile ad nidum, etc appetit :

cupitum propter finem est finitum. Ac per hoc, omne na- vero apprehensum delectabile in cibo et generatione, pro-
turaliter concupitum est finitum: quia propter naturam ut pter se. - Differunt autem in hoc, quod illa a natura diri-
finem. Ex eo autem quod finis sine mensura appetitur; et gitur, haec a ratione. Directio autem appetitus a natura,
ratio de eo quod secundum se est ad finem, facit finem; manifeste patet in appetitu naturali. In quo liquet ad nul-
consequens est ut rationalis concupiscentia sit quandoque lam rem esse inclinationem, nisi commensuratam naturae:
infiniti. - Non est autem utrobique idem infinitatis modus, non enim materia appetit formam, nisi proportionatam
 :

214 QUAESTIO XXX, ARTICULUS IV

sibi ; inclinat ad locum, nisi proportionatum
neque gravitas est. Formaliter tamen dicito quod concupiscentia naturalis
sibi nec corpus animalis inclinatur in calidum et frigidum,
; tendit in aliquid dupliciter: scilicet ut
apprehensum, et ut
nisi proportionatum sibi. Unde obiectum appetitus natu- inditum. Et concedito quod, stando in apprehensis, tendit
ralis est commensuratum seu proportionatum naturae: et in aliquid ut finem, sed non ut totaliter exercentem ratio-
non est res secundum se; nisi forte per accidens res aliqua nem finis: quia tota latitudo suorum obiectorum appre-
per se sit proportionata illi naturae ut esse deorsum per
, hensorum subordinatur naturae ut fini. Et propterea non
se coramensuratur gravi, ac per hoc magis et maxime ap- est infinita, sed terminata ad obiectum apprehensum ter-
petitur. Concupiscentia autem naturalis non differt ab ap- minum et finem, ut dictum est.
petitu naturali quoad obiectum, sed quoad modum. Natu- Ad secundam vero dicitur eodem modo, quod delecta-
raliter siquidem, et animaliter appetere cibum necessarium, bile est secundum se formaliter obiectum et finis naturalis
in modo differunt quia animaliter appetere, est appetere il-
: concupiscentiae ,modificatum tamen commensuratione ad
lum apprehendendo, et per actum proprium; naturaliter vero, naturam , et subordinatum fini indito, qui est natura. Pro-
est absque cognitione et proprio actu, inclinationem habere pter quod concupiscentia naturalis ipsius delectabilis, satia-
in illum. Quatenus igitur concupiscentia naturalis in obie- tur. Rationalis autem concupiscentia delectabilis, insatiabilis
ctum tendit apprehensum, in finem et propter finem tendit est ; ut patet in personis deditis venereis.
quatenus vero a natura dirigitur, finis ille modificatur com- VI. Circa responsionem ad primum in eodem articulo,
mensuratione ad naturam, quod est ordinari ad naturam adverte quod verba litterae, prout concupiscitur semel
illa

ut ad finem non apprehensum, sed inditum. Et propterea
repugnat obiecto concupiscentiae naturalis appeti ut finis
simpliciter sicut repugnat ei appeti absque commensura-
: in actu, est finitum, vel quia est finitum secundum rem,
tione ad naturam. Concupiscentia autem rationalis, quia
ad obiectum apprehensum secundum se tendere permitti-
tur, reputante aliquo id sibi pro bono, ex ipsa commen-
suratione obiecti ad rationem, infinitate modificatum sor-
titur obiectum: ex eo enim quod in voluptate constituit
quis finem, voluptas non commensuratur illius rationi ut
appetibile, nisi ut infinite appetibile, ut patet. Est ergo dif-
in actu, replicanda sunt super secundo membro. Ita quod
sensus est quod concupiscibile, prout concupiscitur semel
vel quia est finitum secundum apprehensionem. Potest
enim concupisci semel in actu tam finitum quam infinitum
secundum rem: ut patet in concupiscente simul infinitam
pecuniam. Apponit autem has duas conditiones, scilicet
unitatis et actualitatis, quia plurium concupiscentiarum nihil
prohibet infinitum concupiscibile esse obiectum; et similiter
concupitum in potentia potest infiniti rationem [habere] :

ferentia inter rationalis et naturalis concupiscentiae obie- sed semel. et in actu concupitum, non nisi finitum, vel ut
ctum, non quod alterius finis, alterius id quod est ad finem, finitum, est. Apposuit autem Auctor verba illa inter primum
obiectum est sed quod alterius, scilicet rationalis, obiectum
: et secundum membrum in littera, cum tamen utrique raem-
et est finis, et habet totaliter rationem finis; alterius vero, bro praeposita clariorem effecissent sensum praedictum, ut
scilicet naturalis, obiectum, etsi sit finis, non tamen habet merita ipsius finiti secundum rem, a finito secundum ra-
totaliter rationem finis, tum quia habet rationem modificati tionera discerneret. Finitum enira secundum rem, ex parte
ad naturam tum quia ordinatur ad alium finem inditum,
, sui habet quod semel in actu concupiscatur infinitum
:

scilicet naturam. autem, non ex parte sui, sed rationis apprehendentis ut fi-
Cf. nnm. iii.
V. Ad obiectionem ergo primam * patet quid dicendum nitum, habet ut serael in actu concupiscatur.
 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS I 2l5

QUAESTIO TRIGESIMAPRIMA
DE DELECTATIONE SECUNDUM SE
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de delectatione et Quarto : utrum sit in appetitu intellectivo.

* Cf. qu. XXVI,
Introd.
Circa delectationem vero conside-
tristitia *. Quinto : de comparatione delectationum supe-
randa sunt quatuor: primo, de ipsa delectatione rioris appetitus, ad delectationem inferioris.
• Qu. xxxii. secundum se; secundo, de causis delectationis *; Sexto : de comparatione delectationum sensiti-
• Qu. xxxiii. tertio, de efFectibus eius *; quarto, de bonitate
• *.
varum ad invicem.
Qu. XXXIV. et malitia ipsius
Septimo : utrum sit aliqua delectatio non na-
Circa primum quaeruntur octo.
turalis.
Primo utrum delectatio sit passio.
:

Secundo utrum sit in tempore.

:
Octavo : utrum delectatio possit esse contraria

Tertio utrum differat a gaudio.

: delectationi.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DELECTATIO SIT PASSIO

Infra, qu. xxxv, art. i; IV Seni., dist. xlix, qu. iii, art. i, qu" i.

.D PRiMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod autem est differentia inter animalia et alias res
delectatio non sit passio. Damascenus naturales, quod quando con-
aliae res naturales,
• De Fide Orth.,
*enim, in II libro*, distinguit operationem stituuntur in id quod convenit eis secundum na-
lib. II, cap. XXII.

\di passione dicens quod operatio est

,
turam, hoc non sentiunt sed animalia hoc sen- :

motus qui est secundum natitram passio vero ,

tiunt. Et ex isto sensu causatur quidam motus

est motiis contra naturam. Sed delectatio est ope- animae in appetitu sensitivo: et iste motus est
* Cap. xii, n. 3. -
ratio, ut Philosophus dicit, in VII * et X ** Ethic. delectatio. Per hoc ergo quod dicitur * quod de-
5. TTi. lect. xii.
" Cf. cap. V, n.
Ergo delectatio non est passio. lectatio est motus animae, ponitur in genere. Per
6. - S. Tii. lect.
VIII.
2. Praeterea, pati estmoveri, ut dicitur inlll hoc autem quod dicitur constitutio in existentem
*Cf. cap.iii,n.2,
Physic. * Sed delectatio non
consistit in moveri, naturam, idest in id quod existit in natura ^ rei,
5; s.Th.lect.v.-
Cf. ctiamde Ani-
ma, lib.II, cap.v,
sed in motum esse : causatur enim delectatio ex ponitur causa delectationis, scilicet praesentia con-
n.3;s.Th.Iect.x.
bono iam adepto. Ergo delectatio non est passio. naturalis f boni, Per hoc autem quod dicitur si-
3. Praeterea, delectatio consistit in quadam mul tota, ostendit quod constitutio non debet
perfectione delectati: perficit enim operationem, accipi prout est in constitui, sed prout est in
•

sqq.
Cap.
;
IV, n.
cap. v, n.
6 ut dicitur in X
Ethic. * Sed perfici non est pati constitutum esse, quasi in termino motus: non
2. - S. Th. lecl. vel alterari, ut dicitur in VII Physic. * et in II enim delectatio est generatio, ut Plato posuit *, •InPAiVeto, cap.
VI, VII. XXXII, XXXIII.
' Cap. III, n. 4. -
de Anima Ergo delectatio non est
*. passio. sed magis consistit in factum esse, ut dicitur in
S. Th. lect. V.
" Cap. V, n.
5. -
Sed contra est quod Augustinus , in IX * et VII Ethic. * Per hoc autem quod dicitur sensi- * cap. xn, n.3;
S.Th. lect. XI.
' Cap. II.
Cap. V sqq.
XIV * de Civ. Dei, ponit delectationem, sive gau- bilis , excluduntur perfectiohes rerum insensibi- cf.iib.x^^^cap.'!^^
^'

dium vel laetitiam, inter alias passiones animae. lium, in quibus non est delectatio. - Sic ergo patet "ect.T"'

Respondeo dicendum quod motus appetitus sen- quod, cum delectatio sit motus in appetitu ani-
•Qu.xxii,art.3. sitivi propric passio nominatur, sicut supra * di- mali consequens apprehensionem sensus, dele-
ctum est. Affectio autem quaecumque ex appre- ctatio est passio animae.
hensione sensitiva procedens, est motus appetitus Ad primum ergo dicendum quod operatio con-
sensitivi. Hoc autem necesse est competere dele- naturalis ^ non impedita, est perfectio secunda, ut ^

ctationi. Nam, sicut Philosophus dicit in I Rheto- habetur in II de Anima *. Et ideo, quando con- 'Cap. I, n.2, 5.-
S. Th. iect. I.
• cap. XI, n. I.
ric.*, delectatio est quidam motus animae, et consti- stituitur res in propria operatione connaturali et
tutio simul tota et sensibilis in naturam existentem. non impedita, sequitur delectatio, quae consistit
Ad cuius intellectum, considerandum est quod, in perfectum esse, ut dictum est *. Sic ergo cum In corpore.

sicut contingit in rebus naturalibus aliqua con- dicitur quod delectatio est operatio, non est prae-
sequi suas perfectiones naturales, ita hoc con- dicatio per essentiam, sed per causam.
tingit in animalibus, Et quamvis moveri ad per- Ad
secundum dicendum quod in animali duplex
fectionem non sit totum simul, tamen consequi motus considerari potest unus secundum inten- :

naturalem perfectionem est totum simul, Haec tionem finis, qui pertinet ad appetitum alius se- ;

o) dicitur. — dicit codices, et ita infra tertio et quarto loco cum Y) connaturalis.
- naturalis EF, causae naturalis ceteri.
edit. a. 3) connaturalis. - contranaturalis C , non naturalis G , naturalis
P) in natura. - natura codices. EF. - Pro est, non est ACGILpBDH.
 ; : ,

2l6 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS II

cundum executionem, qui pertinet ad exteriorem immutatio appetitus ab appetibili, ratione cuius
operationem. Licet ergo in eo qui iam conse- delectatio motus quidam est.
cutus est bonum in quo delectatur, cesset motus Ad
tertium dicendum quod, quamvis nomen pas-
executionis,quo tenditur * ad finem ; non tamen sionis magis proprie conveniat passionibus cor-
cessat motus appetitivae partis, quae, sicut prius ruptivis et in malum tendentibus, sicut sunt ae-
desiderabat non habitum, ita postea delectatur in gritudines corporales, et tristitia et timor in anima;
habito. Licet enim delectatio sit quies quaedam tamen etiam in bonum ordinantur aliquae pas-
appetitus, considerata praesentia boni delectantis, siones, ut supra * dictum est. Et secundum hoc QU..1CX111, art.
> 4-
quod appetitui satisfacit; tamen adhuc remanet delectatio dicitur passio.

e) tenditur. - tendit Va.

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis trigesimaeprimae, coUige re- nec per accidens erit in tempore, intelliguntur de bono
IN
quisita ad delectationem. Et vide quinque subiectum, exigi : adepto, ut adepto: ita quod non solum ipsum secundum
obiectum, et tres actus scilicet ; coniunctionis eorum (quae se, sed ut adeptum, sit omnino intransmutabile. Quale erit
•Art.5;qu.xxiii, diversimode fit, ut inferius * patet), quam significat ly con- bonum beans in patria.
art. 3.
stitutio; cognitionis tam obiecti quam coniunctionis et , III. In tertio autem, adverte quod illa verba in calce
hanc immutationis appetitus, quae
significat ly sensibilis ; et totius articuli, scilicet quod illis nominibus (scilicet laetitia,
est formalis delectatio, et hanc significat ly motus animi. exultatione et iucunditate) non utimur nisi in naturis ra-
Obiectum exigit connaturalitatem quam significat ly natu- : tionalibus, intelligenda sunt secundum proprietatem quod :

ram existentem. Coniunctio vero exigit simultatem quam : scilicet non utimur eis proprie nisi in rationalibus. Dico
significat ly tota simul. Et sic definitio adunat omnia, quae autem hoc propter exultationem , quae etiam pecoribus
•Qu.istaetseqq. inferius * singillatim discutienda sunt. attribuitur, ut Augustinus dicit in Epistola ad Dardanum * * Epist. CLXxxvii
Lvii) , cap.vii.
II. In secundo vero , nota quod illa verba , Si bonum et in Psalmo *: Montes exultaverunt ut arietes, et colles
(al.
' Psalm. cxiii
adeptum sit omnino intransmutabile, delectatio nec per se sicut agni ovium. vers. 4.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM DELECTATIO SIT IN TEMPORE
IV Sent., dist. xLix, qu, iii, art. i, qu" 3; De Verit., qu. vm, art. 14, ad 2.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod humanum esse

cet « generationis ipsius: sed quia
delectatio sit in tempore. Delectatio enim subiacet causis transmutabiiibus secundum hoc ,

* Cap. xr, n. i. est tnotus quidam ut in I Rhetoric. * , esse hominem est in tempore *. D. 1151.

Philosophus dicit. Sed motus omnis est Sic igitur dicendum est quod delectatio secun-
in tempore. Ergo delectatio est in tempore. dum quidem non est in tempore est enim
se :

2. Praeterea, diuturnum, vel morosum, dicitur bono iam adepto, quod est quasi ter-
delectatio in
aliquid secundum tempus. Sed aliquae delecta- minus motus. Sed si illud bonum adeptum trans-
tiones dicuntur morosae. Ergo delectatio est in mutationi subiaceat, erit delectatio per accidens
tempore. in tempore. Si autem sit omnino intransmutabile,
3, Praeterea, passiones animae sunt unius ge- delectatio non erit in tempore nec per se, nec
neris, Sed aliquae passiones animae sunt in tem- per accidens *. VideComment.
Caiet. post art.
pore. Ergo et delectatio. Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicitur in praec. .'num.^i,

Sed contra est quod Philosophus dicit, in X III de Anima*, motus dupliciter dicitur. Uno 'can.vn.n. i.-
""
S.Th.
il: lect. V.
Ethic. *, quod secundum nulltim tempus accipiet modo, qui est actus imperfecti, scilicet P existentis '
f'
quis delectationem. in potentia, inquantum huiusmodi *: et talis motus • ci.Physic.\ib.
. ... ... III, cap. I, n. 6
Respondeo dicendum quod aliquid contingit esse est successivus, et in tempore, Ahus autem motns -s.th. uct.n.

in tempore dupliciter uno modo, secundum se: est actus perfecti, idest existentis in actu; sicut
alio modo, per aliud, et quasi per accidens. Quia intelligere, sentire et velle et huiusmodi, et etiam
enim tempus est numerus successivorum, illa se- delectari. Et huiusmodi motus non est successi-
cundum se dicuntur esse in tempore, de quorum vus, nec per se in tempore.
ratione est successio, vel aliquid ad successionem Ad secundum dicendum quod delectatio dicitur
pertinens: sicut motus, quies, locutio, et alia hu- diuturna vel morosa, secundum quod per acci-
iusmodi. Secundum aliud vero, et non per se, di- dens tempore.
est in
cuntur esse in tempore illa de quorum ratione Ad
tertium dicendum quod aliae passiones non
non est aliqua successio, sed tamen alicui suc- habent pro obiecto bonum adeptum, sicut dele-
cessivo subiacent. Sicut esse hominem de sui ctatio, Unde plus habent de ratione motus imper-
rationenon habet successionem non enim est , fecti, quam delectatio, Et per consequens magis

motus, sed terminus motus vel mutationis, sciii- delectationi convenit non esse in tempore.

a) scilicet. - vel ABCEFGHIKLpD, P) imperfecti, scilicet. - imperfecti idest K, imperfectus ceteri.

 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS III, IV 217

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM DELECTATIO DIFFERAT A GAUDIO
Infra, qu. xxxv, art. 2; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3; dist. xxvii, qu. i, art. 2, ad 3; IV, dist. xlix, qu. iii, art. i, qu* 4;
I Cont. Gent., cap. xc; De Verit., qu. xxvi, art. 4, ad 5.

>D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod non attribuimus solum no-
brutis animalibus, sed
gaudium sit omnino idem quod dele- men Omne
delectationis. - autem quod concupi-
Passiones enim animae differunt
'ctatio. scimus secundum naturam, possumus etiam cum
^^secundum obiecta. Sed idem est obie- delectatione rationis concupiscere: sed non e con-
ctum gaudii et delectationis, scilicet bonum ade- verso. Unde de omnibus de quibus est delectatio,
ptum. Ergo gaudium est omnino idem quod de- potest etiam * esse gaudium in habentibus ratio-
lectatio. nem. Quamvis non semper de omnibus sit gau-
2. Praeterea, unus motus non terminatur ad dium quandoque enim aliquis sentit aliquam de-
:

duos terminos. Sed idem est motus qui termi- lectationem secundum corpus, de qua tamen non
natur ad gaudium et delectationem, scilicet con- gaudet secundum rationem. Et secundum hoc,
cupiscentia. Ergo delectatio et gaudium sunt om- patet quod delectatio est in plus P quam gaudium.
nino idem. Ad primum ergo dicendum quod, cum obiectum
3. Praeterea, gaudium est aliud a delecta-
si appetitus animalis sit bonum apprehensum, diver-
tione, videtur quod, pari ratione, et laetitia et sitas apprehensionis pertinet quodammodo ad di-
exultatio et iucunditas significent aliquid aliud a versitatem obiecti. Et sic delectationes animales,
delectatione: et sic erunt omnes diversae passio- quae dicuntur etiam gaudia, distinguuntur a de-
nes. Quod videtur esse falsum. Non ergo gaudium lectationibus corporalibus, quae dicuntur solum
differt a delectatione. delectationes sicut et de concupiscentiis supra *
: •Qu.xxx, art.3,
ad 2.
Sed contra est quod in brutis animalibus non dictum est.
dicimus gaudium. Sed in eis dicimus delectatio- Ad secundum dicendum quod similis differentia
nem. Non ergo est idem gaudium et delectatio. invenitur etiam in concupiscentiis : ita quod de-
Respondeo dicendum quod gaudium ut Avi- , lectatio respondeat concupiscentiae, et gaudium
• part. IV, cap. cenua dicit in libro suo de Anima *, est quaedam respondeat desiderio, quod magis videtur pertinere
species delectationis. Est enim considerandum ad concupiscentiam animalem. Et sic secundum
quod, sicut sunt quaedam concupiscentiae natu- diflferentiam motus, est etiam differentia quietis.
rales, quaedam autem non naturales, sed conse- Ad tertium dicendum quod alia nomina ad de-
Qu.xxx,art.3. quuutur rationcm, ut supra * dictum est; ita etiam lectationem pertinentia, sunt imposita ab effectibus
delectationum quaedam sunt naturales, et quae- delectationis nam laetitia imponitur a dilatatione
:

dam non naturales, quae sunt cum ratione. Vel, cordis, ac si diceretur latitia; exultatio vero di-
•DeFide orth., sicut Damasccnus * et Gregorius Nyssenus ** di- citur ab exterioribus signis delectationis interioris,
Iib. n, cap. xiii.
I j •
r
" Nemedus, ^(if cuut, quaedam sunt corporales, quaedam animales: quae apparent exterius, inquantum scilicet interius
xvm, ai. lib. iv,' quod
^ iu idem redit. Delectamur enim et in his gaudium prosilit ad exteriora; iucunditas vero
cap. X. . . .

quae naturaliter concupiscimus, ea adipiscentes; dicitur a quibusdam specialibus laetitiae signis vel
et in his quae concupiscimus secundum rationem. effectibus. Et tamen omnia ista nomina videntur
Sed nomen gaudii non habet locum nisi in delecta- pertinere ad gaudium non enim utimur eis nisi : "VideComment.
Caiet. post. art.
tione quae consequitur rationem: unde gaudium in naturis rationalibus *. I, num. III.

a.) etiam. - Om. PFa. P) est in plus. - est in his plus P.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM DELECTATIO SIT IN APPETITU INTELLECTIVO
Infra, qu. xxxv, art. i; I Sent., dist. xlv, art. i; IV, dist. xlix, qu. ni, art i, qu* i, 2.

d quartum proceditur. Videtur quod

sic Sed omnis passio est in appetitu sensitivo. Ergo
delectatio non sit in appetitu intellecti- delectatio non est nisi in appetitu sensitivo.
vo. Dicit enim Philosophus, in I Rhe- 3. Praeterea, delectatio est communis nobis
'
Cap. XI, n. I. quod delectatio est motus quidam
toric. *, et brutis. Ergo non est nisi in parte quae nobis
sensibilis Sed motus sensibilis " non est in parte et brutis communis est.
intellectiva. Ergo delectatio non est in parte in- xxxvi * dicitur:
Sed contra est quod in Psalmo Vers. 4.

tellectiva. Delectare in Domino. Sed ad Deum non potest

2. Praeterea, delectatio est passio quaedam. extendi appetitus sensitivus, sed solum intellecti-

o) Sed motus sensibilis. - Om. pD, Hoc autem E, Qui Pa.

SuMMAB Theol. D. Thomae T. III. 38

I
 2l8 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS IV
vus. Ergo delectatio potest esse in appetitu in- sensum est delectatio; similiter autem et secun-
tellectivo. dum f intellectum et speculationem. -Vel potest dici
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, quod ipse definit delectationem appetitus sensitivi.
delectatio quaedam sequitur apprehensionem ra- Ad secundum
dicendum quod delectatio habet
tionis. Ad apprehensionem autem rationis, non rationem passionis, proprie loquendo, inquantum
solum commovetur appetitus sensitivus, per appli- est cum aliqua transmutatione corporali. Et sic
cationem ad aliquid particulare sed etiam appe- ; non est in appetitu intellectivo, sed secundum
titus intellectivus, qui dicitur voluntas. Et secun- simplicem motum : sic enim etiam est in Deo et
dum hoc, in appetitu intellectivo, sive in voluntate, in angelis. Unde
Philosophus, in VII Ethic. *,
dicit Cap.
S. Th.
XIV, n. 8. -
lect. XIV.

est delectatio quae dicitur gaudium , non autem quod Deus una simplici operatione gaudet. Et
delectatio corporalis. Dionysius dicit, in fine Cael. Hier. *, quod angeli Cap. XV.

Hoc tamen interest inter delectationem utrius- non sunt susceptibiles nostrae passibilis delectatio-
que appetitus, quod delectatio appetitus sensibilis nis, sed congaudent Deo secundum incorruptionis
est cum aliqua transmutatione corporali : delecta- laetitiam.
tioautem appetitus intellectivi nihil aliud est quam Ad tertium dicendum quod in nobis non solum
simplex motus voluntatis. Et secundum hoc Au- est delectatio in qua communicamus cum brutis,
• Cap. VI. gustinus dicit, in XW de Civ. Dei *, qupd ciipiditas sed etiam in qua communicamus cum angelis.
non P est aliiid quam voluntas in eorum
et laetitia Unde ibidem Dionysius dicit quod sancti homi-
consensione quae voliimus. nes multoties fiunt in participatione delectationum
Ad primum ergo dicendum quod in illa defini- angelicarum. Et ita in nobis est delectatio non
tione Philosophi, sensibile ponitur communiter solum in appetitu sensitivo, in quo communica-
*
pro quacumque apprehensione. Dicit enim Phi- mus cum brutis; sed etiam in appetitu intellectivo,
Cap. IV, n. 5.
S. Th. lect. VI. losophus in X Ethic. *, quod secundum omnem in quo communicamus cum angelis.

P) non. - nihil Pa. - Pro consensione, consecutione PEHIKLa. () secundum. — Om. codices et a.

Cominentaria Cardinalis Caietani

CiRCA dicta in quarto articulo, Scotica subtilitas discu- tur omni? motus voluntatis causatur a voluntate quoad
» Qu. XXII art. , tienda occurrit. Ipse namque, ut superius * allegatum exercitium actus, ab obiecto autem quoad specificam de-
Comment., In
3, Coii
art. tert. dub. oc- est, ponit in voluntate non solum operationes, sed passio- terminationem. Delectatio igitur et tristitia, cum sint animi
currit.
nes illas liberas, istas naturales; illas a voluntate in vo-
; motus secundum appetitum intellectivum, ut modo loqui-
luntate, istas in voluntate ab obiecto. Unde in III Sent., mur, a voluntate sunt: et in voluntate, quia immanentes
Art. I.
dist. XV *, ex proposito probare nititur tristitiam in voluntate actus sunt.
non esse operationem eius, sed passionem, quadrupliciter. Secundo, quod delectatio, proprie loquendo, non est
Primo quia, si est operatio, aut est velle, aut nolle. Sed velle nec tristitia nolle. Probatur. Quia superius * fruitio
,
* Qu. xn, art. i,

ad 4.
non est velle, ut patet. Nec nolle, ut probatur: quia Deus actus specie distinctus contra velle et intendere con-
est :

et beati possunt nolle, et tamen non possunt tristari.
Secundo quia, summe nolente Socrate aliquid evenire,
si illud eveniat, tristabitur. Et tamen in eo non fiet aliqua
operatio simpliciter, nec secundum aliquem gradum: quia
iam ponitur quod summe noluit.
Tertio, quia operatio est immediate in potestate volun-
tatis ut patet de velle et nolle. Tristari autem non est in
: laetitia est voluntas; sic delectatio est velle, et tristitia nolle.
potestate voluntatis, cum nolitum advenit.
Quarto, quia operatio est et a voluntate, et in volun-
stat autem quod delectatio in voluntate aut est fruitio,
aut eius species. Et pari ratione tristitia, ut ibi invenitur,
distinguenda videtur a nolle. Et hoc loquendo proprie de
velle et nolle. - Et si largo vocabulo per velle omnis acce-
ptatio voluntatis, et per nolle omnis refutatio significetur,
ut Augustini auctoritas in littera allata sonat, dicens quod
Tertio, quod tam delectatio quam tristitia est a volun-
tate ut natura, seu naturaliter. Declaratur ex antedictis*: et * Qu. x, art. i;

•Cf.Aug.deCiV. tate. Tristitia autem est quidem in voluntate, sed non a quod aliqua operatio est a voluntate naturaliter; et quod nurn.'ii; Part. i,'

Dei, lib. XIV, fruitio Dei clare visi est naturalis. Et probatur: quia non
q"- t-xxxn, art. i,

cap. XV.
voluntate est enim de his quae, nobis nolentibus, accidunt *.
:

II. Ad evidentiam huius difficultatis, motae hoc in tra- in potestate nostra esse videtur tristari vel delectari, appre-
ctatu, scilicet de delectatione, quia oppositorum eadem est hensis delectabilibus et tristabilibus ipsi voluntati, idest vo-
disciplina, nec inferius specialiter quaeretur de tristitia an litis aut nolitis a nobis.

sit in voluntate; scito quod, si solae delectationes et tri- Quarto, quod delectatio et tristitia habent magis ratio-
stitiaeessent passiones, cum ipsae consequantur alios mo- nem passionis in voluntate quam amor et odium pro , ,

tus appetitus, amorem et odium, formaliter vel virtualiter quanto illae sunt universaliter a voluntate ut natura, haec
(nihil enim delectat nisi amatum et nihil contristat nisi
, non. Et ideo voluntas ad haec se habet magis active quam
odio habitum seu nolitum), dicendum videretur quod pas- ad illas immediate quoniam ad haec cum dominio, ad illas
:

siones differunt ab operationibus in voluntate: quia illae non. Et propterea putatae sunt vere passiones, idest cau-
immediatae sunt illi, hae autem mediantibus illis. Sed quo- satae solummodo ab obiectis immediate: cum tamen sint
• Qu. XXV, arl. niam ut ex dictis * patet amor est prima passio quae
, ,
,
operationes naturales consequentes ab
ipsius voluntatis ,

tamen in voluntate manifeste est operatio ideo non potest ; ipsa et in ipsa ex obiectis apprehensis et volitis aut no-
talisconditio universaliter assignari passionibus translatis in litis formaliter vel virtualiter. Et quoniam hoc medium est

voluntatem. Propter quod, ad tales passiones descendendo, inter esse omnino passiones ut Scotus posuit, et esse
,

dico quatuor. omnino operationes voluntarias ; ideo obiecta * utramque ' Cf. num. praec.

Primo, quod tam delectatio quam tristitia est a volun- veritatem participant.
tate et in voluntate. Probatur. Omnis motus voluntatis est III. Solvenda tamen simpliciter sunt. Et dicendum ad
a duobus motoribus altero quoad specificationem, altero
: primum, quod tristitia, proprie loquendo, nec est velle nec

quoad exercitium. Et motor quoad primum, est obiectum. nolle, sed operatio contraria fruitioni. Communiter tamen
• Qu. IX ;
qu. x, Quoad secundum vero, est triplex, scilicet Deus, natura, et loquendo, est nolle. Non tamen sequitur, Ergo potest esse
art.i;art.2, Com libertas ut ex supradictis * patet et quocumque horum
, : in Deo quia non est omne nolle non enim se
vel beatis : ;
ment. num. 11.

Ibid. causante, voluntas ipsa causat, ut ex supradictis * patet. Igi- habent convertibiliter, sed sicut animal et homo.
 ,,

QUAESTIO XXXI, ARTICULUS V 219

Ad secundum, quod, sumtne nolente Socrate aliquid Ad tertium, negatur quod omnis operatio sit immediate
tamen eveniente, tristabitur, resultante ex eventu
evenire, et in potestate voluntatis. Immo aliqua nunquam, ut prima:
apprehenso in voluntate novo motu tristitiae. Nec incon- aliqua mediate, ut delectatio, mediante scilicet apprehen-
venit, communicando cum istis in abusione vocabulorum, sione velamore obiecti.
quod cum summa nolitione obiecti absolute vel futuri Ad quartum dicitur quod cum hoc quod tristitia est
,

adveniat alia nolitio eiusdem iam praesentis (sic enim causat de his quae, nobis nolentibus, accidunt, stat quod sit a vo-
tristitiam ) aliter enim movet praesens
: et aliter absens , luntate ut natura immediate.
• Qu. XXX, art. obiectum, ut dictum est *.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM DELECTATIONES CORPORALES ET SENSIBILES SINT MAIORES
DELECTATIONIBUS SPIRITUALIBUS ET INTELLIGIBILIBUS
IV Sent., dist. xlix, qu. m, art. 5, qu" i ; /n Psalm. XVIII ; I Ethic, lect. xm ; XII Metaphys., lect. viii.

>D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod ctatur homo de hoc quod cognoscit aliquid intel-
delectationes corporales et sensibiles sint ligendo, quam de hoc quod cognoscit aliquid
'maiores delectationibus spiritualibus in- sentiendo. Quia intellectualis cognitio et perfe-
ntelligibilibus. Omnes enim aliquam de- ctior est: etiam magis cognoscitur, quia intel-
et
lectationem sequuntur, secundum Philosophum, lectus magis reflectitur supra actum suum quam
*Cap. n, n. in X Ethic. * Sed plures sequuntur delectationes sensus. Est etiam cognitio intellectiva magis di-
IV, n. 10. - S...t; t
lect. II, sensibiles, quam delectationes spirituales intelli- lecta: nullus enim est qui non magis vellet carere
gibiles. Ergo delectationes corporales sunt ma- visu corporali quam visu intellectuali, eo modo
iores. quo bestiae vel stulti carent, sicut Augustinus
2. Praeterea, magnitudo ex effectu causae dicit, in libro de Cip. Dei *. • De Trin. lib.
XIV, cap. XIV.
cognoscitur. Sed delectationes corporales habent Sed si comparentur delectationes intelligibiles
fortiores effectus: transmutant enim corpus et , spirituales delectationibus sensibilibus corporali-
' Cap. ni, n. quibusdam insanias faciiint, ut dicitur in WlEthiC* bus, sic, secundum se et simpliciter loquendo, de-
S. Th. lect.
Ergo delectationes corporales sunt fortiores. lectationes spirituales sunt maiores. Et hoc apparet
3.Praeterea, delectationes corporales oportet secundum tria quae requiruntur ad delectatio-
temperare et refraenare, propter earum vehemen- nem : scilicet bonum coniunctum, et id cui con-
tiam. Sed delectationes spirituales non oportet re- iungitur, et ipsa coniunctio. Nam ipsum bonum -^

fraenare. Ergo delectationes corporales " sunt spirituale et est maius quam corporale bonum;
maiores. et est magis dilectum. Cuius signum est quod
Vers. 103. Sed contra est quod dicitur in Psalmo cxviii *: homines etiam a maximis corporalibus volupta-
Quam dulcia faucibus meis eloquia tua, siiper mel tibus abstinent, ut non perdant honorem, qui est
* Cap. VII, n. 3- -
S. Th lect. X.
ori meo. Et Philosophus dicit, in X Ethic. *, quod bonum intelligibile. - Similiter etiam ipsa pars in-
maxima delectatio est quae est secundum opera- tellectiva est multo nobilior, et magis cognoscitiva,
tionem sapientiae. quam pars sensitiva. - Coniunctio etiam utriusque
Art. I.
Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum est magis intima, et magis perfecta, et magis fir-
est, delectatio provenit ex coniunctione conve- ma. Intimior quidem est, quia sensus sistit circa
nientis quae sentitur vel P cognoscitur, In operibus exteriora accidentia rei : intellectus vero penetrat
autem animae, praecipue sensitivae et intellecti- usque ad rei essentiam obiectum enim intelle- ;

vae, esthoc considerandum, quod, cum non trans- ctus est quod quid est *. Perfectior autem est, quia
eant in materiam exteriorem, sunt actus vel per- coniunctioni sensibilis ad sensum adiungitur mo-
D. 1122.
fectiones operantis, scilicet intelligere, sentire *, tus, qui est actus imperfectus unde et delecta- :
• d. 752.

velle, ethuiusmodi nam actiones quae transeunt

: tiones sensibiles non sunt totae simul, sed in eis
in exteriorem materiam magis sunt actiones et , aliquid pertransit, et aliquid expectatur consum-
perfectiones materiae transmutatae; motus enim mandum, ut patet in delectatione ciborum et ve-
* Cf. Arist. Pity est actus mobilis a movente *. Sic igitur praedi- nereorum. Sed intelligibilia sunt absque motu:
sic. lib. lU,
Hi, n. I. - S. TlJi
ctae actiones animae sensitivae et intellectivae unde delectationes tales sunt totae simul. Est
lect. IV.
et ipsae sunt quoddam bonum operantis, et sunt etiam firmior: quia delectabilia corporalia sunt
etiam cognitae per sensum vel intellectum. Unde corruptibilia , et cito deficiunt ; bona vero spiri-
etiam ex ipsis consurgit delectatio, et non solum tualia sunt incorruptibilia.
ex eorum obiectis. Sed quoad nos, delectationes corporales sunt
Si igitur comparentur delectationes intelligibiles magis vehementes, propter tria. Primo, quia sen-
delectationibus sensibilibus, secundum quod dele- sibilia sunt magis nota, quoad nos, quam intelli-
ctamur in ipsis actionibus, puta in cognitione sen- gibilia. - Secundo etiam, quia delectationes sen-
sus et in cognitione intellectus non est ; dubium sibiles, cum sint passiones sensitivi appetitus, sunt
quod multo sunt maiores delectationes intelligi- cum aliqua transmutatione corporali. Quod non
biles quam sensibiles. Multo enim magis dele- contingit in delectationibus spiritualibus, nisi per

a) corporales. - carnales ABCDFGHK. quae sentitur vel. - cum sentitur et Pa.

 , :
:

220 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS VI

quandam redundantiam a superiori appetitu in plures hominum non possint attingere ad dele-
inferiorem. - Tertio, quia delectationes corporales ctationes spirituales, quae sunt propriae virtuo-
appetuntur ut medicinae quaedam contra corpo- sorum, consequens est quod declinent ad corpo-
rales defectus vel molestias, ex quibus tristitiae rales.
quaedam consequuntur. Unde delectationes cor- Ad secundum dicendum quod transmutatio cor-
porales, huiusmodi supervenientes, magis
tristitiis poris magis contingit ex delectationibus corpora-
sentiuntur, et per consequens magis acceptantur, libus, inquantum sunt passiones appetitus sensitivi.
quam delectationes spirituales, quae non habent Ad quod delectationes cor-
tertium dicendum
Qu. XXXV, art. tristitias contrarias , ut infra * dicetur. porales sunt secundum partem sensitivam, quae
Ad primum ergo dicendum quod ideo plures se- regulatur ratione: et ideo indigent temperari et
quuntur delectationes corporales, quia bona sen- refraenari per rationem. Sed delectationes spiri-
sibilia sunt magis et pluribus nota. Et etiam quia tuales sunt secundum mentem quae est ipsa ,
"f

homines indigent delectationibus ut medicinis regula unde sunt secundum seipsas sobriae et
:

contra multiplices dolores et tristitias: et cum moderatae.

Y) est ipsa. - ipsa est ABCDGHI; secundum mentem... sunt om. L.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto nota illa verba: unde et delectationes et ex hoc ipso deficit a perfectione delectationis illa quae
IN
sensibiles non sunt totae simul. Ex hoc enim patet quod, hoc accidens habet annexum, ex quo non est tota simul.
cum de ratione delectationis dicitur quod est tota simul *, Delectatio igitur secundum se est tota simul, et absque
Cf. art. I. de ea per se: licet per accidens contingat op-
intelligitur tempore, ut in articulo secundo discussum est per acci- :

positum. Coniunctio enim in qua delectatio consistit, non dens autem aliqua est non tota simul, et in tempore.
est successiva nisi ratione motus adiuncti , ut hic dicitur

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM DELECTATIONES TACTUS SINT MAIORES DELECTATIONIBUS
QUAE SUNT SECUNDUM ALIOS SENSUS
ir 11", qu. cxLi, art. 4; IV Sent., dist. xlix, qu. ni, art. 5, qu" 2; De Malo, qu. xiv, art. 4, ad i.

.D sextum sic proceditur. Videtur quod gnitionem tanquam bonum quoddam, proprium
delectatiQnes quae sunt secundum ta- est hominis ideo primae delectationes sensuum,
;

*ctum, non^ sint maiores delectationibus quae scilicet sunt secundum cognitionem sunt ,

jquae sunt secundum alios sensus. Illa propriae hominum: delectationes autem sensuum
enim delectatio videtur esse maxima, qua exclusa, inquantum diliguntur propter utilitatem, sunt com-
omne gaudium cessat. Sed talis est delectatio quae munes omnibus animalibus.
* Vers. 12. est secundum visum dicitur enim Tobiae v * : loquamur de delectatione sensus quae
Si igitur
Quale gaudium erit mihi, qiii in tenebris sedeo, est ratione cognitionis, manifestum est quod se-
€t lumen caeli non video? Ergo delectatio quae cundum visum est maior delectatio quam secun-
est per visum, est maxima inter sensibiles dele- dum aliquem alium sensum. - Si autem loquamur
ctationes. de delectatione sensus quae est ratione utilitatis,
2. Praeterea, unicuique Jit delectabile illud quod sic maxima delectatio est secundum tactum. Utili-
* Ethic. lib. I, amat, ut Philosophus dicit, in I Rhetoric. * Sed tas enim sensibilium attenditur secundum ordinem
cap. vrii, n. 10;
s.Th. lect. XIII. - inter alios sensus maxime diligitur visiis *. Ergo ad conservationem naturae animalis. Ad hanc
Cf. Rhetoric. lib.
I, cap. XI, n. II. delectatio quae est secundum visum, est maxima. autem utilitatem propinquius se habent sensibilia
* Aristot. Meta-
phys.,\\h. I, cap. Praeterea, principium amicitiae delectabilis
3. tactus: est enim tactus cognoscitivus eorum ex
I, num i.-S.Tli.
lect. I. maxime est visio. Sed causa talis amicitiae est quibus consistit animal scilicet calidi et frigidi ",
,

delectatio. Ergo secundum visum videtur esse et huiusmodi. Unde secundum hoc, delectationes
maxime delectatio. quae sunt secundum tactum, sunt maiores, quasi
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III fini propinquiores. Et propter hoc etiam, alia ani-
• Cap. X, n. 9. - Ethic. *, quod maximae delectationes sunt secun- malia, quae non habent delectationem secundum
S. Th. lect. XX.
dum tactum. sensum nisi ratione utilitatis, non delectantur se-
* Qu. XXV, art. 2, Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum cundum alios sensus, nisi in ordine ad sensibilia
ad I qu. xxvii
unumquodque, inquantum amatur, neque enim odoribus leporum canes gau-
;

art. 4, ad i. est, efficitur tactus :

delectabile. Sensus autem, ut dicitur in principio dent, sed cibatione ; neque leo voce bovis, sed co-
* Lib. I, cap.
n. i.-S.Th.lect.
I,
Metaphys. propter duo diliguntur: scilicet pro-
*, mestione, ut dicitur in III Ethic* • Cap. X, n. 7--
S. Th. lect. XIX.
pter cognitionem, et propter utilitatem. Unde et Cum igitur delectatio tactus sit maxima ratione
utroque modo contingit esse delectationem secun- utilitatis, delectatio autem visus ratione cognitio-
dum sensum. Sed quia apprehendere ipsam co- nis; si quis utramque P comparare velit, inveniet P

a) frigidi. - et liumidi et sicci addunt Pa. I P) utramque. - Om. E, utrumque ceteri.

 ::

QUAESTIO XXXI, ARTICULUS VII 221

simpliciter delectationem tactus esse maiorem tionem: et haec maxime pertinet ad visum. Sed
delectatione visus, secundum quod sistit "<
infra maxime ^ pertinet ad tactum.
delectatio naturalis
delectationis. Quia manifestum
limites sensibilis Ad secundum dicendum quod visus maxime di-
est quod
quod est naturale in unoquoque, est
id ligiturpropter cognitionem, eo quod miiltas rerum
potentissimum. Huiusmodi autem deiectationes ta- differentias nobis ostendit, ut ibidem * dicitur. Melaphys.
• loc.
cit. in arg.
ctus sunt ad quas ordinantur concupiscentiae na- Ad tertium dicendum quod alio modo delectatio
huiusmodi. - Sed
turales, sicut cibi, et venerea, et est causa amoris carnalis, et alio modo visio.
si consideremus delectationes visus, secundum Nam delectatio, et maxime quae est secundum
quod visus deservit intellectui; sic delectationes tactum, est causa amicitiae delectabilis per mo-
visus erunt potiores, ea ratione qua et intelligi- dum finis: visio autem est causa sicut unde est
biles delectationes sunt potiores sensibilibus. principium motus, inquantum per visum amabilis
Ad primum ergo dicendum quod gaudium, sicut imprimitur species rei, quae allicit ad amandum
Art. 3.
supra * dictum est, signiiicat animalem delecta- et ad concupiscendum eius delectationem.

f) sistit. - consistit PKa. I

0) maxime. - magis Pa.

Commentaria Cardinalia Caletani

articulo sexto, adverte quod, cuni dicitur quod dele- Secundo igitur possunt intelligi secundum excellentiam
IN
ctationes tactus sunt ad quas ordinantur concupiscentiae ut scilicet ad primas delectationes maxime ordinentur con-
naturales, potest tripliciter intelligi. Primo, cum praecisione: cupiscentiae naturales. Et ex hoc habet intentum Auctor
ut scilicet ad solas delectationes sensuum inquantum uti- ex naturalitate quia ex hoc quod naturale est potentissi-
:

les, quae appellantur in littera delectationes tactus, ordinen- mum in unoquoque, magis naturale est potentius ac per ;

lur concupiscentiae naturales. Et hunc sensum insinuat dis- hoc, delectationes illae ad quas praecipue ordinantur con-
tinctio harum delectationum contra delectationes sensuum cupiscentiae naturales, sunt maiores.
inquantum faciunt cognoscere, cum illae sint naturales, istae Potest etiam tertio dici quod, licet arabae delectationes,
non et ideo illae potiores. - Sed contra hunc sensum oc-
, scilicet tactus et visus, sint secundum se naturales, cum
* Did. cap. XI, n. currit auctoritas Aristotehs in I Rhetoric, cap. xni *, ponens suis concupiscentiis; comparatae tamen ad invicem, delecta-
5-
concupiscentias et delectatiohes naturales quaecumque sunt tio visus habet rationem animalis, et delectatio tactus, na-
non per aestimare aliquid; et subdit quod tales sunt quae- turalis quia tactus fundamentum est et necessarium natu-
:

cumque dicuntur esse natura; et subiungit de sensibus
omnibus. Et confirmatur ratione: quia- puichra delectant
visum, et similiter suaves cantus auditum et etiam soni,
absque omni utilitate, et absque existimatione sola natu-
rali convenientia; ut experientia testatur.
rae, visus autem ad bene esse posterius advenit. Et quia
littera comparabat delectationem horum duorum sensuum,
, ideo illam, quae tactus est, distinxit contra istam, ut natu-
, ralem contra animalem. Et huic sensui favent comparativa
adverbia in responsione ad primum in littera posita.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM ALIQUA DELECTATIO SIT NON NATURALIS
proceditur. Videtur quod
iD septi.mum sic Natura autem in homine dupliciter sumi potest.
sit innaturalis. Delectatio
nulla delectatio Uno modo, prout intellectus et ratio est potissime
'enim in afFectibus animae proportiona- hominis natura quia secundum eam homo in
,

^tur quieti in corporibus. Sed appetitus specie constituitur. Et secundum hoc, naturales
corporis naturalis non quiescit nisi in loco con- delectationes hominum dici possunt quae ^ sunt
naturali. Ergo nec quies appetitus animalis, quae in eo quod convenit homini secundum rationem
est delectatio, potest esse nisi in aliquo conna- sicut delectari in contemplatibne veritatis et in ,

turali. Nulla ergo delectatio est non naturalis. actibus virtutum est naturale homini f - Alio
, ,

2. Praeterea, illud quod est contra naturam, modo potest sumi natura in homine secundum
est violentum. Sed omne violentum est contristans, quod condividitur rationi :
* quod est
id scilicet
S.Th. lect. VI. ut dicitur in V Metaphys. * Ergo nihil quod est commune homini et aliis, praecipue quod rationi
- Did. lib. IV ,

cap. V, n. 2, contra naturam, potest esse " delectabile. non obedit. Et secundum hoc, ea quae pertinent
Praeterea, constitui in propriam naturam,
3. ad conservationem corporis, vel secundum indi-
cum sentitur, causat delectationem ut patet ex ; viduum, ut cibus, potus, lectus, et huiusmodi, vel
Art. 1
definitione Philosophi supra * posita. Sed con- secundum speciem sicut venereorum usus di-, ,

stitui in naturam, unicuique est naturale: quia cuntur homini delectabilia naturaliter.
motus naturalis est qui est ad terminum natu- Secundum utrasque autem delectationes, con-
ralem. Ergo omnis delectatio est naturalis. tingit aliquas esse innaturales, simpliciter loquen-
Sed contra est quod Philosophus dicit, in VII do, sed connaturales secundum quid. Contingit
* Cap. V, n. I, 3;
ap. VI, n. 6.
ca ' -
Ethic. *, quod quaedam delectationes sunt aegri- enim in aliquo individuo corrumpi aliquod prin-
;. Th. lect.. V, VI.
S.
tudinales et contra naturam. cipiorum naturalium speciei; et sic id quod est
Respondeo dicendum quod naturale dicitur quod contra naturam speciei, fieri per accidens natu-
• Cap. n. 5. -
Physic. *
I

S.Th. lect. 1.'

est secundum naturam, ut dicitur in II rale huic individuo; sicut huic aquae calefactae

a) potest esse. - est Pa. Y) homini.

— Om. E, hominum P.
{!) quae. - qui K, quia Pa. - Pro homini, ei codices et a. 8) id scilicet. - idest secundum F, scilicet id Pa.
 :
:

222 QUAESTIO XXXI, ARTICULUS VIII

quod calefaciat. Ita igitur contingit

est naturale sive propter malam complexionem, sicut aliqui
quod id quod est contra naturam hominis, vel delectantur in comestione terrae vel carbonum,
quantum ad rationem, vel quantum ad corporis vel aliquorum huiusmodi vel etiam ex parte ani-
:

conservationem, fiat huic homini connaturale, pro- mae, sicut propter consuetudinem aliqui delectan-
pter aliquam corruptionem naturae in eo existen- comedendo homines, vel in coitu bestiarum
tur in
tem. Quae quidem corruptio potest esse vel ex aut masculorum, aut aliorum huiusmodi, quae
parte corporis, sive ^ ex aegritudine, sicut febri- non sunt secundum naturam humanam.
citantibus dulcia videntur amara et e converso; Et per hoc patet responsio ad obiecta.

e) sive. - sicut PKa. - Pro febricitantibus, febrientibus ABCDFG, febricientibus H.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM DELECTATIO POSSIT ESSE DELECTATIONI CONTRARIA

D ocTAVUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod contingit in affectibus animae duas delectationes
delectationi non sit delectatio contraria. esse contrarias.
Passiones enim animae speciem et con- Ad primum ergo dicendum quod verbum illud
trarietatem recipiunt secundum obie- Philosophi est intelligendum secundum quod bo-
cta Obiectum autem delectationis est bonum.
'^. num et malum accipitur in virtutibus et vitiis
Cum igitur bonum non sit contrarium bono, sed nam inveniuntur duo contraria vitia, non autem
bonum malo contrarietur, et malum malo, ut di- invenitur virtus contraria virtuti. In aliis autem
' Cap. viii, n. 22, citur in Praedicamentis * videtur quod delectatio
; nil prohibet duo bona esse ad invicem contraria
23.
non sit contraria delectationi. sicut calldum et frigidum, quorum unum est bo-
2.Praeterea, uni unum est contrarium ut , num igni,alterum aquae. Et per hunc modum
•S.Th. lect.v.- probatur in X Metaphys. * Sed delectationi con- delectatio potest esse delectationi contraria. Sed
Dld. lib. IX, cap.
nr, n. 4. traria est tristitia. Non ergo delectationi contraria hoc bonoin virtutis esse non potest quia bonum :

est delectatio. virtutis non accipitur nisi per convenientiam ad

3. Praeterea, si delectationi contraria est de- aliquid unum, scilicet rationem.
lectatio, hoc non est nisi propter contrarietatem Ad secundum dicendum quod
delectatio se habet
eorum Sed haec diffe-
in quibus aliquis delectatur. animae, sicut quies naturalis in cor-
in affectibus
rentia est materialis contrarietas autem est diflfe-
: poribus est enim in aliquo convenienti et quasi
:

rentia secundum formam, ut dicitur in X Meta- connaturali. Tristitia autem se habet sicut quies
Ibid. •
Did. n. phys. * Ergo contrarietas non est delectationis ad violenta: tristabile enim repugnat appetitui ani-
. 5-
delectationem. mali, sicut locus quietis violentae appetitui natu-
Sed contra, ea quae se impediunt, in eodem rali. autem naturali opponitur et quies vio-
Quieti
' Phys.,\\b.Vm, genere existentia, secundum Philosophum *, sunt lenta eiusdem corporis, et quies naturalis alterius,
cap. VIII, n. i;
s.Th. lect. XVI : contraria. Sed quaedam delectationes se invicem ut dicitur in V Physic. * Unde delectationi oppo- Ibid, n. 8, 12.
Metaph. lib. IX,
cap. IV, n. 5 ; impediunt, ut dicitur in X Ethic. * Ergo aliquae nitur et delectatio et tristitia.
s.Th. lib.X,lect.
V.
• Cap. V, n. 4. -
delectationes sunt contrariae. Ad tertium dicendum quod ea in quibus dele-
S. Th. lect. VII. Respondeo dicendum quod delectatio in affectio- ctamur, cum sint obiecta delectationis, non solum
* Qu. XXIII, art. nibus animae, sicut dictum est *, proportionatur faciunt differentiam materialem sed etiam for- ,

4. - Cf. art. prae-

ced., arg. i. quieti in corporibus naturalibus. Dicuntur autem malem, si sit diversa ratio delectabilitatis. Diversa
duae quietes esse contrariae, quae sunt in con- enim ratio obiecti diversificat speciem actus vel
trariis terminis; sicut quies quae es{ sursiim , ei passionis, ut ex supradictis * patet. * Qu. xxin, art.
4; qu. XXX, art>
• Cap.
S. Th.
VI. n. 8.
lect. X.
-

quae est deorsum, ut dicitur Physic. * Unde et V 1,

a) obiecta. - obiectum Pa.

Oommentaria Cardinalis Caietani

ARTicuLO septimo omisso, circa octavum, in responsione speciem passionis. Nunc vero
tas naturae obiecti diversificat
ad tertium, dubium occurrit quia superius, in qu. xxx,
: dicimus quod aliqua diversitas naturae obiecti, illa scilicet
art. 2, dictum est quod differentia obiecti secundum natu- quae redundat in diversam rationem delectabilis, diversifi-
ram, facit materialem diversitatem passionum hic yero dici- ; cat speciem passionis. Constat autem haec sibi invicem non
tur quod obiecta delectationum diversificant non solum adversari. - Nec hoc est singulare in delectatione : nam
materialiter, sed formaliter, delectationem. idem de concupiscentiaiudicium. Cum enim concupiscen-
est
II. Ad hoc dicitur breviter quod doctrinae superiori non tia sit appetitus delectabilis, ad delectationemque se habeat

repugnat praesens. Quoniam ibi dicimus quod diversitas ut motus ad quietem ipsum terminantem consequens est ;

obiecti secundum virtutem, causat diversitatem passionum, quod, delectabilibus existentibus contrariis, ac per hoc di-
non autem diversitas secundum naturam. Et utrumque est stinctis specie, necesse sit et delectationes et concupiscen-
verum, universaliter intellectum non enim omnis diversi-
: tias esse contrarias, ac per hoc specifice distinctas.

-S-
 ,

QUAESTIO XXXII, ARTICULUS I 223

QUAESTIO TRIGESIMASECUNDA
DE CAUSA DELECTATIONIS
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de causis delecta- Quinto : utrum actiones aliorum sint nobis de-
Cf. qu. XXXI, lectationis causa.
Introd.
tionis *.
Et circa hoc quaeruntur octo, Sexto : utrum benefacere alteri sit causa dele-
Primo: utrum operatio sit causa propria de- ctationis.
lectationis. Septimo : utrum similitudo sit causa delecta-
Secundo: utrum motus sit causa delectationis. tionis.
Tertio utrum spes et memoria.
: Octavo : utrum admiratio sit causa delecta-
Quarto: utrum tristitia. tionis.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OPERATIO SIT CAUSA PROPRIA DELECTATIONIS
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 2.

iD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod operationum non sunt delectabilia, nisi inquantum
operatio non sit propria et prima causa coniunguntur nobis vel per cognitionem solam, :

*delectationis. Ut enim Philosophus dicit, sicut cum delectamur in consideratione vel in-
Cap. XI, n. 6. »in I Rhetoric. *, delectari consistit in hoc spectione aliquorum; vel quocumque alio modo
quod sensus aliquid patiatur: requiritur enim ad simul cum cognitione, sicut cum aliquis delectatur
'
Qu. XXXI, art. i.
delectationem cognitio sicut dictum est *. Sed
, in hoc quod cognoscit se habere quodcumque
per prius sunt cognoscibilia obiecta operationum bonum, puta divitias vel honorem vel aliquid
quam ipsae operationes. Ergo operatio non est huiusmodi quae quidem non essent delectabilia,
;

propria causa delectationis. nisi inquantum apprehenduntur ut habita. Ut enim

2. Praeterea, delectatio potissime consistit in Philosophus dicit, in II Polit. *, magnam delecta- • Cap.
Th.
II, n. 6.
lect. IV.
S.
fine adepto hoc enim est quod praecipue con-
: tionem habet putare aliquid sibi proprium ; quae
cupiscitur. Sed non semper operatio est finis, sed procedit ex naturali amore alicuius ad seipsum.
quandoque ipsum operatum. Non ergo operatio Habere autem huiusmodi nihil est aliud quam
est propria et per se causa delectationis. uti eis, vel posse uti. Et hoc est per aliquam
3. Praeterea, otium et requies dicuntur per operationem. Unde manifestum est quod omnis
cessationem operationis. Haec autem sunt dele- delectatio in operationem reducitur sicut in cau-
ctabilia, ut dicitur in I Rhetoric. * Non ergo ope- sam.
' Cap. XI, n. 4. ratio est propria causa delectationis. Ad secundum dicendum quod etiam in illis in
Sed contra est quod Philosophus dicit, VII * quibus operationes non sunt fines, sed operata,
• Cap. XII, n. 3; et X Ethic. *, quod delectatio est operatio conna- ipsa operata sunt delectabilia inquantum sunt ha-
s. Th. lect. XII. -
Cf. cap. xin , n. turalis non impedita. bita vel facta. Quod refertur'ad aliquem usum
2; s.Th.lect.xiii.
' Cap. IV, n.5. -
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum vel operationem.
S. Th. lect. VI.
*Qu.xxxi,art. I.
est, ad delectationem duo requiruntur: scilicet con- Ad tertium dicendum quod operationes sunt de-
secutio boni convenientis, et cognitio huiusmodi lectabiles, inquantum sunt proportionatae et con-
adeptionis. Utrumque autem horum in quadam naturales operanti. Cum autem virtus humana sit

operatione consistit: nam actualis cognitio ope- secundum aliquam mensuram operatio est
finita,
ratio quaedam est ; similiter * bonum conveniens sibi Unde si excedat illam men-
proportionata.
adipiscimur aliqua operatione. Ipsa etiam operatio suram, iam non erit sibi proportionata, nec dele-
propria est quoddam bonum conveniens. Unde ctabilis, sed magis laboriosa et attaedians P. Et
oportet quod omnis delectatio aliquam operatio- secundum hoc, otium et ludus et quae ad
alia
nem consequatur. requiem pertinent, delectabilia sunt, inquantum
Ad primum ergo dicendum quod ipsa obiecta auferunt tristitiam quae est ex labore.

o) similiter. — autem addunt codices. I

fi) attaedians. - attaediosa \, accidians PFa.

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA primum articulum quaestionis trigesimaesecundae, lectationis sunt duo actus pro causa delectationis
positi
dubium occurrit an operatio
sit propria causa delecta- Et quia nuUi dubium est • Cf.
scilicet cognitio, et constitutio *. qu.
tionis, ut constitutio in connaturale bonum; an indistincte. quod cognitio est operatio, si ea ratione operatio est causa "' '"
Et ut clarior sit quaestio, recolito quod in definitione de- propria delectationis, quia oportet cognitionera intervenire
 ,, ,,

224 QUAESTIO XXXII, ARTICULUS I

ut causam, quaestionis solutio clara est. Quia vero satis
ambiguum est an constitutio sit necessario operatio, ideo
si ea ratione operatio causa propria delectationis dicitur,
quia oninis itaque constitutio talis in connaturale bonura,
causans delectationem est operatio singulare dictum et
, ;
disputabile est. Et est inter hos duos sensus tanta diffe-
rentia, quod in primo indistincte, et sine contractione
activura est delectationis. -Quod autem sit ipsa convenien-
tia, probatur ex eo quod, nisi apprehendatur aliquid ut
conveniens, non causatur delectatio.
IV. In hac dubitatione invenio Scotum, in III Sent.,
, dist. XV *, tenuisse quod conveniens et disconveniens secun- Art.
dum sola absoluta dicunt rationes causandi delectationem
et tristitiam secundum relationes vero, dicere causas sine
:

aliqua operatio ponitur causa delectationis in secundo vero, : quibus non ut relationes activi et approximationis. Nec
,

operatio ponitur prima causa eiusdem et ut constituens
in connaturale.
Et pro parte afErmativa huius secundi sensus, sunt verba
Auctoris in littera, volentis quod consecutio boni conve-
nientis consistit in operatione. Et in responsione ad pri-
mum dicitur quod quae habemus non delectant, nisi ap-
prehensa ut habita, et habere nihil aliud est quam eis uti
vel posse uti, quod est per aliquam operationem.
Pro parte vero negativa est, quia proprium esse et vi-
vere, et alia huiusmodi, delectant: et tamen constitutio no-
stra in eis non est per operari, sed per esse. - Delectant
quoque nos multa in quibus constituimur non per operari,
sed per recipere seu pati ut patet cum calefieri vel refri-
: vel absens causat contraria; et differentiara activorum se-
gerari delectamur. - Delectat et conveniens locus in quo
, aliud invenio eius fundamentum.
Mihi vero videtur quod relatio convenientiae vel dis-
convenientiae in actu exercito, concurrat ad causandum
delectationem vel tristitiam, ut ratio agendi. Et moveor ex
eo quod delectatio et tristitia de eodem differunt specie
utpote contrariae. Ergo delectabile et tristabile, earum obie-
cta et propria per se positive activa, differunt specie se-
cundum rationes agendi illas. Sed non secundum rationes
absolutas. Ergo secundum rationes respectivas convenien-
tiae et disconvenientiae. - Prima sequela patet, notatis ter-
minis appositis in consequente ad excludendas causas ex-
cedentes, aut per accidens, aut negative, ut nauta praesens
: cundum impertinentia aut substrata, et alia huiusmodi.
,

per esse in loco, non per operari constituimur.
II. Ad evidentiam huius dubii, scito quod, quia dele-
ctatio quietis rationem habet, consecutio boni connaturalis
exigitur ad causandam delectationem, propter consecutum
esse, quod totum simul: et consecutum esse exigitur pro-
est
pter esse, quod
est magis a motu elongatum. Et propterea
magis causa est delectationis consecutum esse, quam con-
secutio et magis esse, quani consecutum esse. In cuius si-
: transitu de delectabili in tristabile propter variationem de
gnum, scientiae et virtutes olim acquisitae vel inditae, modo
ut inexistentes apprehensae delectant et non solum quando
acquisitae sunt, aut secundum acquisitionis memoriam. Et
Oportet enim contrarias actiones a contrariis rationibus
agendi proficisci in naturaliter agentibus propriis, qualia
sunt delectabile vel tristabile - Destructio vero consequen-
tis patet ad sensum. Experimur enim quod idem absolu-
tum, puta calor, modo causat delectationem, modo tristi-
tiam, apprehensus vel sensatus ut conveniens vel discon-
veniens. - Existente igitur forma absoluta eadem ; et facto
convenientia in disconvenientiam ; et per se causatis con-
; trariis.actionibus ac passionibus, scilicet delectatione et tri-
stitia manifestura fit quod convenientia et disconvenientia
:

omnis consecutio, et omne consecutum esse delectat, in- ut rationes agendi concurrunt.
quantum ponit in aliquo esse consono. Unde cum in defi- V. Et confirmatur hoc. Quia illud quod concurrit ad
nitione delectationis dicitur quod delectatio est constitutio causandum delectationem vel tristitiam ut apprehensum,
^"' ""'"' '°'^ simul in naturam etc. *, nomine constitutionis intellige non se habet ut conditio approximationis sed ut ratio
\n\ ,

non solum consecutum esse, sed esse, sive sit tale esse per agendi quoniam apprehensum est quod- raovet appetitura
:

constitutionem, sive non, Constituitur enim Deus gloriosus ut ratio agendi. Sed convenientia vel disconvenientia con-
in esse sine constitutione et delectationem tamen summam
: currit ad haec ut apprehensa. Quoniara quantumcumque
apprehensum in eo facit. Et nos nostrum esse apprehen- aliquis frigens calefieret convenienter, nisi perciperet illud
sum delectat, non quia a natura constitutum, sed quia inest ut conveniens in actu exercito, ut exercet convenientiam
nobis: nihil enim minus delectaret, si non aliunde habe- non delectaretur. Et hoc manifestius apparet in delectatione
remus. vel tristitia imaginationem vel rationem consequente ovis :

Pro intellectu tamen

expresse dicentis utrumque
litterae,
requisitum ad delectationis causam, in operatione consi-
stere distingue, et dicito quod delectabilia sunt duplicia,
: Et continue experiraur, propter varias relationes importan-
quaedam congenita, et quaedam supervenientia. Et quod
Auctor, de supervenientibus soUicitus in littera consecu-
tionis nomine intentionem suam
secutionem in operatione consistere extenso operationis
vocabulo ad omnem actionem, passionem motumque. De-
lectabilia quippe omnia quae superveniunt, iunguntur nobis
enim nunquam fugeret lupum, nisi apprehenderet ipsum
ut disconvenientera, eliciendo ex ipso intentionem inimici.
tes convenientiam vel disconvenientiam apprehensas de ali-
, quo, varie imrautari a delectatione in tristitiara, et e con-
significavit; et voluit con- verso, terrainantes certas passiones.
, Et quod forte fallit putantes oppositum, est quia non
advertunt quod relationes sunt in genere formarum acti-
varum ut apprehensae quamvis non sint in genere activa-
;

motu aliquo vel ut obiecta operationum immanentium

, rura forraarum ut existentes. Et qui negat hoc, neget quo-
vel saltem ut materia usus, ut in responsione ad primum que aestimativam, cuius obiectum sunt intentiones insen-
et secundum dicitur. satae, elicitae ex sensatis, ut utile, amicum, inimicura, etc;
Nec tamen tacuit omnino Auctor de constitutione cau- ex quibus causantur passiones in aniraalibus.
* Huiu» quaest. sante delectationem in congenitis. Nam in articulo septimo * Potest quoque esse causa deceptionis non distinguere
expresse dixit quod simile, inquantum unum, est delecta- inter apprehendere relationera alicuius in actu signato, vel
bile: constat enim quod unitas similium est unitas in es- exercito. Verbi gratia, ovis novit agnura ut terminum la-
• Cap. XI, n. 26. sendo. Et quia, ut dicitur in I Rhetoric. * Aristotelis, simile ctationis, non quod oportet eam apprehendere ipsam rela-
delectat ut ipsummet , consequens est quod constitutio in tionem termini, quod esset apprehendere in actu signato;
delectatione congenitorum sicut , et in delectatione simi- sed quia apprehendit agnura ut exercentem relationem ter-
lium, sit secundum esse, etiam si nulla inde operatio pro- mini lactationis. Et simile est in aliis. Ex talibus enim ap-
veniret. - Et per haec patet solutio obiectorura, et quae- prehensionibus relationura causantur passiones. Quod forte
stionis. Scotus non negaret.
Circa causara delectationis ex parte obiecti, scilicet
III. VI. Et sic discussae sunt duae delectationis causae, sci-
bonum conveniens, dubium occurrit an sit conveniens for- licet constitutio et bonum connaturale
, reliqua autem
:

scilicet apprehensio, superius * dilucidata est. Ad haec enim Qu. XXX,

' art.
maliter, an denorainative idest, an obiectum causans dele-
:

3, Comment.
ctationem sit res denominata a relatione convenientiae, an tria reducuntur orania causantia delectationera quae per
sit ipsa convenientia. Quod enim res sit absoluta quae totam hanc trigesimam secundam disputantur, et in I Rhe-
denominatur conveniens, probatur ex comrauni conditione toric. *tanguntur. Operatio enira delectat et ut constitutio, Cap. XI.

activorum. Ratio enira agendi in quolibet activo res abso- et ut bonura conveniens; raotus, ut afferens bonum con-
luta est: relatio autera activi, aut approxiraationis, conditio veniens, vel auferens disconveniens memoria et spes, ut
;

est sine qua non. Constat autera quod bonum conveniens supplentes constitutionem; tristitia, per accidens, ratione
 , ;

QUAESTIO XXXII, ARTICULUS II 225

ablationis vel memoriae; alienae actiones, ut in proprio delectatio causatur ex aestimato habere, ex aestimato pos-
nos bono faciunt constitui passione, vel aestimata posses- sidere, ex repraesentato abundare, et similibus ; et non so-
sione, vel identitate. Benefacere quoque, et simile, et ad- lum ex habere, possidere, abundare, et similibus. In huius-
mirari, ad eadem spectare exercitatis non est difficile de- modi enim ipsa imaginatio horum delectans sic constituit
ducere. in connaturale bonum, ut supplens vicem ipsius habere; et
Unum tamen in his adverte, quod, quia in his quae ad non solum ut apprehensio. Talis autem est dispositio eo-
appetitum spectant, nihil differt esse aut apparere propterea;
rum qui delectantur principatu, honore, et simiUbus.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM MOTUS SIT CAUSA DELECTATIONIS
IV Sent., dist. xux, qu. m, art. 2, ad 3.

D SECUNDUM sic PRocEDiTUR. Vidctur quod tius appropinquat igni, magis calefit et desiccatur.
motus non sit causa delectationis. Quia, Naturalis autem habitudo in quadam mensura
Qu. XXXI, art. sicut supra * dictum est, bonum prae- consistit. Et ideo quando continuata praesentia
sentialiter adeptum est causa delecta- delectabilis superexcedit mensuram naturalis ha-
• Cap. XII, n. 3. - tionis: unde Philosophus, in VII Ethic. *, dicit remotio eius delectabilis. - Ex
bitudinis, efficitur
S. Th. lect. XII.
quod delectatio non comparatur generationi, sed parte vero ipsius cognitionis, quia homo deside-
operationi rei iam existentis. Id autem quod mo- rat cognoscere aliquod totum et perfectum. Cum
vetur ad aliquid ", nondum
sed quo- habet illud ; ergo aliqua non poterunt apprehendi tota simul,
dammodo respectu illius,
est in via generationis delectat in his transmutatio, ut unum transeat et
secundum quod omni motui adiungitur generatio alterum succedat, et sic totum sentiatur. Unde
'Cai III, n. 4. et corruptio ut dicitur in VIII Physic. * Ergo
, Augustinus dicit, in IV Confess. * Non vis utique : Cap. XI.
^: lect. VI.
motus non est causa delectationis. stare syllabam, sed transvolare, ut aliae veniant,
2. Praeterea, motus praecipue laborem et las- et totum audias. Ita semper omnia ex quibus unum
situdinem inducit in operibus. Sed operationes, aliquid constat, et non sunt omnia simul, plus dele-
ex hoc quod sunt laboriosae et lassantes, non ctant omnia quam singula, si possint sentiri omnia.
sunt delectabiles, sed magis afflictivae. Ergo mo- Si ergo sit aliqua res cuius natura sit intrans-
tus non est causa delectationis. mutabilis ; et non possit in ea fieri excessus natu-
3. Praeterea, motus importat innovationem ralis habitudinis ' per continuationem deiectabilis
quandam quae opponitur consuetudini. Sed ea
,
et quae possit totum suum delectabile simul '^

qiiae sunt consiieta, sunt nobis delectabilia, ut Phi- intueri: non

transmutatio delectabilis. Et
erit ei
•cap.xi,n.3,i9. losophus dicit, iu I Rhetoric. * Ergo motus non quanto aliquae delectationes plus ad hoc acce-
est causa delectationis. dunt, tanto plus continuari possunt.
Sed contra est quod Augustinus dicit, in VIII Ad primum ergo dicendum quod id quod mo-
Cap. ni.
Confess. *: Quid est hoc , Domine Deus meus vetur, etsi nondum habeat perfecte id ad quod
cum tu aeternum tibi tu ipse P sis gaudium, et movetur, incipit tamen iam aliquid habere eius
qiiaedam de te circa te semper gaudeant; quod ad quod movetur: et secundum hoc, ipse motus
haec rerum pars alterno defectu et profectu, of- habet aliquid delectationis. Deficit tamen a dele-
fensionibus et conciliationibus gaudet? Ex quo ac- ctationis perfectione : nam perfectiores delectatio-
cipitur quod homines gaudent et delectantur in nes sunt in rebus immobilibus. - Motus etiam
quibusdam alternationibus. Et sic motus videtur efficitur delectabilis, inquantum per ipsum fit ali-
esse causa delectationis. quid conveniens quod prius conveniens non erat,
Respondeo dicendum quod ad delectationem tria vel desinit esse, ut supra * Sictum est. In corpore.

requiruntur: scilicet duo quorum est coniun- ^f

Ad secundum dicendum quod motus laborem
ctio delectabilis et tertium quod est
; cognitio ,
et lassitudinem inducit, secundum quod transcen-
huius coniunctionis. Et secundum haec tria motus dit habitudinem naturalem. Sic autem motus non
efficitur delectabilis, ut Philosophus dicit, in VII est delectabilis, sed secundum quod removentur

S.
Cap. XIV, n
Th. lect. XIV.
Ethic. * et in I Rhetoric. ** Nam
ex parte nostra contraria habitudinis naturalis.
cap.xi, n.2o.
quj delectamur, transmutatio efficitur nobis dele- Ad tertium dicendum quod id quod est consue-
ctabilis propter hoc, quod natura nostra transmu- tum, efficitur delectabile, inquantum efficitur natu-
tabilis propter hoc, quod est nobis conve-
est; et rale : nam consuetudo est quasi altera natura. Mo-
niens nunc, non erit nobis * conveniens postea; non quidem quo rece-
tus autetn est delectabilis,
sicut calefieri ad ignem est conveniens homini in ditur a consuetudine, sed magis secundum quod
hieme, non autem in aestate. - Ex parte vero boni per ipsum impeditur corruptio naturalis habitu-
delectantis quod nobis coniungitur, fit etiam trans- dinis, quae posset provenire ex assiduitate alicuius
mutatio delectabilis. Quia actio continuata alicuius operationis. Et sic ex eadem causa connaturalitatis
agentis auget effectum sicut quanto aliquis diu- : efficitur consuetudo delectabilis, et motus.

a) aliquid. ~ aliud PEa. 3)nobis. - Om. Pa.

p) tu aeternum tibi tu ipse. — in aeternum tibi tu ipse EK, tu in e)habitudinis. - habitus codices et a.
aeternum tibi ipsi (ipse ed. a) Pa. X,) totum. - in totum F. Pro intueri, moveri A(B ?)CFGIKpDH ,

f ) scilicet duo quorum est. - duo quorum est E, scilicet bonum de- movere L. - Pro quanto, quantum P.
lectans P.

StniMAE Theol. D. Thomae T. III. ag

1
 ;

226 QUAESTIO XXXII, ARTICULUS III, IV

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SPES ET MEMORIA SINT CAUSAE DELECTATIONIS
III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. i, ad 3; XII Metaphys., lect. viii.

D TERTiuM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic quae fit per sensum, qui requirit praesentiam rei
memoria spes non sint causae de-
et sensibilis. Secundum autem gradum tenet dele-
lectationis. Delectatio enim est de bono ctatio spei, in qua non solum est delectabilis con-
* De Fide Orth.,
lib. 11, cap. XII.
(praesenti, ut Damascenus
Sed dicit *. iunctio secundum apprehensionem, sed etiam se-
memoria et spes sunt de absenti: est enim me- cundum facultatem vel potestatem P adipiscendi
moria praeteritorum, spes vero futurorum. Ergo bonum quod delectat. Tertium autem gradum
memoria et spes non sunt causa delectationis. memoriae, quae habet solam con-
tenet delectatio
2. Praeterea, idem non est causa contrario- iunctionem apprehensionis.
rum. Sed spes est causa afflictionis dicitur enim : Ad primum ergo dicendum quod spes et me-
Vers. 12.
Prov. XIII *: Spes quae differtur, affligit animam. moria sunt quidem eorum quae sunt simpliciter
Ergo spes non est causa delectationis. absentia, quae tamen secundum quid sunt prae-
3. Praeterea, sicut spes convenit cum delecta- sentia scilicet vel secundum apprehensionem so-
:

tione in eo quod est de bono, ita etiam concupi- lam vel secundum apprehensionem et facultatem,
;

scentia et amor. Non ergo magis debet assignari ad minus aestimatam.

spes causa delectationis, quam concupiscentia vel Ad secundum dicendum quod nihil prohibet idem,
amor. secundum diversa, esse causam contrariorum.
Vers. 12.
Sed contra est quod dicitur Rom. xii *: Spe Sic igitur spes, inquantum habet praesentem ae-
Vers. 4.
gaudentes; et in Psalmo lxxvi*: Memor fui Dei, stimationem boni futuri, delectationem causat:
et delectatus sum. inquantum autem caret praesentia eius, causat
Respondeo dicendum quod delectatio causatur afflictionem.
ex praesentia boni convenientis, secundum quod Adtertium dicendum quod etiam ^ amor et con-
sentitur, vel qualitercumque percipitur. Est autem cupiscentia delectationem causant. Omne enim
aliquid praesens nobis dupliciter uno modo, se- : amatum fit delectabile amanti eo quod amor est :

cundum cognitionem, prout scilicet cognitum est quaedam unio vel connaturalitas amantis ad ama-
in cognoscente secundum suam similitudinem tum. Similiter etiam omne concupitum est de-
alio modo, secundum rem, prout scilicet unum lectabile concupiscenti cum concupiscentia sit :

alteri realiter coniungitur, vel actu vel potentia, se- praecipue appetitus delectationis. Sed tamen spes,
cundum quemcumque coniunctionis modum. Et inquantum importat quandam certitudinem realis
quia maior est coniunctio secundum rem quam praesentiae boni delectantis, quam non importat
secundum similitudinem, quae est coniunctio co- nec amor nec concupiscentia magis ® ponitur ,

gnitionis "; itemque maior est coniunctio rei in causa delectationis quam illa. Et similiter magis
actu quam in potentia ideo maxima est delectatio
: quam memoria, quae est de eo quod iam transiit.

a) cognitionis. - conditionis ABCDEGLa, conclusionis H. Pro •fj

etiam. - Om. PKa.
itemque, item quia EFKsB, ita quia I, ideo sH, item Pa. 3) magis. - spes magis codices et a.

P) potestatem.
- possibilitatem Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM TRISTITIA SIT CAUSA DELECTATIONIS

»D sic proceditur. Videtur quod

quartum dictum est. Ergo tristitia non est causa delecta-
non sit causa delectationis. Con-
tristitia tionis.
'trarium enim non est causa contrarii. Sed contra est quod in Psalmo xli * dicitur: Vers. 4.

^Sed tristifia contrariatur delectationi. Fuerunt mihi lacrymae meae panes die ac nocte.
Ergo non causa delectationis.
est Per panem autem refectio delectationis intelligi-
2. Praeterea, contrariorum contrarii sunt effe- tur. Ergo lacrymae, quae ex tristitia oriuntur,
ctus. Sed delectabilia memorata sunt causa dele- possunt esse delectabiles ".
ctationis. Ergo tristia memorata sunt causa do- Respondeo dicendum quod tristitia potest dupli-
loris, et non delectafionis. citer considerari uno modo, secundum quod est
:

3. Praeterea, sicut se habet tristitia ad dele- in actu; alio modo, secundum quod est in me-
ctationem, ita odium ad amorem. Sed odium non moria. Et utroque modo tristitia potest esse dele-
* siquidem
•Qu.xxix,art.2. est causa amoris, sed magis e converso, ut supra ctationis causa. Tristitia P in actu existens

a) delectabiles. - delectationis causa Pa. I

p) siquidem. - quidem PHa; Tristitia... delectationis om. L.
 ;

QUAESTIO XXXII, ARTICULUS V 227

est causa delectationis, inquantum facit memoriam quandoque per accidens est causa contrarii : sicut
rei dilectae, de cuius absentia aliquis tristatur: et frigidum quandoque calefacit, ut dicitur in VIII
tamen de sola eius apprehensione delectatur. - Physic. * Et similiter tristitia per accidens est de-
S.
Cap.
1
I, n. 8.
h. lect. u.
Memoria autem tristitiae fit causa delectationis ^, lectationis causa, inquantum fit per eam appre-
"^

propter subsequentem evasionem. Nam carere hensio alicuius delectabilis.

malo accipitur in ratione boni: unde secundum Ad secundum dicendum quod tristia memorata,
quod homo apprehendit se evasisse ab aliquibus inquantum sunt tristia et delectabilibus contraria,
tristibus et dolorosis, accrescit ei gaudii materia non causant delectationem sed inquantum ab eis
:

secundum quod Augustinus dicit, XXII de Civ. homo liberatur. Et similiter memoria delectabi-
-^^' *7 quod saepe laeti trisHiim memimmus, et sani lium , ex eo quod sunt amissa potest causare
rf^l^c^xxvf' ,

ai.xxxi; in vet! dolorum siue dolore, et inde amplius laeti et grati tristitiam.
• cap. III. sumus, Et in VIII Confess. * dicit quod quanto Ad tertium dicendum quod odium etiam per
maius fuit periculum in praelio, tanto maius erit accidens potest esse causa amoris prout scilicet :

gaudium in triiimpho. aliqui diligunt se, inquantum conveniunt in odio

Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod contrarium unius et eiusdem.

If)
causa delectationis. - delectabilis codices.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ACTIONES ALIORUM SINT NOBIS CAUSA DELECTATIONIS

D QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod
actiones aliorum non sint nobis delecta-
'tionis causa. Causa enim delectationis
^est proprium bonum coniunctum. Sed
aliorum operationes non sunt nobis coniunctae.
Ergo non sunt nobis causa delectationis.
2. Praeterea, operatio est proprium bonum
operantis. Si igitur operationes aliorum sint nobis
causa delectationis, pari ratione omnia alia bona
aliorum erunt nobis delectationis causa ". Quod
patet esse falsum.
in hoc quod laudantur vel honorantur ab aliis:
quia scilicet per hoc accipiunt aestimationem in
seipsis aiiquod bonum esse. Et quia ista aesti-
matio fortius generatur ex testimonio bonorum et
sapientum, ideo in horum laudibus et honoribus
homines magis delectantur. Et quia adulator est
apparens laudator, propter hoc etiam adulationes
quibusdam sunt delectabiles. Et quia amor est
alicuius boni, et admiratio est alicuius magni,
idcirco amari ab aliis, et in admiratione haberi,
est delectabile inquantum per hoc fit homini ae-
;

Praeterea, operatio est delectabilis, inquan-

3. stimatio propriae bonitafis vel magnitudinis, in
tum procedit ex habitu nobis innato: unde dicitur quibus aliquis delectatur. - Tertio modo, inquan-
• Cap.
S. Th.
ni,
lect.
n quod signum generati habitus opor-
in II Ethic.*, tum ipsae operationes aliorum, si sint bonae,.
tetaccipere fientem in opere delectationem. Sed aestimantur ut bonum proprium, propter vim
operationes aliorum non procedunt ex habitibus amoris, qui facit aestimare amicum quasi eundem
qui in nobis sunt, sed interdum ex habitibus qui sibi. Et propter odium, quod facit aestimare bo-

sunt in operantibus. Non ergo operationes alio- num alterius esse sibi contrarium, efficitur mala
rum sunt nobis delectabiles , sed ipsis operan- operatio inimici delectabilis. Unde dicitur I ad

tibus. Cor. XIII*, quod caritas non gaudet super iniqui- Vers. 6.

Sed contra est quod dicitur in secunda Ca- tate, congaudet autem veritati.
Vers. 4. nonica loannis *: Gainsus sum valde, quoniam in- Ad primum ergo dicendum quod operatio alterius
veni de filiis tuis ambulantes in veritate. potest esse mihi coniuncta vel per eflfectum, sicut
•

art.
Art.
I.
i; qu.xxxi, Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum in primo modo; vel per apprehensionem sicut ,

est, ad delectationem duo requiruntur: scilicet
consecutio proprii boni, et cognitio proprii boni
consecuti. Tripliciter ergo operatio alterius potest
esse delectationis causa. Uno modo, inquantum
per operationem alicuius consequimur aliquod bo-
num. Et secundum hoc, operationes illorum qui
nobis aliquod bonum faciunt, sunt nobis delecta-
biles: quia bene pati ab alio est delectabile. - Alio
in secundo modo; vel per affectionem, sicut in
tertio modo.
Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit
quantum ad tertium modum, non autem quan-
tum ad duos primos.
Ad tertium dicendum quod operationes aliorum,
etsi non procedant ex habitibus qui in me sunt,
causant tamen in me aliquid delectabile vel fa- ;

modo, secundum quod per operationes aliorum ciunt mihi aestimationem sive apprehensionem
efficiturnobis aliqua cognitio vel aestimatio P pro- proprii habitus; vel procedunt ex habitu illius qui
prii boni. Et propter hoc homines delectantur est unum mecum per amorem.

a) delectationis causa. - delectabilia codices. P) aestimatio. - aliqua aestimatio Pa.

 228 QUAESTIO XXXII, ARTICULUS VI, VII

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM BENEFACERE ALTERI SIT CAUSA DELECTATIONIS

»D SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod aliis communicare. Et ideo homines delectantur
benefacere alteri non sit delectationis in filiis et in propriis operibus, sicut quibus com-
lusa. Delectatio enim causatur ex con- municant proprium bonum. Aliud principium est
* Art. I, 5! qu- ^secutione proprii boni, sicut supra * di- habitus inclinans, secundum quem benefacere fit
XXXI, art.
ctum est. Sed benefacere non pertinet ad conse- aUcui connaturale. Unde liberales delectabiiiter
cutionem proprii boni, sed magis ad emissionem. dant Tertium principium est motivum, puta
aliis.

Ergo magis videtur esse causa tristitiae quam de- cum movetur ab aliquo quem diligit, ad
aliquis
lectationis. benefaciendum alicui: omnia enim quae facimus
Cap. I, n. 37. .
2. Praeterea, Philosophus dicit, in IV Ethic. *, vel patimur propter amicum delectabilia sunt, ,
;.Th. lect. V.
quod connaturalior est hominibus quam
illiberalitas quia amor praecipua causa delectationis est,
prodigalitas. Sed ad prodigalitatem pertinet be- Ad
primum ergo dicendum quod emissio, inquan-
nefacere aliis ad illiberalitatem autem pertinet
: tum est indicativa proprii boni, est delectabilis.
desistere a benefaciendo. Cum ergo operatio con- Sed inquantum evacuat proprium bonum, potest
naturalis sit delectabilis unicuique ut dicitur in , esse contristans quando est immoderata.
"<
; sicut
"^

* Cap. XIV, n. 7. -

S. Th. lect. XIV,

VII * et X
Ethic. **, videtur quod benefacere aliis Ad secundum dicendum quod prodigalitas habet
** Cf. cap. IV, n.
5.-S.Th.lect.vi.
non sit causa delectationis. immoderatam emissionem, quae repugnat natu-
3. Praeterea, contrarii effectus ex contrariis rae. Et ideo prodigalitas dicitur esse contra na-
causis procedunt. Sed quaedam quae pertinent turam.
ad malefacere sunt naturaliter homini delecta-
, Ad tertium dicendum quod vincere, redargnere
bilia: sicut vincere, redarguere vel increpare alios, et punire, non inquantum est'^ in
est delectabile ^

et etiam punire, quantum ad iratos, ut dicit Phi- malum alterius, sed inquantum pertinet ad pro-
* Cap. XI, n. 13, losophus in I Rhetoric. * Ergo benefacere magis prium bonum, quod plus homo amat quam odiat
14, 27.
est causa tristitiae quam delectationis. malum alterius. Vincere enim est delectabile na-
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II turaliter, inquantum per hoc homini ^ fit aestima- ^

• Cap. n. 6. Polit. *, quod largiri et auxiliari amicis aut ex- tio propriae excellentiae. Et propter hoc, omnes
S. Th. lect
traneis, est delectabilissimum. ludi in quibus est concertatio, et in quibus potest
Respondeo dicendum quod hoc ipsum quod est maxime delectabiles: et univer-
esse victoria, sunt
benefacere alteri, potest tripliciter " esse delecta- saliteromnes concertationes, secundum quod ha-
tionis causa. Uno modo, per comparationem ad bent spem victoriae. - Redarguere autem et incre-
effectum, quod est bonum in altero constitutum. pare potest esse dupliciter delectationis causa. Uno
Et secundum hoc, inquantum bonum alterius re- modo , inquantum homini imaginationem
facit
putamus quasi nostrum bonum, propter unionem propriae sapientiae et excellentiae increpare enim :

amoris, delectamur in bono quod per nos fit aliis, et corripere est sapientum et maiorum. Alio modo,
praecipue amicis sicut in bono proprio. - Alio
, secundum quod aliquis, increpando et reprehen-
modo P, per comparationem ad finem sicut cum : dendo, alteri benefacit: quod est delectabile, ut
aliquis, per hoc quod alteri benefacit, sperat con- dictum est *. - Irato autem est delectabile punire, in corpore.

sequi aliquod bonum a vel ab

sibi ipsi, vel Deo inquantum videtur removere apparentem mino-
homine. Spes autem delectationis est causa. - Ter- rationem, quae videtur esse ex praecedenti lae-
tio modo, per comparationem ad principium. Et sione. Cum enim aliquis est ab aliquo laesus, ^-
j:

sic hoc quod est benefacere alteri, potest esse dele- videtur per hoc ab illo minoratus esse: et ideo
ctabile per comparationem ad triplex principium. appetit ab hac minoratione liberari per retribu-
Quorum unum est facultas benefaciendi et : se- tionem laesionis. - Et sic patet quod benefacere
cundum hoc, benefacere alteri fit delectabile, in- alteri per se potest esse delectabile sed male- :

quantum per hoc homini quaedam imaginatio

fit facere alteri non est delectabile, nisi inquantum
abundantis boni in seipso existentis, ex quo possit videtur pertinere ad proprium bonum.

o) tripliciter.— triplici ratione codices. 3) est. - sunt codices et a. Item mox pertinent.

P) Alio modo. - Secundo codices. e) homini. - Om. PEa,

Y) contristans.
- tristabilis E, contristabilis ceteri et a. ?) aliquo. - alio Pa. - Pro ab illo, ab alio PHa.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM SIMILITUDO SIT CAUSA DELECTATIONIS

D septimum sic proceditur. Videtur quod pari et praeesse naturaliter est delectabile, ut di-
similitudo non sit causa delectationis. citur in I Rhetoric. * Ergo dissimilitudo magis • cap. xi, n. 27.

Principari enim et praeesse quandam est causa delectationis quam similitudo.

dissimilitudinem importat. Sed princi- 2. Praeterea, nihil magis est dissimile dele-
 ,

QUAESTIO XXXII, ARTICULUS VIII 22g

ctationi quam tristitia. Sed illi qui patiuntur tri- Ad primum ergo dicendum quod, cum sit quae-
« stitias % maxime sequuntur delectationes, ut di- dam communicatio principantis ad subiectum, est
k^^^.Tii.lect:
'^i^"'" ^^ ^^^ Ethic. * Ergo dissimilitudo est magis ibi quaedam similitudo. Tamen secundum quan-
»"• causa delectationis quam similitudo. dam excellentiam, eo quod principari et praeesse
3. Praeterea, illi qui sunt repleti aliquibus de- pertinent ad excellentiam proprii boni sapientum :

P lectabilibus P, non delectantur in eis, sed magis enim et meliorum est principari et praeesse. Unde
fastidiunt ea: sicut patet in repletione ciborum. per hoc fit homini propriae bonitatis imaginatio. -
Non ergo similitudo est delectationis causa. Vel quia per quod homo principatur et
hoc
Sed contra est quod similitudo est causa amo- praeest, aliis benefacit: quod est delectabile.
• Qu. xxvii, ait. ris, ut dictum est supra*. Amor autem est causa de- Ad secundum dicendum quod id in quo dele-
^'
lectationis. Ergo similitudo est causa delectationis. ctatur tristatus etsi non sit simile tristitiae
, est ,

Respondeo dicendum quod similitudo est quae- tamen simile homini contristato. Quia tristitiae
dam unitas : unde id quod est simile, inquantum contrariantur proprio bono eius qui tristatur. Et
est unum , est delectabile , sicut et amabile , ut ideo appetitur delectatio ab his qui in tristitia
* ibid- supra * dictum quidem id quod est si-
est. Et si sunt, ut conferens ad proprium bonum, inquan-
mile, proprium bonum non corrumpat, sed au- tum est medicativa contrarii. Et ista est causa
geat, est simpliciter delectabile: puta homo ho- quare delectationes corporales, quibus sunt con-
mini, et iuvenis iuveni. - Si vero sit corruptivum trariae quaedam tristitiae, magis appetuntur quam
proprii boni, sic per accidens efficitur fastidiosum delectationes intellectuaies, quae non habent con-
non quidem inquantum est simile
vel contristans; trarietatem tristitiae ut infra * dicetur. Exinde
, -qu. mxv, an
et unum, sed inquantum corrumpit id quod est etiam est quod omnia animalia naturaliter ap-
"< '

t
magis unum. petunt delectationem quia semper animal laborat
:

Quod autem aliquid simile corrumpat proprium per sensum et motum. Et propter hoc etiam
bonum, contingit dupliciter. Uno modo, quia cor- iuvenes maxime delectationes appetunt; propter
rumpit mensuram proprii boni per quendam ex- multas transmutationes in eis existentes, dum sunt
cessum: bonum enim, praecipue corporale , ut in statu augmenti. Et etiam melancholici vehe-
sanitas, in quadam commensuratione consistit. Et menter appetunt delectationes, ad expellendum
propter hoc, superabundantes cibi, vel quaelibet tristitiam quia corpus eorum quasi pravo hu-
:

delectationes corporales, fastidiuntur. - Aiio modo, more corroditur, ut dicitur in VII Ethic. * * Cap.xiT, n.6.
S. Th. lect. xrv-
.

per directam contrarietatem ad proprium bonum: Ad tertium dicendum quod bona corporalia in
abominantur alios figulos, non inquan-
sicut figuli quadam mensura consistunt : et ideo superexces-
tum sunt figuli, sed inquantum per eos amittunt sus similium' corrumpit proprium bonum. Et pro-
excellentiam propriam sive proprium lucrum , pter hoc efficitur fastidiosum et contristans, in-
quae appetunt sicut proprium bonum. quantum contrariatur bono proprio hominis.

o) tristitias. - tristitiam Pa. f) quod.

- quod quare ABCGHIKpDHsL, quod quarum quare pL ,

P) —
delectationibus vel delectabilibus
delectabilibus. EF, delecta- quare sDH.
tionibus PIL. Pro ea, eas PKsBD, om. E.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM ADMIRATIO SIT CAUSA DELECTATIONIS

D ocTAVUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod tudinem acquisitorum, sunt delectabiles. Sed con-
admiratio non sit causa delectationis. sueta non sunt admirabilia, ut dicit Augustinus,
Admirari enim est ignorantis naturae, super loan.* Ergo admiratio contrariatur causae *Tract. xxiv.
ut Damascenus Sed ignorantia non
dicit. delectafionis.
est delectabilis, sed magis scientia. Ergo admiratio Sed contra est quod Philosophus dicit, in I
non estcausa delectationis. Rhetoric. *, quod admiratio est delectafionis causa. cap. xi, n. 21.

2. Praeterea, admiratio est principium sapien- Respondeo dicendum quod adipisci desiderata
tiae, quasi via ad inquirendum veritatem, ut di- est delectabile ut supra * dictum est. Et ideo • qu. xxm, an.
,
... . .^_j4;qu. XXXI, art.
.

cap. n, n. 8. - citur iu principio Metaphrs.* Sed delectabilius est quanto ahcuius rei amatae magis crescit " de- al 2. i,

Th. lect. III. , , , "

quam
.
I
contemplari lam cogmta, inquirere tgnota, siderium, tanto magis per adeptionem crescit

S.
cap.vii, n.3.
Th. lec
- ut Philosophus dicit in X Ethic. *: cum hoc ha- delectatio. Et etiam in ipso augmento desiderii
beat difficultatem et impedimentum, illud autem fit augmentum delectationis, secundum quod fit

non habeat; delectatio autem causatur ex opera- etiam spes rei amatae; sicut supra * dictum est cf. art. 3, ad 3. •

' Cap. xii, n. 3;

cap. xiu, n. 2. -
S. Th. lect. XII,
XIII.
tione non impedita, ut dicitur in VII Ethic* Ergo quod ipsum desiderium ex spe est delectabile. -
admiratio non est causa delectationis, sed magis Est autem admiratio desiderium quoddam sciendi,
delectationem impedit. quod in homine contingit ex hoc quod videt effe-
3. Praeterea, unusquisque in consuetis dele- ctum et ignorat causam vel ex hoc quod causa
:

ctatur: unde operationes habituum per consue- talis effectus excedit cognitionem aut facultatem

o) crescit. - accrescit PHa; idem secundo loco Pa.

 :

23o QUAESTIO XXXII, ARTICULUS VIII

ipsius.Et ideo admiratio est causa delectationis,
inquantum habet adiunctam spem consequendi
cognitionem eius quod scire desiderat. - Et pro-
P pter hoc omnia mirabilia ^ sunt delectabilia, sicut
quae sunt rara: et omnes repraesentationes re-
rum, etiam quae in se non sunt delectabiles; gau-
det enim anima in collatione unius ad alterum,
quia conferre unum alteri est proprius et con-
naturalis actus rationis, ut Philosophus dicit in
* Cap. IV , n 2 sua Poetica *. Et propter hoc etiam liberari a
sqq. - Cf. Rhe
/onv:., iibVi,'cap. magnis periculis magis est delectabile , quia est
• fcap. XI, n. 24. admirabile, ut dicitur in I Rhetoric. *
Adprimum ergo dicendum quod admiratio non
est delectabilis inquantum habet ignorantiam sed
inquantum habet desiderium addiscendi causam;
et inquantum admirans aliquid novum addiscit,
T scilicettalem esse quem ^ non aestimabat.
Ad secundum dicendum quod delectatio duo ha-
cum sit perfectius contemplari veritatem cognitam
quam inquirere ignotam, contemplationes rerum
scitarum, per se loquendo, sunt magis delectabiles
quam inquisitiones rerum ignotarum. Tamen per
accidens, quantum ad secundum, contingit quod
inquisitiones sunt quandoque delectabiliores, se-
cundum quod ex maiori desiderio procedunt: de-
siderium autem maius excitatur ex perceptione
ignorantiae. Unde maxime homo delectatur in
his quae de novo invenit aut addiscit.
Ad tertium dicendum quod ea quae sunt con-
sueta, sunt delectabilia ad operandum, inquantum
sunt quasi connaturalia. Sed tamen ea quae sunt
: rara, possunt esse delectabilia, vel ratione cogni-
tionis, quia desideratur eorum scientia, inquan-
tum sunt mira; vel ratione operationis, quia ex
desiderio magis inclinatur mens ad hoc quod tn-
tense in novitate operetur, ut dicitur in X Ethic. *; '

S.
Cap.
Tn.
IV, n. 9.
lect. vi.
bet: scilicet quietem in bono, et huiusmodi quie- perfectior enim operatio causat perfectiorem de-
tis perceptionem. Quantum igitur ad primum ,
lectationem.

P) mirabilia. - admirabilia Pa. f) talem esse quem. - talem esse qualem FI; talem se esse qualem
edd. aliquae.

Commentai'ia Cardinalis Caietani

Circa octavum eiusdem trigesimaesecundae quaestionis admirari constituit habentem in id quod est secundum
articulum, reliquis non aliter discussis *, scito quod naturam: nosse enim, appetere scire, con-
et conferre, et
ment. nura. vi. ^ ^
.

admirans m
. . , . . .

ipso admirationis actu videtur habere tna

. , , , .

naturalia sunt, et naturaliter in his gaudet anima.

primo, novae, rarae vel arduae rei intuitum desideratum; Praeter haec autem tria, quae omni miranti communia
secundo, collationem illius cum occulta causa; tertio, na- videntur, inest scrutatoribus causarum rationalis concupi-
turalem quandam concupiscentiam cognoscendi causam, scentia sciendi causam, quae est causa delectationis, sicut
sicut universaliter imperfecta appetunt perfici, Et propterea cetera desideria, ut in art. 3, ad 3, habes.

\
 QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS I, II 23l

QUAESTIO TRIGESIMATERTIA
DE EFFECTIBUS DELECTATIONIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE 'considerandum est de effectibus dele- Secundo: utrum delectatio causet sui sitim, vel
* Cf. qa. XXXI, *.
Introd.
ctationis desiderium.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio utrum delectatio impediat
: usum rationis.
Primo: utrum delectationis sit dilatare. Quarto utrum delectatio
: perficiat operationem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DELECTATIONIS SIT DILATARE

D PRIMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod unum est ex parte apprehensivae virtutis, quae
non sit effectus delectationis.
dilatatio apprehendit coniunctionem alicuius boni conve-
Dilatatio enim videtur ad amorem magis nientis. Ex hac autem apprehensione apprehendit
pertinere secundum quod dicit Apo-
: se homo perfectionem quandam adeptum, quae
* Vers. II.
stolus, II ad Cor. vi *: Cor nostrum dilatatiim est. est spiritualis magnitudo: et secundum hoc, ani-
* Vers. 96.
Unde et de praecepto caritatis in Psalmo cxviii * mus hominis dicitur per delectationem magnifi-
dicitur: Latum mandatum tuum nimis. Sed dele- cari, seu dilatari. - Aliud autem est ex parte ap-
ctatio est alia passio ab amore, Ergo dilatatio non petitivae virtutis, quae assentit rei delectabili, et
est effectus delectationis. in ea quiescit, quodammodo se praebens ei ad
2. Praeterea, ex hoc quod aliquid dilatatur, eam interius capiendam. Et sic dilatatur affectus
efficiturcapacius ad recipiendum. Sed receptio hominis per delectationem, quasi se tradens ad
pertinet ad desiderium, quod est rei nondum ha- continendum interius rem delectantem.
bitae. Ergo dilatatio magig videtur pertinere ad Ad primum ergo dicendum quod nihil prohibet
desiderium quam ad delectationem. in his quae dicuntur metaphorice, idem diversis
3. Praeterea, constrictio dilatationi opponitur. attribui secundum diversas similitudines. Et se-
Sed constrictio videtur addelectationem pertinere: cundum hoc, dilatatio pertinet ad amorem ratione
nam illud constringimus quod firmiter volumus cuiusdam extensionis, inquantum affectus amantis
retinere; et talis est affectio appetitus circa rem ad alios extenditur, ut curet non solum quae sua
delectantem. Ergo dilatatio ad delectationem non sunt, sed quae aliorum. Ad delectationem vero
pertinet. pertinet dilatatio, inquantum aliquid in seipso am-
Sed contra est quod, ad expressionem gaudii, pliatur, ut quasi capacius reddatur.
• Vers. 5. lx *: Videbis, et afflues, et mirabitur
dicitur Isaiae Ad secundum dicendum quod desiderium habet
cor tuum. - Ipsa etiam delectatio ex
et dilatabitur quidem aliquam ampliationem ex imaginatione
dilatatione nomen accepit ut laetitia nominetur, rei sed multo magis ex praesentia
desideratae:
• Qu. XXXI, art. sicut supra * dictum est. rei iam delectantis. Quia magis praebet se animus
3, ad 3,
Respondeo dicendum quod latitudo est quaedam rei iam delectanti, quam rei non habitae deside-
dimensio magnitudinis corporalis: unde in affe- ratae : cum delectatio sit finis desiderii.
ctionibus animae non nisi secundum metapho- Ad
tertium dicendum quod ille qui delectatur,
ram dicitur. Dilatatio autem dicitur quasi motus ad constringit quidem rem delectantem, dum ei for-
latitudinem. Et competit delectationi secundum titer inhaeret sed cor suum ampliat, ut perfecte
:

duo quae ad delectationem requiruntur. Quorum delectabili fruatur.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM DELECTATIO CAUSET SUI SITIM, VEL DESIDERIUM
IV Sent., dist. xLix, qu. art. 2, ad In loan., cap. iv, lect.
I iii, 3 ; 11.

>D secundum
sic proceditur. Videtur quod 2. Praeterea, oppositum non est causa sui
non causet desiderium sui
delectatio oppositi. Sed deiectatio quodammodo desiderio
ipsius. Omnis enim motus cessat, cum opponitur, ex parte obiecti: nam desiderium est
j^pervenerit ad quietem. Sed delectatio boni non habiti, delectatio vero boni iam habiti.
est quasi quaedam quies motus desiderii, ut su- Ergo delectatio non causat desiderium sui ipsius.
I;*qS:""ar?"" P^^ * ^^1"^^"™ est. Ccssat crgo motus desiderii, 3. Praeterea, fastidium desiderio repugnat. Sed
cum ad delectationem pervenerit. Non ergo de- delectatio plerumque causat fastidium. Non ergo
I lectatio causat desiderium. facit sui desiderium.
 :, ,

232 QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS III

'
Vers. 13. Sed contra est quod Dominus dicit, loan. iv *: ctationes spirituales maxime faciunt sitim vel de-
Qiii biberit ex hac aqua, sitiet iterum: per aquam siderium sui ipsarum. Delectationes enim corpo-
a
* Inloan.,
autem " significatur, secundum Augustinum *, de- rales, quia augmentatae, vel etiam ^ continuatae,
XV. lectatio corporalis. faciunt superexcrescentiam naturalis habitudinis
Respondeo dicendum quod delectatio dupliciter efficiuntur fastidiosae; ut patet in delectatione
potest considerari: uno modo, secundum quod ciborum. Et propter hoc, quando aliquis iam per-
est in actu; alio modo, secundum quod est in venit ad perfectum in delectationibus corporalibus,
memoria. - Item sitis, vel desiderium, potest dupli- fastidit eas, et quandoque appetit aliquas alias. -
citer accipi uno modo, proprie, secundum quod
: Sed
delectationes spirituales non superexcrescunt
importat appetitum rei non habitae alio modo, ; naturalem habitudinem, sed perficiunt naturam.
communiter, secundum quod importat exclusio- Unde cum pervenitur ad consummationem in
nem fastidii. ipsis, tunc sunt magis delectabiles: nisi forte per
Secundum quidem P igitur quod est in actu accidens, inquantum operationi contemplativae
delectatio non causat desiderium sui
sitim vel adiunguntur aliquae operationes virtutum corpo-
ipsius, per se loquendo, sed solum per accidens: ralium, quae per assiduitatem operandi lassantur.
si tamen sitis vel desiderium dicatur rei non ha- Et per hunc etiam modum potest intelligi quod
bitae appetitus ^: nam delectatio est affectio ap- dicitur Eccli. xxiv *: Qui bibit me, adhuc sitiet. Ubi supra.
rem praesentem. - Sed contingit rem
petitus circa Quia etiam de angelis, qui perfecte Deum cogno-
praesentem non perfecte haberi. Et hoc potest scunt, et delectantur in ipso, dicitur I Petri i *, Vers. 12.

esse vel ex parte rei habitae, vel ex parte ha- quod desiderant in eum cbnspicere.
bentis. Ex parte quidem rei habitae, eo quod res Si vero consideretur delectatio prout est in me-
habita non est tota simul unde successive reci- : moria et non in actu, sic per se nata est causare
pitur, et dum aliquis delectatur in eo quod habet, sui ipsius sitim et desiderium quando scilicet :

desiderat potiri eo quod restat; sicut qui audit homo redit ad illam dispositionem in qua erat
primam partem versus, et in hoc * delectatur, sibi delectabile quod praeteriit. Si vero immutatus
desiderat alteram partem versus audire ut Au- , sit ab illa dispositione, memoria delectationis non
Cap. XI.
gustinus dicit, IV Confess. * Et hoc modo omnes causat in eo delectationem, sed fastidium: sicut
tere delectationes corporales faciunt sui ipsarum pleno existenti memoria cibi.
sitim, quousque consummentur, eo quod tales Ad primum ergo dicendum quod, quando dele-
delectationes consequuntur aliquem motum sicut : ctatio est perfecta, tunc habet omnimodam quie-
patet in delectationibus ciborum. - Ex parte autem tem , et cessat motus desiderii tendentis in non
ipsius habentis, sicut cum aliquis aliquam rem habitum. Sed quando imperfecte habetur, tunc
in se perfectam existentem, non statim perfecte
^ non omnino cessat motus desiderii tendentis in
habet, sed paulatim acquirit. Sicut in mundo isto, ^-
non habitum ®.

percipientes aliquid imperfecte de divina cogni- Ad secundum dicendum quod id quod imperfecte
tione, delectamur; et ipsa delectatio excitat sitim habetur, secundum quid habetur, et secundum
vel desiderium perfectae cognitionis; secundum quid non habetur. Et ideo simul de eo potest
'
Vers. 29. quod potest intelligi quod habetur Eccli. xxiv * esse et desiderium et delectatio.
Qui bibunt me, adhuc sitient. Ad tertium dicendum quod delectationes alio
Si vero per sitim vel desiderium intelligatur ftiodo causant fastidium, et alio modo desiderium,
In corpore.-
sola intensio affectus toliens fastidium, sic dele- ut dictum est *.

a) aquam autetn. - quam codices. e) perfectam. - imperfectam ABCDFGKpH.

p) quidem. — Om. Pa. "Q Sicut. - Sicut etiam codices.
1-) appetitus. - tunc delectatio non {non om. K) causat simpliciter I)) etiam. - Om. PEa.
sitim vel desiderium addunt PKa. 0) desiderii . . . habitum. - Om. codices.
8) in hoc. - in hoc quod P. ~ Pro alteram, aliam codices.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM DELECTATIO IMPEDIAT USUM RATIONIS
Supra, qu. iv, art. i, ad 3; infra, qu. xxxiv, art. i, ad i; II' 11", qu. xv, art. 3; qu. liii, art. 6;
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 5, qu' i, ad 4.

»D sic proceditur. Videtur quod

tertium Praeterea, ea quae non sunt in eodem, etiam
2.
I
non impediat usum rationis.
delectatio si non se impediunt. Sed delectatio
sint contraria,
'Quies enim maxime confert ad debitum est in parte appetitiva, usus autem rationis in
jrationis usum: unde dicitur in VII Phy- parte apprehensiva. Ergo delectatio non impedit
*

S. Th. lect.
Cap. iii, n. 7.
VI.
sic. *, quod in sedendo et quiescendo fit anima rationis usum.
• Vers. 16.
sciens et prudens; et Sap.vui *: Intrans in domum Praeterea, quod impeditur ab alio, videtur
3.
meam, conquiescam cum illa, scilicet sapientia. quodammodo transmutari ab ipso. Sed usus ap-
Sed delectatio est quaedam quies. Ergo non im- prehensivae virtutis magis movet delectationem,
pedit, sed magis iuvat rationis usum. quam a delectatione moveatur: est enim causa
 : ,

QUAESTIO XXXIII , ARTICULUS IV 233

delectationis. Ergo delectatio non impedit usum lativam, cui non contrariantur puta quod trian- '^,

rationis. gulus habet tres angulos aequales duobus rectis.

Sed contra est quod Philosophus dicit, in VI Secundum autem primum modum utramque ,

*g^- 1^^; f^
Ethic. *, quod delectatio corrumpit existimationetn impedit. - Tertio modo, secundum quandam li-
prudentiae. gationem inquantum sciiicet ad delectationem
:

*
Respondeo dicendum quod,
s.*Ti?."ie«"'vn:'
Ethic.*, delectatioties propriae adaugent operatio-
nes, extraneae vero impediunt. Est ergo quaedam
delectatio quae habetur de ipso actu rationis
sicut cum aliquis delectatur in contemplando vel
ratiocinando. Et talis delectatio non impedit usum
sicut dicitur "-
in X corporalem sequitur quaedam transmutatio cor-
poralis, maior etiam quam in aUis passionibus
quanto vehementius afficitur appetitus ad rem
praesentem quam ad rem absentem. Huiusmodi
autem corporales perturbationes impediunt usum
rationis sicut patet in vinolentis
: qui habent ,

3 rationis, sed ipsum P adiuvat: quia illud attentius usum rationis ligatum vel impeditum.
•cf.qu.iv,art.i, opcramur in quo delectamur *; attentio autem Ad primum ergo dicendum quod delectatio cor-
^'
adiuvat operationem. poralis habet quidem quietem appetitus in dele-
Sed delectationes corporales impediunt usum ctabih: quae quies interdum contrariatur rationi;
rationis triplici ratione. Primo quidem, ratione sed ex parte corporis, semper habet transmuta-
distractionis. Quia, sicut iam dictum est, ad ea tionem. Et quantum ad utrumque, impedit ra-
in quibus delectamur, multum attendimus: cum tionis usum.
T autem attentio ^ fortiter inhaeserit alicui rei, de- Ad secundum dicendum quod vis appetitiva et
bilitatur circa alias res, vel totaliter ab eis revo- apprehensiva sunt quidem diversae partes sed ,

catur. Et secundum hoc, si delectatio corporalis unius animae. Et ideo cum intentio animae ve-
fuerit magna, vel impediet usum rationis,
totaliter hementer applicatur ad actum unius, impeditur '=

ad se intentionem animi attrahendo; vel multum ab actu contrario alterius.

impediet. - Secundo, ratione contrarietatis. Quae- Ad TERTiuM DiCENDUM quod usus rationis re- "^

dam enim delectationes maxime superexceden- , quirit debitum usum imaginationis et aliarum vi-
tes, sunt contra ordinem rationis. Et per hunc rium sensitivarum, quae utuntur organo corpo-
• Loc. cit. supra. modum Philosophus dicit, in VI Ethic. *, quod rali. Et ideo ex transmutatione corporali usus
delectationes corporales corrumpunt existimatio- rationis impeditur, impedito actu virtutis imagi-
nem prudentiae, non autem existimationem specu- nativae et aliarum sensitivarum.

a) dicitur. — dicit G, Philosophus dicit ceteri. 3) non contrariantur. - non contrariatur BCDEGKL, delectatio non
P) ipsum. - Om. PEa. contrariatur Pa.
fj attentio.
— intentio Pa. e) applicatur. - applicetur ABCDHIKLa.
?) quod. - quod quia codices; et om. Et ante ideo.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM DELECTATIO PERFICIAT OPERATIONEM
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 3, qu' 3, ad 3; X Ethic, lect. vi, vii.

>D QUARTUM PROCEDITUR. Videtur quod

sic tion enim perficit delectatio operationem ut habittis
delectatio non perficiat operationem. quidam, secundum Philosophum P, in X Ethic. * •Cap. IV, n. 8. -

'Omnis enim humana operatio ab usu Delectatio ergo non perficit dperationem. S. Th. lect. VI.

jrationis dependet. Sed delectatio impe- Sed contra est quod dicitur ibidem *, quod Did. n. 6, 8.

Art. praeced. dit usum rationis, ut dictum est *. Ergo delecta- operationem perficit.
delectatio
tio non perficit, sed debilitat operationem hu- Respondeo dicendum quod delectatio dupliciter
manam. operationem perficit. Uno modo, per modum fi-
2. Praeterea, nihil est perfectivum sui ipsius, nis : non quidem secundum quod finis dicitur id
vel suae causae. Sed delectatio est operatio, ut propter quod aliquid est ^; sed secundum quod T

' Cf. supra, qu.

dicitur " in VII et X Ethic. *: quod oportet ut in- omne bonum completive superveniens, potest dici
xxxi,art. i,arg.i. telligatur vel essentialiter, vel causaliter. Ergo de- finis. Et secundum hoc dicit Philosophus, in X

lectatio non perficit operationem. Ethic.*, quod delectatio perficit operationem sicut •Loc.cit.inarg.
^'
3. Praeterea, si delectatio perficit operationem, quidam supervettiens finis: inquantum scilicet su-
aut perficit ipsam sicut finis, aut sicut forma, aut per hoc bonum quod est operatio supervenit ,

sicut agens. Sed non sicut finis: quia operationes aliud bonum quod est delectatio, quae importat
non quaeruntur propter delectationem, sed magis quietationem appetitus in bono praesupposito. -
Qu. IV, art. 2. e convcrso, ut supra * dictum est. Nec iterum per Secundo modo, ex parte causae agentis. Non
modum efficientis: quia magis operatio est causa quidem directe quia Philosophus dicit, in X
:

' Ibidem Did.

Nec iterum forma: Ethic. *, quod perficit delectatio operationem, non
,

efficiens delectationis. sicut n. 6.

a) dicitur. - Philosophus dicit codices. Y) propter quod aliquid est,

- propter quid (quod EFsB , om. L)
P) secundum Philosophum. - sicut Philosophus dicit codices. est aliquid ABCDEFGHIL.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 3o

 284 QUAESTIO XXXIII, ARTICULUS IV
sicutmedicus sanum, sed sicut sanitas. Indirecte augetur. Delectatio autem quae consequitur actum
autem inquantum scilicet agens, quia delectatur ^
: usum.
rationis, fortificat rationis
in sua actione, vehementius attendit ad ipsam, et Ad secundum dicendum quod sicut dicitur in
,

diligentius eam operatur. Et secundum hoc di- II Physic. *, contingit quod duo sibi invicem sunt '03^.111,11.4.

Caip. V, n.
S. Tlh. lect.
5.
VII.
-
citur in X Ethic. *, quod delectationes adaugent causa, ita quod unum sit causa efficiens, et aliud
proprias operationes, et impediunt extraneas. causa finalis alterius. Et per hunc modum, ope-
Ad primum ergo dicendum quod non omnis ratio causat delectationem sicut causa efficiens;
delectatio impedit actum rationis, sed delectatio delectatio autem perficit operationem per modum
corporalis; quae non consequitur actum rationis, finis, Ut dictum est *. * In corpore.

sed actum concupiscibiiis, qui per delectationem Ad tertium patet responsio ex dictis.

3) agens, quia delectatur, - agens delectatur ABEGKpH, delectatur F, agens delectatus CDIL.
 , :

QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS I 235

QUAESTIO TRIGESIMAQUARTA
'
DE BONITATE ET MALITIA DELECTATIONUM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEINDE considerandum est de bonitate et ma- Tertio : utrum aliqua delectatio sit optimum ".
" Cf. qu. XXXI,
Introd.
delectationum *.
litia

Et circa hoc quaeruntur quatuor. Quarto: utrum delectatio sit mensura vel re-

Primo: utrum omnis delectatio sit mala. gula secundum quam iudicetur bonum vel
Secundo dato quOd non, utrum omnis dele-
:

ctatio sit bona.

malum in moralibus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OMNIS DELECTATIO SIT MALA
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 4, qu' i ; VII Ethic, lect. xi, xii ; X, lect. 1, 111, iv, viii.

D PRIMUM sic PROCEDITUR. Vidctur quod sibiles et corporales, quae sunt magis manifestae
omnis delectatio mala. Illud enim sit nam et in ceteris intelligibilia a sensibilibus an-
quod corrumpit prudentiam, et impedit tiqui philosophi non distinguebant, nec intellectum
irationis usum videtur esse secundum
, a sensu, ut dicitur in libro de Anima *. Delecta- ' Lib. in, cap
III, n. I. - S. Th
se malum quia
: bonum hominis est secundum ctiones autem corporales arbitrabantur dicendum lect. IV.

rationem esse , ut Dionysius dicit, in iv cap. de omnes esse malas, ut sic homines, qui ad delecta-
'S.Th. lecl.xxii. Div. Nom. * Sed delectatio corrumpit pruden- tiones immoderatas sunt proni, a delectationibus
tiam, et impedit rationis usum et tanto magis : se retrahentes, ad medium virtutis perveniant. -
quanto delectationes sunt maiores. Unde in de- Sed haec existimatio non fuit conveniens. Cum
lectationibus venereis, quae sunt maximae, impos- enim nullus possit vivere sine aliqua sensibili et
Cap.
S.Th.
XI, n. 4. -
lect. XI.
sibile est aliquid intelligere, ut dicitur in VII Ethic* corporali delectatione docent omnes , si illi qui
'Origenes, Hoffi.
VI in Num. -Cf.
Et Hieronymus etiam dicit, super Matth. *, quod delectationes esse malas, deprehendantur aliquas
Hieron. ad A^e- illo tempore quo coniugales actus geruntur, prae- delectationes suscipere; magis homines ad dele-
ruchiam, Epist.
CXXIII, al XI. sentia Sancti Spiritus non dabitur, etiam si pro- ctationes erunt proclives exemplo operum, verbo-
pheta esse videatur qui ofjicio generationis obse- rum doctrina praetermissa. In operationibus enim
quitur.Ergo delectatio est secundum se malum. et passionibus humanis, in quibus experientia plu-
Ergo omnis delectatio mala. rimum valet, magis movent exempla quam verba.
2. Praeterea illud quod fugit virtuosus
,
et , Dicendum est ergo aliquas delectationes esse
prosequitur deficiens a virtute, videtur esse se-
P bonas, et aliquas esse ^ malas. Est enim delecta-
cundum se malum et fugiendum quia , ut di-
, : ctio quies appetitivae virtutis in aliquo bono
* Cap. V, n. 10; citur in X Ethic. *, virtuosus est quasi mensura amato, et consequens aliquam operationem. Unde
s.Th. lect. viii. -
Cf. lib. III, cap. et regula humanorum actuum; et Apostolus dicit, huius ratio duplex accipi potest. Una quidem ex
IV, n. 5; s.Th. lect.
x: lib. IX, cap. I ad Cor. ii * Spiritualis iudicat omnia. Sed pueri
: parte boni in quo aliquis quiescens delectatur.
IV, n. 2; s.Th.
lect.
• Vers.
IV.
15.
et bestiae, in quibus non est virtus, prosequuntur Bonum enim et malum in moralibus dicitur se-
delectationes fugit autem eas temperatus. Ergo
: cundum quod convenit rationi vel discordat ab
delectationes secundum se sunt malae, et fugiendae. ea, ut supra * dictum est: sicut in rebus natu- Qu. XVIII, art.

3. Praeterea, virtus et ars sunt circa difficile ralibus aliquid dicitur naturale ex eo quod na-
* Cap. in, n. 10. - et bonum, ut dicitur in II Ethic. * Sed nulla ars turae convenit, innaturale vero ex eo quod est
S. Th. lect. III.

ordinata est ad delectationem. Ergo delectatio non a natura discordans ^ Sicut igitur in naturalibus
est aliquid bonum. est quaedam quies naturalis, quae scilicet est in
Vers 4. Sed contra est quod in Psalmo xxxvi * dici- eo ^ quod convenit naturae, ut cum grave quie-
tur: Delectare in Domino. Cum igitur ad nihil scit deorsum ; et quaedam innaturalis ,
quae est
T mali ^ auctoritas divina inducat, videtur quod in eo quod repugnat naturae sicut cum grave ,

non omnis delectatio sit mala. quiescit sursum ita et in moralibus est quaedam
:

Respondeo dicendum quod, sicut dicitur in X delectatio bona, secundum quod appetitus supe-
Cap.ii, n.^sqq., Ethic. *, aliqui posuerunt omnes delectationes esse rior aut inferior requiescit in eo quod convenit
cap. III ; s. Tn.
lect.II sqq. - Cf.
malas. Cuius ratio videtur fuisse, quia intentio- rationi et quaedam mala, ex eo quod quiescit in
;
lib.VII, cap. XI,
n. 3. sqq.
XII ; s.
cap.
Tn.
,

lect.
nem suam referebant ad solas delectationes sen- eo quod a ratione discordat, et a lege Dei.
XI, XII.

o) optimum. - optima Pa. 8) esse. - Om. ABCDEGHIKL.

P) deflciens. - aliquis deflciens Pa. c) est a natura discordans. - a natura discordat codices.
f) nihil mali.
- nullum malum K, nihil malum ceteri. IJ) in eo. - ex eo Pa.
 , ;:

236 QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS II

Alia ratio accipi potest ex parte operationum, tionis, moraliter est malus, si sit secundum ratio-
quarum quaedam sunt bonae, et quaedam malae 1. nem receptus: nam et ipsa ratio hoc habet, ut
Operationibus autem magis sunt affines delecta- quandoque rationis usus intercipiatur. - Dicimus
ctationes, quae sunt eis coniunctae, quam concu- tamen quod huiusmodi ligamentum rationis ex
piscentiae, quae tempore eas praecedunt. Unde, delectatione in actu coniugali, etsi non habeat
cum concupiscentiae bonarum operationum sint malitiam moralem, quia non est peccatum mor-
bonae, malarum vero malae; multo magis dele- tale nec veniale * provenit tamen ex quadam ;
' d. 858.
ctationes bonarum operationum sunt bonae, ma- morali malitia, ex peccato primi parentis
scilicet
larum vero malae. nam hoc in statu innocentiae non erat *, ut patet ' d- 738. 739-
'

3-
Qu. XXXIII, art. Ad primum ergo dicendum quod, sicut supra * ex his quae in Primo * dicta sunt. • qu. xcvm, art.

dictum est, delectationes quae sunt de actu ra- Ad secundum dicendum quod temperatus non
tionis, non impediunt rationem, neque corrum- fugit omnes delectationes sed immoderatas, et ,

punt prudentiam sed delectationes extraneae

; rationi non convenientes. Quod autem pueri et
cuiusmodi sunt delectationes corporales. Quae bestiae delectationes prosequantur, non. ostendit
Ibid. quidem rationis usum impediunt sicut supra * , eas universaliter esse malas quia in eis est na- :

dictum est, et ^ per contrarietatem appetitus, qui turalis appetitus a Deo, qui movetur in id quod
quiescit in eo quod repugnat rationi, et ex hoc est eis * conveniens. *

habet delectatio quod sit moraliter mala: vel Ad tertium dicendum quod non omnis boni
secundum quandam ligationem rationis, sicut in '
est ars, sed exteriorum factibilium, ut infra * di- ' Q"- i-vii,art.

• E. 357, 374.
concubitu coniugali delectatio, quamvis sit in eo cetur. Circa operationes autem et passiones quae
quod convenit rationi tamen impedit rationis , sunt in nobis, magis est prudentia et virtus quam
usum propter corporalem transmutationem ad-
,
ars. Et tamen aliqua ars est factiva delectationis
iunctam *. Sed ex hoc non consequitur malitiam scilicet puhnentaria et pigmentaria, ut dicitur in
moralem, sicut nec somnus quo ligatur usus ra- VII Ethic. * - s.^h.fect."!!!!

»l) bonae . . . malae. malae . . . bonae Pa. i) sicut. - sicut cum ABCDGHIL, sicut est K.
6) et. - vel E. x) eis. - Om. E, ei Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

Omissa quaestione trigesimatertia, circa quaestionem tri- duas tantum passiones, scilicet delectationem et tristitiam,
gesimamquartam, adverte quod Auctor, post tractatum quaestiones movet singillatim de bonitate et malitia *. Et Cf. qu. xxxix.
Qu. XXIV. de bonitate et malitia passionum in communi *, examinare ratio est, quia ad istas terminantur omnes aliae passiones, et
volens bonitatem et malitiam passionum in speciali, circa ab eis quodammodo regulantur, ut infra * habetur. "
Art. 4.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM OMNIS DELECTATIO SIT BONA
IV Sent., dist. xi,ix, qu. iii, art. 4, qu* i; VII Ethic, lect. xi; X, lect. iv, viii.

sic PROCEDiTUR. Videtur quod

D SECUNDUM laetantur cum malefecerint , et exultant in rebus
omnis delectatio sit bona. Sicut enim pessimis.
Qu. V, art. 6. in Primo * dictum est, bonum in tria Respondeo dicendum quod, sicut aliqui Stoico-
dividitur, scilicet honestum, utile et de- rum posuerunt omnes delectationes esse malas,
lectabile Sed honestum omne est bonum; et si- ita Epicurei posuerunt delectationem secundum
militer omne utile Ergo et omnis delectatio est se esse bonum ^, et per consequens delectationes
bona. omnes esse bonas. Qui ex hoc decepti esse vi-
2. Praeterea, illud est per se " bonum, quod dentur, quod non distinguebant inter id quod
* Cap. VI. n. g: non quaeritur propter aliud, ut dicitur in I Ethic. * est bonum simpliciter, et id ^ quod est bonum
s. Th. lect. VII. -
Cf. cap.vii, n.4; Sed delectatio non quaeritur propter aliud: ridi- quoad hunc. Simpliciter quidem bonum est quod
s. Th. lect. IX.
culum enim videtur ab aliquo quaerere quare vult secundum se bonum est. Contingit autem quod
P delectari. Ergo delectatio est per se bonum P. Sed non est secundum se bonum, esse huic bonum,
quod per se praedicatur de aliquo, universaliter dupliciter. Uno modo, quia est ei conveniens se-
praedicatur de eo. Ergo omnis delectatio est bona. cundum dispositionem in qua nunc est, quae ta-
3. Praeterea, id quod ab omnibus desideratur, men non est naturalis sicut leproso bonum est :

videtur esse per se bonum nam bonum est quod : quandoque comedere aliqua venenosa, quae non
* Cap, I, n. i: omnia appetunt, ut dicitur in 1 Ethic. * Sed omnes sunt simpliciter convenientia complexioni huma-
s. Th. lect. I. -
Cf. lib. X, cap. appetunt aliquam delectationem, etiam pueri et nae. Alio modo, quia id quod non est conveniens,
n, n. 4; s. Th.
lect. 11. bestiae. Ergo delectatio est secundum se bonum. aestimatur ut conveniens. Et quia delectatio est
Omnis ergo delectatio est bona. quies appetitus in bono, si sit bonum simplici-
Vers. I4- Sed contra est quod dicitur Prop. n *: Qui ter illud in quo quiescit appetitus, erit simpliciter

o) est per se. - secundum se est Pa. Y) bonum,

-
bonam PFKa.
p) bonum. - bona Pa. 3) et id. - et inter id Pa.
 :

QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS II 237

delectatio, et simpliciter bona. Si autem non sit Ad secundum dicendum quod ideo delectatio
bonum simpliciter, sed quoad hunc, tunc nec de- non quaeritur propter aliud quia est quies in ,

lectatio sed huic: nec simpliciter

est simpliciter, fine. Finem autem contingit esse bonum et ma-
est bona, sed bona secundum quid, vel appa- lum quamvis nunquam sit finis nisi secundum
:

rens * bona. quod est bonum quoad hunc. Ita etiam est de
Ad primum ergo dicendum quod honestum etutile delectatione.
dicuntur secundum rationem: et ideo nihil est ho- Ad tertium dicendum quod hoc modo omnia
nestum vel utile, quod non sit bonum. Delectabile appetunt delectationem, sicut et bonum: cum de-
autem dicitur secundum appetitum, qui quando- lectatio sit quies appetitus in bono. Sed sicut
que in illud tendit quod non est conveniens rationi. contingit non omne bonum quod appetitur, esse
Et ideo non omne delectabile est bonum bonitaite per se et vere bonum; ita non omnis delectatio
morali, quae attenditur secundum rationem. est per se et vere bona.

e) apparens, — apparenter E.

Commentairia Cardinalis Caietani

secundo articulo trigesiraaequartae quaestionis, omisso sonans. Cum enim dicis bonum utile, dicis aliquid con-
IN sonum cum esurientem. Et in
primo, dubium occurrit circa responsionem ad primum, rationi, sicut dicis pascere
pro quanto dicit quod nihil est utile quod tion sit bonum. hoc differt utile a delectabili, ut in littera dicitur, quia utile
Quia aut est sermo de bonitate naturae, aut de bonitate significat aliquid consonum rationi delectabile vero con- ,

moris. Si dc bonitate naturae, nulla est differentia inter utile sonum Bonum autem et malum morale con-
appetitui.
et delectabile: quia utrumque est bonum tali bonitate. - stituitur ex consonantia et dissonantia ad rationem, et non
Si de bonitate morali tunc falsa quoque est differentia
, ad appetitum. Et ideo utile non abstrahit a bono et malo
quia multa utilia bona sunt mala moraliter, utpote ad ma- morali, sicut delectabile, sed est bonum morale. - Nec per
lum ducentia; sicut multa delectabilia mala sunt moraliter, hoc sequitur nullum bonum utile esse malum moraliter.
mala opera consequentia. Quoniam sicut pascere esurientem potest esse malum mo-
II. Ad hoc dicitur quod hic est sermo de bonitate raliter, ut si fiat propter adulterium, etc. ita multa bona ;

morali et quod bonum utile est secundum se rationi con-

: utilia possunt mala fieri, dum ordinarentur ad malum.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ALIQUA DELECTATIO SIT OPTIMUM
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 4, qu' 3; VII Etliic, lect. xi sqq.; X, lect. 11.

»D tertium sic quod

PROCEDiTUR. Videtur dam esse bonas, et quasdam esse " malas; ita
nulla delectatio sit optimum. Nuila enim tamen quod nulla sit summum bonum, vel opti-
*generatio est optimum: nam generatio mum *. Sed quantum ex eius rationibus datur • Cf.
Civit. lib.
Philebum;
VI.
^non potest esse ultimus finis. Sed de- intelligi, in duobus deficit. In uno quidem quia,

lectatio consequitur generationem : nam

ex eo cum videret delectationes sensibiles et corporales
quod aliquid constituitur in suam naturam, dele- in quodam motu et generatione consistere, sicut
'Qu.Kxi,art.i. ctatur , nuUa dele-
ut supra * dictum est. Ergo patet in repletione ciborum et huiusmodi ; aesti-
ctatio potest esse optimum. mavit omnes delectationes consequi generafionem
2. Praeterea, illud quod est optimum, nullo et motum. Unde, cum generatio et motus sint
addito potest fieri melius. Sed delectatio aliquo actus imperfecti, sequeretur ^ quod delectatio non
addito fit melior: est enim melior delectatio cum haberet rationem ultimae perfectionis. - Sed hoc
virtute quam sine virtute. Ergo delectatio non manifeste apparet falsum in delectationibus intei-
est optimum. lectualibus. Aliquis enim non solum delectatur in
3. Praeterea, id quod est optimum, est uni- generatione scientiae, puta cum addiscit aut mi-
versaliter bonum, sicut per se bonum existens: ratur, sicut supra * dictum est sed etiam in con- ;
• Qu.
ad
XXXII, art.
2.
8,
nam quod est per se, est prius et potius eo quod templando secundum scientiam iam acquisitam.
est per accidens. Sed delectatio non est univer- Alio vero modo, quia dicebat optimum illud
* Art. praeced. saliter bonum ut dictum est *. Ergo delectatio
, quod est simpliciter summum bonum, quod scili-
non est optimum. cet estipsum bonum quasi abstractum et non par-
Sed contra, beatitudo est optimum: cum sit ticipatum, sicut ipse Deus est summum bonum.
finis humanae vitae. Sed beatitudo non est sine Nos autem loquimur de optimo in rebus huma-
Vers. 11. delectatione dicitur enim in Psalmo xv*: Adim-
: nis. Optimum autem in unaquaque re est ultimus
plebis me laedtia ciim viiltu tuo; delectationes in finis. Finis autem, ut supra * dictum est, dupli- • Qu. I,
qu. u, art. 7.
art. 8;

» dextera tua iisqite Jinem. in citer dicitur: scilicet ipsa res, et usus rei; sicut
Respondeo dicendum quod Plato non posuit finis avari est vel pecunia, vel possessio pecuniae.
omnes delectationes esse malas, sicut Stoici; ne- Et secundum hoc, ultimus finis hominis dici po-
que omnes esse bonas, sicut Epicurei; sed quas- ipse Deus, qui est summum bonum sim-
test vel

o) esse. - Om. ABCDEFGKL. - Pro nuUa, nullum ABCDEGHIKLa. | P) sequeretur. - sequebatur codices.
 : :,
,

238 QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS IV

pliciter; quae importat delecta-
vel fruitio ipsius, omnia sunt bona: unde ex nullius additione fit
tionem quandam in fine. Et per hunc ultimo melius. Sed in aliis bonis universaliter verum est
modum aliqua delectatio hominis potest dici opti- quod quodlibet bonum ex additione alterius fit
D. 437.
mum inter bona humana *. melius. - Quamvis posset dici quod delectatio non
Ad primum ergo dicendum quod non omnis de- est aliquid extraneum ab operatione virtutis, sed
lectatio consequitur generationem sed aliquae ; concomitans ipsam, ut in 1 Ethic. * dicitur. *Cap.viii,n.i3.-
S. Th. lect. XIII.

delectationes consequuntur operationes perfectas, Ad tertium dicendum quod delectatio non habet
In corpore.
ut dictum est *. Et ideo nihil prohibet aliquam quod sit optimum ex hoc quod est delectatio, sed
Y delectationem esse optimum etsi non omnis sit "<, ex hoc quod est perfecta quies in optimo. Unde
talis. non oportet quod omnis delectatio sit optima,
Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit aut etiam bona. Sicut aliqua scientia est optima,
de optimo simpliciter, per cuius participationem non tamen omnis.

Y) optimum. - optimam P.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio dubium Thoinistis molestum occurrit delectatio, optima est non minore bonitate et non magis :

IN
propter illa verba: Aliqua delectatio hominis potest dici nec minus bona moraliter.
optimum bona humana. Repugnat siquidem hoc .do-
inter III. Nec obstat huic sensui quod in responsione ad se-

ctrinae Auctoris, tenentis operationem praecedentem, puta cundum, in prima responsione, Auctor videtur velle quod
cf. qu. iii, art. visionem Dei, esse optimum inter bona humana *. delectatio melior actu virtutis, quam sequitur. Hoc
est
II. Ad hoc licet diversimode dici possit: - puta quod de- j enim Auctor non dicit, nec intendit dicere. Sed prima re-
lectatio est optimum ut accidens, operatio autem ut sub- sponsio ibi data respondet maiori propositioni argumenti,
stantia iuxta dicta in qu. 11 art. 6
, vel quod delectatio
, ; quae est communissima propositio, scilicet: Optimum nullo
est optimum in genere motuum appetitivorum; vel quod adiecto fit melius. Et dicit quod est vera de optimo sim-
est optimum secundum se, quia habet in se unde ultimo pliciter: et non de optimo in genere, quale est delectaiio.
quietet appetitum, licet habeat ahud optimum melius ipso, Et ideo dato etiam quod ex actu virtutis esset melior
,

non ut bono magis bonum, sed ut optimo in uno ordine
optimum alterius ordinis, honestum enim et delectabile
duorum bonorum ordines constituunt: - ad litteram ta-
men loquendo , distinguo : quia aut
tate naturae,'aut moris. Si quis enim
ctatus iste de bonitate et malitia est moralis, videbit quod
quaestio est de optimo moraliter, idest summe consonante
adhuc stat quod sit optimum in genere.
Secunda vero responsio respondet minori, scilicet: Dele-
ctatio addita operationi, est melior. Et dicit quod operatio
est sermo de boni- non est adiecta delectationi, sed intranea eidem. Et haec re-
inspexerit quod tra- sponsio nullam patitur in se calumniam; et nihil extorquens,
omnia salvat. Sic enim et est optima moraliter inter bona
humana, summe consonans rationi quia nihil est melius :

rationi ; omittendamque censebit contradictionem aliis di- moraliter ipsa. Et est minus bona naturaliter operatione
ctiss. Thomae, puta quod visio est nobilior, quod est fi- quam sequitur, quae est optima et in genere moris et na-
Cf. qu. IV, art. nis etiam delectationis *; haec enim omnia ad maiorem turae in utroque ordine ultimus finis existens quamvis
, :

bonitatem naturae spectant. Delectatio siquidem consequens diversimode, quia in illo, communi sibi et delectationi bo-
et operatio eadem numero bonitate morali bonae sunt nitate; in isto, propria. Propter quod, in isto ordine finis
eadem quippe consonantia vel dissonantia consonant vel dis- est etiam delectationis in illo autem, non. :

sonant rationi. Ac per hoc, optimam operationem sequens

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM DELECTATIO SIT MENSURA VEL REGULA SECUNDUM QUAM
lUDICETUR BONUM VEL MALUM IN MORALIBUS
IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 4, qu' 3, ad i.

D quartum sic proceditur. Videtur quod ctu per causam, quam e converso. Sed bonitas
delectatio non sit mensura vel regula vel malitia operationis est causa bonitatis vel ma-
boni et mali moralis. Omnia enim men- delectationis
litiae quia bonae delectationes sunt
:

surantur primo sui generis, ut dicitur in quae consequimtur bonas operationes, malae au-
s.Th. lect. n; X Metavhvs.* Sed delectatio non est primum tem quae malas ut dicitur in X Ethic. * Ergo
, Cap. V, n. 6. -
Did.
I,
lib.
n. 7,8,
IX, cap.
-cf.
.

in genere
^ ' ,. j
morahum, sed praecedunt
, „ amor
ipsam ..
•

delectationes non sunt regula et mensura boni-

S.Th. lect. VIII.

'nyatc.
^"''
cap. XIV, n.
' '

5
'
et desiderium. Non ergo est regula bonitatis et tatis et malitiae in moralibus.
s.Th. lect. XXIII.
Sed contra est quod Augustinus dicit, super
,

malitiae in moralibus.
2. Praeterea, mensuram et regulam oportet illud Psalmi vii *, « Scrutans corda et renes Deus » Vers. 10.

esse uniformem et ideo motus qui est maxime

: Finis curae et cogitationis est delectatio ad quam
uniformis, est mensura et regula omnium mo- quis nititur pervenire. Et Philosophus dicit, in VII
Loc. c^t^., Did. tuum, ut dicitur in X Metaphys. * Sed delectatio Ethic. * ,
quod delectatio est Jinis architecton " "Cap
S. Th
XI, n.
lect.
I.

XI.
n.io. - Cf. Phy-
sic. loc. cit. est varia et multiformis : cum quaedam earum ad quem respicientes, unumquod-
idest principalis,
sintbonae, et quaedam malae. Ergo delectatio que hoc quidem malum, hoc autem bonum simpli-
non est mensura et regula moralium. citer dicimus.
3. Praeterea, certius iudicium sumitur de effe-
• Respondeo dicendum quod bonitas vel malitia

o) architecton. - architectorum PBCDFGHIKLa. - Pro quem, quod CHI, quam PK; malum om. ACGILpBDGH; pro bonum, malum P.
 :

QUAESTIO XXXIV, ARTICULUS IV 239

moralis principaliter in voluntate consistit, ut su- derium sunt priora delectatione in via generatio-
Qu. XX, art. i. pra * dictum est. Utrum autem voluntas sit bona nis. Sed delectatio est prior secundum rationem
vel mala, praecipue ex fine cognoscitur. Id autem finis: qui in operabilibus habet rationem principii,
habetur pro fine, in quo voluntas quiescit. Quies a quo maxime sumitur iudicium, sicut a regula
autem voluntatis, et cuiuslibet appetitus, in bono, vel mensura.
est delectatio. Et ideo secundum delectationem Ad secundum dicendum quod omnis delectatio in
voluntatis humanae ,
praecipue iudicatur homo hoc est uniformis, quod est quies in aliquo bono
bonus vel malus :enim bonus et virtuosus qui
est et secundum hoc potest esse regula vel mensura.
gaudet in operibus virtutum malus autem qui ; Nam ille bonus est cuius voluntas quiescit in vero
in operibus malis. bono malus autem, cuius voluntas
; quiescit in malo.
Delectationes autem appetitus sensitivi non sunt tertium dicendum quod, cum delectatio per-
Ad
regula bonitatis vel malitiae moralis nam cibus operationem per modum finis, ut supra * Qu. XXXIII, arc
'

: ficiat
communiter delectabiiis est secundum appetitum dictum est non potest esse operatio perfecte
;

sensitivum, bonis et malis. Sed voluntas bonorum bona, nisi etiam adsit delectatio in bono nam :

delectatur in eis secundum convenientiam ratio- bonitas rei dependet ^ ex fine. Et sic quodam-
nis, quam non curat voluntas malorum. modo bonitas delectationis est causa bonitatis in
Ad primum ergo dicendum quod amor et desi- operatione.

P) dependet.
- petidet P. - Pro bonitas, flnis E.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo articuli quarti, adverte quod, quia mensura est ctatio est nobis magis certa, ideq ipsi attribuitur ratio men-
IN surae; et operatio ipsa mendicat, quoad hoc, a delectatione.
certificativa quantitatis mensurabilium, et regula certifica-
tiva dispositionis; et utrumque horum exigit primitatem in Propter quod Auctor studuit, in corpore articuli, ad pro-
cognoscendo, et quodammodo in essendo, secundum ali- bandum rationem mensurae in delectatione, ex cognitione
quod genus causae idcirco Auctor, proponendo hunc ar-
: et iudicio. Et sat fuit salvare utcumque prioritatem in es-
ticulura in enumeratione omnium articulorum in principio sendo : ut patet in responsione ad tertium, ubi finis ratione
quaestionis, quaerit utrum delectatio mensura secundum
sit satis large, propter hoc salvandum, utitur.
Cf. arg. I. quam iudicetur ; hic vero absolute, utrum sit mensura *; Circa calcem responsionis ad tertium, in eodem quarto
II.

quasi ibi primitatem in cognoscendo, hic in essendo insi- articulo, dubium occurrit novitiis: quia videtur adversari
nuans. Et in corpore articuli, mensuram secundum cogni- supra dictis. Si enim bonitas delectationis est causa quo-
tionem et iudicium determinat: in responsionibus vero ad dammodo bonitatis in operatione, aut e converso sequitur ;

primum et ultimum, causalitatem finalem quodammodo ei non esse eandem numero bonitatem utriusque. Cuius op-
tribuit. positum dictum fuit *.
Et quod, quia ad rationem mensurae et regulae
scito Ad hoc breviter dicitur quod, ut ex superius * dictis • Art. praeced.,
Comment. n. 11.
non sufficit primitas in essendo, sed exigitur quod sit nobis apparet, in analoga causalitate, seu redundantia, salvatur "Qu. XX, art. 3,
ad. 3.
certissima; ideo, licet bonum honestum sit secundum se identitas numeralis in causa et causato. Unde hoc nihil
prius et certius quam delectabile, quia consequitur ad illud, obstat proposito: sicut nec bonitatibus actus exterioris et
et potest esse bona et mala delectatio; quia tamen dele- interioris.

I
 240 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS I

QUAESTIO TRIGESIMAQUINTA
DE DOLORE, SEU TRISTITIA, SECUNDUM SE
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

considerandum est de dolore et tri- Quarto utrum omnis omni

•
Introd.
qu. XXXI,
Cf.
D
est
EiNDE
stitia *. Et circa hoc, primo considerandum
de tristitia, seu dolore, secundum se secundo, ;
contrarietur.
: tristitia delectationi

Quinto : utrum delectationi contemplationis sit

* Qii. xxxvr.
'* Qu. XXXVII.
de causis eius *; tertio, de effectibus ipsius **;
" Qu. XXXVIII. quarto, de remediis eius *; quinto de bonitate ,
aliqua tristitia contraria.
•
Qu. XXXIX. vel malitia eius *. Sexto : utrum magis fugienda sit tristitia, quam
Circa primum quaeruntur octo. delectatio appetenda.
Primo utrum dolor sit passio animae.
:

Septimo : utrum dolor exterior sit maior quam

Secundo: utrum tristitia sit idem quod dolor.
Tertio utrum tristitia, seu dolor, sit contraria
:
dolor interior.
delectationi. Octavo : de speciebus tristitiae.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DOLOR SIT PASSIO ANIMAE
Part. Ill, qu. lxxxiv, art. g, ad 2.

»D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod boni vel mali , est obiectum delectationis et do-
dolor non sit passio animae. NuUa enim loris. Bonum autem et malum, inquantum huius-
*passio animae est in corpore. Sed dolor modi sunt obiecta appetitus. Unde patet
, quod
^potest esse in corpore : dicit enim Au- delectatio et dolor ad appetitum pertinent.
• Cap. xn. gustinus, in libro de Vera Relig. *, quod dolor Omnis autem motus appetitivus, seu inclinatio,
qui dicitur corporis, est corruptio repentina salutis consequens apprehensionem, pertinetad appetitum
eius rei , quam, male iitendo, anima corruptioni intellectivum vel sensitivum: nam inclinatio appe-
obnoxiavit. Ergo dolor non est passio animae. titus naturalis non consequitur apprehensionem
2. Praeterea, omnis passio animae pertinet ad ipsius appetentis, sed alterius, ut in Primo* dictum Qu.
ad 2 qu.
VI, art. i^
ciii, art.
;

vim appetitivam. Sed dolor non pertinet ad vim est. Cum igitur delectatio et dolor praesupponant I. 3-

appetitivam, sed magis ad apprehensivam dicit : in eodem subiecto sensum vel apprehensionem
Cap. XX. enim Augustinus, in libro de Natura Boni *, quod aliquam, manifestum est quod dolor, sicut et de-
* * D. 530.
dolorem in corpore facit sensus resistens corpori lectatio, est in appetitu intellectivo vel sensitivo
potentiori. Ergo dolor non est passio animae. Omnis autem motus appetitus sensitivi dicitur
3. Praeterea, omnis passio animae pertinet ad passio , ut supra * dictum est: et praecipue illi *
^.'^ir,^"; "„!
appetitum animalem. Sed dolor non pertinet ad qui in defectum sonant. Unde dolor, secundum "='' "'• '> ^** '•

appetitum animalem, sed magis ad appetitum na- quod est in appetitu sensitivo, propriissime di-
turalem dicit enim Augustinus, VIII super Gen.
: citur passio animae sicut molestiae corporales :

• Cap. XIV. ad litt. *: Nisi aliquod bonum remansisset in na- proprie passiones corporis dicuntur. Unde et Au-
tura , boni amissi esset dolor in poena.
nullius gustinus, XIV
de Civ. Dei*, dolorem specialiter • citando
Cap. vii viii
Ciccro- (
,

Ergo dolor non est passio animae. aegritudinem nominat. nera|.

Sed contra est quod Augustinus, XIV de Civ. Ad primum ergo dicendum quod dolor dicitur esse
* Cap. vni. Dei *, ponit dolorem inter passiones animae, in- corporis, quia causa doloris est in corpore: puta
'Aeneid.nb.vi, duccns illud Virgilii *: Hinc metuunt cupiunt, , cum patimur aliquod nocivum corpori. Sed motus
gaudentque dolentque. doloris semper est in anima: nam corpus non po-
Super Psalm.
iupe
Respondeo dicendum quod, sicut ad delectatio- test dolere nisi dolente anima, ut Augustinus dicit *. LXXX Vllj vers.

nem duo requiruntur, scilicet coniunctio boni, et Ad secundum dicendum quod dolor dicitur esse +
perceptio huiusmodi coniunctionis; ita etiam ad sensus, non quia sit actus sensitivae virtutis sed :

dolorem duo requiruntur: scilicet coniunctio ali-
cuius mali (quod ea ratione est malum, quia privat
aliquod bonum); perceptio huiusmodi coniun-
et
ctionis. Quidquid autem coniungitur, si non ha-
beat, respectu eius cui coniungitur, rationem boni
vel mali, non potest causare delectationem vel
dolorem. Ex quo patet quod aliquid sub ratione
quia requiritur ad dolorem corporalem, sicut ad
delectationem.
Ad tertium dicendum quod dolor de amissione
boni demonstrat bonitatem naturae, non quia do-
"
lor sit actus naturalis appetitus: sed quia natura
aliquid appetit ut bonum, quod cum removeri sen-
titur, sequitur doloris passio in appetitu sensitivo.

a) natura. - Om. ABCEFGHlLpD.

 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS II, III 241

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM TRISTITIA SIT IDEM QUOD DOLOR
Part. III, qu. xv, art. 6; III Sent., dist. xv, qu. 11, art. 3, qu' i, 2; De Verit., qu. xxvi, art. 3, ad 9; art. 4, ad 4.

»D SECUNDUM sic quod

PROCEDiTUR. Vidctur Ad primum ergo dicendum quod Augustinus lo-
non sit dolor. Dicit
tristitia enim Augu- quitur ibi quantum ad usum vocabuli quia dolor :

Cap. VII. 'stinus, XIV de Civ. Dei *, quod dolor magis usitatur in corporalibus doloribus, qui sunt
^in corporibus dicihir ". Tristitia autem magis noti, quam in doloribus spiritualibus.
dicitur magis in anima. Ergo tristitia non est dolor. Ad secundum dicendum quod sensus exterior
2. Praeterea, dolor non est nisi de praesenti non percipit nisi praesens: vis autem cognitiva
malo. Sed tristitia potest esse de praeterito et de interior potest percipere praesens, praeteritum et
futuro : sicut poenitentia est tristitia de praeterito, futurum. Et ideo tristitia potest esse de praesenti,
et anxietas de futuro. Ergo tristitia omnino a do- praeterito et futuro : dolor autem corporalis, qui
lore differt. sequitur apprehensionem sensus exterioris, non
3. Praeterea, dolor non videtur consequi nisi potest esse nisi de praesenti.
sensum tactus. Sed tristitia potest consequi ex Adtertium dicendum quod sensibilia tactus sunt
omnibus sensibus. Ergo tristitia non est dolor, dolorosa, non solum inquantum sunt improportio-
sed se habet in pluribus. nata virtuti apprehensivae, sed etiam inquantum
Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Rom. contrariantur naturae. Aliorum vero sensuum sen-
Vers. 2.
IX *: Tristitia est tnihi magna, et continuus dolor sibilia possunt quidem esse improportionata vir-
cordi meo, pro eodem utens tristitia et dolore. tuti apprehensivae, non tamen contrariantur na-
Respondeo dicendum quod delectatio et dolor turae, nisi in ordine ad sensibilia tactus. Unde
ex duplici apprehensione causari possunt scilicet : solus homo, qui est animal perfectum in cogni-
? ex apprehensione exterioris sensus et P ex ap- ; tione, delectatur in sensibilibus aliorum sensuum
prehensione interiori sive intellectus sive imagi- secundum se ipsa: alia vero animalia non dele-
nationis. Interior autem apprehensio ad plura se ctantur in eis nisi secundum quod referuntur ad
extendit quam exterior: eo quod quaecumque sensibilia tactus, ut dicitur in III Ethic. * Et ideo 'Cap.x, n.^sqq.
-S.Th. leet.iix,
cadunt sub exteriori apprehensione, cadunt sub de sensibilibus aliorum sensuum non dicitur esse
interiori, sed non e converso. Sola igitur illa de- dolor, secundum quod contrariatur ^ delectationi
lectatio quae ex interiori apprehensione causatur, naturali sed magis tristitia, quae contrariatur gau-
:

•Qu.xxxi,art.3. gaudium nominatur, ut supra * dictum est. Et dio animali. - Sic igitur si dolor accipiatur pro
similiter ille solus dolor qui ex apprehensione corporali dolore, quod usitatius est, dolor ex op-
interiori causatur, nominatur tristitia. Et sicut illa posito dividitur contra tristitiam, secundum dis-
delectatio quae ex apprehensione cau-
exteriori tinctionem apprehensionis interioris et exterioris;
satur, delectatio quidem nominatur, non autem licet, quantum ad
obiecta, delectatio ad plura se '•

gaudium ita ille dolor qui ex exteriori appre-

; extendat quam
dolor corporalis. Si vero dolor
hensione causatur, nominatur quidem dolor, non accipiatur communiter, sic dolor ^ est genus tri-
autem tristitia. Sic igitur tristitia est quaedam spe- stitiae, ut dictum est *. In corpore.

cies doloris, sicut gaudium delectationis.

a) dicitur. - dicitur tristitia BFHIpD, dicitnr esse tristitia K. 3) delectatio. — tristitia sB.
P) scilicet ... et.
— vel ... vel Pa. t) dolor. - Om. P.
f) contrariatur. — contrariantur ABCEGHKLpD.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM TRISTITIA, SEU DOLOR, SIT CONTRARIA DELECTATIONI
Supra, qu. xxxi, art. 8, ad 2; Part. III, qu. Lxxxiv, art. 9, ad 2; IV Sent., dist. xlix, qu. iii, art. 3, qu' i.

D TERTiuM sic PROCEDITUR. Videtur quod tristitia est delectabilis : sicut Augustinus dicit, in
dolor delectationi non contrarietur. III quod dolor in spectaculis delectat.
Conf&ss. *, Cap. u.

Unum
enim contrariorum non est causa Et IV Confess. *, dicit quod^e/w5 amara res est, Cap. V.

alterius. Sed tristitia potest esse causa et tamen quandoque delectat. Ergo dolor non con-
vers. 5. delectationis dicitur enim Matth. v *: Beati qui
: trariatur delectationi.
" lugent, quoniam ipsi " consolabimtur. Ergo non 3. Praeterea, unum contrariorum P non est
sunt contraria. materia alterius quia contraria simul esse non
:

2.Praeterea, unum contrariorum non deno- possunt. Sed dolor potest esse materia delecta-
minat aliud. Sed in quibusdam ipse dolor vel tionis: dicit enim Augustinus, in libro de Poeni-

a) ipsi. — Om, codices. contrariorum. - contrarium ABCPEHIKL.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 3i
 : ,

242 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS IV

' cap.
supposit.
XIII. inter
Aug.
tentia *: Semper
i^
poenitens
*
de dolore doleat ,
'
et delectationis alicuius, non recusat
aliquis tristitias
T-i . . •
I

Tec"' Tv
" ^^""^^^- Et Philosophus dicit, in IX Ethic perferre, ut ad illam delectationem perveniat. Et
s tS'
quod e converso malus dolet de eo quod delecta- utroque modo luctus praesens ad consolationem
tus est. Ergo delectatio et dolor non sunt con- futurae vitae perducit. Quia ex hoc ipso quod
traria. homo luget pro peccatis, vel pro dilatione glo-
Sed contra est quod Augustinus dicit, XIV de riae, meretur consolationem aeternam. Similiter
' Cap. VI.
Civ. Dei *, quod laetitia est voluntas in eorum etiam meretur eam aliquis ex hoc quod, ad ipsam
consensione quae volumus: tristitia autem est vo- consequendam , non refugit labores et angustias
luntas in dissensione ab his quae nolumus. Sed propter ipsam sustinere.
consentire et dissentire sunt contraria. Ergo lae- Ad secundum dicendum quod dolor ipse potest
titia et tristitia sunt contraria. esse delectabilis per accidens: inquantum scilicet
Respondeo dicendum quod sicut Philosophus , habet adiunctam admirationem, ut in spectaculis;
S.Th.
dicit X Metaphys. *, contrarietas est differentia se-
• lect. V. -
Did. lib. IX, cap.
vel inquantum facit recordationem rei amatae
IV, n. 5.
cundum formam. Forma autem, seu species, pas- et facit percipere amorem eius, de cuius absen-
sionis et motus sumitur ex obiecto vel termino. tia Unde, cum amor sit delectabilis, et
doletur.
Unde, cum obiecta delectationis et tristitiae, seu dolor et omnia quae ex amore consequuntur
doloris, sint contraria, scilicet bonum praesens et inquantum in eis sentitur amor, sunt delectabilia.
malum praesens ; sequitur quod dolor et delecta- Et propter hoc etiam dolores in spectaculis pos-
tio sint contraria. sunt esse delectabiles inquantum in eis sentitur
:

Ad primum ergo dicendum quod nihil prohibet aliquis amor conceptus ad illos qui in spectaculis
unum contrariorum esse causam alterius per ac- commemorantur.
cidens. Sic autem tristitia potest csse causa de- Ad
tertium dicendum quod voluntas et ratio
lectationis. Uno quidem modo, inquantum tristitia supra suos actus reflectuntur, inquantum ipsi actus
de absentia alicuius rei vel de praesentia con- , voluntatis et rationis accipiuntur sub ratione boni
trarii, vehementius quaerit id in quo delectetur: vel mali. Et hoc modo ma-
tristitia potest esse
sicut sitiens vehementius quaerit delectationem teria delectationis , vel e converso non per se ,

potus, ut remedium contra tristitiam quam pati- sed per accidens : inquantum scilicet utrumque
tur. Alio modo, inquantum ex magno desiderio accipitur in ratione boni vel mali.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM OMNIS TRISTITIA OMNI DELECTATIONI CONTRARIETUR
Part. III, qu. xLvi, art. 8, ad 2 ;
qu. lxxxiv, art. 9, ad 2 ; IV Sent., dist. xiv, qu. i, art. 4, qu* 2.

,D quartum sic proceditur. Videtur quod formam. Forma autem est et generalis, et specia-

omnis tristitia omni delectationi contra- lis.Unde contingit esse aliqua contraria secundum
'rietur. Sicut enim albedo et nigredo sunt formam generis, sicut virtus et vitium et secun- ;

jcontrariae species coloris, ita delectatio dum formam speciei, sicut iustitia et iniustitia.
et tristitia sunt contrariae species animae passio- Est autem considerandum quod quaedam spe-
num. Sed albedo et nigredo universaliter sibi op- cificantur secundum formas absolutas, sicut sub-
ponuntur. Ergo etiam delectatio et tristitia. stantiae et qualitates: quaedam vera specificantur
2. Praeterea, medicinae per contraria fiunt. per comparationem ad aliquid extra, sicut pas-
Sedquaelibet delectatio est medicina contra quam- siones et motus recipiunt speciem ex terminis
libet tristitiam, ut patet per Philosophum, in VII sive ex obiectis. In his ergo quorum species con-
Cap. Ethic. * Ergo quaelibet delectatio cuilibet tristitiae siderantur secundum formas absolutas, contingit
.Th. lect. XIV.
contrariatur. quidem species quae continentur sub contrariis
Praeterea, contraria sunt quae se invicem
3. generibus, non esse contrarias secundum ratio-
impediunt. Sed quaelibet tristitia impedit quam- nem speciei: non tamen contingit quod habeant
libet delectationem ut patet per illud quod dici-
: aliquam affinitatem vel convenientiam ad invicem.
* Cap. V, n. 5 ; tur X Ethic. * Ergo quaelibet tristitia cuilibet de- Intemperantia enim et iustitia, quae sunt in contra-
s.Th. lect. vii.-
Cf. lib.VII, cap. lectationi contrariatur '. riis generibus, virtute scilicet et vitio, non contra-
XIV, n. 6; s. Th.
lect. XIV. Sed contra, contrariorum non est eadem causa. riantur ad invicem secundum rationem propriae
a
Sed ab eodem habitu procedit quod aliquis gau- speciei: nectamen^habent aliquam affinitatem vel
deat de uno, et tristetur de opposito ex caritate : convenientiam ad invicem. - Sed in illis quorum
enim contingit gaudere cum gaudentibus, et flere species sumuntur secundum habitudinem ad aliquid
vers. 15. cum flentibus ut dicitur Rom. xii
, Ergo non extrinsecum, contingit quod species contrariorum
omnis tristitia omni delectationi contrariatur. generum non solum non sunt contrariae ad invi-
* S.Th. lect. V. - Respondeo dicendum quod sicut dicitur in X , cem, sed etiam habent quandam convenientiam
ad invicem ^: eo quod eodem modo
Did.lib. IX, cap.
IV, n. I, 5. Metaphys. *, contrarietas est diflferentia secundum et affinitatem

a) contrariatur. - contrarie opponitur EF. Y) ad invicem. - Om. Pa.

fl) tamen. - Om. PKa.
 , ,

QUAESTIO XXXV, ARTICULUS V 243

se habere ad contraria, contrarietatem inducit, si- contrarietatem secundum rationem speciei, sed
cut accedere ad album et accedere ad nigrum ha- etiam habent convenientiam et affinitatem sicut :

bent rationem contrarietatis sed contrario modo
se habere ad contraria, habet rationem similitu-
dinis, sicut recedere ab albo et accedere ad ni-
grum. Et hoc maxime apparet in contradictione,
L quae est principium oppositionis nam in affir-
matione et negatione eiusdem consistit oppositio,
sicut album non album; in affirmatione autem
et
unius oppositorum et negatione alterius, attenditur
; gaudere de bono, et tristari de malo.
Ad primum ergo dicendum quod albedo et ni-
gredo non habent speciem ex habitudine ad ali-
quid exterius, sicut delectatio et tristitia. Unde
: non est eadem ratio.
Ad secundum dicendum quod genus sumitur ex
materia, ut patet in VIII Metaphys. * In acciden- '
^jP^-iilj^Vii'
tibus autem loco materiae est subiectum. Dictum <=»p- "> '' ^-

convenientia et similitudo, ut si dicam nigrum et est autem * quod delectatio et tristitia contrarian- * i" corpore.

non album. tur secundum genus. Et ideo in qualibet tristitia

Tristitia autem et delectatio, cum sint passio- est contraria dispositio subiecti dispositioni quae
nes, specificantur ex obiectis. Et quidem secundum est in qualibet delectatione: nam in qualibet de-
genus suum, contrarietatem habent: nam unum lectatione appetitus se habet ut acceptans id quod
pertinet ad prosecutionem, aliud vero ad fugam, habet; in qualibet autem tristifia se habet ut fu-
quae se habent in appetitu sicut affirmatio et ne- giens. Et ideo ex parte subiecti quaelibet dele-
' Cap II, n. 2.
gatio in ratione, ut dicitur in VI Ethic. * Et ideo ctatio est medicina contra quamlibet tristifiam
S. Th lect. II.

tristitia et delectatio quae sunt de eodem, habent et quaelibet tristitia est impeditiva cuiuslibet de-
'
oppositionem ad invicem secundum speciem. Tri- lectationis: praecipue tamen quando delectatio ^»

stitia vero et delectatio de diversis, si quidem tristitiae contrariatur etiam secundum speciem.
diversa non sint opposita ^ sed disparata
illa , Unde patet solufio ad tertium. - Vel aliter di-
non habent oppositionem ad invicem secundum cendum quod, etsi non omnis tristitia contrarietur
rationem speciei, sed sunt etiam disparatae ^: si- omni delectationi secundum speciem, tamen quan-
cut tristari de morte amici, et delectari in con- tum ad effectum contrariantur nam ex uno "^
:
1

templatione. Si vero illa diversa sint contraria, confortatur natura animalis, ex alio vero quo-
tunc delectafio et tristitia non solum non habent dammodo molestatur.

3) opposita. - diversa opposita P<t. !0 delectatio. - etiam delectatio ABCDFGHIKL.

£) disparatae. - disparata P. r)) contrariantur. — contrariatur PKa. - Pro ex alio, ex alia PK.

Oommentaria Cardinalis Caietani

OMissis primis tribus articulis quaestionis trigesimae- Secundum est, quod Auctor posuit intemperantiam et
quintae circa quartum duo
, occurrunt advertenda. iustitiam sub absolutis, non quia non ipsae specificentur ab
Primum est, quod Auctor non loquitur iiic de absolutis, extrinseco, cum aut habitus: sed vel exempla-
sint actus
ut distinguuntur contra relativa: sed determinat seipsum riter, enim potentiae
vel accipiendo eas ut qualitates. Sicut
de quali absolutione intendit, scilicet a specificatione ab ex- animae sumuntur ut potentiae, et ut proprietates naturae;
•
Qu. Liv, art. i, trinseco. Quod qualiter intelligatur, in Prima Parte * dictum ita actus et iiabitus ut sic, et ut qualitates secundum se.
Comment. num.
diffuse est.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM DELECTATIONI CONTEMPLATIONIS SIT ALIQUA TRISTITIA CONTRARIA
Part. III, qu. xlvi, art. 7, ad 4; III Sent., dist. xv, qu. 11, art. 3, qu' 2, ad 3; dist. xxvi, qu. i, art. 5, ad 5; IV, dfst. xLix, qu. m, art. 3, qu' 2 ;

De Verit., qu. xxvi, art. 3, ad 6; art. 9, ad 8; Compend. Theol., cap. clxv.

»D PROCEDiTUR. Videtur quod

quintum sic enim Philosophus, XII Metaphys. *, quod quae-
in • S.Th. lect. XI.
- Did. lib. XI,
delectationi contemplationis sit aliqua dam inconveniens est meditari. Ergo contempla- cap. IX, n. 3.

*tristitia contraria. Dicit enim Apostolus, tionis delectationi potest esse contraria tristitia.
Vers. 10. \\\ ad Cor. vii * Quae secunduni Deum
: .
4. Praeterea ,
operatio quaelibet , secundum
est tristitia, poenitentiam in salutem stabilem ope- quod non est impedita, est causa delectationis,
ratur. Sed respicere ad Deum pertinet ad supe- ut dicitur in VII * et X
Ethic. ** Sed operatio * Cap. XII, n. 3
cap. xin, n. 2.-
;

riorem rationem, cuius est contemplationi vacare, contemplationis potest multiphciter impedin, vel s. Th. lect. xn,

Cap. III, IV. secundum Augustinum, in XII de Trin. * Ergo de- ut totaliter non sit, vel ut cum difficultate sit. Ergo Ca
Lap. nr, n. 5.
.Th. lect. Ti.
lectationi contemplationis opponitur tristitia. in contemplatione potest esse tristitia delectationi
2. Praeterea, contrariorum contrarii sunt ef- contraria.
fectus. Si ergo unum contrariorum contemplatum 5. Praeterea, carnis afflictio causa tristi-
est
est causa delectationis, aliud erit causa tristitiae. tiae. Sed sicut dicitur Eccle. ult. *, frequens me- Vers. 12.

Et sic delectationi contemplationis erit tristitia ditatio carnis est afflictio. Ergo contemplafio habet
contraria. trisfitiam delectafioni contrariam.
Praeterea, sicut obiectum delectationis est
3. Sed contra est quod dicitur Sap. viii *: Non Vers. 16.

bonum ita obiectum tristitiae est malum. Sed

, habet amaritudinem conversatio illius, scilicet sa-
contemplatio potest habere mali rationem: dicit pientiae, nec taedium convictus eius; sed laetitiam
 :

244 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS V

et gaudium. Conversatio autem et convictus sa- foetidae; vel ex continuitate sensibilis convenien-
pientiae est per contemplationem. Ergo nulla tri- tis, quod per assiduitatera facit superexcrescentiam

stitia est quae sit contraria delectationi contem- naturalis habitus, ut supra * dictum est, et sic 'Qu.xxxii.,art.

plationis. redditur apprehensio sensibilis quae prius erat

Respondeo dicendum quod delectatio contem- delectabilis, taediosa. - Sed haec duo directe in
plationis potest intelligi dupliciter. Uno modo, ita contemplatione mentis locum non habent: quia
quod contemplatio sit delectationis causa, et non mens non habet organum corporale. Unde di-
obiectum. Et tunc delectatio non est de ipsa con- ctum est in auctoritate inducta *, quod non habet *^inarg. ^sdcon-
templatione, sed de re contemplata. Contingit au- contemplatio mentis tiec amaritudinem nec tae-
'
tem contemplari aliquid nocivum et " contristans, dium. Sed quia mens humana utitur in contem-
sicut et aliquid conveniens et delectans. Unde si plando viribus apprehensivis sensitivis, in quarum
sic delectatio contemplationis accipiatur, nihil pro- actibus accidit lassitudo; ideo indirecte admiscetur
hibet delectationi contemplationis esse tristitiam aliqua afflictio vel dolor contemplationi.
contrariam. Sed neutro modo tristitia contemplationi per
Alio modo potest dici delectatio contemplatio- accidens adiuncta, contrariatur delectationi eius.
nis, quia contemplatio est eius obiectum et causa Nam tristitia quae est de impedimento contem-
puta cum aUquis delectatur de hoc ipso quod plationis, non contrariatur delectationi contem-
contemplatur. Et sic, ut dicit Gregorius Nysse- plationis, sed magis habet affinitatem etconve-
Nat^Jiom ^cip
"^^ *> ^^ delectationi quae est secundum contem- nientiam cum ipsa, ut ex supradictis * patet. Tri- ' Art. praeced.

cr^x"''
''^'
' pl^tionem, non opponitur aliqua tristitia. Et hoc stitiavero vel afflictio quae est de lassitudine
• eap. XIII, n. 5.
idem Philosophus dicit in I Topic. * et in X , corporali, non ad idem genus unde est
refertur:
s.^tE.' i"it"'ra."
Ethic* Sed hoc est inteliigendum, per se loquendo. penitus disparata. Et sic manifestum est quod
Cuius ratio est, quia tristitia per se contrariatur delectationi quaede ipsa contemplatione, nulla
est
delectationi quae est de contrario obiecto: sicut tristitia contrariatur nec adiungitur ei aliqua tri-
;

delectationi quae est de calore, contrariatur tri- stitia nisi per accidens.
stitia quae est de frigore. Obiecto autem contem- Ad primum ergo dicendum quod illa tristitia quae
plationis nihil est contrarium contrariorum enim : est secundum Deum, non est de ipsa contempla-
rationes, secundum quod sunt apprehensae, non tione mentis, sed est de aliquo quod mens con-
sunt contrariae sed unum contrarium est ratio
, templatur: scilicet de peccato, quod mens consi-
cognoscendi aliud. Unde delectationi quae est in derat ut contrarium dilectioni * divinae. 8

contemplando, non potest, per se loquendo, esse Ad secundum dicendum quod ea quae sunt con-
aliqua tristitia contraria. - Sed nec etiam habet traria in rerum natura, secundum quod sunt in
tristitiam annexam, sicut corporales delectationes, mente, non habent contrarietatem. Non enim ra-
quae sunt ut medicinae quaedam contra aliquas tiones contrariorum sunt contrariae sed magis :

molestias sicut aliquis delectatur in potu ex hoc

: unum contrarium est ratio cognoscendi aliud.
quod anxiatur siti, quando autem iam tota sitis Propter quod est una scientia contrariorum.
est repulsa, etiam cessat delectatio potus. Dele- Ad tertium dicendum quod contemplatio, secun-
ctatioenim contemplationis non causatur ex hoc dum se nunquam habet rationem mali cum
, ,

P quod excluditur P aliqua molestia sed ex hoc , contemplatio nihil aliud sit quam consideratio
quod est secundum seipsam delectabilis non est : veri, quod est bonum intellectus: sed per acci-
enim generatio, sed operatio quaedam perfecta, dens tantum, inquantum scilicet contemplatio vi-
Qu.aL,art.i. Ut dictUm CSt ^ *. lioris impedit contemplationem melioris; vel ex
Per accidens autem admiscetur tristitia dele- parte rei contemplatae, ad quam inordinate ap-
ctationi apprehensionis. Et hoc dupliciter: uno petitus afficitur *. • cf. qu.xxxvm,
x^
,
art. 5,Comment.
modo, ex parte organi; alio modo, ex impedi- Ad quartum dicendum quod tristitia quae est de num.n.

mento apprehensionis. Ex parte quidem organi, impedimento contemplationis non contrariatur ,

admiscetur tristitia vel dolor apprehensioni , di- delectationi contemplationis, sed est ei affinis, ut
recte quidem in viribus apprehensivis sensitivae dictum eSt *. * '" corpore.

partis, quae habent organum corporale: vel ex Ad quintum dicendum quod afflictio carnis per
sensibili, quod est contrarium debitae complexioni accidens et indirecte se habet ad contemplationem
organi, sicut gustus rei amarae et olfactus rei mentis, ut dictum est *. ' "''''•

o) et. - Om. ABCDHIKL. - et ante delectans ora. C. 8) dilectioni. - delectationi PD(F?)Ka, contemplationi (in raarg.
P) excluditur. - excludatur codices. add. vel dilectioni) E.
f) ut dictum est. - Post generatio ponunt Pa.
 :

QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VI i»45

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM MAGIS SIT FUGIENDA TRISTITIA, QUAM DELECTATIO APPETENDA
ir 11", qu. cxxxviii, art. i ; III Sent., dist. xxvii, qu. i, art. 3, ad 3 ; IV, dist. xlix, qu. iii, art. 3, qu' 3.

SEXTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

,D quam in principio, cum recedit a termino suae
magis sit fugienda tristitia, quam dele- naturae non convenienti: quasi natura magis ten-
'ctatio appetenda. Dicit enim Augusti- dat in id quod est sibi conveniens, quam fugiat
Qu. XXXTI. (Hus, in libro Octoginta trium Quaest. *: id quod est sibi repugnans. Unde et inclinatio
est qui non magis dolorem fugiat, quam appetat appetitivae virtutis, per se loquendo, vehementius
poluptatem. Illud autem in quo " communiter tendit in delectationem, quam fugiat tristitiam.
Nemo omnia consentiunt, videtur esse naturale. Sed per accidens contingit quod tristitiam ali-
Ergo naturale est et conveniens quod plus tristitia quis magis fugit, quam delectationem appetat. Et
fugiatur, quam delectatio appetatur. hoc tripliciter. Primo quidem, ex parte apprehen-
Praeterea, actio contrarii facit ad veloci-
2. sionis. Quia, ut Augustinus dicit, X de Trin. *, Cap. xn.

'Lib. I, cap. xii,
n.i8.-S.Th.lect.
XV.
tatem et intensionem motus: aqua enim calida amor magis sentitur, cum eum prodit indigentia.
citius et fortius congelatur, ut dicit Philosophus, Ex indigentia autem amati procedit tristitia, quae
in libro Meteor. * Sed fuga tristitiae est ex con- est ex amissione alicuius boni amati, vel ex in-
trarietate contristantis : appetitus autem delectatio- cursu alicuius mali contrarii. Delectatio autem
nis non est ex aliqua contrarietate P, sed magis non habet indigentiam boni amati, sed quiescit
procedit ex convenientia delectantis, Ergo maior in eo iam adepto. Cum igitur amor sit causa
est fuga tristitiae quam appetitus delectationis. delectationis et magis fugitur
tristitiae , tanto ^

3. Praeterea, quanto aliquis secundum ratio- tristitia, quanto magis sentitur amor ex eo quod
nem repugnat, tanto laudabilior
fortiori passioni contrariatur amori. - Secundo ex parte causae ,

est et virtuosior quia virtus est circa difficile et

: contristantis, vel dolorem inferentis, quae repu-
" Cap. III, n. 10. bonum, ut dicitur in II Ethic. * Sed fortis, qui re- gnat bono magis amato quam sit bonum illud
-S.Th. lect. III.

sistit motui quo fugitur dolor, est virtuosior quam in quo delectamur. Magis enim amamus consi-
temperatus, qui resistit motui quo appetitur dele- stentiam corporis naturalem, quam delectationem
Cap. IV, n. ctatio dicit enim Philosophus, in II Rhetoric. *,
: cibi. Et ideo timore doloris qui provenit ex fla-

quod fortes et iusti maxime honorantur. Ergo ve- gellis vel aliis huiusmodi, quae contrariantur bo-
hementior est motus quo fugitur tristitia, quam nae consistentiae corporis, dimittimus delectatio-
motus quo appetitur delectatio. nem ciborum vel aliorum huiusmodi. - Tertio, ex
Sed contra, bonum est fortius quam malum parte effectus inquantum scilicet tristitia impedit
:

* non unam tantum delectationem, sed omnes.

"S. Th. lect.xvi.
ut patet per Dionysium, iv cap. de Div. Nom.
Sed delectatio est appetibilis propter bonum, quod Ad primum ergo dicendum quod illud quod Au-
est eius obiectum fuga autem tristitiae est pro-
: gustinus dicit, quod dolor magis fugitur quam vo-
pter malum. Ergo fortior est appetitus delecta- luptas appetatur, est verum per accidens, et non
tionis quam fuga tristitiae. per se. Et hoc patet ex eo quod subdit: Quando-
Respondeo DicENDUM quod, per se loquendo, ap- quidem ^ videmus etiam immanissimas bestias a
petitus delectationis est fortiorquam fuga tristi- maximis voluptatibus absterreri dolorum metu, qui
tiae. Cuius ratio est, quia causa delectationis est contrariatur vitae, quae maxime amatur.
bonum conveniens: causa autem doloris sive tri- Ad secundum dicendum quod/ aliter est in motu
stitiae est aliquod malum repugnans. Contingit qui est ab interiori et aliter in motu qui est
:

autem aliquod bonum esse conveniens absque ab exteriori. Motus enim qui est ab interiori,
omni dissonantia non autem potest esse aliquod
: magis tendit in id quod est conveniens, quam
malum totaliter, absque omni convenientia, repu- recedat a contrario sicut supra * dictum est de
: In corpore.

gnans. Unde delectatio potest esse integra et per- motu naturali. Sed motus qui est ab extrinseco,
fecta: tristitia autem est semper secundum par- intenditur ex ipsa contrarietate quia unumquod- :

tem. Unde naturaliter maior est appetitus dele- que suo modo nititur ad resistendum contrario,
ctationis quam - Alia vero ratio
fuga tristitiae. sicut ad conservationem sui ipsius. Unde motus
est, quia bonum, quod est obiectum delectationis, violentus intenditur in principio, et remittitur in
propter seipsum appetitur: malum autem, quod fine. - Motus autem appetifivae partis est ab in-

I est obiectum tristitiae, est fugiendum inquantum trinseco: cum sit ab anima ad res. Et ideo, per
est privatio boni. Quod autem est per se, potius se loquendo, magis appetitur delectatio quam fu-

est illo quod est per aliud - Cuius etiam si- "^. giatur tristitia. Sed motus sensitivae partis est ab
gnum apparet in motibus naturalibus. Nam omnis exteriori,quasi a rebus ad animam. Unde magis
motus naturalis intensior est in fine, cum appro- sentitur quod
est magis contrarium. Et sic etiam

pinquat ad terminum suae naturae convenientem, per accidens, inquantum sensus requiritur ad de-

a) quo, - quod codices. 3) tanto. - in tanto PABCEFGHILpD et a.

contrarietate. - contristantis addunt Pa. e) Quandoquidem. ~ Quandoque quidem PlKsD et a. - Pro abster-
P)
- accidens Pa. reri, abstineri L(pB ?) abstinere PFa.
Y) aliud.
,
 ;
: :

246 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VII

lectationem et tristitiam , magis fugitur tristitia magis fugitur quam appetatur delectatio cibo- '^

quam delectatio appetatur. rum vel venereorum, circa quam est temperantia
Ad tertium DiCENDUM quod fortis non laudatur sicut vita magis amatur quam cibus vel coitus. Sed
ex eo quod secundum rationem non vincitur a temperatus magis laudatur ex hoc quod non pro-
dolore vel tristitia quacumque s6d ea quae ,
'^
sequitur delectationes tactus, quam ex hoc quod
* Cap. XI, n. 5. -
consistit in periculis mortis. Quae quidem tristitia non fugit tristitias contrarias: ut patet in III Ethic* S. Tn. lect. xxi.

X.) ea. - ab ea pB, ex ea PEFsB et a. 7)) appetatur. - Om. ABCDEGHIKL; post temperantia ponit F.

Coramentaria Cardinalis Caietani

ARTicuLo quinto omisso, drca sextum eiusdem quae- II. In responsione ad secundum, adverte quod motus ab
stionis, adverte quod superius, in qu. xxix, art. 3, ubi extrinseco, ex parte activi, est fortior in principio, ex ratione
odium comparatum est amori in fortitudine, duae tantum contrarietatis, qua unumquodque et seipsum imprimere, et
rationes dictae sunt quare per accidens odium est fortius opposito contrarianti obsistere nititur. Et hoc intendit littera.
amore, scilicet ex sensu, et mala coniugatione: hic autem, Et ex hoc sequitur quod triste coniunctum fortius agit,
cum comparatur delectationi tristitia, tres rationes afferun- utpote contrarium. Et consequenter magis s^entitur privatio
tur, scilicet ex sensu, ex mala coniugatione , et ex effe- delectabilis, quam sentiebatur ipsius coniunctio. Et sic per
ctu, ut patet in littera. Quoniam non experimur odium ita accidens vehementius fugitur tristitia quam acceptabatur
impedireamorem omnem sicut tristitia delectationem
, delectatio ratione tamen cuius haec fugitur. - Ex parte au-
:

quoniam nec amor ita confortat naturam sicut delectatio. tem patientis, motus ab extrinseco debet esse minor in prin-
nec odium debilitat illam sicut tristitia. cipio: quia magis contrariatur in principio.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM DOLOR EXTERIOR SIT MAIOR QUAM INTERIOR
Infra, qu. xxxvn, art. i, ad 3.

PROCEDiTUR. Videtur quod

D SEPTiMUM sic et secundum apprehensionem. Causa enim do-
maior quam dolor cor-
dolor exterior sit loris exterioris est malum coniunctum quod re-
dis interior. Dolor enim " exterior cau- pugnat corpori causa autem interioris doloris est
:

satur ex causa repugnante bonae con- malum coniunctum quod repugnat appetitui. Do-
^"
sistentiae corporis, in quo est vita: dolor autem lor etiam exterior sequitur apprehensionem sensus,
interior causatur ex aliqua imaginatione mali. et specialiter tactus dolor autem interior sequitur
:

Cum ergo vita magis ametur quam imaginatum
* Art. praeced. bouum, vidctur, secuudum praedicta *, quod do-
lor exterior sit maior quam dolor interior.
2. Praeterea, res magis movet
militudo. Sed dolor exterior provenit
coniunctione alicuius contrarii dolor autem in-
terior ex similitudine contrarii apprehensa. Ergo
maior est dolor exterior quam dolor interior,
3. Praeterea, causa ex effectu cognoscitur. Sed
dolor exterior habet fortiores effectus: facilius
enim homo moritur propter dolores exteriores
quam propter dolorem interiorem. Ergo exterior
dolor est maior, et magis fugitur, quam dolor
interior.
* vers. 17. Sed contra est quod dicitur jFcc//. XXV *: Omnis
plaga tristitia cordis est, et omnis malitia neqiiitia
mulieris. Ergo, sicut nequitia mulieris alias nequi-
tias superat, ut ibi intenditur;
omnem plagam exteriorem excedit.
Respondeo dicendum quod dolor interior et ex-
terior in uno conveniunt, et in duobus differunt.
Conveniunt quidem in hoc, quod uterque est mo-
apprehensionem interiorem ^, imaginationis sci-
licet vel etiam rationis.
Si ergo comparatur causa ad interioris doloris
quam rei si- causam una per se pertinet ad appe-
exterioris,
ex reali titum, cuius est uterque dolor: alia vero ^ per
: aliud. Nam dolor interior est ex hoc quod ali-
quid repugnat ipsi appetitui: exterior autem dolor,
ex hoc quod repugnat appetitui quia repugnat
corpori. Semper autem quod est per se, prius est
eo quod est per aliud. Unde ex parte ista, dolor
interior praeeminet dolori exteriori. - Similiter
etiam ex parte apprehensionis. Nam apprehensio
rationis et imaginationis altior est quam appre-
hensio sensus tactus. - Unde simpliciter et per se
loquendo, dolor interior potior est quam dolor
exterior. Cuius signum est, quod etiam dolores
exteriores aliquis voluntarie suscipit, ut evitet in-
ita tristitia cordis teriorem dolorem S Et inquantum non repugnat
dolor exterior interiori appetitui, fit quodammodcT
delectabilis et iucundus interiori gaudio.
Quandoque tamen dolor exterior est cum in-
teriori dolore et tunc dolor augetur. Non solum
:

* Art. I. tus appetitivae virtutis, ut supra * dictum est. Dif- enim interior dolor est maior quam exterior, sed ^-

P feruntautem P secundum duo quae ad tristitiam

illa etiam universalior. Quidquid enim est repugnans
et delectationem requiruntur: scilicet secundum corpori, potest esse repugnans interiori appetitui;
causam, quae est bonum vel malum coniunctum et quidquid apprehenditur sensu, potest appre-

a) Dolor enim. - Dolor enim cordis PACDFGILpB et a. S) vero. - pertinet ,ad appetitum addit F.
P) Differunt autem. - Differunt tamen K, Sed differunt Pa. £) dolorem. - Om. Pa.
^) interiorem. - Om. K. - Pro imaginationis, vel imaginationis Pa; C) dolor est maior, - est maior ed. a, est magis P.
scilicet vel etiam rationis om. L.
 ,

QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VIII 247

hendi imaginatione et ratione; sed non convertitur. prehenditur per aliquam similitudinem quanto ,

'bitLTg.Sedcon- Et ideo signanter in auctoritate adducta * dicitur, simiiitudo est magis immaterialis et abstracta. Et
tra.
Omnis plaga tristitia cordis est: quia etiam do- ideo dolor interior, per se loquendo, est maior,
lores exteriorum plagarum sub interiori cordis tanquam de maiori malo existens; propter hoc
tristitia comprehenduntur. quod interiori apprehensione magis cognoscitur
Ad primum ergo dicendum quod dolor interior malum.
potest etiam esse de his quae contrariantur vitae. Ad tertium dicendum quod immutationes cor-
Et sic comparatio doloris interioris ad exteriorem porales magis causantur ex dolore exteriori, tum
non est accipienda secundum diversa mala quae quia causa doloris exterioris est corrumpens con-
sunt causa doloris sed secundum diversam com-
: iunctum corporaliter, quod exigit apprehensio ta-
parationem huius causae doloris ad appetitum. ctus. Tum
etiam quia sensus exterior est magis
Ad secundum dicendum quod tristitia interior non corporalis quam sensus interior, sicut et appe-
procedit ex similitudine rei apprehensa, sicut ex titus sensitivus quam intellectivus. Et propter hoc,
causa: non enim homo tristatur interius de ipsa ut supra * dictum est, ex motu appetitus sensi- * Qu. XXII
, art.
3; qu. XXXI, art.
similitudine apprehensa, sed de re cuius est si- tivi magis corpus immutatur. Et similiter ex dolore 5-

militudo. Quae quidem res tanto perfectius ap- exteriori, magis quam ex dolore interiori.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM SINT TANTUM QUATUOR SPECIES TRISTITIAE
Infra, qu. xli, art. 4, ad i ; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3 ; De Verit., qu. xxvi; art. 4, ad 6.

D ocTAVUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod cies alicuius generis propter hoc quod habet ali-
• De Fide Orth., Damascenus * inconvenienter quatuor quid extraneum ad quod applicatur generis ratio:
lib. 11, cap. XIV.
tristitiae species assignet ,
quae sunt sicut carbo et fiamma dicuntur esse ^ species
acedia, achthos (vel anxietas secundum ignis, propter applicationem naturae ignis ad ma-
* Nemesias, de Gregorium Nyssenum *), misericordia et invidia. teriam alienam. Et simili modo loquendi dicuntur
Nat. Hom., cao.
XIX, al. lib. IV, Tristitia enim delectationi opponitur. Sed delecta- astrologia et perspectiva species mathematicae
cap. XII.
tionis non assignantur aliquae species. Ergo nec inquantum principia mathematica applicantur ad
tristitiae species debent assignari. materiam naturalem.
2. Praeterea, poenitentia est quaedam species Et hoc modo loquendi assignantur hic species
tristitiae. Similiter etiam nemesis et :{elus, ut dicit tristitiae, per applicationem rationis tristitiae ad
• Cap. IX, XI. Philosophus, II Rhetoric. * Quae quidem sub his aliquid extraneum. Quod quidem extraneum ac-
speciebus non comprehenduntur. Ergo insufficiens cipi potest vel ex parte causae, obiecti; vel ex

est eius praedicta divisio. parte effectus. Proprium enim obiectum tristitiae
3. Praeterea, omnis divisio debet esse per est proprium malum. Unde extraneum obiectum
opposita. Sed praedicta non habent oppositionem tristitiae accipi potest vel secundum alterum tan-
•Nemesium, loc. ad invicem. Nam secundum Gregorium *, acedia tum, quia scilicet est malum, sed non proprium:
cit.
est tristitia j>ocem amputans; anxietas vero est tri- et sic est misericordia, quae est tristitia de alieno

stitia aggravans; invidia vero est tristitia in alie- malo, inquantum tamen aestimatur ut proprium.
nis bonis ; misericordia aiitem est tristitia in alie- Vel quantum ad utrumque, quia neque est de
nis malis. Contingit autem aliquem tristari et de proprio, neque de malo, sed de bono alieno, in-
alienis malis, et de alienis bonis, et simul cum quantum tamen bonum alienum aestimatur ut
hoc interius aggravari, et exterius vocem amit- proprium malum: et sic est invidia. - Proprius
tere. Ergo praedicta divisio non est conveniens. autem quadam fuga
effectus tristitiae consistit in
Sed contra est auctoritas utriusque, scilicet appetitus. Unde extraneum circa effectum tristi-
• Cf. arg. I. Gregorii Nysseni et Damasceni *. tiae, potest accipi quantum ad alterum tantum,
Respondeo dicendum quod ad rationem speciei quia fuga: et sic est anxietas, quae
scilicet tollitur

pertinet quod se habeat ex additione ad genus. sic aggravat animum ut non appareat aliquod,

Sed generi potest aliquid addi dupliciter. Uno refugium unde alio nomine dicitur angustia. Si
:

modo, quod per se ad ipsum pertinet, et virtute vero intantum procedat talis aggravatio, ut etiam
continetur in ipso: sicut rationale additur animali. exteriora membra immobilitet ab opere quod ,

Et talis additio facit veras species alicuius gene- pertinet ad acediam; sic erit extraneum quantum
•S.Th.Iect.xii.- ris: ut per Philosophum patet, in VII * et VIII Me- ad utrumque, quia nec est fuga, nec est in ap-
Did.lib.VI, cap.
XII. n. 4. taphys. * - Aliquid vero additur generi quasi ali- petitu. Ideo autem specialiter acedia dicitur vo-
• Cf. s.Th. lect.
II. III. - Did. lib. quid extraneum a ratione ipsius: sicut si album cem amputare, quia vox inter omnes exteriores
VlljCap.ii, n. 6;
cap. III, n. 7, 8. animali addatur, vel aliquid huiusmodi. Et talis motus magis exprimit interiorem conceptum et
additio non facit veras species generis, secundum affectum, non solum in hominibus, sed etiam in
*
quod communiter loquimur de genere * et spe- aliis animalibus, ut dicitur in I Polit. *

S.
Cap.
Th.
I.

lect.
D. 10.
I.

ciebus. Interdum tamen dicitur aliquid esse spe- Ad primum ergo dicendum quod delectatio cau-

a) genere. - generibus P. esse. - Om. codices.

 248 QUAESTIO XXXV, ARTICULUS VIII

satur ex bono, quod uno modo dicitur. Et ideo Unde non pertinet ad has species. - Zelus vero et
deiectationis non assignantur tot species sicut tri- nemesis sub invidia continentur, ut infra * patebit. • 11' II", qu.
XXXVI,
stitiae, quae causatur ex malo, quod multifariam Ad tertium dicendum quod divisio ista non art. 2.

•s/rh.iect^jtxii. contingit, ut dicit Dionysius, iv cap. de Div. Nom* sumitur secundum oppositiones specierum: sed
£tt(e.iib.ii,can; Ad secundum dicendum quod
^ voenitentia est de secundum diversitatem extraneorum ad quae tra-
VI, n. 14; s.Th. . \ ... .

lect. VII.
malo proprio, quod per se est obiectum tristitiae. hitur ratio tristitiae, ut dictum est *. In corpore.

Commentaria Cardinalis Caietani

OMisso septimo articulo, circa octavum eiusdem quae- est ly fugitivus,Quando vero intantum tristitia est, quod
stionis, adverte quod id quod de ultimis speciebus nec appetibile aliquod ex illa relinquitur, sed solum con-
tristitiae dicitur, sic intelligo quod, cum effectus tristitiae trarium contristans, tunc constituitur acedia : ubi etiam
consistat in appetitu fugitivo , quando contingit deesse re- deest ly appetere vel appetitus, idest actus appetendi, non
fugium aliquod, constituitur anxietas vel angustia; ubi de- tamen tristandi actus.
 , , ,

QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS I >49

QUAESTIO TRIGESIMASEXTA
DE CAUSIS TRISTITIAE SEU DOLORIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de causis tristi- Secundo: utrum concupiscentia sit causa doloris.
XXXV
•

Introd.
Cf. qu.
tiae *. Tertio utrum appetitus unitatis sit causa do-
:

Et circa hoc quaeruntur quatuor. loris.

Primo : utrum causa doloris sit bonum amis- Quarto : utrum potestas cui resisti non potest,
sum, vel magis malum coniunctum. sit causa doloris.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM GAUSA DOLORIS SIT BONUM AMISSUM, VEL MALUM CONIUNCTUM

D PRiMUM sic PROCEDITUR. Vidctur quod recessum accessus per se respicit id quod est
,

bonum amissum sit magis causa dolo- conveniens naturae recessus autem per se re-
;

'ris quam malum coniunctum. Dicit enim spicit id quod est contrarium; sicut grave per
jAugustinus, in libro de Octo Quaestio- se recedit a loco superiori, accedit autem natu-
• Qii. I.
nibus Dulcitii *, dolorem esse de amissione bo- raliter ad locum inferiorem. Sed si accipiamus
norum temporalium. Eadem ergo ratione, quilibet causam utriusque motus, scilicet gravitatem, ipsa
dolor ex amissione alicuius boni contingit. gravitas per prius inclinat ad locum deorsum,
•Qu.xxxT,art.4. 2. Praeterea, supra * dictum est quod dolor quam retrahat a loco sursum, a quo recedit ut
qui delectationi contrariatur est de eodem de , deorsum tendat.
quo Sed delectatio est de bono
est delectatio. Sic igitur, cum tristitia in motibus appetitivis
• Qu. XXIII, art.
qu.xxxi, art.
sicut supra * dictum est. Ergo dolor est princi- se habeat per modum fugae vel recessus, dele-
4; ,• • • •

per modum prosecutionis vel ac-

, ,
I ;
qu. XXXV, art. paliter dc amissionc boni. ctatio autem
3. Praeterea, secundum Augustinum, XIV de cessus ; sicut delectatio per prius respicit bonum
' cap. VII, IX. Civ. Dei *, amor est causa tristitiae, sicut et alia- adeptum, quasi proprium obiectum, ita tristitia
rum aflfectionum animae. Sed obiectum amoris respicit malum coniunctum. Sed causa delecta-
est bonum. Ergo dolor vel tristitia magis respi- tionis et tristitiae, scilicet amor, per prius respicit
cit bonum amissum quam malum coniunctum. bonum quam malum. Sic ergo eo modo quo
Sed contra est quod Damascenus dicit, in II obiectum est causa passionis, magis proprie est
'DeFide orth., Hbro*, quod
^ exvectatum
'
malum timorem constituit,' causa tristitiae vel doloris malum coniunctum,
lib. II, cap. xu. ^ . . .

praesens vero tristitiam. quam bonum amissum.

Respondeo dicendum quod, si hoc modo se ha- Ad primum ergo dicendum quod ipsa amissio
berent privationes in apprehensione animae, si- boni apprehenditur sub ratione mali: sicut et amis-
cut se habent in ipsis rebus, ista quaestio nullius sio mali apprehenditur sub ratione boni. Et ideo
momenti esse videretur. Malum enim, ut in Primo Augustinus dicit dolorem provenire ex amissione
• Qu. XIV,
qu.
art.
X1.VI11
Hbro * habitum est, est privatio boni: privatio temporalium bonorum.
10 ; . . , • , • ,

a«-3^ autem, in rerum natura, nihil est aliud quam ca- Ad secundum dicendum quod delectatio et dolor
rentia oppositi habitus secundum hoc ergo, idem : ei contrarius respiciunt idem, sed sub contraria
esset tristari de bono amisso, et de malo habito. - ratione nam si delectatio est de praesentia ali-
:

Sed tristitia est motus appetitus apprehensionem cuius, tristitia est de absentia eiusdem. In uno
sequentis. In apprehensione autem ipsa privatio autem contrariorum includitur privatio alterius,
habet rationem cuiusdam entis unde dicitur ens : ut' patet in X
Metaphys. * Et inde est quod tri- S. Th. lect. VI.
Did. lib. IX,
rationis. Et sic malum, cum sit privatio, se habet stitia quae est de contrario, est quodammodo de ca^ IV, n. 9.

per modum contrarii. Et ideo, quantum ad mo- eodem sub contraria ratione.
tum appetitivum, diflfert utrum respiciat principa- Ad tertium dicendum quod, quando ex una
liusmalum coniunctum, vel bonum amissum. causa proveniunt multi motus, non oportet quod
Et quia motus appetitus animalis hoc modo omnes principalius respiciant illud quod princi-
se habet in operibus animae, sicut motus natu- palius respicit causased primus tantum. Unus-
",

ralisin rebus naturalibus; ex consideratione na- quisque autem aliorum principalius respicit illud
turalium motuum veritas accipi potest. Si enim quod est ei conveniens secundum propriam ra-
accipiamus in motibus naturalibus accessum et tionem.

a) causa. - causam I, eam Pa.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 32

 ;

25o QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS II

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis trigesimaesextae memento , positione. Amissio siquidem boni praesentatuf in fatione
IN
doctrinae superius datae in primo articulo quaestionis octa- privationis convenientis, ut patet:malum vero coniunctum
'Comment. n.ii. vae *, quomodo privationes accipiuntur ut entia et bona praesentatur indutura rationem disconvenientis, quod con-
in ratione. Eodem enim iudicio sumunt rationem contra- stat habere rationem entis contrarii bono amisso, quod
rii mali : sicut enim mulierem non tangere sumitur ut bo- habet rationem convenientis. Ita quod illamet privatio quae
num, ita etiam sumitur ut malum. in re est privatio boni et malum, apprehensa ut privatio
Sed occurrit unum dubium non dissimulandum. Si bo- boni, olfertur ut privatio: et quantum est ex se, moveret
num amissum etmalum coniunctum in re coincidunt, appetitum ut privatio convenientis. Apprehensa vero ut
quia malura in privatione boni consistit; et propterea in malura, offertur, et movet appetitum, ut disconveniens, ac
motu quodammodo esset haec quaestio, ut
naturali nulla per hoc ut ens contrarium. Et hoc experiraur in nobis,
in littera dicitur: cum in ratione utrumque induat ratio- dum, privati rebus, amico, vel quacumque re, et privationem
nem entis, quae restat inter ea differentia, ob quam malum convenientis, et appositionem disconvenientis diversimode
coniunctum sortiatur rationem contrarii potius quam bo- flemus, illud referendo ad ea quae habebaraus vel spera-
num amissum, et ob quam tristitia respicit bonum amis- bamus, et hoc ad ea quae patimur aut limemus. Usque
sum sub ratione mali coniuncti, et non e converso ? tamen adeo malura vindicat sibi movere ad tristitiara, ut
II. Ad hoc dicitur quod, licet tam amissio boni quam etiam ipsa privatio boni non causet eam, nisi ut sapit ra-
malum possit habere rationem entis, apprehendi siquidem tionem mali: quia non nisi ut sapit disconvenientiam, ut
potest et amissio vitae et malum mortis sub ratione sa- in responsione ad priraum in littera habetur; nisi enim ut
crificii divini, etc. ; inter ipsa tamen in re et in ratione hoc disconvenientiam participans haberetur, non deploraretur.
interest, quod in re utriusque ratio consistit in privatione Malum ergo coniunctum est per se primo causans tristi-
boni, ut in littera deducitur; in ratione autem, ratio boni tiam , bonum autem amissum per se secundo ex parte
,

amissi consistit in privatione, ratio vero mali consistit in obiecti.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CONGUPISCENTIA SIT CAUSA DOLORIS

D SECUNDUM sic PROGEDiTUR. Videtur quod quod causa doloris seu tristitiae est malum con-
concupiscentia non sit causa doloris seu iunctum. - Causa autem sicut unde est principium
enim per se respicit
tristitiae, Tristitia talis motus, est interior inclinatio appetitus. Qui
* Art. praeced. malum, ut dictum est *. Concupiscentia quidem per prius inclinatur ad bonum; et ex con-
autem est motus quidam appetitus in bonum. sequenti ad repudiandum malum contrarium. Et
Motus autem qui est in unum contrarium, non ideo huiusmodi motus appetitivi primum princi-
est causa motus qui respicit aliud contrarium. pium est amor, qui est prima inclinatio appetitus
Ergo concupiscentia non est causa doloris. ad bonum consequendum: secundum autem prin-
' De Fide Orth. 2. Praeterea, dolor, secundum Damascenum *, cipium est odium, quod est inclinatio prima ap-
lib. II cap. XII
petitus ad malum fugiendum. Sed quia concupi-
,

est de praesenti, concupiscentia autem est de fu-

turo. Ergo concupiscentia non est causa doloris. primus effectus amoris,
scentia vel cupiditas est
3. Praeterea, id quod est per se delectabile, quo maxime delectamur ut supra * dictum est
if,
*
Qu. XXXII, art.

non est causa doloris. Sed concupiscentia est se- ideo frequenter Augustinus cupiditatem vel con- 6.

cundum seipsam delectabilis, ut Philosophus dicit, cupiscentiam pro amore ponit, ut etiam ^ supra * '
Qu. XXX, art. 2,

cap. XI, n. 10. in 1 Rhetoric. * Ergo concupiscentia non est causa dictum est. Et hoc modo concupiscentiam dicit * ^^qI arg. sed
contra.
doloris seu tristitiae. esse universalem causam doloris.
Sed contra est quod Augustinus dicit, inEn- Sed secundum propriam
ipsa concupiscentia,
Cap. XXIV. chirid. * : Subintratitibiis ignorantia agendarum rationem considerata, interdum causa dolo-
est ^ ^

rerum, et concupiscentia noxiarum, comites sub- ris. Omne enim quod impedit motum ne per-

inferuntur error et dolor. Sed ignorantia est causa veniat ad terminum, est contrarium motui. Iliud
erroris. Ergo concupiscentia est causa doloris. autem quod est contrarium motui appetitus, est
Respondeo dicendum quod tristitia est motus contristans. Et sic per consequens concupiscentia
quidam appetitus animalis. Motus autem appeti- fit causa tristitiae, inquantum de retardatione boni

tivus " habet, sicut dictum est *, similitudinem ap- concupiti, vel totali ablatione, tristamur. Univer-
Art. praeced.
petitus naturalis. Cuius duplex causa assignari po- salis autem causa doloris esse non potest quia :

test:una per modum finis; unde alia sicut est magis dolemus de subtractione bonorum praesen-
principium motus. Sicut descensionis corporis gra- tium, in quibus iam delectamur, quam futurorum,
vis causa sicut finis, est locus deorsum princi- : quae concupiscimus.
pium autem motus est inclinatio naturalis, quae Ad primum ergo dicendum quod inclinatio ap-
D. 690. est ex gravitate *. petitus ad bonum consequendum, est causa in-
Causa autem motus appetitivi per modum finis, clinationis appetitus ad malum fugiendum, sicut
P
Art. praeced. est eius obiectum. Et sic P supra * dictum est dictum est *. Et ex hoc contingit quod motus * in corpore.

a) appetitivus. - appetitus ABCEFGHIKLpD. 3) etiam. - Om. PEFKa.

[3) sic.
- sicut ABK. e) est. — estquidem codices.
f)
delectamur. - delectatur codices.
 : :

QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS III, IV 25l

appetitivi '^
qui respiciunt bonum, ponuntur causa tum sit futurum, tamen impedimentum praesentia-
motuum appetitus qui respiciunt malum. liter apponitur, quod dolorem causat.
Ad secundum dicendum quod illud quod con- Ad tertium dicendum quod concupiscentia est
cupiscitur , futurum est tamen
etsi realiter sit , delectabilis, quandiu manet spes adipiscendi quod
quodammodo praesens, inquantum speratur. -Vel concupiscitur. Sed, subtracta spe per impedimen-
potest dici quod, licet ipsum bonum concupi- '^ tum appositum, concupiscentia dolorem causat.

?) appetitivi. - appetitus P. I
r)) ipsum. - Om. Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

1N articulo secundo, nola, novitie, quod malum, quod est ut prosequendus, sed ut fugiendus: sic enim est tristitiae

obiectum tristitiae, ponitur finis appetitivi motus, non finis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM APPETITUS UNITATIS SIT GAUSA DOLORIS
D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod quadam unitate consistit, prout scilicet unaquae-
appetitus unitatis non sit causa doloris. que res habet in se unita illa ex quibus consistit
• Cap. III,
I

s. t1i. lect.
n. 6.
III.
Dicit enim Philosophus, in Ethic. *, X eius perfectio : unde et Platonici posuerunt unum
quod haec opinio, quae posuit repletio- esse principium, sicut et bonum *. Unde naturaliter • Cf. Theaetet.
cap. XXIX, XXX.
hem esse causam delectationis, et incisionem cau- unumquodque appetit unitatem, sicut et bonita-
sam tristitiae, videtiir esse facta ex delectationibiis tem. Et propter hoc, sicut amor vel appetitus boni
et tristitiis quae siint circa cibum. Sed non omnis est causa doloris, ita etiam amor vel appetitus
delectatio vel tristitia est huiusmodi. Ergo appe- unitatis.
titus unitatis non est causa universalis doloris Ad primum ergo dicendum quod non omnis
cum repletio ad unitatem pertineat, incisio vero unio perficit rationem boni,sed solum illa a
P

multitudinem inducat. qua dependet esse perfectum rei. Et propter hoc

2. Praeterea, quaelibet separatio unitati oppo- etiam, non cuiuslibet appetitus unitatis i est causa
nitur. Si ergo dolor calisaretur ex appetitu uni- doloris vel tristitiae, ut quidam opinabantur. Quo-
tatis, nulla separatio esset delectabilis. Quod patet rum opinionem ibi Philosophus excludit per hoc,
esse falsum in separatione omnium
superfluorum. quod quaedam non sunt delectabiles
repletiones
3. Praeterea, eadem ratione appetimus con- sicut repleti non delectantur in ciborum
cibis
iunctionem boni, et remotionem mali. Sed sicut sumptione. Talis enim repletio, sive unio, magis
coniunctio pertinet ad unitatem, cum sit unio repugnaret ad perfectum esse, quam ipsum con-
quaedam ; ita separatio est contrarium unitati. stitueret. Unde dolor non causatur ex appetitu
Ergo appetitus unitatis non magis debet poni cuiuslibet unitatis, sed eius in qua consistit per-
causa doloris quam appetitus separationis. fectio naturae.
Sed contra est quod Augustinus dicit, in III Ad secundum dicendum quod separatio potest
Cap. de Libero Arbitrio *, quod ex dolore quem bestiae esse delectabilis, vel inquantum removetur illud
sentiunt, satis apparet in regendis animandisque " quod est contrarium perfectioni rei: vel inquan-
suis £orporibus, quam sint animae appetentes uni- tum separatio habet aliquam unionem adiunctam,
tatis. Quid enim est aliud dolor, nisi quidam sensus puta sensibilis ad sensum. '
divisionis vel corruptionis impatiens? Ad tertium dicendum quod separatio nocivorum
Respondeo dicendum quod eo modo quo con- et corrumpentium appetitur, inquantum tollunt
cupiscentia vel cupiditas boni est causa doloris, debitam unitatem. Unde appetitus huiusmodi se-
etiam appetitus unitatis, vel amor, causa doloris parationis non est prima causa doloris, sed magis
ponendus est. Bonum enim uniuscuiusque rei in appetitus unitatis.

a) animandisque. - amandisque Va. Y) appetitus unitatis. ~ bonitatis ACGILpBDH, unitatis KsH, boni-
P) unio.- unitio ABCDEGHlLa. tatis appetitus E, unitatis appetitus FsB. - Pro vel, et codices.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM POTESTAS CUI NON POTEST RESISTI, SIT CAUSA DOLORIS
»D quartum sic proceditur. Videtur quod 2. Praeterea, nocumentum illatum est causa
I potestas maior non debeat poni causa doloris. Sed nocumentum potest inferri etiam a
'doloris. Quod enim est in potestate potestate minore. Ergo potestas maior non debet
^agentis, nondum est praesens, sed futu- poni causa doloris.
rum. Dolor autem est de malo praesenti. Ergo 3. Praeterea, causae appetitivorum motuum

potestas maior non est causa doloris. sunt interiores inclinationes animae. Potestas au-
 252 QUAESTIO XXXVI, ARTICULUS IV
tem maior est aliquid exterius. Ergo non debet Sic igitur si aliqua potestas maior intantum in-
poni causa doloris. valescat quod auferat inclinationem voluntatis vel
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro appetitus sensitivi, ex ea non sequitur dolor vel
cap. XX. de Natura Boni *: In animo dolorem facit volun- tristitia sed tunc solum sequitur, quando remanet
:

tas resistens potestati maiori; in corpore dolorem inclinatio appetitus in contrarium. Et inde est
facit sensus resistens corpori potentiori. quod Augustinus dicit * quod voluntas resistens Ibid.

Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum potestati fortiori, causat dolorem si enim non re-
:

est, malum coniunctum est causa doloris vel tri-
stitiae per modum obiecti. Id ergo quod est causa
coniunctionis mali, debet poni causa doloris vel
tristitiae. Manifestum est autem hoc esse contra
« inclinationem appetitus, ut malo "
inhaereat. Quod autem est contra
alicuius, nunquam advenit ei nisi
alicuius fortioris. Et ideo potestas
Loc. cit. esse causa doloris ab Augustino
Sed sciendum est quod, si potestas fortior in-
tantum invalescat quod mutet contrariam inclina-
tionem in inclinationem propriam, iam non erit
aliqua repugnantia vel violentia sicut quando
agens fortius, corrumpendo corpus grave, aufert
ei inclinationem qua tendit deorsum et tunc
ferri sursum non est ei violentum, sed naturale.
sisteret, sed cederet consentiendo, non sequeretur
dolor, sed delectatio.
Ad primum ergo dicendum quod maior potestas
dolorem causat, non secundum quod est agens in
praesentialiter potentia, sed secundum quod est agens actu: dum
inclinationem scilicet facit coniunctionem maii corruptivi.
per actionem Ad secundum dicendum quod nihil prohibet ali-
maior ponitur quam potestatem quae non est maior simpliciter,
*, esse maiorem quantum ad aliquid. Et secundum
hoc, aliquod nocumentum inferre potest. Si autem
nuUo modo maior esset, nullo modo posset no-
cere. Unde non posset causam doloris inferre.
: Ad tertium dicendum quod exteriora agentia pos-
sunt esse causa motuum appetitivorum, inquan-
; tum causant praesentiam obiecti. Et hoc modo
potestas maior ponitur causa doloris.

a) malo. - malis E, malum ceteri et a.

Commentaria Cai-dinalis Caietani

tertio et quarto articulo eiusdem quaestionis trigesimae- coniunctum; et per se secundo, bonum amissum; et pote-
IN statem maiorem, ut auferentem iioc. Ex parte vero subiecti,
sextae, nil occurrit scribendum. Sed tu collige causas
tristitiae. Et ex parte obiecti, iiabes, per se primo, malum iiabes amoremboni, et appetitum unitatis, etc.
 :

QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS I 253

QUAESTIO TRIGESIMASEPTIMA
DE EFFECTIBUS DOLORIS VEL TRISTITIAE
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de effectibus do- Secundo: utrum aggravatio animi sit eflfectus

cf. qu. XXXV, d;

i_^loris vel tristitiae *.
tristitiae vel doloris.
Tertio utrum tristitia vel dolor debilitet omnem
Introd
:

Et circa hoc quaeruntur quatuor.

operationem.
Primo : utrum dolor auferat facultatem addi- Quarto utrum tristitia noceat corpori magis
:

scendi. quam aliae passiones animae.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DOLOR AUFERAT FACULTATEM ADDISCENDI
D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod repellendum contrarium, sicut etiam in rebus na-
dolor non auferat facultatem addiscendi. turalibus apparet. Similiter etiam manifestum est
' Vers. 9, Dicitur enim Isaiaexxvi*: Cum feceris quod ad addiscendum aliquid de novo, requiritur
iudicia tiia in terra , iustitiam discent studium et conatus cum magna intentione: ut patet
Vers. 16. omnes habitatores orbis. Et infra*: In tribulatione per illud quod dicitur Prov. 11 *: Si quaesieris sa- * vers. 4, 5,

murmuris doctrina tua eis. Sed ex iudiciis Dei, pientiam quasi pecuniam, et sicut thesauros effode-
et tribulatione, sequitur dolor seu tristitia in cor- ris eam, ttmc intelliges disciplinam. Et ideo si sit

dibus hominum. Ergo dolor vel tristitia non tollit,
sed magis auget facultatem addiscendi.
Vers. 9. 2. Praeterea, Isaiae xxviii * dicitur: Quem do-
cebit scientiam? Et quem intelligere faciet audi-
tum ? Ablactatos a lacte, avulsos ab uberibus, idest
a delectationibus. Sed dolor et tristitia maxime
tollunt delectationes: impedit enim tristitia omnem
dolor intensus, impeditur homo ne tunc aliquid ad-
discere possit. Et tantum potest intendi, quod nec
etiam, instante dolore, potest homo aliquid consi-
derare etiam quod prius scivit. - In hoc tamen at-
tenditur diversitas secundum diversitatem amoris
quemhomo habet ad addiscendum vel consideran-
dum qui P quanto maior fuerit, magis retinet in-
: P

delectationem, ut dicitur in VII Ethic. * et Ec- ; tentionem animi, ne omnino feratur ad dolorem.
•

S.
Cap. XIV,
Th.
n. 6. -
lect. XIV.
cli. XI * dicitur quod malitia unius " horae obli- Ad primum ergo dicendum quod tristitia mode-
* Vers. 29.
vionem facit luxuriae maximae. Ergo dolor non rata, quae excludit evagationem animi, potest con-
a
tollit, sed magis praebet facultatem addiscendi. ferre ad disciplinam suscipiendam: et praecipue
3. Praeterea, tristitia interior praeeminet do- eorum per quae homo sperat se posse a tristitia
Qu. XXXV, art.
Jori exteriori, ut supra * dictum est. Sed simul liberari. Et hoc modo in tribulatione murmuris

cum tristitia potest homo addiscere. Ergo multo homines doctrinam Dei magis recipiunt.
magis simul cum dolore corporali. Ad secundum dicendum quod tam delectatio
Sed contra est quod Augustinus dicit, in I So- quam dolor, inquantum ad se trahunt animae •

Cap. XII.
liloq. *: Quanquam acerrimo dolore dentium his intentionem, impediunt considerationem rationis
diebus torquerer, non quidem sinebar animo vol- unde VII Ethic. * dicitur quod impossibile est in
in Cai
'
zi, n. 4.
S. Tl lect. XI.

vere nisi ea quae iam forte didiceram. A dis- ipsa delectatione venereorum, aliquid intelligere *. D- 357, 372.

Sed tamen dolor magis trahit ad se intentio- T

cendo autem penitus impediebar ad quod mihi ,
'^

tota intentione animi opus erat.
Respondeo dicendum quod, quia omnes poten-
tiae animae in una essentia animae radicantur,
necesse est quod, quando intentio animae vehe-
menter trahitur ad operationem unius potentiae,
retrahatur ab operatione alterius: unius enim ani-
D. 198, 199. mae non potest esse nisi una intentio *. Et pro-
pter hoc, si aliquid ad se trahat totam intentionem
animae, vel magnam partem ipsius, non compa-
titur secum aliquid aliud quod magnam
nem requirat.
Manifestum est autem quod dolor sensibilis ma-
xime trahit ad se intentionem animae quia na-
turaiiter unumquodque tota intentione tendit ad
nem animae quam delectatio: sicut etiam videmus
in rebus naturalibus, quod actio corporis naturalis
magis intenditur in contrarium; sicut aqua cale-
facta magis patitur a frigido, ut fortius congele-
tur. Si ergo dolor seu tristitia fuerit moderata,
per accidens potest conferre ad addiscendum, in-
quantum aufert superabundantiam deiectationum.
Sed per se impedit: et si intendatur, totaliter aufert.
Ad tertium dicendum quod dolor exterior accidit
attentio- ex laesione corporali, et ita magis habet transmu-
tationem corporalem adiunctam quam dolor in-
terior: qui tamen est maior secundum illud quod
: estformale in dolore, quod est ex parte animae.
Et ideo dolor corporalis magis impedit contem-

a) unius. - Om. ABDGIKpH. y) dolor. — Post animae ponit P, om. a.

fl) qui. - quod H, quia Pa.

 ,
::

2^4 QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS II, III

plationem ,
quae requirit omnimodam quietem ut non homo de novo aliquid addiscere.
possit
quam dolor interior. Et tamen etiam dolor inte- Unde Gregorius propter tristitiam intermisit
et
'Cf. Hom.XXII
rior, si multum intendatur, ita trahit intentionem. Ezechielis expositionem *. in Eiechiel.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM AGGRAVATIO ANIMI SIT EFFECTUS TRISTITIAE VEL DOLORIS

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod praedictis * quod tristitia contingit ex aliquo malo - Qu. XXIII, art.
4; qu XXV, art.
.

aggravatio animi " non sit effectus tri- praesenti. Quod quidem, ex hoc ipso quod repu- 4;qu, XXXVI, art.
I.

stitiae. Dicit enim Apostolus, II ad Cor. gnat motui voluntatis, aggravat animum, inquan-
Vers. 11.
VII * Ecce hoc ipsum, contristari vos se-
: tum impedit ipsum ne fruatur eo quod vult. Et
cundutn Deum, quantam in vobis operatur sollici- si quidem non sit tanta vis mali contristantis ut
^ tudinem: sed defensionem, sed indignationem ^, etc. auferat spem evadendi licet animus aggravetur ,

Sed sollicitudo et indignatio ad quandam erectio- quantum ad hoc, quod in praesenti non potitur
nem animi pertinent, quae aggravationi opponitur. eo quod vult remanet tamen motus ad repellen-
;

Non ergo aggravatio est eflectus tristitiae. dum nocivum contristans. Si vero superexcrescat
2. Praeterea, tristitia delectationi opponitur. vis mali intantum ut spem evasionis excludat,
Sed eff^ectus delectationis est dilatatio : cui non tunc simpliciter impeditur etiam interior motus
opponitur aggravatio, sed constrictio. Ergo effe- animi angustiati, ut neque hac neque illac diver-
ctus tristitiae non debet poni aggravatio. tere valeat. Et quandoque etiam impeditur exte-
3. Praeterea, ad tristitiam pertinet absorbere rior motus corporis, ita quod remaneat homo stu-
ut patet per illud quod Apostolus dicit, II ad pidus in seipso.
Vers. 7.
Cor. II * Ne forte abundantiori tristitia absor-
: Ad primum ergo DiCENDUM quod illa erectio ani-
beatur qui est eiusmodi. Sed quod aggravatur, mi provenit ex tristitia quae est secundum Deum,
non absorbetur: quinimmo sub aliquo ponderoso propter spem adiunctam de remissione peccati.
deprimitur; quod autem absorbetur, intra ^ ab- Ad secundum dicendum quod, quantum ad mo-
sorbens includitur. Ergo aggravatio non debet tum appetitivum pertinet, ad idem refertur con-
poni eff"ectus tristitiae. strictio et aggravatio. Ex hoc enim quod aggra-
* Nemesius, de Sed contra est quod Gregorius Nyssenus * vatur animus, ut ad exteriora libere progredi non
Nat. Hom., cap.
XIX, ^."«b'.?^; et Damascenus * ponunt tristitiam aggravantem. possit, ad seipsum retrahitur, quasi in seipso con-
cap. XII
De Fide Orlli., Respondeo dicendum quod effectus ® passionum strictus.
lib. II, cap. XIV.
animae quandoque metaphorice nominantur, se- Ad tertium dicendum quod tristitia absorbere
cundum similitudinem sensibilium corporum: eo hominem dicitur, quando sic totaliter vis contri-
quod motus appetitus animalis sunt similes in- stantis mali afficit animam, ut omnem spem eva-
clinationibus appetitus naturalis. Et per hunc mo- sionis excludat. Et sic etiam eodem modo aggra-
dum fervor attribuitur amori dilatatio delecta- , vat et absorbet.Quaedam enim se consequuntur
tioni, et aggravatio tristitiae. Dicitur enim homo in hisquae metaphorice dicuntur, quae sibi re-
aggravari, ex eo quod aliquo ^ pondere impedi- pugnare videntur, si secundum proprietatem ac-
tur a proprio motu. Manifestum est autem ex cipiantur.

a) animi. - Om. codices et a. Y) intra.

- infra ABCDEGHIKLa.
p) sed dcfensionem, sed indignationem. - defensionem indignatio- 3) effectus. - affectus ACDHILpB et a.
nem ABCDGIKa, defensionem et indignationem EP'H, defensionem L. e) aliquo. - alieno G, et ita mox ante malo.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM TRISTITIA VEL DOLOR DEBILITET OMNEM OPERATIONEM
>D sic proceditur. Videtur quod
tertium piscentia facit ad intensionem operationis. Ergo
non impediat omnem operatio-
tristitia et tristitia.
'nem. Soilicitudo enim ex tristitia causa- 3. Praeterea, sicut quaedam operationes pro-
^tur, ut patet per auctoritatem Apostoli priae sunt gaudentium, ita etiam quaedam ope-
Art. praeccd. inductam Sed sollicitudo adiuvat ad bene ope-
*. rationes his qui tristantur *, sicut lugere. Sed
irg. I.

Vers. 15. randum unde Apostolus dicit, II ad Tim. 11 *

: unumquodque augetur ex sibi convenienti. Ergo
Sollicite cura teipsum exhibere operarium incon- aliquae operationes non impediuntur, sed melio-
fusibilem. Ergo tristitia non impedit operationem, rantur propter tristitiam.
Cap. IV, n. 6. •

sed magis adiuvat ad bene operandum. Sed contra est quod Philosophus dicit, in X s. xh. lect! «.

2. Praeterea, tristitia causat in multis concu- Ethic. *, quod delectatio perficit operationem, sed * ibid., cap. v,
*Cap. XIV, n.6. "».''
S.Th. lect. XIV piscentiam, ut dicitur in VII Ethic. * Sed concu- e contrario ^ tristitia impedit *.

a) tristantur. - contristantur Pa. P) sed e contrario. et c converso AL , sed e converso G , et e

converso PCKa.
 QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS IV 255
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum causa operationis humanae unde quando opera- :

. quandoque non ita aggravat vel ab-

est, tristitia tio est de qua aliquis contristatur necesse est ,

sorbet animum, ut omnem motum interiorem et quod actio debilitetur.

exteriorem excludat; sed aliqui motus quandoque Alio modo comparatur operatio ad tristitiam
ex ipsa tristitia causantur. Sic ergo operatio ad sicut ad principium et causam. Et sic necesse est
tristitiam dupliciter potest comparari. Uno modo, quod operatio talis ex tristitia augeatur: sicut
sicut ad id de quo est tristitia. Et sic tristitia quanto aliquis magis tristatur de re aliqua, tanto
quamlibet operationem impedit: nunquam enim magis conatur ad expellendam tristitiam dum- ,

illud quod cum tristitia facimus, ita bene facimus modo remaneat spes expellendi: alioquin nullus
sicut illud quod facimus cum delectatione vel , motus vel operatio ex tristitia causaretur.
sine tristitia. Cuius ratio est, quia voluntas est Et per hoc patet responsio ad obiecta.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM TRISTITIA MAGIS NOCEAT CORPORI QUAM ALIAE ANIMAE PASSIONES
Infra, qu. xli, art, i.

iD QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod similitudinem speciei. Si autem impediatur pro-
tristitia non inferat maxime corpori no- cessus huius motionis, repugnabit vitae secundum
'cumentum. Tristitia enim habet esse suam speciem.
(spirituale in anima. Sed ea quae habent Est autem attendendum in omnibus animae
tantum esse spirituale, non causant transmutatio- passionibus, quod transmutatio corporalis ", quae
nem corporalem sicut patet de intentionibus co-
: est in eis materialis, est conformis et proportionata
lorum quae sunt in aere, a quibus nuUum corpus motui appetitus, qui est formalis; sicut in omni-
coloratur. Ergo tristitia non facit aliquod corporale bus materia proportionatur formae. Illae ergo
nocumentum. animae passiones quae important motum appeti-
2. Praeterea, aliquod corporale nocu-
si facit tus ad prosequendum aliquid, non repugnant vitali
mentum, hoc non inquantum habet cor-
est nisi motioni secundum speciem, sed possunt repu-
poralem transmutationem adiunctam. Sed corpo- gnare secundum quantitatem ut amor, gaudium, :

ralis transmutatio invenitur in omnibus animae desiderium, et huiusmodi. Et ideo ista secundum
QU.XX11, art.i, passionibus, ut supra * dictum est. Ergo non ma- speciem suam iuvant naturam corporis, sed pro-
''

gis tristitia quam aliae animae passiones, corpori pter excessum possunt nocere. - Passiones au-
nocet. tem quae important motum appetitus cum fuga
•Cap. III, n. 7. 3. Praeterea, Philosophus VII Ethic. *,dicit, in vel retractione quadam, repugnant vitali motioni
S. 1111. lect. III.

quod irae et concupiscentiae qidbiisdam insanias non solum secundum quantitatem, sed etiam se-
faciunt: quod videtur esse maximum nocumen- cundum speciem motus, et ideo simpliciter no-
tum, cum ratio sit excellentissimum eorum quae cent: sicut timor et desperatio, et prae omnibus
sunt in homine. Desperatio etiam videtur esse tristitia, quae aggravat animum P ex malo prae-

magis nociva quam tristitia: cum sit causa tristi- senti, cuius est fortior impressio quam futuri.
tiae. Ergo tristitia non magis nocet corpori quam Ad primum ergo dicendum, quod, quia anima
aliae animae passiones. naturaliter movet corpus, spiritualis motus animae
• vers. 22. Sed contra est quod dicitur Prop. xvii * Ani- : naturaliter causa transmutationis corporalis.
est
mus gaudens aetatem floridam facit: spiritus tri- Nec est simile de spiritualibus intentionibus, quae
vers. 20. stis exsiccat ossa. Et Prov. xxv *: Sicut tinea ve- non habent naturaliter ordinem movendi alia cor-
stimento et vermis ligno ita tristitia viri nocet
, , pora-, quae non sunt nata moveri ab anima.
' vers. 19. cordi. Et Eccli. xxxviii * A tristitia festinat mors.
: Ad secundum dicendum quod aliae ^ passiones
Respondeo dicendum quod tristitia, inter omnes habent transmutationem corporalem conformem,
animae passiones, magis corpori nocet. Cuius ratio secundum suam speciem, motioni vitali: sed tri-
est, quia tristitia repugnat humanae vitae quan- stitia contrariam, ut supra * dictum est. In corpore.

tum ad speciem sui motus et non solum quan- ; Ad tertium dicendum quod ex leviori causa
tum ad mensuram seu quantitatem, sicut aliae impeditur usus rationis, quam corrumpatur vita:
animae passiones. Consistit enim humana vita in cum videamus multas aegritudines usum rationis
quadam motione, quae a corde in cetera mem- tollere, quae nondum adimunt vitam. Et tamen
bra diffunditur: quae quidem motio convenit na- timor et ira maxime nocumentum corporale af-
turae humanae secundum aliquam determinatam ferunt ex permixtione tristitiae, propter absentiam
mensuram. Si ergo ista motio procedat ultra men- eiusquod cupitur. Ipsa etiam tristitia quandoque
suram debitam, repugnabit humanae vitae secun- rationem aufert: sicut patet in his qui propter do-
dum quantitatis mensuram non autem secundum ; lorem ^ in melancholiam vel in maniam incidunt.

a) corporalis. - corporis P. f) aliae.

- illae BEKGHIpD.
p) animum. - prae ceteris addit E. 8) dolorem. - dolores codices et a.
256 QUAESTIO XXXVII, ARTICULUS IV

Commentaria Oardinalis Caietani

CiRCA quaestionem trigesimamseptimam nihil occurrit licet appetitus et corporis, motus corporis similis est motui
scribendum, nisi ut qui volunt videre naturas passio- animi, in hoc quod est se habere per modum prosecutionis
num, advertant ad regulam in quarto articulo traditam sci-
: vel fugae. Et si his attenderis, videbis non dari illas duas * Ou. xxm, art.
"'
licet quod, duplici existente motu in qualibet passione, sci- tristitias, quas superius * reprobavimus. ^' sqT""'"''
 QUAESTIO XXXVllI, ARTICULUS I 2^7

QUAESTIO TRIGESIMAOCTAVA
DE REMEDIIS TRISTITIAE SEU DOLORIS
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de remediis doloris Secundo: utrum mitigetur per fletum.
' Cf. qu. XXXV, seu tristitiae *.
Tertio : utrum per compassionem amicorum.
Introd.
Et circa hoc "
quaeruntur quinque.
Primo utrum dolor vel tristitia mitigetur per
:
Quarto : utrum per contemplationem veritatis.

quamlibet delectationem. Quinto: utrum per somnum et balnea.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM DOLOR VEL TRISTITIA MITIGETUR PER QUAMLIBET DELECTATIONEM
Supra, qu. xxxv, art. 4, ad 2; infra, art. 5; Part. III, qu. xlvi, art. 8, ad 2; II Cor., cap. vii, lect. 11.

ro PRIMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ex aliqua transmutatione innaturali: nam et ipsa
non quaelibet delectatio mitiget quem- tristitiafatigationem quandam, seu aegritudinem
'libet dolorem seu tristitiam. Non enim appetitivae virtutis importat. Sicut igitur quaeli-
^delectatio tristitiam mitigat, nisi inquan- bet quies corporis remedium aflfert contra quam-
tum contrariatur: medicinae
ei enim fiunt per con- libet fatigationem, ex quacumque causa innaturali
• Cap. ni, n. 4- - traria, ut dicitur in II Ethic. * Sed non quaelibet provenientem ita quaelibet delectatio remedium
;
S. Th. lect. in.
' Qu. XXXV, art. delectatio contrariatur cuilibet tristitiae, ut supra * afifert ad mitigandam quamlibet tristitiam, ex quo-
4-
dictum est. Ergo non quaelibet delectatio mitigat cumque procedat.
quamlibet tristitiam. Ad primum ergo dicendum quod, licet non omnis
2. Praeterea, illud quod causat tristitiam, non delectatio contrarietur omni tristitiae secundum
mitigat tristitiam. Sed aliquae delectationes cau- speciem, contrariatur tamen secundum genus, ut
' Cap. IV, n. sant tristitiam: quia ut dicitur in IX Ethic. *,
, supra * dictum est. Et ideo ex parte dispositio- * Qu. XXXV, art.
S. Th. lect. :
4-
malus tristatur quoniam delectatus est. Non ergo nis subiecti, quaelibet tristitia per quamlibet de-
omnis delectatio mitigat tristitiam. lectationem mitigari potest.
Cap. VII. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in IV Confess.*, Ad secundum dicendum quod delectationes ma-
quod ipse fugit de patria, in qua conversari so- lorum non causant tristitiam in praesenti, sed in
litus erat cum amico suo iam mortuo minus : futuro inquantum scilicet mali poenitent de malis
:

enim quaerebant eum P oculi eius, ubi videre non
solebant. Ex quo accipi potest quod illa in quibus
nobis amici mortui vel absentes communicave-
runt, efficiuntur nobis, de eorum morte vel ab-
sentia dolentibus, onerosa. Sed maxime commu-
nicaverunt nobis in delectationibus. Ergo ipsae
delectationes efficiuntur nobis dolentibus onero-
sae. Non ergo quaelibet delectatio mitigat quam-
libet tristitiam.
Sed contra est quod Philosophus
de quibus laetitiam habuerunt. Et huic tristitiae
subvenitur per contrarias delectationes.
Ad tertium dicendum quod, quando sunt duae
causae ad contrarios motus inclinantes, utraque
alteram impedit: et tamen illa finaliter vincit,
quae fortior est et diuturnijor. In eo autem qui
tristatur de his in quibus simul cum amico mor-
tuo vel absente delectari consuevit, duae causae
in contrarium moventes ^ inveniuntur. Nam mors
dicit, in VII vel absentia amici recogitata, inclinat ad dolorem :

'Cap. XIV, D
S. Th. lect.
Ethic. *, quod expellit delectatio tristitiam, et quae bonum autem praesens inclinat ad delectationem.
contraria, et quae contingetis, si sit fortis. Unde utrumque per alterum minuitur. Sed tamen,
• Qu. xxiii, Respondeo dicendum quod, sicut ex praedictis * quia fortius movet sensus praesentis quam me-
4; qu. XXXI,
i, ad 2. patet, delectatio est quaedam quies appetitus in moria praeteriti , et amor sui ipsius quam amor
bono convenienti ; tristitia autem est ex eo quod alterius diuturnius manet; inde est quod finaliter
repugnat appetitui. Unde sic se habet delectatio ad delectatio tristitiam expellit. Unde post pauca sub-
tristitiam in motibus appetitivis, sicut se habet "^
dit ibidem ^ Augustinus * quod pristinis generibus
Loc. cit., c«p.
in corporibus quies ad fatigationem, quae accidit delectationum cedebat dolor eius.

a) circa hoc. - Om. ABCEFHIL. f) Unde sic ... sicut. - Unde sicut .. . sic Pa,
P) enim quaerebant eum, - eum quaerebant Pa. - Eaedem pro vi- S) moventes. - inducentes Pa.
dere non, eum videre. e) ibidem. - idem P, om. IK.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 33

 258 QUAESTIO XXXVIII, ARTICULUS II, III

ARTICULUS SECUNDUS
UQ
UTRUM DOLOR VEL TRISTITIA MITIGETUR PER FLETUM
>D SECUNDUM PROCEDiTUR. Videtur quod
sic gemitus sunt quaedam operationes convenientes
fletus non mitiget tristitiam. Nullus enim tristato vel dolenti. Et ideo efficiuntur ei ^ dele-
'effectus diminuit suam causam. Sed fle- ctabiles. Cum igitur omnis delectatio aliqualiter
^tus, vel gemitus ", est effectus tristitiae. mitiget tristitiam vel dolorem, ut dictum est *, Art. praeced.

Ergo non minuit tristitiam. sequitur quod per planctum * et gemitum tristitia
2. Praeterea, sicut fletus vel gemitus est effe- mitigetur.
ctus tristitiae, ita risus est effectus laetitiae. Sed Ad primum ergo dicendum * quod ipsa habitudo • \'ide
Caiet.
Comment.
post. art.
risus non minuit laetitiam. Ergo fletus non mi- causae ad effectum contrariatur habitudini con- 5, num. I.

tigat tristitiam. tristantis ad contristatum nam omnis effectus est:

3. Praeterea, in fletu repraesentatur nobis ma- conveniens suae causae, et per consequens est ei
lum contristans. Sed imaginatio rei contristantis autem contrariatur contri-
delectabilis; contristans
auget tristitiam : sicutimaginatio rei delectantis stato.Et ideo effectus tristitiae habet contrariam
auget laetitiam. Ergo videtur quod fletus non habitudinem ^ ad contristatum, quam contristans
mitiget tristitiam. ad ipsum. Et propter hoc, mitigatur tristitia per
Sed contra est quod Augustinus dicit, in IV effectum tristitiae, ratione contrarietatis praedictae.
Cap. VII.
Confess. *, quod quando dolebat de morte amici, Ad secundum dicendum quod habitudo effectus
in solis gemitibus ^ et lacrymis erat ei aliqiiantula ad causam est similis habitudini delectantis ad
requies. delectatum quia utrobique convenientia inveni-
:

Respondeo dicendum quod Jacrymae et gemitus tur. Omne autem simile auget suum simile. Et
naturaliter mitigant tristitiam. Et hoc duplici ra- ideo per risum et alios effectus laetitiae augetur
tione. Primo quidem, quia omne nocivum inte- laetitia nisi forte per accidens
: propter ex- "•

rius clausum magis affligit, quia magis multipli- cessum.

catur intentio animae circa ipsum sed quando : Ad tertium dicendum quod imaginatio rei con-
ad exteriora diffunditur, tunc animae intentio ad tristantis, quantum est de se, nata est augere tri-
exteriora quodammodo disgregatur, et sic interior stitiam sed ex hoc ipso quod homo imaginatur
:

dolor minuitur. Et propter hoc, quando homines quod facit illud quod convenit sibi secundum
qui sunt in tristitiis, exterius suam tristitiam ma- talem statum, consurgit inde quaedam delectatio.
nifestant vel fletu aut gemitu, vel etiam verbo, Et eadem ratione, si alicui subrepat risus in statu
mitigatur tristitia. - Secundo, quia semper opera- in quo videtur sibi esse lugendum, ex hoc ipso
tio conveniens homini secundum dispositionem dolet, tanquam faciat id quod non
convenit, ut
in qua est, sibi est delectabilis. Fletus autem et TuUius dicit, in III de Tiiscul. Quaestionibus *. Cap. xxvii.

a) vel gemitus. - Om. codices. - Pro minuit, mitigat ABCDEFGHIL. 3) planctum. - jletum codices.
p) gemitibus. - gemitu codices. i) habitudinem. — magis addunt PF, quod E ponit ante habet.
f) ei.
- eis P. V) accidens. ~ minuatur addit F.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM DOLOR ET TRISTITIA MITIGENTUR PER COMPASSIONEM AMICORUM
In lob cap. ii, lect. n; cap. xvi, lect. i; Rom., cap. xii, lect. iii; IX Ethic, lect. xiii.

iD tertium sic proceditur. Videtur quod alterius doloris. Et sic, duplicato dolore, videtur
dolor amici compatientis non mitiget tristitia crescere.
*tristitiam. Contrariorum enim contrarii 3. Praeterea, omne malum amici est contri-
ijsunt effectus. Sed sicut Augustinus dicit, stans, sicut et makim proprium nam amicus est:

cap. IV. VIII Confess. Quando cum multis gaudetur,

*: in alter ipse *. Sed dolor est quoddam malum. Ergo • Cf. Arislot. E-
/A/c.lib.IX. cap.
singulis uberius est gaudium: quia fervere faciunt dolor amici condolentis auget tristitiam amico IV, n. 5 : cap. ix,
n. lo. - S. Th.
se, et inflammantur ex alterutro. Ergo, pari ra- cui condoletur. lect. IV, XI.

« tione ", quando multi simul tristantur, videtur Sed contra est quod Philosophus dicit, in IX
quod maior tristitia.
sit Ethic. *, quod in tristitiis amicus condolens con- • Cap.xi,n.j,3.-
S.Th. lect.xiii.
2. Praeterea, hoc requirit amicitia, ut amoris solatur.
vicem quis rependat, ut Augustinus dicit, IV Con- Respondeo dicendum quod amicus naturaliter
' cap. K. fess. * Sed amicus condolens dolet de dolore condolens in tristitiis, est consolativus. Cuius du-
amici dolentis. Ergo ipse dolor amici condolen- plicem rationem tangit Philosophus in IX Ethic. * Ibid. n. 2.

tis est causa amico prius dolenti de proprio malo, Quarum prima est quia, cum ad tristitiam per-
a) ratione. - videtur quod addunt ABCDEFGHIL. Pro videtur quod, quod ABCDEHILsG, videtur pG, om. F.
 QUAESTIO XXXVIII, ARTICULUS IV, V 2^9
tineat aggravare, habet rationem cuiusdam one- mitiget tristitiam, sicut supra * dictum est, sequitur Art.

ris, a quo aliquis aggravatus alleviari conatur.
Cum ergo aliquis videt de sua tristitia alios con-
tristatos, fit ei quasi quaedam imaginatio quod
iilud onus alii cum ipso ferant, quasi conantes ad
ipsum ab onere alleviandum, et ideo levius fert
tristitiae onus sicut etiam in portandis oneribus
: Ad secundum dicendum quod ipse dolor amici
corporalibus contingit. - Secunda ratio, et melior,
est quia per hoc quod amici
percipit se ab eis amari ; quod est delectabile, ut
Qu. XXXII, art.
supra * dictum est. Unde, cum omnis delectatio
quod amicus condolens tristitiam mitiget.
Ad primum ergo dicendum quod in utroque ami-
citia manifestatur, scilicet et quod congaudet gau-
denti, et quod condolet dolenti P. Et ideo utrum-
que ratione causae redditur delectabile.
secundum se contristaret. Sed consideratio causae
contristantur ei, eius, quae est amor, magis delectat.
Et per hoc patet responsio ad tertium.

[i) doleiiti. - condolenti ABCDGHII..

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM PER CONTEMPLATIONEM VERITATIS, DOLOR ET TRISTITIA MITIGENTUR
D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod pientiae. Et ideo homines ex contemplatione di-
contemplatio veritatis non mitiget dolo- vina et futurae beatitudinis, in tribulationibus gau-
Vers i8. rem. Dicitur enim Eccle. i *: Qui addit dent; secundum illud lacobi i *: Omne gaudium Vers. 2.

^scientiam, addit et dolorem. Sed scien- existimate , fratres mei , cum in tentationes va-
contemplationem veritatis pertinet. Non rias incideritis. Et quod est amplius, etiam inter
ergo contemplatio veritatis mitigat dolorem. corporis cruciatus huiusmodi gaudium invenitur:
2. Praeterea, contemplatio veritatis ad intelle- sicut Tiburtius martyr, cum nudatis plantis super
ctum speculativum pertinet. Sed intellectus spe- ardentes primas incederet , dixit: Videtur mihi
' Cap. XI, n. 4. - culativus non movet, ut dicitur in III de Anima *. quod super roseos flores incedam, in nomine lesu
S. Th. lect. XVI.
Cum igitur gaudium et dolor sint quidam motus Christi *. Vide Breviar.
Ord. Praed., die
animi, videtur quod contemplatio veritatis nihil Ad primum ergo dicendum quod qui addit scien- mem.s^fbdrttu
faciat ad mitigationem doloris. tiam, addit dolorem, vel propter difficultatem et
3. Praeterea, remedium aegritudinis apponen- defectum inveniendae veritatis : vel propter hoc,
dum est ubi est aegritudo. Sed contemplatio ve- quod per scientiam homo cognoscit multa quae
ritatis est in intellectu. Non ergo mitigat dolorem voluntati contrariantur. Et sic ex parte rerum co-
corporalem, qui est in sensu. gnitarum, scientia dolorem causat: ex parte autem
Sed contra est quod Augustinus dicit, in I So- contemplationis veritatis, delectationem.
Cap. XII. liloq. * :Videbatur mihi, si se ille mentibus nostris Ad SECUNDUM DICENDUM * quod intellectUS SpeCU-
. . .
*Vide Comment.
Caiet. post. art.
,

veritatis fulgor aperiret, aut non me sensurum lativus non movet animum ex parte rei specu- 5, num. n.

fuisse illum dolorem, aut certe pro nihilo tolera- latae movet tamen animum ex parte ipsius spe-
:

culationis ", quae est quoddam bonum hominis, "

turum.
Qu. III, art. 5. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum et naturaliter delectabilis.
est, in contemplatione veritatis maxima delectatio Ad tertium dicendum quod in viribus animae fit
consistit. Omnis autem delectatio dolorem miti- redundantia a superiori ad inferius ^. Et secun- ?
Art. gat, ut supra * dictum Et ideo contemplatio
est. dum hoc, delectatio contemplationis, quae est in
veritatis mitigat tristitiam vel dolorem et tanto : superiori parte, redundat ad mitigandum etiam
magis, quanto perfectius aliquis est amator sa- dolorem qui est in sensu.

a) speculationis. - contemplationis Pa. ^) a superiori ad inferius. - ab inferiori ad superius ABCDEFG

HILa; et e converso addit sH.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM DOLOR ET TRISTITIA MITIGENTUR PER SOMNUM ET BALNEA
»D QUiNTUM PROCEDiTUR. Videtur quod
sic quae causa mitigationis tristitiae ut dictum
est ,

somnus balneum non mitigent tristi-

et est *, Non
ergo per huiusmodi tristitia mitigatur. Art. praeced.

'tiam. Tristitia enim in anima consistit. 3. Praeterea, tristitia et dolor, secundum quod
|Sed somnus et balneum ad corpus per- pertinent ad corpus, in quadam transmutatione
tment. Non ergo aliquid faciunt ad mitigationem cordis consistunt. Sed huiusmodi remedia magis
tristitiae. videntur pertinere ad exteriores sensus et mem-
2. Praeterea, idem effectus non videtur cau- bra, quam ad interiorem cordis dispositionem.
sariex contrariis causis. Sed huiusmodi, cum sint Non ergo per huiusmodi tristitia mitigatur.
corporalia , repugnant contemplationi veritatis , Sed contra est quod Augustinus dicit, IX Con-
 ,

260 QUAESTIO XXXVIII, ARTICULUS V

Cap. XII.
fess. *: Audieram balnei nomen inde dictiim, quod facit, ut supra * dictum est. Unde, cum omnis de- ' Q"- ««. 3«-

anxietatem pellat ex animo. Et infra: Dormivi lectatio tristitiam mitiget, per huiusmodi remedia
et evigilavi, et non parva ex parte mitigatum in- corporalia tristitia mitigatur.
veni dolorem meum. Et inducit quod in hymno Ad primum ergo dicendum quod ipsa debita cor-
• Deus creator Ambrosii * dicitur, quod qides artus solutos reddit poris dispositio, inquantum sentitur, delectationem
laboris usui, mentesque fessas allevat, luctusque causat, et per consequens tristitiam mitigat.
solvit anxios. Ad secundum dicendum quod delectationum una
'Qu. XXXVII, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra *
dictum aliam impedit, ut supra * dictum est: et tamen * Qu. xxxi, art.
*
est, tristitia secundum suam speciem repugnat omnis delectatio tristitiam mitigat. Unde non est
vitali motioni corporis. Et ideo illa quae refor- inconveniens quod ex causis se invicem impe-
mant naturam corporalem in debitum statum vi- dientibus tristitia mitigetur.
talis motionis, repugnant tristitiae, et ipsam miti- Ad tertium dicendum quod omnis bona dispo-
gant. - Per hoc etiam quod huiusmodi remediis sitio quodammodo ad cor, sicut
corporis redundat
reducitur natura ad debitum statum, causatur ex ad principium et finem corporalium motionum, * ai. deAnima-

his delectatio hoc enim est quod delectationem

: ut dicitur in libro de Causa Motus Animalium *. "p. xi.

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione trigesimaoctava duo tantum occurrunt no-
IN
tanda. Primum est in secundo articulo, in responsionibus
ad primum et tertium, quod in flente sunt tria: ipse tristatus,
obiectum contristans, et effectus tristitiae, puta flere. Et sunt
duae contrariae iiabitudines inter tristatum et contristans, et
inter tristatum et effectum : nam inter illa est habitudo dis-
convenientiae, inter ista convenientiae. Et propterea effectus
puta fletus, habens in se utrumque, quia et est effectus
ipse,
consonus tristi, et praesentat obiectum contristans ut cau-
sam; licet ratione obiecti tristitiam augeat, propter quod
riorem. Sunt enim in contemplatione duo: obiectum, et con-
templatio eius. Et ex supradictis * patet quod contemplatio * Qu. XXXI, art.
I; qu. XXXIV, art.
habet se ut constitutio intellectus in obiectum connaturale. 3 qu. XXXV,
; art.
5, ad 3.
Et propterea, licet contemplans triangulum habere tres an-
gulos, ex parte rei contemplatae nihil dicat unde appetitus
moveatur; quia tamen ipsa contemplatio coniungit conna-
turali bono intellectus, quod est verum, ex hac parte habet
unde moveat appetitum, sicut quaelibet alia constitutio in
connaturale bonum. Et inde est quod in quocumque ge-
nere quis apprehendat se cognoscere delectatur magis et
,

et fletuscontinuatur; ratione tamen sui, delectat et tristi- minus secundum quod affectus est scientiae. Et hac do-
,

tiam minuit. Et quia res magis ratione sui quam alterius ctrina utere superius *, cum de delectatione contemplationis Qu. XXXV, art.

iudicatur ideo simpliciter conceditur quod fletus mitigat

, disputas.
tristitiam. Quomodo autem appetitus inferior post moveatur, pla-
II. Secundum ad secundum quo-
est in articulo quarto, : num est ex littera quod ex redundatia fit, ut in respon-
modo intellectus speculativus movet appetitum, etiam infe- sione ad tertium dicitur.
 , ,

QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS I 261

QUAESTIO TRIGESIMANONA
DE BONITATE ET MALITIA TRISTITIAE SEU DOLORIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de bonitate et ma- Secundo utrum possit esse bonum honestum.
:

Introd.
litia doloris vel tristitiae *. Tertio utrum possit esse bonum utile.
:

Et circa hoc quaeruntur quatuor. Quarto utrum dolor corporis sit summum
:

Primo utrum omnis tristitia sit malum.

: malum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OMNIS TRISTITIA SIT MALA
III Sent., dist. xv, qu. 11, art. 2, qu' i, ad 3; IV, dist. xi.ix, qu. iii, art. 4, qu' 2.

iD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ex suppositione alterius sicut verecundia dicitur :

omnis tristitia sit mala. Dicit enim Gre- esse bonum, ex suppositione alicuius turpis com-
* Nemesius, de 'gorius Omnis tristitia tna-
Nyssenus *: missi, ut dicitur in IV Ethic. * Sic igitur, supposito •Cap. IX, n. 7. -
Nat. Hom., cap. S. Th. lect. XTii.
xix, ai. lib. IV,
cap. XII.
\lum est, sui ipsiiis natura. Sed quod na- aliquo contristabili vel doloroso, ad bonitatem
turaliter est malum, semper et ubique est malum. pertinet quod aliquis de malo praesenti tristetur
Ergo omnis tristitia est mala. vel doleat. Quod enim non tristaretur vel non
2. Praeterea, illud quod omnes fugiunt, etiam doleret, non posset esse nisi quia vel non senti-
virtuosi, est malum. Sed tristitiam omnes fugiunt, ret, vel quia non reputaret sibi repugnans: et
Cap. ju, n. 4. -
etiam virtuosi : quia, ut dicitur in VII Ethic. * utrumque istorum est malum manifeste. Et ideo
S. Th. lect. XI.

etsi prudens non intendat delectari, tamen intendit ad bonitatem pertinet ut, supposita praesentia
non tristari. Ergo tristitia est malum. mali sequatur tristitia vel dolor. Et hoc est quod
,

3. Praeterea, sicut malum corporale est obie- Augustinus dicit, VIII super Gen. ad litt. *: Adhuc Cap. xiT.

ctum et causa doloris corporaiis, ita malum spi- est bonum quod dolet amissum bonum: nam nisi
rituale est obiectum et causa tristitiae spiritualis. aliquod bonum remansisset in natura, nullius boni
Sed omnis dolor corporalis est malum corporis. amissi dolor esset in poena. - Sed quia sermones
Ergo omnis tristitia spiritualis est malum animae. morales sunt in singularibus, quorum sunt opera-
Sed contra, tristitia de malo contrariatur de- tiones illud quod est ex suppositione bonum
,

lectationi de malo. Sed delectatio de malo est debet bonum iudicari: sicut quod est ex suppo-
mala: unde in detestationem quorundam dicitur sitione voluntarium, iudicatur voluntarium, ut di-
Prop. II *, quod laetantur cum malefecerint. Ergo citur in III Ethic. *, et supra ** habitum est.
* Vers. 14. Cap. n. 10. - * I,

S. Th. lect. 11.

tristitia de malo est bona. Ad primum ergo dicendum quod Gregorius Nys- " Qu. VI, art. 6.

Respondeo dicendum quod aliquid esse bonum senus loquitur de tristitia ex parte mali tristantis:
vel malum, potest dici dupliciter. Uno modo, sim- non autem ex parte sentientis et repudiantis ma-
pliciter et secundum se. Et sic omnis tristitia est lum. - Et ex hac etiam parte. omnes fugiunt tri-
quoddam malum: hoc enim ipsum quod est ap- stitiam, inquantum fugiunt malum: sed sensum
petitum hominis anxiari de malo praesenti, ratio- et refutationem mali non fugiunt. - Et sic etiam
nem mali habet impeditur enim per hoc quies
; dicendum est de dolore corporali: nam sensus et
appetitus in bono. recusatio mali corporalis attestatur naturae bonae.
Alio modo dicitur aliquid bonum vel malum. Unde patet responsio ad secundum et tertium.

Commeiitaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis trigesimaenonae, dubium oc- pliciter considerari: primo, ex parte contristantis secundo, ;

IN
currit de qua bonitate vel malitia sit praesens quaestio. ex parte sentientis et repudiantis ipsum malum contristans.
Si de naturali sit, inepte in fine corporis articuli dicitur, Sed Appetere triTstitiam ex parte contristantis, est appetere ipsum
quia sermones morales : ad moralem enim moralis malitia contristans ut sic appetere autem tristitiam ex parte sen-
:

spectat. - Si de morali, falsa videtur doctrina. Tum quia, si tientis et repudiantis malum, est appetere sensationem seu
tristitia esset simpliciter mala moraliter, nulla posset ratione cognitionem et refutationem mali. Clare autem patet quod
fieri bona moraliter cuius oppositum in secundo et ter-
: primo modo tristitia non est appetibilis : quoniam contri-
tio articulo habetur. Tum quia ratio inducta in littera, in- stans, ut sic, mali rationem habet. Secundo vero modo, tri-
efficax est ad hoc: nam recta ratio habet quod appetitus stitia est appetibilis ex suppositione: supposito enim quod

quandoque privetur quiete in bono, et anxietur de praesenti contristans adsit bonum est cognoscere et refutare illud.
,

malo; ut patet in voluntarium assumentibus luctum pro- Et quia tristitia includit haec omnia simul, ideo non habet
pter Deum. locum in Deo nec in beatis. Et inter habentes, nullus ap-
II. Ad hoc dicitur quod hic est sermo de bonitate et petit tristitiam quoad omnia ad illam requisita, quia nullus
' Cf. qu. XXIV j malitia morali, sicut in superioribus tractatibus *. Ad cuius appetit praesentiam contristantis: quamvis multi appetant
XXXIV.
evidentiam, scito primo, ex littera, quod tristitia potest du- tristari, supposita praesentia contristantis, absentiae boni
 ,

262 QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS II

amati, vel offensae divinae, etc. Quia igitur tristitia secun- idest soUtarie,mala malitia morali quia si appeteretur et
:

dum non est appetibilis, consequens est ut non sit

se tota haberetur sola, mala moraliter esset, ut patet ex dictis. Et
* Cf. Aristot. £- dc genere bonorum: cum bonum sit qiiod omnia appetunt*. tamen si appetatur et habeatur, supposito malo, etc; bona
n.'it's.Tii.'iect.'i- Verum ad morale bonum descendendo, scito secundo, moraliter esse potest, ut in secundo et tertio articulo patet.

«'r^^fect'
"'"'"' ^^ s. Thoma in Quodlib. *, quod actus humani quadrifa- III. Ad primum igitur in oppositum "*
dicitur quod ae- ' Cf. num. i.

•"Qaorf/. ix,'qu. riam dicuntur, quoad bonitatem et malitiam: quidam sunt quivocatur de ly per se, ut opponitur ad per accidens, et
VII, art. 2.
pgj. gg jxidXi , ut mentiri ;
quidam per se boni ut colere
, ut opponitur ad cum alio. Quod enim est moraliter ma-
Deum; quidam indifferentes, ut levare festucam de terra; lum per se, idest contra per accidens, habet malitiam in ali-
quidam solitarie sumpti sonantes malum, qui tamen pos- quo modo dicendi per se et consequenter nunquam perdit
:

sunt ex adventitiis honestari ut sint boni, ut occidere ho- illam. Quod autem est malum moraliter per se, idest non
~ minem. Hoc enim solitarie sumptum, importat aliquid in- cum alio, habet sohtarie malitiam, quam ex coniunctione'
consonans rationi, violenta enim privatio vitae humanae cum alio perdit. Et hoc modo tristitia dicitur secundum
rationi dissonat: sed si addatur propter maius bonum, ab se mala moraliter.
habente auctoritatem, etc, efficitur consonans rationi. Nec Ad secundum dicitur quod ratio illa non concludit tri-
propterea actus malus moraliter fit bonus morahter: sed stitiam esse per se malam moraliter, ut dictum est: nec ad
actus qui, sisecundum se, idest solitarie, fieret, esset malus hoc atfertur ab Auctore. Sed concludit quod tristitia est
moraliter, quando fit circumdatus honestis conditionibus mala moraliter, si solitarie sumatur quia importat aliquid, :

est bonus moraliter. In hoc quarto genere locatam inteUigito solitarie sumptum
dissonans rationi
, , scilicet privationera
tristitiam. Quae in littera dicitur simpliciter et secundum se, boni, inquietudineraque appetitus.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM TRISTITIA POSSIT ESSE BONUM HONESTUM
Infra, qu. lix, art 3; Part. III, qu. xv, art. 6, ad 2, 3; qa. xlvi, art. 6, ad 2.

»D sic PROCEDiTUR. "Videtur quod

SECUNDUM nem mali. Quae quidem duo in dolore corporali,
non habeat rationem boni ho-
tristitia attestantur bonitati naturae, ex qua provenit quod
*nesti. Quod enim ad inferos deducit, sensus sentit et natura refugit laesivum quod
,
,

^contrariatur honesto. Sed sicut dicit Au- causat dolorem. In interiori vero tristitia, cognitio
• cap. xxxiii. gustinus, XII super Gen. ad litt. *, lacob hoc ti- mali quandoque quidem est per rectum iudicium
muisse videtur, ne nimia tristitia sic perturbaretur, rationis; et recusatio mali est per voluntatem bene
ut non ad requiem beatorum iret, sed ad inferos dispositam detestantem malum. Omne autem bo-
peccatorum. Ergo tristitia non habet rationem boni num honestum ex his duobus procedit, scilicet
honesti. ex rectitudine rationis et voluntatis. Unde mani-
2. Praeterea, bonum honestum habet rationem festum est quod tristitia potest habere rationem
laudabilis et meritorii. Sed
diminuit ratio- tristitia boni honesti.
nem laudis et meriti: dicit enim Apostolus, II ad Ad primum ergo dicendum quod omnes pas-
•
vers. 7. Cor. IX*: Unusquisque prout destinavit in corde siones animae regulari debent secundum regu-
suo, non ex tristitia aut ex necessitate. Ergo tri- lam rationis,quae est radix boni honesti. Quam
stitia non est bonum honestum. transcendit immoderata tristitia, de qua loqui-
Praeterea, sicut Augustinus dicit, XI^V de
3. tur Augustinus. Et ideo recedit a ratione boni
' cap. XV. - cf. Civ. Dei *, tristitia est de his quae, nobis nolen- honesti P.
etiam. cap. vi.
a
., 01.
'

ttbus, accidunt ". Sed non velle ea quae praesentia-

ti
Ad secundum dicendum quod, sicut tristitia de
liter fiunt, est habere voluntatem repugnantem malo procedit ex voluntate et ratione recta, quae
ordinationi divinae, cuius providentiae subiacent detestatur malum; ita tristitia de bono procedit
omnia quae aguntur. Ergo, cum conformitas hu- ex ratione et voluntate perversa, quae detestatur
manae voluntatis ad divinam pertineat ad recti- bonum. Et ideo talis tristitia impedit laudem vel
•Qu.xix, art.g. tudincm voluutatis, ut supra * dictum est; videtur meritum boni honesti: sicut cum quis facit cum
quod tristitia contrarietur rectitudini voluntatis, tristitia eleemosynam.
Et non habet rationem honesti.
sic Adtertium dicendum quod aliqua praesentiali-
Sed contra, omne quod meretur praemium ter eveniunt quae non fiunt Deo volente
,
sed ,

vitae aeternae, habet rationem honesti. Sed tri- Deo permittente, sicut peccata. Unde voluntas
stitia est huiusmodi: ut patet per id quod dicitur repugnans peccato existenti vel in se vel in alio,
•vers. 5. Matth. V *: Beati qui lugent, quoniam ipsi conso- non discordat a voluntate Dei. - Mala vero poena-
labuntur. Ergo tristitia est bonum honestum. lia praesentialiter contingunt, etiam Deo volente.
Respondeo dicendum quod, secundum illam ra- Non tamen exigitur ad rectitudinem voluntatis,
tionem qua tristitia est bonum, potest esse bo- quod ea secundum se homo velit sed solum :

• Art. praeced. num honestum. Dictum est enim * quod tristitia quod non contranitatur ordini divinae iustitiae *, * d. 492
Qu. XIX, art.
est bonum secundum cognitionem et recusatio- ut supra * dictum est.

o) accidunt. - acciderunt ABCDEFGHL, P) boni. - Om. PCDGa.

 :

QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS III, IV 263

ARTICULUS TERTIUS
-ilB }?' UTRUM TRISTITIA POSSIT ESSE BONUM UTILE
Part. III, qu. xLvi, art. 6, ad 2.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod tristati estis , sed quia contristati estis ad poeni-
non possit esse bonum utile.
tristitia tentiam. - Alio modo
fugiendum, nonest aliquid
' Vers. 25.
Dicitur enim Eccli. xxx *: Multos oc- quia sit secundum se malum, sed quia est occa,-
cidit tristitia, et non est utilitas in illa. sio mali; dum vel homo nimis inhaeret ei per
2. Praeterea, electio est de eo quod est utile amorem, vel etiam ex hoc P praecipitatur in ali-
ad finem aliquem. Sed tristitia non est eligibilis quod malum, sicut patet in bonis temporalibus,
quinimmo idem sine tristitia, quam cum tristitia, Et secundum hoc, tristitia de bonis temporalibus
• cap. II, n. 16. est magis eligendum ut dicitur in III Topic. *
, potest esse utilis : sicut dicitur Eccle. vii * : Me- Vers.

Ergo tristitia non est bonum utile. lius est ire ad domum luctus quam ad domum
3. Praeterea, omnis res est propter suam ope- conmpii: in illa enim finis cunctorum admonetur
* Cap.in, n •- rationem, ut dicitur in II de Coelo *. Sed tristitia
^
hominum.
S. Th. lect. V.
•

S.Th.
Cap. V, n. 5--
lect.
impedit operationem, ut dicitur in ^ Ethic.*E.rgo Ideo autem tristitia in omni fugiendo est utilis,

non habet rationem boni utilis.

tristitia quia geminatur fugiendi causa. Nam ipsum ma-
Sed contra, sapiens non quaerit nisi utilia. Sed lum secundum se fugiendum est: ipsam autem
- Vers. 5. sicut dicitur Eccle. vii *, cor sapientum ubi tri- tristitiam secundum se omnes fugiunt, sicut etiam
stitia, et cor stultorum ubi laetitia. Ergo tristitia bonum omnes appetunt, et delectationem de bono.
est utilis. Sicut ergo delectatio de bono facit ut bonum avi-
Respondeo dicendum quod ex malo praesenti in- dius quaeratur, ita tristitia de malo facit ut malum
surgit duplex appetitivus motus. Unus quidem est vehementius fugiatur.
quo " appetitus contrariatur malo praesenti. Et Ad primum ergo dicendum quod auctoritas illa
ex ista parte tristitia non habet utilitatem quia id : de immoderata tristitia, quae animum
intelligitur
quod est praesens, non potest non esse praesens. absorbet. Huiusmodi enim tristitia immobilitat
Secundus motus consurgit in appetitu ad fu- animum, et impedit fugam mali, ut supra * di- Qu. ZXXTII
art. 2.
,

giendum vel repellendum malum contristans. Et ctum est.

quantum ad hoc, tristitia habet utilitatem, si sit Ad secundum dicendum quod, sicut quodlibet eli-
de aliquo quod est fugiendum. Est enim aliquid gibile minus eligibile propter tristitiam, ita quod-
fit

fugiendum dupliciter. Uno modo, propter seipsum,
ex contrarietate quam habet ad bonum sicut pec-
catum. Et ideo tristitia de peccato utilis est ad
hoc quod homo fugiat peccatum: sicut Aposto-
Vers. g. lus dicit, II ad Cor. vii *: Gaudeo, non quia con-
libet fugiendum redditur magis fugiendum propter
; tristitiam. Et quantum ad hoc, tristitia est utilis.
Ad tertium dicendum quod tristitia de opera-
tione aliqua, impedit operationem : sed tristitia de
cessatione operationis, facit avidius operari.

o) quidem est qiio. - quidem quo ABCDGHIL, quidem EE, quo K. |

fl) ex hoc. ~ ex hoc quod Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM DOLOR CORPORIS SIT SUMMUM MALUM
>D quartu.m sic proceditur. Videtur quod 3.Praeterea, Augustinus sic argumentatur in
tristitia sit summum malum. Optimo I Soliloq. * Ex duabus partibus compositi sumus, •
cap. xn.

*enim opponitur pessimum, ut dicitur in ex anima scilicet et corpore , quarum pars dete-
• Cap. X, n. 2. -
^VIII Ethic. * Sed quaedam delectatio est rior corpus est. Summum autem bonum est me-
S. Th. lect. X.
optimum, quae scilicet pertinet ad felicitatem. lioris partis optimum : summum autem malum,
Ergo aliqua tristitia est summum malum. pessimum Est autem optimum in animo
deterioris.
Praeterea, beatitudo est summum bonum
2. sapientia : in corpore pessimum dolor. Summum
hominis: quia est ultimus hominis " finis. Sed igitur bonum hominis est sapere: summum ma-
beatitudo consistit in hoc quod homo habeat quid- lum dolere.
* Qu. art. 4,
III,
quid velit, et nihil mali velit, ut supra * dictum Sed contra, culpa est magis malum quam
arg. 5; qu. V, art.
8, arg. 3. - Cf. est. Ergo summum bonum hominis est impletio poena, ut in Primo * habitum est. Sed tristitia • qu. xLvm, art.
Aug. loc. ibi cit. 6.
voluntatis ipsius. Sed tristitia consistit in hoc quod seu dolor pertinet ad poenam peccati; sicut frui
accidit aliquid contra voluntatem; ut patet per rebus mutabilibus est malum culpae. Dicit enim
Cap. VI, xr. Augustinum, XIV de Civ. Dei *. Ergo tristitia est Augustinus, in libro de Vera Religione * Quis est : • cap. xn.

summum malum hominis. dolor qui dicitur animi, nisi carere mutabilibus

a) hominis. - Om. codices.

 ,

264 QUAESTIO XXXIX, ARTICULUS IV

rebus qiiibus fruebatur, aut frui se posse spera- voluntatis approbantis bonum et recusantis ma-
verat? Et hoc est totum quod dicitur malum lum. Et sic patet quod in dolore vel tristitia est
idest peccatum, et poena peccati. Ergo tristitia seu aliquod bonum, per cuius privationem potest fieri
dolor non est summum malum hominis. deterius. Sed non omni delectatione est ali-
in
Respondeo dicendum quod impossibile est ali- quod malum, per remotionem possit fieri
cuius
quam tristitiam seu dolorem esse summum ho- melius. Unde delectatio aliqua potest esse ? sum-
D. 53'- minis malum *. Omnis enim tristitia seu dolor mum hominis bonum *, eo modo quo supra ** Qu. XXXIV,
aut est de hoc quod est vere malum aut est de : dictum est: tristitia autem non potest esse sum- art. 3.

aliquo apparenti malo quod est vere bonum.

,
mum hominis malum *. * D. 1003, 1028.

i)olor autem seu tristitia quae est de vere malo, Ad secundum dicendum quod hoc ipsum quod
non potest esse summum malum: est enim ali- est voluntatem repugnare malo, est quoddam bo-
quid eo peius, scilicet vel non iudicare esse ma- num. Et propter hoc, tristitia vel dolor non po-
lum illud quod vere est maliim, vel etiam non test esse summum malum quia habet aliquam
:

refutare autem vel dolor qui est

illud. Tristitia permixtionem boni.
de apparenti malo, quod est vere bonum non , Ad tertium dicendum quod peius est quod nocet
potest esse summum malum,
quia peius esset meliori, quam quod nocet peiori. Malum autem
omnino alienari a vero bono. Unde impossibile dicitur quia nocet, ut dicit Augustinus in Enchirid. * * Cap. XII. - Cf.
de Morib. Eccl.
est quod aliqua tristitia vel dolor sit summum Unde maius malum est quod
^ est malum animae, cailuerkel^p-
' rtb.Mamch.jhb.
quam quodj est malum corporis. Unde non
.
,
hominis malum. est u, cap. m.

Ad primum ergo dicendum quod duo bona sunt efficax ratio, quam Augustinus inducit non ex
communia et delectationi et tristitiae scilicet iudi- : sensu suo, sed ex sensu alterius *. " comeui ceisi

dicium verum de bono et malo et ordo debitus ;

P) esse. - fieri ABCEFGHIKLpD ; et ita mox FI.

Oommentaria Oardinalis Oaietani

OMissis secundo et tertio articulis eiusdem quaestionis Si vero intelligitur indefinite, tunc processus litterae ad
trigesimaenonae, in quarto articulo, in responsione ad inferendam universalem, scilicet quod in omni tristitia est
primum, adverte quod dupliciter intelligi potest quod illa aliquod bonum, per cuius remotionem potest fieri deterius,
duo bona, scilicet veritas iudicii et rectitudo ordinis, sint interpretandus est secundum locum a maiori. Maiores enim
communia delectationi et tristitiae: scilicet universaliter, vel tristitiae et delectationes sunt quae ex vere coniunctis malis
indefinite. Si intelligitur universaliter, glossandum est: dedu- aut bonis, et vere apprehensis, consurgunt, quam quae ex
ctis impedimentis. Cum enim malum ex particularibus defe- apparentibus consurgunt: apparentia enim imitatur verita-
ctibus contingat, et falsum sit malum intellectus, et indebitus tem. Quasi diceret quod, quia maximis tristitiis et delecta-
ordo malum ex defectu aliquo necesse est ac-
voluntatis ; tionibus communia sunt haec duo bona, consequens est
cidere et in intellectu falsum iudicium de bono aut malo, et ut omni tristitia possit esse deterius, per privationem ali-
in voluntate indebitus appetendi ordo. cuius illorum duorum bonorum.
 ,

QUAESTIO XL, ARTICULUS I 265

QUAESTIO QUADRAGESIMA
DE PASSIONIBUS IRASCIBILIS. ET PRIMO, DE SPE ET DESPERATIONE
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

CONSEQUENTER considerandum est de passio- Tertio: utrum spes sit in brutis animalibus.
* Cf. qu. XXVI, nibus irascibilis *: et primo, de spe et de- Quarto : utrum spei contrarietur desperatio.
Introd.
* Qu. XLI.
speratione; secundo, de timore et audacia *; ter-
" Qu. XLVI. tio, de ira *. Quinto : utrum causa spei sit experientia.

Circa primum quaeruntur octo. Sexto: utrum in iuvenibus et ebriosis spes

Primo : utrum spes sit idem quod desiderium abundet.
vel cupiditas.
Septimo: de ordine spei ad amorem.
Secundo: utrum spes sit in vi apprehensiva,
vel in vi appetitiva. Octavo : utrum spes conferat ad operationem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM SPES SIT IDEM QUOD DESIDERIUM VEL CUPIDITAS
Supra, qu. xxv, art. i; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3; qu. ii, art. 3, qu' 2; De Virtut., qu. iv, art. i;
Compend. Theol., part. II, cap. vn.

iD sic PROCEDiTUR. Videtur quod

PRiMUM tim sua potestate ut habeat. Et per hoc dif-
est in
spes idem quod desiderium sive cu-
sit fert spes a desiderio vel cupiditate, quae est de
'piditas. Spes enim ponitur una quatuor bono futuro absolute: unde pertinet ad concupisci-
•Cf.qu. XXV, art. iprincipalium passionum *. Sed Augusti- bilem, spes autem ad irascibilem. - Quarto, quod
4-
nus , enumerans quatuor principales passiones illud arduum possibile adipisci non enim ali-
sit :

ponit cupiditatem loco spei, ut patet in XIV de quis sperat id quod omnino adipisci non potest.
"Cap. iii,viisqq. Civ. Dei *. Ergo spes est idem quod cupiditas Et secundum hoc differt spes a desperatione.
sive desiderium. Sic ergo patet quod spes differt a desiderio, si-
2. Praeterea passiones differunt secundum
,
cut passiones irascibilis a passionibus
differunt
obiecta. Sed idem est obiectum spei, et cupidi- Et propter hoc, spes praesuppo-
concupiscibilis.
tatis sive desiderii, scilicet bonum futurum. Ergo nit desiderium: sicut et omnes passiones irasci-
spes est idem quod cupiditas sive desiderium. bilis praesupponunt passiones concupiscibilis, ut

3. quod spes addit supra desiderium

Si dicatur supra * dictum est. '

Qu. XXV, art. i.

possibilitatem adipiscendi bonum futurum, contra: Ad primum ergo dicendum quod Augustinus ponit
Id quod per accidens se habet ad obiecmm, non cupiditatem loco spei, propter hoc quod utrumque
variat speciem passionis. Sed possibile se habet per respicit bonum futurum et quia bonum quod
:

accidens ad bonum futurum, quod est obiectum non est arduum, quasi nihil reputatur; ut sic cu-
cupiditatis vel desiderii, et spei. Ergo spes non est piditas maxime videatur tertdere in bonum ar-
passio specie differens a desiderio vel cupiditate. duum, in quod etiam tendit spes.
Sed contra, diversarum potentiarum sunt di- Ad secundum dicendum quod obiectum spei non
versae passiones specie differentes. Sed spes est est bonum futurum absolute : sed cum arduitate
in irascibili desiderium autem et cupiditas in con-
; et difficultate adipiscendi, ut dictum est *. In corpore.

cupiscibili. Ergo spes differt specie a desiderio Ad tertium dicendum quod obiectum spei non
seu " cupiditate. tarttum P addit possibilitatem super obiectum de-

Respondeo dicendum quod species passionis ex siderii, sed etiam arduitatem: quae ad aliam po-
obiecto consideratur. Circa obiectum autem spei, tentiam facit spem pertinere, scilicet ad irascibi-
quatuor conditiones attenduntur. Primo quidem, lem, quae respicit arduum, ut in Primo * dictum • Qu. Lxxxi, art.
2.-Cf. supra, qu.
quod sit bonum: non enim, proprie loquendo, est. - Possibile autem et impossibile non omnino xxiii, art. I.

est spes nisi de bono. Et per hoc diflfert spes a per accidens se habent ad obiectum appetitivae
timore, qui est de malo. - Secundo, ut sit futu- virtutis. Nam appetitus est principium motionis :

rum non enim spes est de praesenti iam habito.

: nihil autem movetur ad aliquid nisi sub ratione
Et per hoc diflfert spes a gaudio, quod est de bono possibilis; nullus enim movetur ad id quod exi-
praesenti. - Tertio, requiritur quod sit aliquid ar- stimat impossibile adipisci. Et propter hoc, spes
duum cum difficultate adipiscibile: non enim ali- differt a desperatione secundum differentiam pos-
quis dicitur aliquid sperare minimum, quod sta- sibilis et impossibilis.

a) seu. - et Pa. P) tantum. - solum codices et a.

SuJiMAE Theoi.. D. Thomae T. III. 34

 ,

266 QUAESTIO XL, ARTICULUS II

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo primo quaestionis quadragesimae, in responsione credatur possibile: ut prae se ferunt credentes Deum omni-
IN
ad tertium, adverte quod secundum possibile
differentia potentem ad superandum omnia peccata mundi; quia et
vel impossibile dicitur non omnino per accidens se habere aestimantes sunt sibi nunquam dandam veniam,
desperant
ad appetitum; et quod secundum hanc differt spes a de- de vita aeterna. - Aliquid tamen perseitatis habere in littera
speratione. Dedit siquidem Auctor parum perseitatis huic manifestatur ex hoc, quod terrainus motus causati ab ap-
differentiae respectu appetitus: quoniam est de secundariis petitu est obiectum appetitus: ad idem enim consequen-
differentiis nullam constituentibus passionem. Spes enim
, dum movet quod appetit. Et ex differentia inter deside-
differt a desperatione primo, per simplicem accessum et rium et spem, potest facile patere. Multi enim desiderant
recessum a bono arduo per possibilitatem autem et im-
: principatum, qui tamen non sperant illum. Et multa difH-
possibilitatem secundario. Unde etsi desperatio passio
, cilia bona concupiscuntur, quae non sperantur, propterea
sensitiva non causetur nisi a bono arduo aestimato impos- quia non aestimantur ab appetentibus ut possibilia eis
sibili, desperatio tamen in voluntate causatur quandoque evenire: unde et fatentur se concupiscere vel desiderare,
ex bono arduo futuro, aestimato quod non erit, quamvis et non sperare.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM SPES SIT IN VI APPREHENSIVA , AN IN VI APPETITIVA
III Sent., dist. xxvi, qu. i , art. i
;
qu. ii, art. 2.

\T)SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod Et secundum hoc, spes

possibilis et impossibilis.
\spes pertineat ad vim cognitivam. Spes motus appetitivae virtufis consequens appre-
est
'enim videtur esse expectatio quaedam': hensionem boni futuri ardui possibilis adipisci,
Vers. 25. ^dicit enim Apostolus, Rom. viii *: Si scilicet extensio appetitus in huiusmodi obiectum.
a
autem quod non videmus speramus, per patien- Ad primum ergo dicendum quod, quia spes re-
tiam expectamus. Sed expectatio videtur ad vim spicit ad bonum possibile, insurgit dupliciter ho-
cognitivam pertinere, cuius est exspectare. Ergo mini motus spei, sicut dupliciter est ei aliquid
spes ad cognitivam pertinet. possibile scilicet secundum propriam virtutem
:

2. Praeterea, idem est, ut videtur, spes quod et secundum virtutem alterius. Quod ergo aliquis
fiducia: unde et sperantes confidentes vocamus, sperat per propriam virtutem adipisci, non dicitur
quasi pro eodem utentes eo quod est confidere expectare, sed sperare tantum. Sed proprie di-
et sperare. Sed fiducia, sicut et fides, videtur ad citur expectare quod sperat ex auxilio virtutis
vim cognitivam pertinere. Ergo et spes. alienae ut dicatur exspectare quasi ex alio spe-
:

3. Praeterea, certitudo est proprietas cogniti- ctare, inquantum scilicet vis apprehensiva prae-
vae virtutis. Sed certitudo attribuitur spei. Ergo cedens non solum respicit ad bonum quod in-
spes ad vim cognitivam pertinet. tendit adipisci, sed etiam cuius virtute ad illud
Sed contra ,
bono sicut dictum
spes est de , adipisci sperat; secundum
\\\xid Eccli. li *: Respi- Vers. 10.

Art. praeced. est *. Bonum autem, inquantum huiusmodi, non ciens eram ad adiutorium homitium. Motus ergo
est obiectum cognitivae, sed appetitivae virtutis. spei quandoque dicitur expectatio, propter inspe-
Ergo spes non pertinet ad cognitivam, sed ad ctionem virtutis cognitivae praecedentem.
appetitivam virtutem. Ad secundum dicendum quod illud quod homo
Respondeo dicendum quod, cum spes importet desiderat, et aestimat se posse ^ adipisci, credit
extensionem quandam appetitus in bonum P,ma- se adepturum et ex tali fide in cognitiva praece-
:

nifeste pertinetad appetitivam virtutem : motus dente, motus sequens in appetitu fiducia nomi-
enim ad ad appetitum.-Actio
res pertinet proprie natur. Denominatur enim motus appetitivus a co-
vero virtutis cognitivae perficitur non secundum gnitione praecedente, sicut effectus ex causa magis
motum cognoscentis ad res, sed potius secundum nota magis enim cognoscit vis apprehensiva
: suum
D. 222. quod res cognitae sunt in cognoscente *. Sed quia actum quam actum appetitivae.
vis cognitiva movet appetitivam, repraesentando Ad
tertium dicendum quod certitudo attribuitur
ei suum obiectum; secundum diversas rafiones motui non solum appefitus sensitivi, sed etiam
obiecti apprehensi, subsequuntur diversi motus in appetitus naturalis * : sicut dicitur quod lapis cer- D. 340.

vi appetitiva. Alius enim motus sequitur in ap- titudinaliter tendit deorsum. Et hoc propter in-
petitu ex apprehensione boni, et alius ex appre- fallibilitatem quam habet ex certitudine cognitio-
hensione mali : et similiter alius motus ex appre- nis quae praecedit motum appetitus sensitivi, vel
hensione praesentis et futuri, absoluti et ardui, etiam naturalis.

a) autem. - Om. codices. Y) posse.

- possibile ABCDEFGKI,,
fl) bonum. - quoddam bonum codices et a.
 ;; , :

QUAESTIO XL, ARTICULUS III 267

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SPES SIT IN BRUTIS ANIMALIBUS
III Sent., dist. xxvi, qu. 1, art. i.

D TERTiUM PROcEDiTUR. Vidctur quod

sic ! apprehensionem ahcuius intellectus, sicut et ap-
petitus naturae intellectivae, qui dicitur voluntas *. * ^- "'•
in brutis animalibus non sit spes. Spes
de futuro bono, ut Damascenus
enim est Sed in hoc quod voluntas movetur
est differentia,
• De Fide
lib. II,
Orth.
cap. XII
dicit *. Sed cognoscere futurum " non ex apprehensione intellectus coniuncti: sed motus
pertinet ad animalia bruta, quae habent solum j
appetitus naturalis sequitur apprehensionem intel-
cognitionem sensitivam, quae non est futurorum. I
lectus separati, qui naturam instituit; et similiter
Ergo spes non est in brutis animalibus. .appetitus sensitivus brutorum animalium ,
quae
2. Praeterea, obiectum spei est bonum possi- etiam quodam P instinctu naturali agunt. Unde in ^

bile adipisci. Sed possibile et impossibile sunt i operibus brutorum animalium, et aliarum rerum
quaedam differentiae veri et falsi, quae solum naturalium, apparet similis processus sicut et in
sunt in mente, ut Philosophus dicit in VI Meta- operibus artis. Et per hunc modum in animalibus
Did,^ib'v''cl''
phy^- * Ergo spes non est in brutis animalibus, brutis est spes et desperatio.
IV, n. I. '

in quibus non est mens. Ad primum ergo dicendum quod, quamvis bruta
3. Praeterea, Augustinus super Gen. ad dicit, animalia non cognoscant fviturum, tamen ex in-
ix.cap. Sed spes
mopentur stinctu naturali movetur animal ad aliquid ^
Lib.
litt.*^ quod aninialia visis. in ^f

non est de eo quod videtur: natn qiiod videt futurum, ac si futurum praevideret. Huiusmodi
Vers. 24.
quis, quid sperat? ut dicitur i?om. viii*. Ergo spes enim instinctus est eis inditus ab intellectu divino
non est in brutis animalibus. praevidente futura.
Sed contra, spes est passio irascibilis. Sed in Ad secundum dicendum quod obiectum spei non
brutis animalibus est irascibilis. Ergo et .spes. est possibile, prout est quaedam differentia veri
Respondeo DiCENDUM quod interiores passiones sic enim consequitur habitudinem praedicati ad
animalium ex exterioribus motibus deprehendi subiectum. Sed obiectum spei est possibile quod
possunt. Ex quibus apparet quod in animalibus dicitur secundum aliquam potentiam. Sic enim
brutis est spes. Si enim canis videat leporem I
distinguitur possibile in V Metaphys. *: scilicet *S.Th. lect. xnr.
-Did.lib.IVjCap.
aut accipiter avem, nimis distantem, non movetur in duo possibilia praedicta. XII, n. g.

ad ipsam, quasi non sperans se eam posse adi- Ad

tertium dicendum quod, licet id quod est
pisci si autem sit in propinquo, movetur, quasi
: futurum, non cadat sub visu tamen ex his quae ;

* Qu. art. 2
I

qu. XXVI, art. i

,
sub spe adipiscendi. Ut enim supra * dictum est, videt animal in praesenti, movetur eius appetitus
qu. XXXV, art. i.
appetitus sensitivus brutorum animaiium, et etiam in aliquod futurum vel prosequendum vel vi-
appetitus naturalis rerum insensibilium, sequuntur tandum.

a) futurum. futura Pa, fitem G. f) ad aliquid.

- Om. E. - in om. F; pro praevideret , praevide-
p) quodam. quodammodo codices. rent BCDFGhllpA, praevidetur E.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio, omisso secundo, dubium occurrit de eo
IN
quod dicitur *, quod bruta non cognoscunt futura. Vide-
tur enim hoc et contra sensum, et contra rationem. Contra
sensum quidem, quia moventur ad futura, et appetunt illa;
timent futura, et cavent ab iilis. - Contra rationem vero,
quia ad perfectionem animalis perfecti exigitur quod co-
gnoscat quidquid sibi conveniens aut disconveniens est,
infra latitudinem cognoscibilium per animam sensitivam
alioquin natura defecisset. Sed pars sensitiva extendit se
ad temporis perceptionem, ut patet in memoria: et distan-
tia quae secundum tempus, sunt convenientia et nociva
animalibus ut patet in his quae timentur et sperantur.
, mota,
Ergo animal perfectum debet percipere futura, quae sunt
absentia secundum tempus, sicut cognoscit distantia secun-
dum locum.
II. Ad evidentiam huius ambiguitatis, sciendum est quod
ex exterioribus motibus manifeste apparet in animalibus ir-
rationabilibus esse appetitivos motus respectu
ut patet de spe et desperatione; et mali, ut patet de timore.
Haec autem apparentia ducit necessario intellectum ad al-
teram duarum causarum naturam scilicet, vel apprehensio-
! bile, non defecit natura, sed supplevit instinctu quod im-
nem futuri. Oportet enim vel ex instinctu ad haec moveri;
vel ex ipso obiecto cognito.
Et si quidem ponitur quod animalia timent et sperant
non ex cognito futuro, sed ex naturae instinctu; minus no-
bilia ponuntur animalia. Manifestum est enim quod nobi-
Hus appetere per apprehensionem, quam per naturam:
est
et quod proprium motivum animalis est appetibile cogni-
tum, ut patet in III de Anima *. Unde appetere non ex obie- • Cap. x, n. 2, 3.
" h. lect XV.
cto cognito, ex defectu cognitionis provenit, et ad ignobi-
litatem appetentis spectat. - Si vero creditur quod animalia
timent et sperant ex obiecto futuro cognito, tunc animalia
: ponuntur nobiliter appetere, utpote ex propria causa appe-
titus animalis. Et servatur uniformitas passionum eorum:
quoniam sicut amant et odiunt, delectantur et tristantur
animaliter, ex propriis obiectis illarum passionum cognitis
ita timent, etc.
III. Et licet de nobilitatenon sit dubium, de veritate
tamen quaestio est. Cum enim ex possibilibus faciat na-
tura melius, nec ullam perfectionem possibilem inveniri in
aliquo genere deneget; et appetere futura cognita, si pone-
retur, esset non parvae perfectionis in natura sensitiva : ad
futuri et boni, hoc tota quaestio devenit, an sit possibile cognoscere fu-
tura notitia pure sensitiva. Si enim possibile est, negandum
nullo pacto est inveniri in animalibus. Si autem impossi-
possibile erat fieri ab obiecto, ut animalia salvarentur.
Adperspiciendum autem hoc, oportet cavere ne falla-
mur, intuendo cognitionem sensitivam in nobis. Quoniam
in nobis, ex coniunctione ad partem intellectivam, plus ali-
 , ,
;,

268 QUAESTIO XL, ARTICULUS III

quid sortita est quam sua puritas se extendit : ut patet de diuntur, secundum dictum non fuit verum sed primum ,

rerainiscentia, quae est actus partis sensitivae, ut dicitur in tantum. Et consequenter aliud et aliud esse significabatur,
•Cap. ii.-S.Th. libro de Memoriaet Reminiscentia *, et tamen soli hoinini ut dictum est. Quia igitur aliud est nosse quod A est fu-
lect. Tiii.
convenit, propter causam iam dictam. - Ex actibus quoque turum, et aliud quod A erit; et differunt penes differentiam
ipsorum aninialium falli possumus facile. Quia, cum ex praesentis et futuri, quia dum cognoscitur quod A est fu-
* Num. II. duabus supradictis * possint procedere causis, si una illarum turum, cognoscitur praesens praeparatio futuri, dum cogno-
determinate inferatur, erit sopliisma Consequentis. Nec est scitur vero quod A erit, cognoscitur ipsum futurum et ;

voluntarium aut temerarium affirmare appetitum animalem sensitivae cognitioni non praesens, sed futurum repugnat:
futuri, et dubitare de causa eius, an sit cognitio futuri in consequens est quod, licet sensitiva pars non possit per-
appetente existens, an in datore naturae. Quoniam mani- cipere quod quara timet percussio comminata, erit, aut
feste videmus in animalibus quosdam actus ex syllogismo quod captio praedae sperata erit; non prohibetur tamen
* Q.U. XIII, art. 2, procedentes, ut patet ex supradictis *: et tamen causam eo- percipere quod futura est. Sicut enim ovis videns lupum,
ad 3.
rum non dicimus discursum in eis, sed instinctum naturae ex sensatis speciebus elicit et percipit inimicum; ita canis
ab arte divina impressum, ordinate moventem sicut in ho- ; videns leporem sic distantem, elicit et percipit praedara
rologiis artis ordo relucet, et ordinate sonat. futuram. Nihil video huic obstare. Futuritio enim, sicut et
IV. Sublata ergo via ex experientia in nobis, et ex acti- praeteritio, inter intentiones elicitas ex speciebus sensatis
bus posterioribus in animalibus, ex ipsa natura cognitionis numeranda videtur: propter quod non est extra genus per-
sensitivae et futuri, restat. Futurum,
investigandum hoc ceptibilium sensu. Et est praesens: propter quod iramutare
cum sit temporis quod perceptibile est
differentia, constat potest sensitivam partem. Et latet sub speciebus sensatis in
sensitiva cognitione, quatenus tempus est: quoniam me- respectu ad talia animalia sicut enim inimicitia defertur
:

moria tempus praeteritum cognoscit determinate, ut heri, cura speciebus sensatis ex lupo ab ove, et non cum eis-
et indeterminate, ut olim; memoramur enim et quod heri dera sensatis ab alio lupo ita intentio futurae pluviae
;

vidimus, et quod olim, non certo nobis die, audivimus hoc. praedae, laesionis, vindictae, etc, defertur aniraalibus istis,
Unde si futurura perceptioni sensus repugnat, ex ratione et non aliis.
propria, qua futurura est, oportet quod hoc habeat et non : Nisi forte quis dicat quod ,
quia intentio futuri refert
secundum id in quo convenit cum praeterito. Et ex hoc non ens : habitudinem praeparationis ad id quod
dicit enira
apparet quod futurum ex hoc quod non est in seipso
, futurum est, quod constat non esse: - et nisi cognoscatur
non repugnat perceptioni sensitivae: in hoc enim conve- praeparatio illa ut sic, non percipitur intentio futuri. - Sed
nit cum praeterito, neutrum enim est in seipso et tamen ; hoc non obstare videtur. Quia sicut animalia non negantur
illud percipitur raemorando. Proprium autem futuro, ut percipere possibile vel impossibile, ut sunt differentiae po-
distinguitur contra praeteritum et praesens, est non esse tentiarura, ut in littera dicitur, in responsione ad secundum
nec fuisse, ac per hoc non immutare nec immutasse sen- ita nec huiusmodi intentiones futurorum. Quod autera ani-
sum. Et quoniam non aliter percipitur tempus a parte sen- malia cognoscant possibile eis vel impossibile ex eo ap- ,

*proptersd.iji4. sitiva nisiper * imrautationem, ideo futurum repugnat per- paret quod canis motus ad capiendam coturnicem in ali-
ceptioni sensitivae. Cura enira tempus sit niimerus motus quanta distantia eandem coturnicem magis sibi appro-
,

* Cf. Aristot., secundum prius et posterius *, non aliter percipitur sensu pinquantem super arborem se locantem rairatur, et desistit
Physic, lib. IV,
cap. XI, n. 5. - tempus, nisi percipiendo quandara distantiam successivam a raotu, appetens illara. Haec enira diversitas non ex parte
S. Th. lect. XVII.
ab illa mutatione usque ad illam et sic, depictis in parte
: appetitus, sed cognitionis, provenit: permanet siquidem in
sensitiva hac et illa mutatione, percipitur tempus. Propter appetitu, sed apprehendit irapossibilera sibi perventionem
quod, illius tantum temporis praeteriti meminimus, cuius usque ad illam illic, quara prius alibi apprehendebat pos-
immutatio aliqua depicta retinetur. Unde cum futuri im- sibilera. Neutrura tamen cognoscit comparando potentiara
mutationes non sint in anima pictae, quandiu futurum est, ad actura, aut praesens futuro aut id quod est ei quod
,

imperceptibile erit in sensitiva parte futurum, ut sic. Et erit, sic enira cognoscere rationis proprium est: sed sim-
propterea in littera dicitur quod bruta non percipiunt fu- plici simul offertur ut quoddam factibile
praesentatione
tura. Sed
spes, et similiter timor, et universaliter quaelibet aut quoddam imminens, ita quod simul extrema quasi con-
passio irascibilis, in eis est motus animalis appetitus secun- funduntur oblata. Intellectus enim natus est adunata divi-
dum substantiam, quia est actus secundus elicitus ex co- dere, et e contra, perfecte: vis autera sensitiva interior,
gnitione, seu obiecto cognito, ab appetente causatus: sed rivus quidara nobilis intellectus, nata est etiara distincta
est naturalis secundum quid, pro quanto natura supplet, quasi unire, simplici tamen indistinctione. Propter quod
• In resp. ad 3.
non obiectum cognitum (quia, ut in littera dicitur *, ex prae- animalia non percipiunt sensu futura neque possibilia,
senti cognito sperant), sed proprietatera eius : quia sperant nisi quae imrainent nunc : quasi perceptio eorum non tam
futurura, et non ex futuro ab eis cognito moventur. se extendat ad futurum, quam ad quoddam praesens con-
V. Scito tamen cum his quod, sicut magna est differen- fusum: simili modo quo apud grammaticos tempus prae-
tia in dicendo, A est futurum, et dicendo, A erit, quoniam sens ponitur.
cum veritate primae stat falsitas secundae, ut dicitur in VI. Et sic simul salvatur littera, quod animalia non co-
'De Divinat. per de Somno et Vigilia *; ita in essendo, quoniara ab eo quod gnoscunt futura: quia non apprehendunt ipsa ut quia erunt
Somn., cap. 11. -
S. Th. lect. I. res est vel non est, oratio dicitur vera vel falsa * et sirai- ; aut non erunt, quod est proprie cognoscere futura; et quia
'Arist. Categor.,
cap. III, n. 22.
liter in repraesentando immutando et cognoscendo. Pri-
, etiara ipsa esse futura non apprehendunt
nisi imminentia,
mum
enim ad id quod in praesenti de futuro praevenit, quod apprehendere intentionem futuri sub quodam
est
idest causas futuri, spectat: secundura ad ipsum quod fu- praesenti confuso. Et sustinetur quod animalia moventur
turum est. Cum enim dicimus pluviam futuram, causas ab obiecto proprio, scilicet futuro apprehenso, ad timen-
pluviae significamus adesse, praeparatas ad eam: cum au- dura, sperandum, vindicandura, etc. apprehendere enim sic :

tem dicimus, pluvia erit, ipsam pluviam ponendam in esse intentionem futuri, sufficit ad haec. - Quod si alicui haec
dicimus. Ubi manifeste liquet quod, si causae illae irape- non faciunt satis, meliori innitatur rationi.
 : :

QUAESTIO XL, ARTICULUS IV, V 269

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SPEI CONTRARIETUR DESPERATIO
Supra, qu. xxiii, art. 2; infra, qu. xlv, art. i, ad 2; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3, ad 3,

iD PROCEDITUR. Videtur quod

QUARTUM siG accessum. Sed secundum quod consideratur cum
desperatio non sit contraria spei. Uni impossibilitate obtinendi, habet rationem repul-
'enim imitm est cotitrarium , ut dicitur sivi: quia, ut dicitur in III Ethic. *, cum ventum *Cap. m, n.13. -
S. Th. lcct. vin.
jin X Metaphys. * Sed spei contrariatur ad tunc homines dis-
• S.Th. lect.vii.- fuerit aliquid impossibile ,
Did.lib.IX, cap.
V, n. I.
timor. Non ergo contrariatur ei desperatio. hoc obiectum desperatio.
cedunt. Et sic respicit
2. Praeterea, contraria videntur esse circa idem. Unde importat motum cuiusdam recessus. Et
Sed spes et desperatio non sunt circa idem: nam propter hoc, contrariatur spei sicut recessus ac-
spes respicit bonum, desperatio autem est propter cessui.
aliquod malum impeditivum adeptionis boni. Ergo Adprimum ergo dicendum quod timor contra-
spes non contrariatur " desperationi. riatur spei secundum contrarietatem obiectorum,
3. Praeterea, motui contrariatur ^motus: quies scilicet boni et mali: haec enim contrarietas in-
vero opponitur motui ut privatio. Sed desperatio venitur in passionibus irascibilis, secundum quod
magis videtur importare immobilitatem quam mo- derivantur a passionibus concupiscibilis. Sed de-
tum. Ergo non contrariatur spei, quae importat speratio contrariatur ei solum secundum contra-
motum extensionis in bonum speratum. rietatem accessus et recessus.
Sed contra est quod desperatio nominatur per Ad secundum dicendum quod desperatio non
contrarium spei. respicit malum sub ratione mali: sed per acci-
*Qu.xxiii,art.2.
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum dens quandoque respicit malum, inquantum facit
est, in mutationibus invenitur duplex contrarietas. impossibilitatem adipiscendi. Potest autem esse
Una secundum accessum ad contrarios terminos desperatio ex solo superexcessu boni.
et talis contrarietas sola invenitur in passionibus Ad tertium dicendum quod desperatio non im-
concupiscibilis, sicut amor et odium contrariantur. portat solam privationem spei; sed importat quen-
Alio modo, per accessum et per recessum respe- dam recessum a re desiderata, propter aestima-
ctu eiusdem termini: et talis contrarietas inveni- tam impossibilitatem adipiscendi. Unde desperatio
tur in passionibus irascibilis *, sicut supra ** di-
• D. 980.
•" Loc. cit.
praesupponit desiderium, sicut et spes: de eo
ctum est. Obiectum autem spei, quod est bonum enim quod sub desiderio nostro non cadit, neque
arduum, habet quidem rationem attractivi, prout spem neque desperationem habemus. Et propter
consideratur cum possibilitate adipiscendi: et sic hoc etiam, utrumque eorum est de bono, quod
tendit in ipsum spes, quae importat quendam sub desiderio cadit.

a) contrariatur. - est contraria codices. I p) contrariatur. - non contrariatur Pa.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM CAUSA SPEI SIT EXPERIENTIA
Infra, qu. XLII, art. 5, ad i ; qu. XLV, art. 3.

fD quintum PROCEDiTUR. Videtur quod

sic experientia. Ergo inexperientia videtur esse magis
experientia non sit causa spei. Experien- causa spei quam experientia.
'tia enim ad vim cognitivam pertinet: Sed contra est quod Philosophus dicit, in III
Cap. Philosophus *, quod aliqui sunt bonae spei, propter mul-
' i, n. i.
SjUnde dicit, in II Ethic. *, Ethic. 'Cap. VIII, n. 13. -
S. Th. lect. i.
S. Th. lect. xvu.
quod virtiis intellectuaiis indiget experimento et toties et multos vicisse: quod ad experientiam
tempore. Spes autem non est in vi cognitiva, sed pertinet. Ergo experientia est causa spei.
Art. 2. in appetitiva, ut dictum est *. Ergo experientia Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Art. I.

non est causa spei. est, spei obiectum est bonum futurum arduum
Cap. XIII, n. II.
2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*, possibile adipisci. Potest ergo aliquid esse causa

I quod senes sunt difficilis spei, propter experien- spei, vel quia facit homini aliquid esse possibile
tiam: ex quo videtur quod experientia sit causa vel quia facit eum existimare aliquid esse possi-
defectus spei. Sed non est idem causa opposito- bile. Primo modo est causa spei omne illud quod
rum. Ergo experientia non est causa spei. auget potestatem hominis, sicut divitiae, fortitudo,
et, inter cetera, etiam experientia: nam per ex-
" Cap V, n. 2. -
3. Praeterea, Philosophus dicit, in II de Caelo*,
I S. Th lect. VII.

quod de omnibus enuntiare aliquid, et nihil prae- perientiam homo acquirit facultatem aliquid de
termittere quandoque est signum stultitiae. Sed
,
facili faciendi , et ex hoc sequitur spes. Unde
quod homo tentet omnia, ad magnitudinem spei Vegetius dicit, in libro de Re Militari *: Nemo Cap. i.

pertinere videtur: stultitia autem provenit ex in- facere metuit quod se bene didicisse confidit.

i^
 270 QUAESTIO XL, ARTICULUS
Alio modo est causa spei omne illud quod facit
alicui existimationem quod aliquid sit sibi possi-
bile. Et hoc modo et doctrina, et persuasio quaeli-
bet potest esse causa spei. Et sic etiam experientia
VI
Ad PRiMUM ERGO DicENDUM quod experientia in
operabilibus non solum causat scientiam; sed
etiam causat quendam habitum, propter consue-
tudinem, qui facit operationem faciliorem *. Sed '
D. 593-

est causa spei: inquantum sciiicet per experientiam et ipsa virtus facit ad potestatem
intellectualis
fit homini existimatio quod aliquid sit sibi pos- facile operandi:
demonstrat enim f aliquid esse
sibile, quod impossibile ante experientiam repu- possibile. Et sic causat spem.
tabat. - Sed per hunc modum experientia potest Ad secundum dicendum quod in senibus est de-
etiam " esse causa defectus spei. Quia sicut per fectus spei propter experientiam, inquantum ex-
experientiam fit homini existimatio quod aliquid perientia facit existimationem impossibilis. Unde
sibi sit possibile, quod reputabat impossibile; ita ibidem subditur quod eis multa evenerunt in de-
e converso per experientiam fit homini existima- terius.
tio quod aliquid non sit sibi possibile, quod pos- Ad
tertium dicendum quod stultitia et inexpe-
sibile existimabat. rientia possunt esse causa spei quasi per acci-
Sic ergo experientia est causa spei duobus mo- dens, removendo scilicet scientiam per quam vere
dis: causa autem defectus spei, uno modo. Et existimatur aliquid esse non possibile. Unde ea
propter hoc, magis dicere possumus eam esse ratione inexperientia est causa spei, qua experien-
causam spei. tia est causa defectus spei.

o) etiam. - Om. PKa. P) enim. - etiam PACDHsB et a, autem GL, sibi 1, ras. pB.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM IN lUVENIBUS ET IN EBRIOSIS ABUNDET SPES
Infra, qu. xtv, art. 3.

SEXTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod

»D spiritus: et ita in eis cor ampliatur, Ex amplitu-
iuventus et ebrietas non sint causa spei. dine autem cordis est quod aliquis ad ardua
'Spes enim importat quandam certitudi- tendat. Et ideo iuvenes sunt animosi et bonae
• vers. 19. ^^^^§^>^nem et firmitatem unde ad Hebr. vi *,
: spei. - Similiter efiam ilH qui non sunt passi re-
spes comparatur ancorae. Sed iuvenes et ebrii pulsam, nec experti impedimenta in suis conati-
deficiunt a firmitate: habent enim animum de bus, de facili reputant aliquid sibi possibile. Unde
facili mutabilem. Ergo iuventus et ebrietas non et iuvenes, propter inexperientiam impedimento-
est " causa spei. rum et defectuum, de facili reputant aliquid sibi
2. Praeterea, ea quae augent potestatem, ma- possibile. Et ideo sunt bonae spei.
' Art. praeced. xime sunt causa spei, ut supra * dictum est. Sed Duo etiam istorum sunt in ebriis: scilicet ca-
iuventus et ebrietas quandam infirmitatem habent liditas et multiplicatio spirituum, propter vinum;
adiunctam. Ergo non sunt causa spei. et iterum inconsideratio periculorum vel defe-
3. Praeterea, experienfia est causa spei, ut di- ctuum. - Et propter eandem rationem etiam
IMd. ctum est *. Sed iuvenibus experientia deficit. Ergo omnes stulti, et non utentes, omnia
deliberatione
iuventus non est causa spei. tentant, et sunt bonae spei.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III Ad primum ergo dicendum quod in iuvenibus
'
i^lhTct"!^™
^^hic. *, quod inebriati sunt bene sperantes. Et in et in non sit firmitas secundum rei
ebriis licet
• cap. XII, n. 8. II Rhetoric.* dicitur quod iuvenes sunt bonae spei. veritatem, est tamen in eis secundum eorum aesti-
Respondeo dicendum quod iuventus est causa mationem: reputant enim se firmiter assecuturos
spei propter tria, ut Philosophus dicit in II Rheto- illud quod sperant.
• ibid. ric. * Et haec tria possunt accipi secundum tres Et similiter dicendum ad secundum, quod iu-
conditiones boni quod est obiectum spei, quod est venes et ebrii habent quidem infirmitatem secun-
Art. I. futurum, et arduum, et possibile, ut dictum est *. dum rei veritatem: sed secundum eorum existi-
luvenes enim multum habent de futuro, et pa- mationem, habent potestatem; quia suos defectus
rum de praeterito. Et ideo quia memoria est
,
non cognoscunt.
praeteriti, spes autem futuri; parum habent de Ad
tertium dicendum quod non solum expe-
memoria, sed multum vivunt in spe. - luvenes sed etiam inexperienfia est quodammodo
rientia,
* Art. praeced.,
etiam, propter caliditatem naturae, habent multos causa spei, ut dictum est *. ad 3.

a) est. - sunt EF.

 :

QUAESTIO XL, ARTICULUS VII, VIII 271

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM SPES SIT CAUSA AMORIS
Supra, qu. xxva, art. 4, ad 3 ; infra, qu. i.xii, art. 4, ad 3; 11' 11", qu. xvii, art. 8; De Virtut., qu. rv, art. 3.

D SEPTiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ratum. Sed quia bonum speratum est arduum
spes non sit causa amoris. Quia secun- possibile aliquando autem fit aliquod arduum
;

•
cap. IX.
Cap. VII. - Cf. dum Augustinum, XIV de Civ. Dei *, possibile nobis, non per nos, sed per alios; ideo
prima affectionum animae est amor. spes etiam respicit illud per quod fit nobis ali-
Sed spes est quaedam affectio animae. Amor ergo quid possibile.
praecedit spem. Non ergo spes causat amorem. Inquantum igitur spes respicit bonum spera-
2. Praeterea, desiderium praecedit spem. Sed tum, spes ex amore causatur: non enim est spes
' *^""
^T,'. ll\' desiderium causatur ex amore, ut dictum est *. nisi de bono desiderato et amato. - Inquantum
2 \
qu. xxviii, ari. ^

6, ad 2.
Ergo etiam spes sequitur amorem. Non ergo vero spes respicit illum per quem fit aliquid nobis
causat ipsum. possibile, sic amor causatur ex spe, et non e con-
3. Praeterea, spes causat delectationem ut , verso. Ex hoc enim quod per aliquem speramus
• Qu. XXXII, art. supra * dictum est. Sed delectatio non est nisi nobis posse provenire bona, ipsum movemur in
a de bono " amato. Ergo amor praecedit spem. sicut in bonum nostrum: et sic incipimus ipsum
Vers. 2. Sed contra est quod Matth. *, super illud, « A- i amare. Ex hoc autem quod amamus aliquem, non
braham genuit Isaac, Isaac autem genuit lacob », speramus de eo, nisi per accidens, inquantum
Intcrlin. dicit Glossa *: idest,Jides spem, spes caritatem. Ca- scilicetcredimus nos redamari ab ipso. Unde
ritas autem est amor. Ergo amor causatur a spe. amari ab aliquo facit nos sperare de eo sed amor :

Respondeo DiCENDUM quod spes duo respicere eius causatur ex spe quam de eo habemus.
potest. Respicit enim sicut obiectum, bonum spe- Et per haec patet responsio ad obiecta.

a) bono amato, - amato P.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM SPES CONFERAT AD OPERATIONEM, VEL MAGIS IMPEDIAT

D octavum sic proceditur. Videtur quod matio vero possibiiis non retardat conatum. Un-
spes non adiuvet operationem, sed ma- de sequitur quod homo intente operetur propter
gis impediat. Ad spem enim securitas spem. - Secundo vero, ex ratione sui effectus. Spes
pertinet. Sed securitas parit negligen- enim, ut supra * dictum est, causat delectationem *
Qu. XXXII, art.
3-
tiam, quae impedit operationem. Ergo spes im- quae adiuvat operationem, ut supra * dictum est. Qu. xxxiii, art.
4-
pedit operationem. Unde spes operationem adiuvat.
2. Praeterea, tristitia impedit operationem, ut Ad primum ergo dicendum quod spes respicit
•Qa. XXXVII, art. supra * dictum est. Sed spes quandoque causat bonum consequendum: securitas autem respicit
•'vers. 12. tristitiam: dicitur enim Prov. xiii *: Spes quae malum vitandum. Unde securitas magis videtur
differtiir, affligit animam. Ergo spes impedit ope- opponi timori, quam ad spem pertinere.- Et tamen
rationem. securitas non causat negligentiam, nisi inquantum
3. Praeterea, desperatio contrariatur spei, ut diminuit existimationem ardui: in quo etiam di-
Art. 4. dictum est *. Sed desperatio maxime in rebus , minuitur ratio spei. Illa enim in quibus homo
bellicis adiuvat operationem
, dfcitur enim II : nuUum impedimentum timet, quasi iam non re-
* Vers. 26. Reg. II *, quod periculosa res est desperatio. Ergo putantur ardua.
spes facitcontrarium effectum, impediendo sci- Ad secundum dicendum quod spes per se causat
licet operationem. delectationem sed per accidens est ut causet
:

* Vers. 10. Sed contra est quod dicitur I ad Cor. ix *, quod tristitiam, ut supra * dictum est. Qu. XXXII, art.
3, ad 2.
qui arat, debet arare in spe fructus percipiendi. Ad tertium dicendum quod desperatio in bello
Et eadem ratio est in omnibus aliis. fit periculosa, propter aliquam spem adiunctam.

Respondeo dicendum quod spes per se habet Illi enim qui desperant de fuga, debilitantur in
quod adiuvet operationem ", intendendo ipsam. fugiendo sed sperant mortem suam vindicare.
,

Et hoc ex duobus. Primo quidem, ex ratione sui Et ideo ex hac spe acrius pugnant unde pericu- :

obiecti, quod est bonum arduum possibile. Exi- losi hostibus fiunt.
stimatio enim ardui excitat attentionem existi- :

o) operationem. - ad operationem codices.

-^«-(^5)-i=
 ;

272 QUAESTIO XLI, ARTICULUS I

QUAESTIO QUADRAGESIMAPRIMA
DE TIMORE SECUNDUM SE
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

CONSEQUENTER considerandum est, primo , de Circa primum qviaeruntur quatuor.

timore *; et secundo, de audacia *. Primo : utrum timor sit passio animae,
» Cf. qu. XL, In-
irod. Circa timorem consideranda sunt quatuor: pri- Secundo : utrum sit specialis passio.
* Qu. XLII. mo, de ipso timore ; secundo, de obiecto eius * Tertio : utrum sit aliquis timor naturalis.
• Qu. XLIII.
" Qu. XLIV. tertio, de causa ipsius *; quarto, de effectu **. Quarto : de speciebus timoris.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM TIMOR SIT PASSIO ANIMAE

>D PRIMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod passiones dicuntur, qui important aliquod nocu-
timor non sit passio animae. Dicit enim mentum.
• De Fide Orth., 'Damascenus, in libro III *, quod timor Manifestum est autem quod timor, cum sit de
lib.III.cap. XXIII.
\est virtus secundum systolen, idest con- malo, ad appetitivam potentiam pertinet, quae
tractionem, essentiae desiderativa. Sed nulla virtus per se respicit bonum et malum. Pertinet autem
'Ca
.ap.' r,n.3, 4. est passio, ut probatur in II Ethic. * Ergo timor ad appetitum sensitivum fit enim cum quadam :

Th. lect. V.
non est passio. transmutatione, scilicet cum contractione, ut Da-
Loc. in arg_
2. Praeterea, omnis passio est effectus ex prae- mascenus dicit *. Et importat etiam habitudinem cit.

sentia agentis proveniens. Sed timor non est de ad malum, secundum quod malum habet quodam-
aliquo praesenti, sed de futuro, ut Damascenus modo victoriam super aliquod bonum ^. Unde
• DeFide Orth.. dicit in II libro *. Ergo timor non est passio. verissime sibi competit ratio passionis. - Tamen
lib. II, cap. XII.
3. Praeterea, omnis passio animae est motus post tristitiam, quae est de malo praesenti nam :

appetitus sensitivi, qui sequitur apprehensionem timor est de malo futuro, quod non ita movet
sensus. Sensus autem non est apprehensivus fu- sicut praesens.
turi, sed praesentis. Cum ergo timor sit de malo Ad primum ergo dicendum quod virtus nominat
futuro, videtur quod non sit passio animae. quoddam principium actionis: et ideo, inquantum
Sed contra est quod Augustinus, in XIV de interiores motus appetitivae virtutis sunt principia
cap. V sqq. Qiv. Dci *, cnumerat timorem inter alias animae exteriorum actuum, dicuntur virtutes. Philosophus
passiones. autem negat passionem esse virtutem quae est
Respondeo dicendum quod, inter ceteros animae habitus.
motus, post timor magis rationem ob-
tristitiam, Ad secundum dicendum quod, sicut passio cor-
Qu.xxii. tinet passionis. Ut enim supra * dictum est, ad poris naturalis proventt ex corporali praesentia
rationem passionis primo quidem pertinet quod agentis , itaanimae provenit ex animali
passio
sit motus passivae virtutis, ad quam scilicet com- praesentia agentis, absque praesentia corporali vel
paretur suum obiectum per modum activi mo- reali inquantum scilicet malum quod est futurum
:

ventis eo quod passio est effectus agentis. Et

: realiter, est praesens secundum apprehensionem

per hunc modum, etiam sentire et intelligere di- animae.

? cuntur P pati. Secundo, magis proprie dicitur pas-
sio motus appetitivae virtutis. Et adhuc magis
T proprie, motus appetitivae virtutis habentis or-
Ad tertium dicendum quod sensus non appre-
hendit futurum: sed ex eo quod apprehendit prae-
"^
sens animal naturali instinctu movetur ad spe-
,

ganum corporale, qui fit cum aliqua transmuta- randum futurum bonum, vel timendum futurum
tione corporali. Et adhuc propriissime illi motus malum.

a) primo, de tlmore. - de timore primo ABCDGHIL, de timore et P) dicuniur. ~ dicitur codices.

audacia et primo de timore E, de timore et primo de timore F, de Y) Et adhuc magis proprie, motus appetitivae virtutis. Om.
timore primo de timore secundum se K. - et om. EF. - Pro Circa PEKa.
timorem, Circa haec K. 3) aliquod bonum. — atiquem codices.
 , , ,

QUAESTIO XLI, ARTICULUS II, III 273

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM TIMOR SIT SPECIALIS PASSIO

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod habet speciale obiectum, sicut et spes. Sicut enim
timor non sit specialis passio. Dicit enim obiectum spei est bonum futurum arduum pos-
Augustinus, in libro Octoginta trium sibile adipisci; ita obiectum timoris est malum
* Qu. xxxiii. Qiiaest. *, quod quem non exanimat futurum difficile cui resisti non potest. Unde ti-
metus, nec cupiditas eiim vastat, nec aegritudo, mor est specialis passio animae.
idest tristitia, macerat, nec ventilat gestiens et vana Ad primum ergo dicendum quod omnes passio-
laetitia. Ex quo videtur quod , remoto timore nes animae derivantur ex uno principio, scilicet ex
omnes aliae passiones removentur. Non ergo amore, in quo habent ad invicem connexionem.
passio est specialis, sed generalis. Et ratione huius connexionis remoto timore ,

2.Praeterea, Philosophus dicit, in VI Ethic. *, removentur aliae passiones animae non ideo :

S. Th. lect. II.

quod ita se habet in appetitu prosecutio etfuga, quia sit passio generalis.
sicut in intellectu affirmatio et negatio. Sed ne- Ad secundum dicendum quod non omnis fuga
gatio non est aliquid speciale in intellectu, sicut appetitus est fimor, sed fuga ab aliquo speciali
nec affirmatio, sed aliquid commune ad multa. obiecto, ut dictum est *. Et ideo, licet fuga sit in corpore.

Ergo nec fuga in appetitu. Sed nihil est aliud quoddam generale, tamen timor est passio spe-
timor quam fuga quaedam mali. Ergo timor non cialis.

est passio specialis. Ad tertium dicendum quod timor nullo modo

3. Praeterea, timor esset passio specialis,
si est in concupiscibili : non enim respicit malum
praecipue in Est autem timor etiam
irascibiii esset. absolute, sed cum quadam difficultate vel ardui-

in concupiscibili. Dicit enim Philosophus, in II tate, ut ei resisti vix possit. Sed quia passiones
• Cap. V, n. I. Rhetoric. *, quod timor est tristitia qiiaedam: et irascibilis derivantur a passionibus concupiscibilis
• De Fide Orth., Damascenus dicit * quod timor est virtus deside- et ad eas terminantur ut supra * dictum est ;
, Qu. xxv, art.

lib.in, cap.xxiii,
rativa : tristitia autem et desiderium sunt in con- ideo timori attribuuntur ea quae sunt concupi-
Qu. XXIII, art. cupiscibiH, ut supra * dictum est. Non est ergo scibilis. Dicitur enim timor esse tristitia, inquan-

passio specialis: cum pertineat ad diversas po- tum obiectum si praesens

timoris est contristans,
tentias. fuerit: unde Philosophus dicit ibidem quod
et

Sed contra est quod condividitur aliis passio- timor procedit ex phantasia futuri mali corruptivi
nibus animae; ut patet per Damascenum, in II vel contristativi. Similiter et desiderium attribuitur
"
• De Fide Orth., libro *. a Damasceno timori, quia, sicut spes oritur " a
lib. II, cap. xii,
XV. Respondeo dicendum quod passiones animae re- desiderio boni, ita timor ex fuga mali; fuga au- * Qu. XXV, art.

cipiunt speciem ex obiectis. Unde specialis passio tem mali oritur ex desiderio boni, ut ex supra * 3 : qu. XXIX, art.
2; qu. xxxvi, art.
est quae habet speciale obiectum. Timor autem dictis patet.

a) oritur. - causatur vel orittir Pa. - Eaedem post timor addunt est.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SIT ALIQUIS TIMOR NATURALIS

iDtertium sic proceditur. Videtur quod Respondeo dicendum quod aliquis motus dicitur
timor aliquis sit naturalis. Dicit enim naturalis, quia ad ipsum inclinat natura. Sed hoc
• De Fide Orth., 'Damascenus, in III libro *, quod est qui- contingit dupliciter. Uno modo, quod totum per-
lib.III, cap.xxiii.
\dam timor naturalis, nolente anima di- ficitur a natura, absque aliqua operatione appre-
vidi a corpore. hensivae virtutis sicut moveri sursum est motus
:

Praeterea, timor ex amore oritur, ut dictum

2. naturalis ignis, et augeri est motus naturalis ani-
* Art. pracced., est *. Sed est aUquis amor naturalis, ut Diony- maUum et plantarum. - AUo modo dicitur motus
ad I.
" S.Th.lect. XII. sius dicit, iv cap. de Div. Nom. * Ergo etiam est naturaiis, ad quem natura incUnat, iicet non perfi-
aUquis timor naturalis. ciatur nisi per apprehensionem quia, sicut supra *
:
* Qu. X , ar^ i;
qn. xvn , art. 9,
* dictum est, motus cognitivae et appetitivae vir-
• Qu. XL, art. 4 3. Praeterea, timor opponitur spei, ut supra ad 2
ad I.

dictum est. Sed est aliqua spes naturae: ut patet tutisreducuntur in naturam, sicut in principium
Vers. 18. per id quod dicitur Rom. iv * de Abraham, quod primum *. Et per hunc modum, etiam ipsi actus • d. 196

contra spem naturae, in spem gratiae credidit.
Ergo etiam est aliquis timor naturae.
Sed contra, ea quae sunt naturaUa, commu-
niter inveniuntur in rebus animatis et inanima-
tis. Sed timor non invenitur in rebus inanimatis.
Ergo timor non est naturalis.
SUMMAE Theoi.. D. Thomae T.
apprehensivae virtufis, ut intelUgere, sentire et me-
morari, et etiam motus appetitus animalis, quan-
doque dicuntur naturales.
Et per hunc modum potest dici timor naturaUs.
Et distinguitur a timore non naturaU, secundum
diversitatem obiecti. Est enim, ut Philosophus dicit
III.
 , ,

274 QUAESTIO XLI, ARTICULUS IV

Cap. in II timor de malo corruptivo, quod
Rhetoric. *, naturalis desiderium vel spes potest quodam-
: et
natura refugit propter naturale desiderium essendi: modo etiam in rebus naturalibus cognitione
dici
et talis timor dicitur " naturalis. Est iterum de malo carentibus. - Sed aliae passiones animae important
contristativo, quod non repugnat naturae, sed de- quosdam motus ad quos nullo modo sufficit in-
siderio appetitus et talis timor non est naturalis.
: clinatio naturalis. Vel quia de ratione harum pas-

i;
Qu. XXVI,
qu. XXX, art.
art.
Sicut etiam supra * amor, concupiscentia et dele- sionum est sensus seu cognitio, sicut dictum est* • Qu. XXXI, art,
>. 3; qu. XXXV,
3; qu. XXXI, art. ctatio distincta sunt per naturale et non naturale. quod apprehensio requiritur ad rationem delecta- art. I.
7-
Sed secundum primam acceptionem naturalis, tionis et doloris : unde quae ^ carent cognitione,
sciendum est quod quaedam de passionibus ani- non possunt dici delectari vel dolere. Aut quia
mae quandoque dicuntur naturales, ut amor, de- huiusmodi motus sunt contra rationem inclina-
siderium et spes aliae vero naturales dici non
: tionis naturalis puta quod desperatio refugit bo-
:

possunt. Et hoc ideo, quia amor et odium, de- num propter aliquam difficultatem et timor re- ;

siderium et fuga, important inclinationem quan- fugit impugnationem mali contrarii, ad quod est
dam ad prosequendum bonum et fugiendum ma- inclinatio naturalis. Et ideo huiusmodi passiones
lum quae quidem inclinatio pertinet etiam ad
;
nullo modo attribuuntur rebus inanimatis.
appetitum naturalem. Et ideo est P amor quidam Et per hoc patet responsio ad obiecta.

a) dicitur. - esse addunt Pa. - Eaedem pro Est, Et. f) quae.

- quia C, qui PHK.
[3) est. - Om. ABCDEFGlKLpH.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM CONVENIENTER ASSIGNENTUR SPECIES TIMORIS
III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3; dist. xxxiv, qu. 11, art. i, qu" 2, ad 6; De Verit., qu. xxvi, art. 4, ad 7.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod tem timentis, ut scilicet ei resisti non possit. Sicut
• De FideOrth., inconvenienter Damascenus * assignet autem bonum hominis, ita et malum, potest con-
lib. II, cap. XV.
sex species timoris: scilicet segnitiem siderari vel in operatione ipsius, vel in exterio-
erubescentiam, verecundiam, admiratio- ribus rebus. In operatione autem ipsius hominis,
nem, stuporem, agoniam. Ut enim Philosophus potest duplex malum timeri. Primo quidem, labor
* Cap. V, n. I. dicit, in II Rhetoric. *, timor est de malo contri- gravans naturam. Et sic causatur segnities: cum
stativo. Ergo species timoris debent respondere scilicet aliquis refugit operari, propter timorem
speciebus tristitiae. Sunt autem quatuor species excedentis laboris. - Secundo, turpitudo laedens
Qu. XXXV, art. tristitiae, ut supra * dictum est. Ergo solum de- opinionem. Et sic, si turpitudo timeatur in actu
8.
bent esse quatuor species timoris, eis correspon- committendo, est erubescentia : si autem sit de
dentes. turpi iam facto, est verecundia.
2. illud quod in actu nostro con-
Praeterea, Malum autem quod in exterioribus rebus con-
sistit, nostrae potestati subiicitur. Sed timor est sistit, triplicipotest excedere hominis
ratione "

de malo quod excedit potestatem nostram ut , facultatem ad resistendum. Primo quidem, ratione
* Art. 2. dictum est *. Non ergo segnities et erubescentia suae magnitudinis cum scilicet aliquis considerat
:

et verecundia, quae respiciunt operationem no- aliquod magnum malum, cuivis exitum considerare
stram, debent poni species timoris. non sufficit. Et sic est admiratio. - Secundo
3. Praeterea, timor est de futuro ut dictum , ratione dissuetudinis: quia scilicet aliquod malum
* Art. I, 2. est *. Sed verecundia est de turpi actu iatn com- inconsuetum nostrae considerationi offertur, et
* Nemesius de , misso, ut Gregorius Nyssenus * dicit. Ergo vere- sic est magnum nostra reputatione. Et hoc modo
Nat. Hom., cap.
xx,al.lib.IV,cap. cundia non est species timoris, est stupor, qui causatur ex insolita imaginatione. -
XIV vel XIII.
Praeterea, timor non est nisi de malo. Sed
4. Tertio modo, ratione improvisionis, quia scilicet
admiratio et stupor sunt de magno et insolito, provideri non potest: sicut futura infortunia ti-
sive bono sive malo. Ergo admiratio et stupor mentur. Et talis timor dicitur agonia.
non sunt species timoris. Ad primum ergo dicendum quod illae species
Praeterea, philosophi ex admiratione sunt
5. tristitiae quae supra * positae sunt, non accipiun- Loc. cit. in arg.

moti ad inquirendum veritatem, ut dicitur in prin- tur secundum diversitatem obiecti, sed secundum
* Lib. I, cap. II,
cipio Metaphys. * Timor autem non movet ad effectus P, et secundum quasdam speciales ratio-
n.8.-S.Tli.lect.
III. inquirendum, sed magis ad fugiendum. Ergo ad- nes. Et ideo non oportet quod illae species tri-

miratio non est species timoris. stitiae speciebus timoris, quae

respondeant f istis

Sed contrarium sufficiat auctoritas Dama-

in accipiuntur secundum divisionem propriam obie-
*Cf. loc.cit. arg. sceni et Gregorii Nysseni *. cti ipsius timoris.
3-
>.
* Art. 2. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, Ad secundum dicendum quod operatio secundum
timor est de futuro malo quod excedit potesta- quod iam fit, subditur potestati operantis. Sed

o) triplici ratione. - tripliciter Pa. Y) respondeant.

- correspondeant P.
P) effectus. - diversitatem effectus EF.
 QUAESTIO XLI, ARTICULUS IV 275
aliquid circa operationem considerari potest fa- admiratio et stupor refugiunt difficultatem con-
cultatem operantis excedens, propter quod aliquis siderationis rei magnae et insolitae, sive sit bona
refugit actionem. Et secundum hoc, segnities, eru- sive mala: ut * hoc modo se habeat admiratio
bescentia et verecundia ponuntur species timoris. et stupor ad actum intellectus, sicut segnities ad
Ad TERTiUM DicENDUM quod dc actu praeterito exteriorem actum.
potest timeri convitium vel opprobrium futurum. Ad quintum dicendum quod admirans refugit in
Et secundum hoc, verecundia est species timoris. praesenti dare iudicium de eo quod miratur, ti-
Ad quartum dicendum quod non quaelibet ad- mens defectum, sed in futurum inquirit. Stupens
miratio et stupor sunt species timoris sed admi- ; autem timet et in praesenti iudicare, et in futuro
ratio quae est de magno malo, et stupor qui est inquirere.Unde admiratio est principium philo-
de malo insolito. - Vel potest dici quod, sicut se- sophandi: sed stupor est philosophicae conside-
gnities refugit laborem exterioris operationis, ita rationis impedimentum.

3) ut. - et PEFHK. - Pro habeat, habent EFK, habet H.

Commentaria Cardinalis Caietani

tota quaestione quadragesimaprima nihil mihi occurrit non. Et quoniam experimur admirantes nos delectari ut ,
IN
scribendum, nisi quod advertas admirationem ab Aristo- superius * dictum est, admiratio magis concupiscentiae quam Qa. xxxii, art.
8.
Cap. XI, n. 21. tele, in I Rhetoric. *, poni concupiscentiam, a Damasceno timoris habet. Videtur tamen aliquid timoris semper ha-
vero timorem aut quia communius ea usus est Aristoteles,
: bere, dum timet malum difficultatis, ut in responsione ad
iste vero specialiter, ut est respectu difficilis mali; aut quia quartum vel potius iudicii, ut in responsione ad ultimum
:

utraque passio in admiratione clauditur, scilicet concupi- dicitur. Utrumque enim malum praesto est admiranti, la-
scentia et timor, et ratione illius delectat, ratione istius boris scilicet et erroris : sed hoc communius videtur.
 276 QUAESTIO XLII, ARTICULUS I

QUAESTIO QUADRAGESIMASECUNDA
DE OBIECTO TIMORIS
IN SEX ARTICULOS DIVISA

EINDE considerandum est de obiecto timoris *. Tertio: utrum timor de malo culpae.
D
Cf. qu. XLi, In- sit
trod.
Et circa hoc quaeruntur sex. Quarto: utrum ipse timor timeri possit.
Primo utrum bonum sit obiectum timoris,
:

Quinto : utrum repentina magis timeantur.

vel malum.
Secundo utrum malum naturae
: sit obiectum Sexto : utrum ea contra quae non est reme-
timoris. dium, magis timeantur.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OBIECTUM TIMORIS SIT BONUM, VEL MALUM
ir II"", qu. XIX, art. i, 11.

iD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod dum quod habet habitudinem ad malum. Quod
bonum sit obiectum timoris. Dicit enim quidem potest esse dupliciter. Uno quidem modo,
'Augustinus, in trimn
libro Octoginta inquantum per malum privatur bonum. Ex hoc
Qu. xxxiii. ^Quaest.
*, quod ne
inhil timemus , nisi autem ipso est aliquid malum, quod est privati-
id quod amamus, aut adeptum amittamus, aut non vum boni. Unde, cum fugiatur malum quia ma-
adipiscamur speratum. Sed id quod amamus est lum est, sequitur ut fugiatur quia privat bonum
bonum. Ergo timor respicit bonum sicut proprium quod quis amando prosequitur. - Et secundum
obiectum. hoc dicit' Augustinus * quod nulla est causa ti- * vide arg. i.

'Cap.v, n.3sqq. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric. *, mendi, nisi ne amittatur bonum amatum.
quod potestas, et super alium ipsum " esse, est ter- Alio modo comparatur bonum ad malum, ut
ribile. Sed huiusmodi est quoddam bonum. Ergo causa ipsius: inquantum scilicet aliquod bonum
bonum est obiectum timoris. sua virtute potest inducere aliquod nocumentum
Praeterea, in Deo nihil malum esse potest.
3. in bono amato. Et ideo, sicut spes, ut supra * di- ' Q.^-^^, an-7-

Sed mandatur nobis ut Deum timeamus; secun- ctum est, ad duo respicit, scilicet ad bonum in
* Vers. 10. dum illud Psalmi xxxiii*: Timete Dominum, omnes quod tendit, et ad id per quod sperat se bonum
sancti eius. Ergo etiam timor est de bono. concupitum adipisci; ita etiam timor ad duo re-
Sed contra est quod Damascenus dicit, in II spicit, scilicet ad malum quod refugit, et ad illud
De Fide Orth.,
lib. II, cap. XII.
libro *, quod timor est de malo futuro. bonum quod sua virtute potest infligere malum. -
Respondeo DiCENDUM quod timor est quidam Et per hunc modum Deus timetur ab homine *, in- * vide arg. 3.

motus appetitivae virtutis. Ad virtutem autem ap- quantum poenam, vel spiritualem
potest infligere
petitivam pertinet prosecutio et fuga, ut dicitur vel corporalem. - Per P hunc etiam modum ti- ^
* Cap.
S. Tti.
11,
lect.
n. 2.
n.
-

in VI Ethic. * Est autem prosecutio boni, fuga metur potestas alicuius hominis *, maxime quando Vide arg. 2.

autem mali. Unde quicumque motus appetitivae est laesa i^, vel quando est iniusta: quia sic in T

virtutis importat prosecutionem habet aliquod , promptu habet nocu^mentum inferre. Ita etiam
bonum pro obiecto: quicumque autem importat timetur super alium esse, idest inniti alii, ut sci-
fugam, habet malum pro obiecto. Unde, cum ti- licet in eius potestate sit constitutum nobis no-
mor fugam quandam importet, primo et per se cumentum inferre : sicut ille qui est conscius cri-
respicit malum sicut proprium obiectum. minis, timetur *, ne crimen revelet.
Potest autem respicere etiam bonum, secun- Et per hoc patet responsio ad obiecta.

a) alium ipsiim. - ipsum aliiim E, alium P. TC) laesa. - laesiva Pa. - Pro iniusta, iusta EFG.
?) Per - Et per PBFK. 3) timetur ... revekt. - timet ... reveletur PH.

Commentaria Oardinalis Caietani

primo articulo quaestionis quadragesimaesecundae, du- II. Ad hoc dicitur quod sermo praesens intelligitur de
IN
bitationem faciunt duae universales affirmativae in lit-
illae omnibus per se: instantiae autem allatae sunt de omnibus
tera positae, scilicet Otnnis motus appetitivae virtutis im-
: per accidens. Prosecutio enim per se sibi vindicat bonum,
portans prosecutionem, habet bonum pro obiecto et, Omnis ; et e converso et similiter fuga per se sibi vindicat malum,
:

Art. 2.
motus appetitivae virtutis importans fugam, habet malum et e converso. Unde nulla prosecutio est mali nisi per ac-
pro obiecto. Habent enim instantias manifestas. Primae qui- cidens, scilicet propter coniunctum bonum. Et hoc modo
dem obstat audacia, quae importat prosecutionem, et tamen audacia est motus prosecutivus mali, ut infra, qu. xlv *,
obiectum eius est malum. Secundae vero obstat despera- patet. Et similiter nulla fuga est boni nisi per accidens, sci-
tio, quae importat fugam, et obiectum eius est bonum. licet propter coniunctum malum. Et hoc modo desperatio
 QUAESTIO XLII, ARTICULUS II, III 277
est fuga boni. Et hic est tertius raodus accidentalitatis in- duntur aliquo horura modorum, ut minus futura habentur,
Cf. supra, qu. ventae in passionibus animae respectu boni et mali *, de ut patet in secundo articulo. - Ex ratione vero ardui, seu
XXV, art. 2, Com-
quo infra * erit sermo. difficilis ad evadendum vel resistendum, excluduntur mala
ment. num. iii.
* Qu. XLV, art.2.
III. In toto residuo quaestionis eiusdem, adverte quod, culpae, et tiraor ipse quodaramodo; et insolita ac repentina
quia obiectum timoris includit in se tria, scilicet malum, raagis timentur: ut in tertio, quarto et quinto articulis
arduura, futurura, ex his redditur ratio tiraendorura et non patet. - Ex ratione vero mali, non tiraetur per se nisi ma-
timendorum, et magis et minus tiraendorum. Ex ratione lum; magis timetur interrainabile: ut in prirao et ultimo
et

naraque futuri excluduntur multura distantia secundum

,
articulo patet. - Et sic habes obiectum timoris, et ex ipso
terapus, et praesentia, et inevasibilia : quae enira apprehen- rationes timendorum unitas : quod potes in aliis facere.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM MALUM NATURAE SIT OBIECTUM TIMORIS

iDSECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod vet mali phantasiam, excludit etiam ti-
futuri
timor non sit de malo naturae. Dicit morem. Quod autem non appareat aliquod ma-
*Cap. n. 14. 'enim Philosophus, in WRhetoric. *, quod lum ut futurum, potest ex duobus contingere.
^timor consiliativos facit. Non autem con- Uno quidem modo, ex hoc quod est remotum
siliamur de his quae a natura eveniunt, ut dicitur et distans: hoc enim, propter distantiam, imagina-
•Cap.iii,n.3sqq. in III Ethic* Ergo timor non est de malo naturae. mur ut non futurum. Et ideo vel non timemus,
-S. Th. lect. VII.
2. Praeterea, defectus naturales semper ho- vel parum timemus. Ut enim Philosophus dicit,
mini imminent, ut mors et alia huiusmodi. Si in II Rhetoric. *, quae valde longe sunt, non ti- Ibid.

igitur de huiusmodi malis esset timor, oporteret mentiir: sciunt enim omnes, quod morientur; sed
quod homo semper esset in timore. quia non prope est P, nihil curant. - Alio modo ae-
3. Praeterea, natura non movet ad contraria. stimatur aUquod malum quod est futurum, ut non
Sed malum naturae provenit ex natura. Ergo quod futurum, propter necessitatem, quae facit ipsum
timendo huiusmodi malum, non
aliquis refugiat aestimare ut praesens. Unde Philosophus dicit, in
Timor ergo naturalis non est de
est a natura. II Rhetoric. *, quod illi qui iam decapitantur, non Cap. V, n. 14.

malo naturae ad quem tamen hoc malum per-

; timent , videntes sibi necessitatem mortis immi-
tinere videtur. nere sed ad hoc quod aliquis timeat, oportet ad-
;

Sed contra est quod Philosophus dicit, in III esse aliquam spem salutis.
'Cap.
Th.
n- *> -
XIV.
Ethic. *, quod
T-
'
inter omnia terribilissimum est mors, '
Sic igitur malum
naturae non timetur, quia non
S. lect.
t.

quae est malum naturae. apprehenditur ut futurum. Si vero malum naturae,

Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus quod est corruptivum, apprehendatur ut propin-
Cap. V, n dicit in II Rhetoric. *, timor provenit ex phanta- quum, et tamen cum aUqua spe evasionis, tunc
sia futiiri mali corruptivi vel contristativi. Sicut timebitur.
autem contristativum malum est quod contraria- Ad primum ergo dicendum quod malum natu-
tur voluntati; ita corruptivum malum est quod rae quandoque non provenit a natura, ut dictum
contrariatur naturae. Et hoc est malum naturae. est *. Secundum tamen quod a natura provenit, In corpore.

LTnde de malo naturae potest esse timor.
Sed considerandum est quod malum naturae
quandoque est a causa naturaH et tunc dicitur
malum naturae, non solum quia privat " naturae
bonum, sed etiam quia est effectus naturae; sicut
mors naturalis, et aUi huiusmodi defectus. Ali-
quando vero malum naturae provenit ex causa
non naturali: sicut mors quae violenter infertur a
persecutore. Etutroque modo malum naturae quo-
dammodo timetur, et quodammodo non timetur.
Cum enim timor proveniat ex phantasia fiituri
' Loc. proxime
cit. mali, ut dicit Philosophus * illud quod remo- ; praesentia; et timor, si immineant in futurum.
etsi non ex toto vitari possit, potest tamen dif-
ferri. Et sub hac spe, potest esse consilium de
: vitatione ipsius.
Ad secundum dicendum quod malum naturae,
etsi semper immineat, non 1:amen semper immi-
net de propinquo. Et ideo non semper timetur.
Ad tertium dicendum quod mors et alii defe-
ctus naturae proveniunt a natura universali: qui-
bus tamen repugnat natura particularis quantum
potest. Et sic ex incUnatione particularis naturae,
est dolor et tristitia de huiusmodi malis, cum sunt

a) privat. - privatur PABCDHIKLa. p) est. Om. ABCDGHIKL.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM TIMOR SIT DE MALO CULPAE
ir II", qu. cxLiv, art. 2.

D tertium sic proceditur. Videtur quod separationem a Deo. Sed nihil separat nos a Deo
timor possit esse de malo culpae. Dicit nisi culpa secundum iUud Isaiae lix * Peccata
; :
•
vers. 2.

enim Augustinus super Canonicam

, vestra diviserunt inter vos et Deiim vestrum. Ergo
* Tract. IX.
loan. *, quod timore casto timet homo timor potest esse de malo culpae.
 ,

278 QUAESTIO XLII, ARTICULUS IV

2. Praeterea, Tullius dicit, in de Tusculanis
• c»P- '^' "• Qiiaest. *, quod de illis timemus, cum futura sunt,
de quorum praesentia tristamur. Sed de malo cul-
pae potest aliquis dolere vel tristari. Ergo etiam
malum culpae aliquis potest timere.
3. Praeterea, spes timori opponitur. Sed spes
" potest esse de * bono virtutis, ut patet per Phi-
W ad peccandum inducatur. Sed proprie loquendo,
in tali dispositione magis timet homo seductio-
nem quam culpam secundum propriam rationem,
idest inquantum est voluntaria: sic enim non
habet ut timeatur.
Ad primum ergo dicendum quod separatio a Deo
est quaedam poena consequens peccatum et :

s^ne'c"'iv."
losophum in IX Ethic. * Et Apostolus dicit, ad omnis poena aliquo modo est ab exteriori causa.
' Vers. 10.
Qai^ V * Cotifido de vobis in Domino, quod nihil
: Ad secundum dicendum quod tristitia et timor
aliud sapietis. Ergo etiam timor potest esse de in uno conveniunt, quia utrumque est de malo:
malo culpae. differunt autem in duobus. In uno quidem, quia
4. Praeterea, verecundia est quaedam species tristitia est de malo praesenti, timor de malo fu-
• Qu. xLi, art. 4. timoris, ut supra * dictum est. Sed verecundia turo. In alio vero, quia tristitia, cum sit in con-
est de turpi facto, quod est malum culpae. Ergo malum absolute: unde potest
cupiscibili, respicit
et timor. esse de quocumque malo, sive parvo sive magno.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II Timor vero, cum sit in irascibili, respicit malum
• cap. V, n. I.
Rhetoric.*, quod non omnia mala timentur, puta cum quadam arduitate seu difficultate quae tol- :

aut tardus.
si aliquis erit iniustus, inquantum aliquid subiacet voluntati. Et ideo
litur,
' Q"-«-. an- ; Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum non omnia timemus quae sunt futura, de quibus
qu. xLi, art. 2. .
'. 1} '

est, sicut obiectum spei est bonum tuturum ar- tristamur cum sunt praesentia sed aliqua, quae ,

duum quod timor est de

quis potest adipisci;
malo futuro arduo quod non potest de facili vi-
tari.Ex quo potest accipi quod id quod omnino
subiacet potestati et voluntati nostrae, non habet
rationem terribilis: sed illud solum est terribile,
quod habet causam extrinsecam. Malum autem
culpae propriam causam habet voluntatem huma-
ita scilicet sunt ardua.
Ad tertium dicendum quod spes est de bono
quod quis potest adipisci. Potest autem aliquis
adipisci bonum vel per se, vel per alium: et ideo
spes potest esse de actu virtutis, qui est in po-
testate nostra constitutus. Sed timor est de malo
quod non subiacet nostrae potestati et ideo sem- :

nam. Et ideo proprie non habet rationem terribilis. per malum quod timetur, est a causa extrinseca.
P Sed quia voluntas humana ^ ab aliquo exteriori Bonum autem quod speratur, potest esse et a
potest inclinari ad peccandum; si illud inclinans causa intnnseca, et a causa extrmseca.
habeat magnam vim ad inclinandum, secundum Ad quartum dicendum quod, sicut supra * di- 'Qu.xi.i, art.4,

hoc poterit esse timor de malo culpae, inquan- ctum est, verecundia non est timor de actu ipso
Y tum est ab exteriori causa: puta cum aliquis
"<
peccati sed de turpitudine vel ignominia quae
,

timet commorari in societate malorum, ne ab eis consequitur ipsum quae est a causa extrinseca.
:

o) de. - in ABCDFGHIKL. •t)ab. de codices.

p) humana. - Otn. Pa.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM TIMOR IPSE TIMERI POSSIT

»D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod venit ex voluntate nostra. Timor autem partim
timor timeri non possit. Omne enim provenit ex causa extrinseca, et partim subiacet
*quod timetur, timendo custoditur ne voluntati. Provenit quidem ex causa extrinseca,
^amittatur: sicut ille qui timet amittere inquantum est passio quaedam consequens phan-
sanitatem, timendo custodit eam. Si igitur timor tasiam imminentis mali. Et secundum hoc, potest
timeatur, timendo se custodiet homo ne timeat. aliquis timere timorem: ne scilicet immineat ei
Quod videtur esse inconveniens. necessitas timendi, propter ingruentiam alicuius ex-
2. Praeterea, timor est quaedam fuga. Sed cellentis mali. - Subiacet autem voluntati, inquan-
nihil fugit seipsum. Ergo timor non timet timo- tum appetitus inferior obedit rationi: unde homo
rem. potest timorem repellere. Et secundum hoc, timor
Praeterea, timor est de futuro. Sed ille qui
3. non potest timeri, ut dicit Augustinus, in libro
timet, iam habet timorem. Non ergo potest timere Octoginta trium Quaest. * Sed quia rationibus Qu. xxxm.

timorem. quas inducit, aliquis posset uti ad ostendendum

Sed contra est quod homo potest amare amo- quod timor nullo modo timeatur, ideo ad eas
rem, et dolere de dolore. Ergo etiam, pari ra- respondendum est.

tione, potest timere timorem. Ad primum ergo dicendum quod non omnis ti-
Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, mor est unus timor sed secundum diversa quae
:

illud solum habet rationem terribilis, quod ex timentur, sunt diversi timores. Nihil ergo prohi-
"
causa extrinseca provenit non autem quod pro- : bet quin uno " timore aliquis praeservet se ab

o) uno. - in uno Pa.

 ,,

QUAESTIO XLII, ARTICULUS V, VI 279

alio timore, et sic custodiat se non timentem P quitur quod idem fugiat seipsum, vel quod sit
illo timore. idem fuga sui ipsius.
Ad secundum dicendum quod, cum sit alius ti- Ad tertium dicendum quod propter diversita-
mor quo timetur malum imminens, et alius timor tem timorum iam * dictam, timore praesenti po- In resp. ad 2.

quo timetur ipse timor mali imminentis ; non se- test homo timere futurum timorem.

P) non timentem. - non timere tunc P.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM REPENTINA MAGIS TIMEANTUR
D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod mali. - Secundo, aliquid esse insolitum et repen-
insolita et repentina non sint magis ter- tinum, facit ad debilitatem timentis: inquantum
Sicut enim spes est de bono, ita
ribilia. subtrahit remedia quae homo potest praeparare
timor est de malo. Sed experientia facit ad repellendum futurum malum, quae esse non
ad augmentum spei in bonis. Ergo etiam facit possunt quando ex improviso malum occurrit.
ad augmentum timoris in malis. Ad primum ergo dicendum quod obiectum spei
• cap. V, n. II.
2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*, est bonum quod quis potest adipisci. Et ideo ea
quod magis timentur non qui acutae siint irae quae augmentant potestatem hominis, nata sunt
sed mites et astuti. Constat autem quod illi qui augere spem: et eadem ratione, diminuere timo-
acutae irae sunt, magis habent subitos motus. rem, quia timor est de malo cui non de facili
Ergo ea quae sunt subita, sunt minus terribilia. potest resisti. Quia igitur experientia facit homi-
3. Praeterea, quae sunt subita, minus conside- nem magis potentem ad operandum, ideo, sicut
rari possunt. Sed tanto aliqua magis timentur auget spem, ita diminuit timorem.
quanto magis considerantur unde Phiiosophus : Ad secundum dicendum quod iili qui habent
s^hTec"xvi'i"
dicit, in III Ethic. *, quod aliqui videntur fortes iram acutam, non occultant eam: et ideo nocu-
propter ignorantiam, qui, si cognoverint quod aliud menta ab eis illata non ita sunt repentina, quin
"
sit * quam suspicantur , fugiunt. Ergo repentina praevideantur. Sed homines mites et astuti oc-
minus timentur. cultant iram et ideo nocumentum quod ab eis
:

Sed contra est quod Augustinus dicit, in II
* Cap. VI.
Confess. *: Timor insolita et repentina exhorrescit,
rebus quae amantur adversantia, dum praecavet
securitati.
* Art. 3;qu. xli,
art. 2.
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum
est, obiectum timoris est malum imminens quod
non de facili repelli potest. Hoc autem ex duo-
imminet, non potest praevideri, sed ex improviso
advenit. Et propter hoc Philosophus dicit quod
tales magis timentur.
Ad tertium dicendum quod, per se loquendo,
bona vel mala corporalia in principio maiora
apparent. Cuius ratio est, quia unumquodque ma-
gis apparet, contrario iuxta se posito Unde cum
.

bus contingit: scilicet ex magnitudine mali, et ex aliquis statim a paupertate ad divitias transit,
debilitate timentis. Ad utrumque autem horum propter paupertatem praeexistentem divitias ma-
operatur quod aliquid sit insolitum et repenti- gis aestimat et e contrario divites statim ad
:

num. Primo quidem, facit ad hoc quod malum
imminens maius appareat. Omnia enim corpora-
lia, et bona et mala, quanto magis considerantur,
minora apparent. Et ideo, sicut propter diuturni-
tatem dolor praesentis mali mitigatur, ut patet
cap. XXX. per Tullium in III de Tusculanis Quaest. *; ita
etiam ex praemeditatione minuitur timor futuri
paupertatem devenientes, eam magis horrent. Et
propter hoc, malum repentiijum magis timetur,
quia magis videtur esse ^ malum. - Sed potest
propter aliquod accidens contingere quod magni-
tudo alicuius mali lateat: puta cum hostes se in-
sidiose occultant. Et tunc verum est quod malum
ex diligenti consideratione fit terribilius.

o) sit. - sint ABCDEFGIKLpH et a. P) esse. - Om. ABCDEFGIL.

¥ ARTICULUS SEXTUS
UTRUM EA CONTRA QUAE NON EST REMEDIUM, MAGIS TIMEANTUR
sextum sic proceditur. Videtur quod
>d 2. Praeterea, malo mortis nullum remedium
ea quae non habent remedium non , adhiberi potest: non enim, secundum naturam,
'sint magis timenda. Ad timorem enim potest esse reditus a morte ad vitam. Non tamen
i^requiritur quod remaneat aliqua spes mors maxime timetur, ut dicit Philosophus, in II
Art. 2.
salutis, ut supra * dictum est. Sed in malis quae Rhetoric. * Non ergo ea magis timentur quae re- Cap. V, n. I.
^
non habent remedium, nulla remanet spes salu- medium non habent.
mala nullo modo timentur. Ethic. * J Cap. n. 6. -
VI,
tis. Ergo talia 3. Praeterea, Philosophus dicit, in I
S,. Th. lect. vii.
 28o QUAESTIO XLII,
quod non est magis bonum qiiod est diutiirnius,
eo quod est uniiis diei: neque quod est perpe-
tuum, eo quod non est perpetuum. Ergo, ea-
dem ratione, neque maius malum. Sed ea quae
non habent remedium, non videntur differre ab
aliis nisi propter diuturnitatem vel perpetuitatem.
Ergo propter hoc non sunt peiora, vel magis ti-
menda.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II
cap. V, n. 12. Rhetoric. *, quod omnia timenda sunt terribiliora
quaecumque, si peccaverint corrigi non contin-
, malum, ne adveniat. Et tali remedio sublato, au-
git; aut quorum auxilia non sunt; aut non fa-
cilia.
Respondeo dicendum quod obiectum timoris est
malum unde illud quod facit ad augmentum
: Et de tali remedio nunc loquimur.
mali, facit ad augmentum timoris. Malum autem
augetur non solum secundum speciem ipsius mali,
Qu. XVIII, art. sed ctiam secundum tircumstantias, ut ex supra *
dictis apparet. Inter ceteras autem circumstantias,
« magis videtur "
diuturnitas, vel etiam perpetuitas,
facere ad augmentum mali. Ea enim quae sunt
in tempore, secundum durationem temporis quo-
dammodo mensurantur: unde si pati aliquid in
a) videtur. - videntur codices et a.
Commentaria Cardinalis Caietani
responsione ad ultimum ultimi articuli eiusdem quae-
IN
stionis quadragesimaesecundae, breviter scito quod boni-
tas rei est duplex scilicet spectans ad ipsam rei substan-
: stoteles ibi, quam Auctor hic qui ideo in corpore articuli
tiam, et circumstans eam; sicut bonitas caloris est esse
calorem ut quatuor vel sex, etc, vel esse in tali subiecto
aut loco, etc. Duratio non auget primam bonitatem, sed
secundam. Non enim calor durans triduo, est secundum se
ARTICULUS VI
tanto tempore est malum, pati idem in duplo
tempore apprehenditur ut duplatum. Et secundum
hanc rationem, pati idem in infinito tempore, quod
est perpetuo pati, habet quodammodo infinitum
augmentum. Mala autem quae, postquam adve-
nerint, non possunt habere remedium, vel non
de facili, accipiuntur ut perpetua vel diuturna.
Et ideo maxime redduntur timenda.
Ad primum ergo dicendu.m quod remedium mali
est duplex. Unum per quod impeditur futurum
,
fertur spes, et per consequens timor. Unde de tali
remedio nunc non loquimur. - Aliud remediiim
mali est, quo malum iam praesens removetur.
Ad secundum dicendum quod, licet mors sit ir-
remediabile malum tamen quia non imminet
,
,
de prope, non timetur, ut supra * dictum. est. Arf. 2.
Ad tertium dicendum quod Philosophus ibi lo-
quitur de per se bono, quod est bonum secun-
dum speciem suam. Sic autem non fit aliquid
magis bonum propter diuturnitatem vel perpe-
tuitatem, sed propter naturam ipsius boni.
perfectior calore unius horae : sed bene est perfectior se-
cundum circumstantiam temporis. Et hoc intendit tam Ari-
:
praemisit quod malum augetur dupliciter, scilicet secundum
suam speciem, et secundum circumstantias. Praesenti enim
proposito sat est quod malum apprehendatur ut maius:
sive ex hac, sive ex illa proveniat causa, nihil refert.
 QUAESTIO XLIII, ARTICULUS I 281

QUAESTIO QUADRAGESIMATERTIA
DE CAUSA TIMORIS
IN DUOS ARTICULOS DIVISA

• Cf. qu. XLI, In-

trod.
D EiNDE considerandum est de causa timoris
Et circa hoc quaeruntur duo.
*. Primo utrum causa timoris sit amor.
:

Secundo: utrum causa timoris sit defectus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM CAUSA TIMORIS SIT AMOR
In Psalm. XVIIl.

>D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod convenientiam vel bonitatem, vel apparentiam
amor non causa timoris. IUud enim
sit huiusmodi boni causa autem per modum dispo-
;

*quod introducit aliquid, est causa eius. sitionis materialis, est habitus, vel quaecumque
;>Sed timor introdiicit arnorem caritatis, dispositio secundum quam fit alicui conveniens
Tract. IX. ut Augustinus dicit, super Canonicam loan. * Ergo aut apparens illud bonum quod est ei coniun-
timor est causa amoris, et non e converso. ctum.
Cap. V , n. 13. 2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*, Sic igitur, in proposito, obiectum timoris est
quod illi maxime timentur, a qiiibus expectamus aestimatum malum futurum propinquum cui re-
imminere nubis. aliqua mala. Sed per hoc quod sisti de facili non potest. Et ideo illud quod po-
ab aliquo expectamus malum, magis provocamur test inferre tale malum, est causa effectiva obiecti
ad odium eius quam ad amorem. Ergo timor timoris, et per consequens ipsius timoris. Illud
magis causatur ab odio quam ab amore. autem per quod aliquis ita disponitur ut aliquid
Qu. XLii , art.
3. Praeterea, supra * dictum est quod ea sit ei tale, est causa timoris, et obiecti eius, per
quae sunt a nobis ipsis, non habent rationem modum dispositionis materialis. Et hoc modo
terribilium. Sed ea quae sunt ex amore, maxime amor causa timoris: ex hoc enim quod ali-
est
proveniunt ex intimo cordis. Ergo timor ex amore quis amat aliquod bonum, sequitur quod priva-
non causatur. tivum talis boni sit ei malum, et per consequens
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro quod timeat ipsum tanquam malum.
Qu. xxxiii.
Octoginta trium Quaest. *: Nulli dubium est non Ad PRIMUM ERGO DICENDUM quod, sicut SUpra * Qu.xlh, art.i.
aliam esse metuendi causam, nisi ne id quod ama- dictum est, timor per se et primo respicit ad ma-
mus, aut adeptum amittamus, aut non adipisca- lum ' quod refugit, quod opponitur alicui bono "

mur speratum. Omnis ergo timor causatur ex hoc amato. Et sic per se timor nascitur ex amore. -
quod aliquid amamus. Amor igitur est causa ti- Secundario vero respicit ad id per quod provenit
moris. tale malum. Et sic per accidens quandoque timor
Respondeo dicendum quod obiecta passionum inducit amorem inquantum scilicet homo qui
:

animae se habent ad eas tanquam formae ad res timet puniri a Deo, servat rpandata eius, et sic
naturales vel artificiales quia passiones animae
: incipit sperare, et spes introducit amorem, ut
speciem recipiunt ab obiectis, sicut res praedi- supra * dictum est. qu. h., art. 7. •

ctae a suis formis. Sicut igitur quidquid est causa
formae, est causa rei constitutae per ipsam ita
etiam quidquid, et quocumque modo, est causa
obiecti, est causa passionis. Contingit autem ali-
quid esse causam obiecti vel per modum causae
efficientis: vel per modum dispositionis materialis.
bonum apparens
Sicut obiectum delectationis est
conveniens coniunctum cuius causa efficiens est
: efficientis. Amor autem est causa eius per mo-
illud quod facit coniunctionem vel quod facit
Ad secundum dicendum quod ille a quo e.xpe-
; ctantur ^ mala, primo quidem odio habetur: sed P
postquam ab ipso iam incipiunt sperari bona,
tunc incipit amari. Bonum autem cui contrariatur
malum quod timetur, a principio amabatur.
Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit
de eo quod est causa mali terribilis per modum
, dum materialis dispositionis, ut dictum est *. • in corpore.

a) ad malum. - maliim P. I P) expectantur. - expectamus P.

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione quadragesimatertia tota iiihil scribendum oc- secundum singulas conditiones obie-
obiecti, et subiecti; et
IN
ex utroque articulo attentum te reddere, ut di-
currit, nisi cti,proprias causas; et diversimode constituendo eas, scire
scas causas passionum cognoscere et discernere ex parte respondere ad quaesita de causis passionum.

SuuMAE Theoi,. D. Thomae T. III. 36

 283 QUAESTIO XLIII, ARTICULUS II

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM CAUSA TIMORIS SIT DEFECTUS
In Psalm. XXVf.

»D PROCEDiTUR. Videtur quod

SECUNDUM sic nens malum. Sed tamen ad causandum timorem
defectus non sit causa timoris. Illi enim requiritur defectus cum aliqua mensura. Minor
'qui potentiam habent, maxime timen- enim est defectus qui causat timorem futuri mali,
!(tur. Sed defectus contrariatur potentiae. quam defectus consequens malum praesens, de
defectus non est causa timoris. quo est tristitia. Ef adhuc esset maior defectus,
2. Praeterea, illi qui iam decapitantur, maxime si sensus mali auferretur, vel
totaliter amor boni
sunt in defectu. Sed tales non timent, ut dicitur cuius contrarium timetur.
Cap. in II Rhetoric. * Ergo defectus non est causa ti- Quantum vero ad secundum, virtus et robur,
moris. per se loquendo, est causa timoris: ex hoc enim
3, Praeterea, decertare ex fortitudine prove- quod aliquid quod apprehenditur ut nocivum, est
nit, non ex defectu. Sed decertantes titnent eos virtuosum, contingit quod eius effectus repelli non
Cap. n. 9.
qui pro eisdem decertant, ut dicitur in II Rhetoric* potest. Contingit tamen per accidens quod aliquis
Ergo defectus non est causa timoris. defectus ex ista parte causat timorem, inquantum
Sed contra, contrariorum contrariae sunt cau- ex aliquo defectu contingit quod aliquis velit no-
sae. Sed divitiae, et robur, et multitudo amicorum, cumentum inferre: puta propter iniustitiam, vel
et potestas , excludunt tijnorem , ut dicitur in II quia ante laesus fuit, vel quia timet laedi ".
Cap. V, n. 20.
Rhetoric* Ergo ex defectu horum timor causatur, Ad primum ergo dicendum quod ratio illa pro-
Art. pracced.
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum cedit de causa timoris ex parte causae efficientis.
est, duplex causa timoris accipi potest una qui- : Ad secundum dicendum quod illi qui iam deca-
dem per modum materialis dispositionis, ex parte pitantur, sunt in passione praesentis mali. Et ideo
eius qui timet; alia per modum causae efficientis, iste defectus excedit mensuram timoris.
ex parte eius qui timetur. Quantum igitur ad Ad
tertium dicendum quod decertantes timent
primum, defectus, per se loquendo, est causa ti- non propter potentiam, qua decertare possunt:
moris: ex aliquo enim defectu virtutis contingit sed propter defectum potentiae, ex quo contingit
quod non possit aliquis de facili repellere immi- quod se superaturos non confidunt.

a) laedi. - se laedi codices.

 QUAESTIO XLIV, ARTICULUS I 283

9UAESTIO QUADRAGESIMAQUARTA
DE EFFECTIBUS TIMORIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de effectibus timoris'' Secundo: utrum faciat consiliativos.

qu. XLi, In-

D
• Cf.
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio utrum faciat tremorem.
:

Primo utrum timor taciat contractionem. Quarto utrum impediat operationem.

:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM TIMOR FACIAT CONTRACTIONEM
D PRiMUM sic PRocEDiTUR. Videtur quod riora. Et secundum similitudinem huius contra-
timor non faciat contractionem. Contra- ctionis, quae pertinet ad appetitum animalem,
ctione enim facta, calor et spiritus ad sequitur etiam in timore ex parte corporis, con-
revocantur. Sed ex multitu-
interiora tractio caloris et spirituum ad interiora.
dine caloris et spirituum in interioribus, magnifi- Ad primum ergo dicendum quod, sicut Philoso-
catur cor ad audacter aliquid aggrediendum, ut phus dicit in libro de Problematibus *, licet in Sect.
Probl.
XXVII,
III.

patet in iratis cuius contrarium in timore acci-

: timentibus retrahantur " spiritus ab exterioribus
dit. Non ergo timor facit contractionem. ad interiora, non tamen est idem motus spirituum
2. Praeterea, multipiicatis spiritibus et calore in iratis et timentibus. Nam in iratis, propter ca-
in interioribus per contractionem, sequitur quod lorem et subtilitatem spirituum, quae proveniunt
homo in vocem prorumpat: ut patet in dolenti- ex appetitu vindictae, interius fit spirituum motus
bus. Sed timentes non emittunt vocem, sed magis ab inferioribus ad superiora et ideo congregantur
:

redduntLir taciturni. Ergo timor non facit contra- spiritus et calor circa cor. Ex quo sequitur quod
ctionem. irati redduntur prompti et audaces ad invaden-
3. Praeterea, verecundia est quaedam species dum. - Sed in timentibus, propter frigiditatem in-
• Qu. xLi, art. 4. timoHS, ut supra * dictum est. Sed vereciindati ru- grossantem, spiritus moventur a superioribus ad
• cap. VIII.
bescunt, ut dicit Tullius, IV de Tusculanis Quaest. *, inferiora: quae quidem frigiditas contingit ex ima-
•
S.
cap.
Th.
IX, n. 2. -
iect. XVII.
et Philosophus,
. .
r 7
...
in lY Ethic. * Rubor autem fa-
»T
ciei non attestatur contractioni, sed contrario. Non
•
ginatione defectus virtutis. Et ideo non multipli-
cantur calor et spiritus circa cor, sed magis a
ergo contractio est elfectus timoris. corde refugiunt. Et propter hoc, timentes non
Sed contra est quod Damascenus dicit, in III prompte invadunt, sed magis refugiunt.
IPil''^^
°''"''
lib.III, capxxiit.
libro *, quod
17
timor est virtus secunduin systolen,
j ;
Ad secundum dicendum quod naturale est cui-
idest secundum contractionem. libet dolenti, sive homini sive animali, quod uta-
•Qu. xxviii, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum tur quocumque auxilio potest P, ad repellendum P
5-
est, in passionibus animae est sicut formale ipse nocivum praesens quod infert dolorem unde vi- :

motus appetitivae potentiae, sicut autem mate- demus quod animalia dolentia percutiunt vel fau-
riale transmutatio corporalis: quorum unum al- cibus vel cornibus. Maximum autem
auxilium ad
teri proportionatur. Unde secundum similitudinem omnia in animalibus est calpr et spiritus.
Et ideo
et rationem appetitivi motus, sequitur corporalis in dolore natura conservat calorem et spiritum
transmutatio. Quantum autem ad animalem mo- interius, ut hoc utatur ad repellendum nocivum.
tum appetitus, timor contractionem quandam im- Et ideo Philosophus dicit, in libro de Pr-oblema-
portat. Cuius ratio est, quia timor provenit ex tibus *, quod, multiplicatis introrsum spiritibus et -ibid., Probi.Dt

phantasia alicuius mali imminentis quod difficile
• Qu. xLi, art. 2. repelU potest, ut supra * dictum est. Quod autem
aliquid difficile possit repelli, provenit ex debili-
• Qu. xLiii, art. tate virtutis, ut supra * dictum est. Virtus autem,
quanto est debilior, tanto ad pauciora se potest
extendere. Et ideo ex ipsa imaginatione quae
causat timorem, sequitur quaedam contractio in
appetitu. Sicut etiam videmus in morientibus
quod natura retrahitur ad interiora, propter debi-
litatem virtutis: et videmus etiam
calore, necesse est quod emittantur per vocem,
Et propter hoc, dolentes vix se possunt confinere
quin clament. - Sed in timenfibus fit motus inte-
rioris caloris et spirituum a corde ad inferiora, ut
dictum est*. Et ideo timor contrariatur formationi 'in,resp. ad arg.
praecei:d.
vocis, quae fit per emissionem spirituum ad supe-
riora per os. Et propter hoc, timor tacentes facit.
Et inde est etiam quod timor trementes facit, ut
dicit Philosophus ^, in libro de Problematibus *. •Loc.cit.,ProbI.
in civitatibus Ad tertium dicendum quod pericula morfis non I, VI, VII. - Cf.
art. 3, ad 3.

quod, quando cives timent, retrahunt se ab exte- solum contrariantur appetitui animali, sed etiam
rioribus, et recurrunt, quantum possunt, ad inte- contrariantur naturae. Et propter hoc, in huius-

a) retrahantur. retrahatur PEFH, trahuntur A. - spirituum om. ^) potest.

- Om. BEFGHKLa.
EFG. Y) dicit Philosophus, - dicitur codices.
 : :
, :; .

284 QUAESTIO XLIV, ARTICULUS II

modi timore non solum contractio ex parte
appetitus, sed etiam ex parte naturae corporalis
sic enim disponitur animal ex imaginatione mortis
contrahens calorem ad interiora, sicut quando na-
turaliter mors imminet. Et inde est quod thnentes
s^S.'iMt"xvii"
^nortem pallesciint, ut dicitur in IV Ethic. *- Sed
malum quod timet verecundia, non opponitur
fit naturae, sed solum appetitui animali. Et ideo fit
quidem ^ contractio secundum appetitum anima-
lem. non autem secundum naturam corporalem
sed magis anima, quasi in se contracta, vacat
ad motionem spirituum et caloris, unde fit eorum
diffusio ad exteriora. Et propter hoc, verecundati
rubescunt.

S) quidem. - qiiaedam Y^Va.

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis quadragesimaequartae du- enim ab extra ad intra. Sed in motu qui consequitur,
est
IN
bium occurrit, eo quod responsio ad tertium contrariatur differunt: nam ad dolorem sequitur raotus ad superiora,
corpori articuli, et universali doctrinae de consonantia mo- vel prout opus est, ut in responsione ad secundum dicitur
tus corporalis et motus animalis in passionibus. Nam se- in timore, motus consequens quandoque est ad inferiora.
cundum universalem doctrinam in corpore traditam, sicut Et lioc evenit quoties timor ducit ad frigus ingrossans spi-
timor consistit in contractione animi, ita transmutatio illi ritus. Quod tunc non evenit, cum modicus est timor, qualis
unita in contractione caloris et spirituum. Et tamen in re- videtur esse verecundia: contractus siquidem in ea spiritus * * contractis
spiritihus ?
sponsione ad tertium dicitur quod in verecundia est con- ad intra, et obiecto timoris non repugnante naturae, sed
tractio animi, sed non naturae corporalis. Hoc enim non soli appetitui , non sequitur frigus naturae inimicum. Et
stat cum universalitate illius doctrinae. sic anima diffundit in faciem ruborem. - Semper ergo fit in
Ad hoc dicitur quod in huiusmodi passionibus inve- timore contractio ad intus : sed quia non semper fit usque
niuntur duo motus corporales: primus, ab extra ad intus; ad frigus ingrossans, ideo in littera negatur contractio na-
secundus, ab intus ad inferiora vel superiora. Et primus turae corporeae non quia non fiat, sed quia non fit con-
;

quidem est ille motus qui ut materia est passionis se- : summata usque ad frigus.
cundus vero effectus potius est, Unde dolor et timor in In reliquis tribus articulis eiusdem quadragesimaequar-
motu qui est ut materia passionis, conveniunt: uterque tae quaestionis nihil occurrit scribendum.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM TIMOR FACIAT CONSILIATIVOS
II' ir°, qu. cxxix, art. 7; In Psalm. XII.

»D SECUNDUM.sic PROCEDiTUR. Videtur quod prehenduntur ut quae difficiUter rcpelli possunt;

timor non faciat consiliativos. Non enim tum etiam quia apprehenduntur ut de prope exi-
*est eiusdem consiliativos facere, et con- stentia, sicut iam * dictum est. Unde homines •Qu.xui.art.^.

impedire. Sed timor consilium

jsilium maxime in timoribus quaerunt consiliari.
impedit omnis enim passio perturbat quietem Alio modo dicitur aliquis consiliativus, a facul-
quae requiritur ad bonum usum rationis. Ergo tate bene consiliandi. Et sicnec timor, nec aliqua
timor non facit consiliativos. passio consiliativos facit. Quia homini affecto se-
2. Praeterea, consilium est actus rationis de cundum aliquam passionem, videtur aliquid vel
futuris cogitantis et deliberantis. Sed aliquis timor maius vel minus quam sit secundum rei verita-
est excutiens cogitata, et mentem a siio loco re- tem: sicut amanti videntur ea quae amat, me-
Cap. VIII. movet, utTuIlius dicit, in \Y de Tusculanis Quaest.* liora; et timenti, ea quae timet, terribiliora. Et
Ergo timor non facit consiliativos, sed magis im- sic ex defectu rectitudinis iudicii, quaelibet passio,
pedit consilium. quantum est de se, impedit facultatem bene con-
3. Praeterea, sicut consilium adhibetur ad vi- siliandi.
tanda mala, ita etiam adhibetur ad consequenda Et per hoc patet responsio ad primum.
bona. Sed sicut timor est de malis vitandis, ita Ad secundum dicendum quod quanto aliqua pas-
spes est de bonis consequendis. Ergo timor non sio est fortior, tanto magis homo secundum ipsam
facit magis consiliativos quam spes. affectus, impeditur. Et ideo quando timor fuerit
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II fortis, vult quidem homo consiliari, sed adeo
* cap. V, n. 14- Rhetoric. *, quod timor consiliativos facit. perturbatur in suis cogitationibus, quod consilium
Respondeo dicendum quod aliquis potest dici adinvenire non potest. Si autem sit parvus timor,
consiliativus dupliciter. Uno modo, a voluntate qui soUicitudinem consiliandi inducat, nec multum
seu sollicitudine consiliandi. Et sic timor consi- rationem conturbet; potest etiam conferre ad fa-
-cap.iii.n.io.- liativos facit. Quia, ut Philosophus in III Ethic* cultatem bene consiliandi, ratione soUicitudinis
S.Th. lect. VII. ,. . ... ^ .'^ ' , .

dicit, consiliamur de magnis , in qiiibus quasi consequentis.

nobis ipsis discredimus. Ea autem quae timorem Ad tertium dicendum quod etiam spes facit con-
« incutiunt, non sunt simpliciter mala ", sed habent siliativos quia, ut in II Rhetoric. * Philosophus
:
• cap. V, n. i*.

quandam magnitudinem : tum ex eo quod ap- dicit, nullus consiliatur de his de qiiibus desperat;

a) mala. - magna E, om. F.

 , ,

QUAESTIO XLIV, ARTICULUS III, IV 285

' Cap. iii, n.13.- sicut nec de impossibilibus, ut dicitur in III Ethic. * magis respicit rationem difficilis
pelli potest: et ita
S. Th. lect. VIII.
Timor tamen magis consiliativos quam spes.
facit timor quam spes. In difficilibus autem, maxime
Quia spes est de bono, prout possumus ipsum in quibus nobis non confidimus, consiliamur, sicut
consequi: timor autem de malo, prout vix re- dictum est *. In corpore.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM TIMOR FACIAT TREMOREM
Supra, art. i, ad 2; In Psalm. XVII.

iD TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod causatur ex debilitate virtutis continentis mem-
tremor non sit effectus timoris. Tremor bra: ad huiusmodi autem debilitatem maxime
*enim ex frigore accidit: videmus enim facit defectus caloris, qui est instrumentum quo
^infrigidatos tremere. Timor autem non anima movet, ut dicitur in II de Anima *. Cap. IV, n. 16.
S. Th. lect. IX.
videtur causare frigus, sed magis calorem desic- Ad primum ergo dicendu.m quod, calore ab ex-
cantem: cuius signum est quod timentes sitiunt, terioribus ad interiora revocato, mulfiplicatur ca-
et praecipue in maximis timoribus, sicut patet in lor interius , et maxime versus inferiora , idest
illis qui ad mortem ducuntur. Ergo timor non circa nutritivam. Et ideo consumpto humido, ,

causat tremorem. consequitur sifis: et etiam interdum solutio ven-

2. Praetere.a., emissio superfluitatum ex calore tris, et urinae emissio, et quandoque etiam se-
accidit: unde, ut plurimum, medicinae laxativae minis. - Vel huiusmodi emissio superfluitatum
sunt calidae. Sed huiusmodi emissiones superfiui- accidit propter contractionem ventris et testicu-
tatum ex timore frequenter contingunt. Ergo ti- lorum, ut Philosophus dicit, in libro de Proble-
sect. xxn,
mor videtur causare calorem. Et sic non causat matibus *.
•

tremorem.
3. Praeterea, in timore calor ab exterioribus
ad interiora revocatur. Si igitur propter huius-
modi revocationem caloris, in exterioribus homo
tremit; videtur quod similiter in omnibus exte-
rioribus membris deberet causari tremor ex ti-
more. Hoc autem non videtur. Non ergo tremor
corporis est effectus timoris.
Sed contra est quod Tullius
Cap. VIII.
quod
'
Probl. XI.
Unde patet solutio ad secundum.
Ad tertium dicendum quod, quia in timore calor
deserit cor, a superioribus ad inferiora tendens
ideo timentibus maxime tremit cor, et membra
quae habent aliquam connexionem ad pectus, ubi
est cor. Unde fimentes maxime tremunt in voce,
propter vicinitatem vocalis arteriae ad cor. Tre-
mit etiam labium inferius, et tota inferior man-
dicit, in IV de dibula, propter continuationem ad cor: unde et

a
Ttisciilanis Qiiaest. *, terroreni " seqiiitiir crepitus dentium sequitur. Et eadem ratione
^ P

tremor, et pallor, et dentiiim crepitus. brachia et manus tremunt. -Vel etiam quia huius-
Art. I.
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum modi membra sunt magis mobilia. Propter quod
est, in timore fit quaedam contractio ab exterio- etgenua tremunt timentibus; secundum illudlsaiae
ribus ad interiora : et ideo exteriora frigida re- XXXV *: Confortate manus dissolutas, et genua tre- • vers. 3.

manent. Et propter hoc in eis accidit tremor, qui mentia roborate.

a) terrorcm.- timorem PEFKa.- Pro crepitiis, strepitus PEFsH et a. J3)

crepitus. - strepitus PEFsHa.

~
ARTICULUS QUARTUS
UTRUM TIMOR IMPEDIAT OPERATIONEM
»D quartum sic proceditur. Videtur quod 3. Praeterea, pigritia, sive segnities, est quae-
timor impediat operationem. Operatio dam species timoris. Sed pigritia impedit opera-
'enim maxime impeditur ex perturba- tionem. Ergo et timor.
!)fione rationis, quae dirigit in opere. Sed Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Phi-
Art. 2. timor perturbat rationem, ut dictum est *. Ergo lip.II *: Cum metu et tremore vestram salutem Vers. 12.

timor impedit operationem. operamini: quod non diceret, si fimor bonam ope-
2. Praeterea, illi qui faciunt aliquid cum ti- rationem impediret. Timor ergo non impedit bo-
more, operando * deficiunt: sicut si
facilius in nam operationem.
aliquis incedat super trabem in alto positam Respondeo dicendum quod operatio hominis
propter timorem de facili cadit; non autem ca- exterior causatur quidem ab anima sicut a primo
deret, si incederet super eandem trabem in imo movente, sed a membris corporeis sicut ab in-
positam propter defectum timoris. Ergo fimor
,
strumentis. Contingit autem operationem impediri
impedit operationem. et propter defectum instrumenti, et propter defe-

a) operando. - operatione Pa.

 286 QUAESTIO XLIV, ARTICULUS IV
ctum principalis moventis. Ex parte igitur instru- Et per haec patet responsio ad primum.
mentorum corporalium, timor, quantum est de Ad SECUNDUM DicENDUM quod illi qui cadunt de
se, semper natus est impedire exteriorem opera- trabe in alto posita patiuntur perturbationem ^
,

tionem, propter defectum caloris qui ex timore
accidit in exterioribus membris. Sed ex parte ani-
mae, si sit timor moderatus, non multum ratio-
nem perturbans confert ad bene operandum, in-
; de ipsa operatione, inquantum est laboriosa, im-
quantum causat quandam soUicitudinem, et facit
hominem attentius consiliari et operari. - Si vero
timor tantum increscat quod rationem perturbet,
impedit operationem etiam ex parte animae. Sed
Vid. arg. Sed
contra. de tali timore Apostolus non loquitur *.
imaginationis, propter timorem casus imaginati.
Ad tertium dicendum quod omnis timens re-
fugit id quod timet: et ideo, cum pigritia sit timor
pedit operationem, quia retrahit voluntatem ab
ipsa. Sed timor qui est de aliis rebus, intantum
adiuvat operationem, inquantum inclinat volun-
tatem ad operandum ea per quae homo etfugit
id quod timet.

P) perturbationem. - perturbationes Va.

 ; ,

QUAESTIO XLV, ARTICULUS I 287

QUAESTIO QUADRAGESIMAQUINTA
DE AUDACIA
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

D EiNDE considerandum est de audacia *. Secundo quomodo audacia se habeat ad spem.

' Cf. qu. xLi, In-
:
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio de causa audaciae.
:

Primo: utrum audacia sit contraria timori. Quarto de efFectu ipsius.

:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM AUDACIA SIT CONTRARIA TIMORI
Supra, qu. xxiii, art. 2.

PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod

>.D
audacia non contrarietur timori. Dicit
*enim Augustinus, in libro Octoginta
*Qu. XXXI, XXXIV. \trhim Quaest. *, quod audacia i>itium
est. Vitium autem virtuti contrariatur. Cum ergo
Ad primum ergo dicendum quod ira et audacia,
et omnium passionum nomina, dupliciter accipi
possunt. Uno modo, secundum quod important
absolute motus appetitus sensitivi in aliquod ob-
iectum bonum vel malum et sic sunt nomina :

timor non sit virtus, sed passio, videtur quod ti-
mori non contrarietur audacia ".
2. Praeterea, uni unum est contrarium. Sed
timori contrariatur spes. Non ergo contrariatur
ei audacia.
Praeterea, unaquaeque passio excludit pas-
3.
sionem oppositam. Sed id quod excluditur per
passionum. Alio modo, secundum quod simul cum
huiusmodi motu important recessum ab ordine
rationis: et sic sunt nomina vitiorum. Et hoc modo
loquitur Augustinus de audacia: sed nos loqui-
mur nunc de audacia secundum primum modum.
Ad secundum dicendum quod uni secundumidem,
non sunt plura contraria sed secundum diversa, :

timorem, est securitas dicit enim Augustinus, II

: prohibet uni plura contrariari. Et sic dictum
nihil
Cap. VI.
Confess. *, quod timor securitati praecavet. Ergo est supra * quod passiones irascibilis habent du- Qu. XXIII, art.
qu. XL, art. 4.
securitas contrariatur timori. ergo audacia. Non plicem contrarietatem unam secundum opposi- :
;

Sed contra est quod Philosophus dicit, in II tionem boni et mali, et sic timor contrariatur
cap. V, n. 16. Rhetoric. *, quod audacia est timori contraria. spei aliam secundum oppositionem accessus et
;

Respondeo dicendum quod de ratione contra- recessus *, et sic timori contrariatur audacia, spei D. 980

riorum est quod maxime a se distent, ut dicitur vero desperatio.

•S.Th.
Did. lib.
lect. V.-
IX, cap
in X Metaphys. * Illud autem quod maxime di- Ad tertium dicendum quod securitas non signi-
IV, n. I.
stat a timore , est audacia timor enim refugit
: ficat aliquid contrarium timori, sed solam timo-
nocumentum futurum, propter eius victoriam su- ris exclusionem: ille enim dicitur esse securus

per ipsum timentem sed audacia aggreditur pe-

; qui non timet. Unde securitas opponitur timori
riculum imminens, propter victoriam sui supra sicut privatio audacia autem sicut contrarium.
:

ipsum periculum. Unde manifeste timori contra- Et sicut contrarium includit in se privationem,
riatur audacia. ita audacia securitatem.

a) timori non contrarietur audacia. - timor non contrarietur audaciae ABCDFGK.

Commentaria Carclinalis Caietani

1N tota quaestione quadragesimaquinta unum occurrit du- referendus est idem et secundum se, et ut participans vir-
bium quomodo scilicet malum sit obiectum audaciae. -
: tualiter spem, in suum obiectum * sic enim melius elucescet
: Cf. num. III.

Aut enim est obiectum eius per se, aut per accidens. Si veritas. Quoad primum, istae duae passiones, scilicet auda-
per se, ergo motus appetitus prosecutivus est per se respe- cia et desperatio, similem ingerunt difficultatem quia ista :

' Vide art. scq. ctu mali. Cuius oppositum dictum est *; et omnes faten- est ad malum, et illa a bono; ac per hoc, contra naturae
et^qu. XXIII, art.
2: xLii, art. I. tur, dicentes malum esse quod omnia fugiunt, sicut bonum ordinem videntur se habere. Si quis tamen advertat quod
quod omnia appetunt. - Si per accidens, ergo habet aliquid in concupiscibili cuius obiectura est bonura vel raalum
,

diud per se obiectum: sicut patet in ceteris operationibus absolute nuUa est hoc modo passio
, sed respectu boni ,

sensus, intellectus et appetitus; dicuntur enim aliqua per omnes sunt prosecutivae, et respectu mali refutativae vel
accidens visa, audita, intellecta, appetita, quia propter alia quod aliquid habet tam bonum quam
fugitivae; coniiciet
Et tunc quae-
visa, sensata, cognita, desiderata, attinguntur. malum ex ly arduo, per quod contrahitur bonum et ma-
ratur Quod est obiectum per se audaciae, an bonum, an
: lum ad obiectum irascibilis habentis tales passiones. Et
malum? - Et augetur difficultas, quia Auctor varie loqui vere sic est : et propterea in concupiscibiii nulla talis pas-
videtur: in art. 2, ad 3, expresse dicens audaciam respicere sio invenitur. Quid autem sit iUud, non oportet in extraneo

malum; et in art. 4, ad 2, dicens obiectum audaciae esse genere quaerere. Quoniam sicut aedificationes, picturae et
compositum ex bono et malo. non reponuntur in aliquo alio genere
structurae difficiles
II. Ad huius difficultatis evidentiam, primo, referendus ex difficultate sed modura quendam sortiuntur illius eius-
,

est actus audaciae purus ad proprium obiectum secundo.

; dem naturae quae difficilis dicitur (difficultas enim aedifica-
 ' . : :

288 QUAESTIO XLV, ARTICULUS II

tionis ad artem aedificandi, et difficultas picturae ad artem hoc bono ita nullus audet nisi ad timenda
; , ac per hoc
pingendi spectat); ita bonum diflScile ex difficultate non mala. Haec de primo.
intrat latitudinem mali, sed infra boni latitudinem sistit; III. Quoad secundum*, facile patet quomodo salvatur hic 'Cf.num.praec.,

et similiter malum difficile non exit mali latitudinem. Quia
tamen arduum seu difficile in respectu dicitur bonum diffi-
cile excedens mensuram in maius, eo ipso quod tam diffi-
cile est, habet unde a se avertat illum cui est vel videtur
per se per accidens, et quare. Salvatur siquidem per se obie-
et
ctum prosecutionis, idest bonum, et per accidens obiectum
eiusdem, idest malum, ex eo quod obiectum audaciae, ut
participantis spem, ut in littera * dicitur, compositum est ex ' Art. 4, ad 2.

sic excessivum et hoc modo bonum arduum est obiectum

: bono et malo ita quod bonum victoriae, seu repulsae sub-
:

desperationis. Et similiter malum difficile non excedens men- iectionis imminentis respicit ratione spei quod perinde
,
,

suram in maius, licet ex eo quod est malum habeat unde
avertat; ex eo tamen quod est velut quoddam magnum
non excedens mensuram, habet unde trahat unde Auctor
superius, in qu. xxiii, art. 2, dixit quod malum arduum
habet ut in ipsum tendatur, sicut in quoddam arduum. Et
sic modus mali importatus per ly arduum mensurate, habet
, est ac dicere quod respicit ex participata spe; malum au-
tem respicit ratione sui, propter illud tamen bonum; est
: enim audaciae motus spei effectus ex parte obiecti. Unde
provida natura, cum egerent animalia non solum consonan-
tibus per se motibus ad obiecta appetitus, bonum scilicet
et malum; sed etiam dissonantibus ab eisdem quoniam ,

attrahere non concupiscibilem, cuius est fugere magis maius quandoque expedit et fugere bonum aliquod, et prosequi
malum quam minus, sed irascibilem, cuius est tam bona malum aliquod; nec potuerit fieri ut perseitatem secundum
quam mala ardua prosequi ut oportet. Et hoc modo sal- propriam comparationem haberent: effecit ut saltem respe-
vatur quod audacia respicit per se aliquo modo suum pro- ctu concurrentium ad motum, perseitas salvaretur; ut sic
prium obiectum nec video aliter perseitatem in ipsa et
: motus omnis appetitus, etsi non secundum se consideratus,
desperatione pure sumptis, respectu propriorum obiectorum. ut tamen exercitus cum requisitis ad ipsum, per se obie-
Quod enim obiectum audaciae sit difficile malum ex eo , ctum sortiatur.
patet quod, sicut nullus desperat nisi a desiderato, ac per

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM AUDACIA CONSEQUATUR SPEM
Supra, qu. xxv, art. 3; De Vcrit., qu. xxvi, art. 5, ad 2; III Ethic, lect. xv.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ad timorem, insecutio maU terribilis pertinet ad '^
''"

audacia non consequatur spem. Audacia audaciam fuga vero boni pertinet ad despera-
,

enim est respectu malorum et " terribi- tionem. Unde sequitur quod audacia consequitur
• Cap. vii, n. 7. - lium, ut dicitur in III Ethic. * Spes au- ad spem ex hoc enim quod aliquis sperat supe-
:
S. Th. lect. XV.
• Qu. XL, art. i.
tcm respicit bonum, ut supra * dictum est. Ergo rare terribile imminens, ex hoc audacter insequi-
habent diversa obiecta, et non sunt unius ordi- tur ipsum. Ad timorem vero sequittir desperatio
nis. Non ergo audacia consequitur spem. ideo enim aliquis desperat, quia timet difficulta-
2. Praeterea, sicut audacia contrariatur timori, tem quae est circa bonum sperandum.
ita desperatio spei. Sed timor non sequitur despe- Ad
PRfMUM ergo dicendum quod ratio sequere-
rationem quinimmo desperatio excludit timo-
: tur, si bonum et malum essent obiecta non haben-
• cap. v,n. 14. rem, ut Philosophus dicit, in II Rhetoric. * Ergo tia ordinem ad invicem. Sed quia malum habet

P audacia non consequitur spem ^. aliquem ordinem ad bonum, est enim posterius
3. Praeterea, audacia intendit quoddam bonum, bono, sicut privatio habitu ideo audacia quae ;
,

scilicet victoriam. Sed tendere in bonum arduum insequitur malum, est post spem, quae insequitur
pertinet ad spem. Ergo audacia est idem spei. bonum.
Non ergo consequitur ad spem. Ad secundum etsi bonum sim-
dicendum quod,
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III pliciter quam malum tamen fuga per
sit prius ,

* Cap. VIII, n. 13
Ethic. *, quod illi qiii sunt bonae spei, sitnt au- prius debetur malo quam bono sicut insecutio :
-S.Th.. lect.xvii.
daces. Videtur ergo audacia consequi spem. per prius debetur bono quam malo. Et ideo sicut
•cf.qu.xxii,art. Respondeo dicendum quod, sicut iam pluries * spes est prior quam audacia, ita timor est prior
2 qu. XXXV, art. * .
'^ . .
; ,
i; qu.xLi, art. I. dictum cst, omnes huiusmodi passiones animae quam desperatio *. Et sicut ex timore non semper • d. 256, 455.

ad appetitivam potentiam pertinent. Omnis au- sequitur desperatio, sedquando fuerit intensus*; -0.456.

tem motus appetitivae potentiae reducitur ad pro- ita ex spe non semper sequitur audacia, sed
secutionem vel fugam. Prosecutio autem vel fuga quando fuerit vehemens *. • d. 257.

est alicuius et per se, et per accidens per se : Ad tertium dicendum quod audacia, licet sit circa
quidem est prosecutio boni, fuga vero mali per ;
malum cui coniunctum est bonum victoriae se-
accidens autem potest prosecutio esse mali, pro- cundum aestimationem audacis ^, tamen respicit ^

pter aliquod bonum adiunctum, et fuga boni, pro- malum : bonum vero adiunctum respicit spes. Et
pter aliquod malum adiunctum. Quod autem est similiter desperatio respicit bonum directe, quod
per accidens, sequitur ad id quod est per se. Et refugit: malum vero adiunctum respicit timor.
ideo prosecutio mali sequitur prosecutionem boni; Unde, proprie loquendo audacia non est pars ,

sicut et fuga boni sequitur fugam mali. Haec spei, sed eius effectus sicut nec desperatio est :

autem quatuor pertinent ad quatuor passiones pars timoris, sed eius effectus. Et propter hoc _
e

nam prosecutio boni pertinet ad spem, fuga mali etiam audacia principalis passio esse non'potest*. art. 4,1^2'^.'

a) et. ~ Om. ADEFGK. f) insecutio.

- inprosccutio K, prosecutio Pa.
non consequitur spem. - non consequitur desperationem
[ij ACD S) audacis. - audaciae P.
EGILpBH, consequitur desperationem FKsB. e) )io>i. - Om. Pj.
 , ,:;

QUAESTIO XLV, ARTICULUS III 289

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA dicta in secundo articulo eiusdem quadragesi- impossibile, feratur timor et desperatio: timor quidem in
maequintae quaestionis specialiter dubium occurrit
, superexcessum, inquantum impeditivum boni, ac per hoc
quia Auctor sibi ipsi contrarius est. Superius enim in , malum desperatio vero in ipsum bonum superexcedens
;

qu. XXV art. 3 ,

expresse dixit quod desperatio est prior
, fugiendo ipsum. - Est autem ratio movens ad praeponen-
timore, et quod tiraor sequitur desperationem victoriae, dum ex hac parte timorem, ut habeatur per se obiectum fu-
sicut audacia spem eiusdem hic vero aperte vult quod
: gae in desperante, sicut in audace. Cum enim bonum ab
desperatio sit effectus timoris, sicut audacia spei. omnibus appetatur, et a desperante fugiatur, palam est
II. Ad hoc dicitur quod desperatio et timor possunt quod non fugitur inquantum bonum, nec inquantum maius
dupliciter considerari ex parte obiecti et ex parte
: scilicet ; bonum, sed ratione alicuius impedimenti (saltem est ex-
modi attingendi obiectum. Si considerentur ex parte obie- cessus aestimatus impossibilis), Et quia impediens bonum
cti, cum obiectum desperationis sit bonum, timoris vero mali rationem induit, ex hac parte timor inchoat despera-
malum; et bonum naturaliter sit prius malo; sic desperatio tionem.
est prior timore, ut superius in qu. xxv declaratum fuit. Timoris autem nomine, hoc in loco, non intelligo timo-
Et ex hac parte, timor nascitur ex desperatione quia sci- : rem proprie dictum, ut est passio irascibilis distincta contra
licet obiectum desperationis natum est parere obiectum ti- fugam, quae est quarta passio concupiscibilis contraria de-
moris; bonum enim arduum aestimatum impossibile, na- siderio: sed ut includit iUam. Ita quod desperatio fugit bo-
tum est proponere privationem sui ut quoddam malum num excedens, propter fugam mali impedientis, puta ipsius
superexcedens, quod est obiectum timoris. - Non est tamen excessus, quae includitur in timore et non proprie propter
:

ista derivatiotimoris ex desperatione ex parte obiecti, sic
accipienda ut oporteat obiectum timoris ex penitus obiecto
desperationis procedere ,
quoniam hoc est manifeste fal-
sum dum sumus inter spem et metum: sed quia obiectum
timoris sapit semper aliquid de obiecto desperationis. Nul-
lum enim malum habet rationem timendi, nisi quia bonum
oppositum existimatur vel dubitatur superexcedens quod
est obiectum desperationis.
III. Si autem considerentur ex parte modi attingendi
obiectum, cum utriusque modus consistat in fugiendo; et
timori per se, desperationi autem per accidens conveniat
suum fugere obiectum; et quod est per accidens dependeat
ab eo quod est per se: consequens est ut timor sit, ex hac
parte, causa desperationis. Non ita quod obiectum despera-
tionis sit compositum ex bono et malo sicut obiectum , obiecti, bonum enim est prius malo
timorem illius excessus difficilis impedientis, impossibilis, etc.
Experimur enim quod, cognita impossibilitate consequendi
aliquid, desperamus ab illo, nihil timentes. Et ratio huius
est, quia impossibilitas seu difficultas consequendi, etsi ex
hoc ipso quod impedit bonum consequendum, statim ha-
beat unde induat rationem mali, ac per hoc sit obiectum
: abominationis seu fugae inclusae in timore; non tamen
habet unde induat rationem mali ardui. Quia tamen est
impedimentum boni ardui, licet non sit malum arduum,
Auctor timoris nomine usus est.
IV. Desperatio igitur ex parte obiecti, causa est timoris
timor vero ex parte modi attingendi obiectum, causa est
desperationis. Quo fit ut non aequaliter fiant desperatio
et audacia a timore et spe. Nam audacia a spe et ex parte
et ex parte modi, quia
;

audaciae: quoniam, ut superius in qu. xl, art. 4, ad 2, prosecutio boni est ratio prosecutionis mali, oritur. De-
patet, desperatio ex solo superexcessu boni esse potest. speratio autem ex parte modi tantum, ex timore seu abo-
Sed ita quod in ipsum bonum superexcedens aestimatum minatione nascitur.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM DEFECTUS ALIQUIS SIT CAUSA AUDACIAE

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Art. I, 2.

defectus aliquis sit causa audaciae. Dicit est, audacia consequitur spem, et contrariatur ti-

^enim Philosophus, in libro de Problema- mori: unde quaecumque nata sunt causare spem,
• Sect. XXVII tibiis *, quod amatores vini simtfortes vel excludere timorem, sunt causa audaciae. Quia
Probl. IV.
et audaces. Sed ex vino sequitur defectus ebrie- vero timor et spes, et etiam audacia, cum sint
tatis. Ergo audacia causatur ex aliquo " defectu. passiones quaedam, consistun^ in motu appetitus
Cap, Praeterea, Philosophus dicit, in II Rhetoric.*,
2. et in quadam transmutatione corporali; dupliciter
quod inexperti periculorum sunt audaces. Sed in- potest accipi causa audaciae sive quantum ad ,

experientia defectus quidam est. Ergo audacia provocationem spei, sive quantum ad exclusio-
ex defectu causatur. nem timoris uno modo quidem, ex parte appe-
:

3. Praeterea, iniusta passi audaciores esse so- titivi motus; alio vero modo, ex parte transmu-

lent sicut etiam bestiae cum percutiuntiir, ut di-

; tationis corporalis.
cap.VIII, n. 10, citur in III Ethic. * Sed iniustum pati ad defe- Ex quidem appetitivi motus, qui sequitur
parte
II. - S. Th. lect:
XVII ctum pertinet. Ergo audacia ex aliquo defectu apprehensionem, provocatur spes causans auda-
causatur. ciam, per ea quae faciunt nos P aestimare quod
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II possibile sit adipisci victoriam; vel secundum pro-
Cap " '0- Rhetoric. *, quod causa audaciae est, cum in phan- priam potentiam, sicut fortitudo corporis, expe-
tasia spes fuerit salutarium ut prope existentium, rientia in periculis, multitudo pecuniarum, et alia
timendorum autem aut non entium, aut longe huiusmodi ; sive per potentiam aliorum, sicut mul-
entium. Sed id quod pertinet ad defectum, vel titudo amicorum vel quorumcumque auxiliantium,
pertinet ad salutarium remotionem, vel ad terri- et praecipue si homo confidat de auxilio divino
bilium propinquitatem. Ergo nihil quod ad defe- unde illi qui se bene habent ad divina, audaciores
ctum pertinet, est causa audaciae. sunt, ut etiam Philosophus dicit, in II Rhetoric. * - Cap. V, D. 21.

«) aliquo. - ebrietatis P. ^) nos. - Om. codices.

SuM-MAE Theol. D. Thomae T. III. 37

 ; ;
,

290 QUAESTIO XLV, ARTICULUS IV

Timor autem excluditur, secundum istum mo- tatem spei: caliditas enim cordis repellit timorem,
dum, per remotionem terribilium appropinquan- et causat spem, propter cordis extensionem et
tium: puta quia homo non habet inimicos, quia amplificationem.
nuHi nocuit, quia non videt aliquod periculum im- Ad primum ergo dicendum quod ebrietas causat
minere illis enim videntur maxime pericula im-
; audaciam, non inquantum est defectus, sed inquan-
minere, qui aliis nocuerunt. tum facit cordis dilatationem: et inquantum etiam
Ex parte vero transmutationis corporalis, cau- facit aestimationem cuiusdam magnitudinis.
satur audacia per provocationem spei et exclu- Ad secundum DicENDUM quod illi qui sunt in-
^ sionem timoris, ex his quae faciunt caliditatem experti periculorum, sunt audaciores,
^f
non propter
circa cor. Unde Philosophus dicit, in libro de Par- defectum, sed per accidens: inquantum scilicet,
•Lib.m.cap.iv.
iiijng Animaliwn *, quod illi qui habent parviitn propter inexperientiam, neque debilitatem suam
cor secundum qiiantitatem , siint magis aiidaces; cognoscunt, neque praesentiam periculorum. Et
et animalia habentia magnum cor secunditm quan- ita per subtractionem causae timoris sequitur
,
,

titatem, sunt timida: quia calor ?iaturalis non tan- audacia.

twn potest calefacere magnum cor, sicut parmtm Adtertium dicendum quod, sicut Philosophus
siciitignis non tantum potest calefacere magnam dicit in II Rhetoric. *, iniustum passi redduntur ' cap. v, n. 2t

domum, sicut parvam. Et in libro de Problemati- audaciores , quia aestimant quod Deus iniustum
'Loc.cit.inarg. bus * dicit quod habentes pulmonem * sanguineitm, passis auxilium ferat.
8 swtt audaciores, propter caliditatem cordis exinde Et sic patet quod nuUus defectus causat auda-
consequentem. Et ibidem dicit quod vini amatores ciam nisi per accidens: inquantum scilicet habet
sunt magis audaces, propter caliditatem vini: unde adiunctam aliquam excellentiam, vel veram vel
Qu. XL, art. 6. ct supra * dictum est quod ebrietas facit ad boni- aestimatam, vel ex parte sui vel ex parte alterius.

fj ex liis. — vel ex his Pa. 3) pultnonem. - magnum pulmonem Pa,

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM AUDACES SINT PROMPTIORES IN PRINCIPIO QUAM IN IPSIS PERICULIS

III Ethic, lect. xv.

d quartum sic proceditur. Videtur quod hensionem sensitivae f virtutis. Virtus autem sen-
audaces non sint promptiores in prin- sitiva non est collativa nec inquisitiva singulo-
cipio quam in ipsis periculis. Tremor rum quae circumstant rem sed subitum habet ,

enim ex timore causatur, qui contra- iudicium. Contingit autem quandoque quod se-
*Art.
art. 3.
i; qu. xuv, riatur audaciae, ut ex dictis * patet. Sed audaces cundum subitam apprehensionem non possunt
quandoque in principio tremunt, ut Philosophus cognosci omnia quae difficultatem in aliquo ne-
• Sect. XXVII dicit, in libro de Problematibus *. Ergo non sunt gotio afferunt: unde surgit aiidaciae motus ad
Probl. in.
promptiores in principio quam in ipsis periculis aggrediendum periculum. Unde quando iam ex-
existentes. periuntur ipsum periculum sentiunt maiorem ,

Praeterea, per augmentum obiecti augetur

2. difficultatem quam aestimaverunt. Et ideo defi-
passio sicut si bonum est amabile, et magis bo-
: ciunt.
num est magis amabile. Sed arduum est obie- Sed ratio est discussiva ^ omnium quae aflferunt
ctum audaciae. Augmentato ergo arduo, augmen- difficultatem negotio. Et ideo fortes, qui ex iudicio
tatur audacia. Sed magis fit arduum et difficile rationis aggrediuntur pericula, in principio viden-
periculum, quando est praesens. Ergo debet tunc tur remissi: quia non passi, sed cum deliberatione
magis crescere audacia. debita aggrediuntur. Quando autem sunt in ipsis
a 3. Praeterea, ex " vulneribus infilictis provo- non experiuntur aliquid improvisum
periculis,
catur ira. Sed ira causat audaciam : dicit enim sed quandoque minora illis quae praecogitave-
cap. V, n. 21. Philosophus, in II Rhetoric. *, quod ira est ausi- runt. Et ideo magis persistunt. - Vel etiam quia
vum. Ergo quando iam sunt in ipsis periculis, et propter bonum virtutis pericula aggrediuntur
percutiuntur videtur quod magis audaces red-
, cuius boni voluntas in eis perseverat, quantacum-
dantur. que sint pericula. Audaces autem, propter solam
" Cap.vii, n. I:
Sed contra est quod dicitur in III Ethic. *, aestimationem facientem spem et excludentem
S. Th, lect. XV.
quod audaces praevolantes ^ sunt et volentes ante timorem, sicut dictum est *. Art. praeced.

pericula in ipsis autem discedunt.

, Ad primum ergo dicendum quod etiam in auda-
Respondeo dicendum quod audacia cum sit , cibus accidit tremor, propter revocationem caloris
quidam motus appetitus sensitivi, sequitur appre- ab exterioribus ad interiora, sicut efiam in timen-
:.> \i.> I,

o) ex. - Om. ABCDFGHIKL. Y) sensitivae.

- appetitivae Pa.
p) praevolantes. - revolentes ABCDGHIKL, revolantes E. - Pro vo- S) discussiva. — discursiva Pa.
lentes, volantes ABCEFGHIKLpD et a.
 QUAESTIO XLV, ARTICULUS IV 291

tibus.Sed in audacibus revocatur calor ad cor: motus audaciae, sed diminuetur. - Si tamen sit
in timentibus autem, ad inferiora. motus audaciae, quanto maius est periculum, tanto
Ad secundum dicendum quod obiectum amoris maior audacia reputatur.
bonum unde augmentatum sim-
est simpliciter : Ad tertium dicendum quod ex laesione non
pliciter augmentat amorem. Sed obiectum auda- causatur ira, nisi supposita aliqua spe *, ut infra ** D. 258.
**Qu.seq.,art.i.
ciae estcompositum ex bono et malo et motus
; dicetur.Et ideo si fuerit tantum periculum quod
audaciae in malum, praesupponit motum spei in excedat spem victoriae, non sequetur ira. - Sed
bonum. Et ideo si tantum addatur de arduitate verum est quod, si ira sequatur, audacia auge-
ad periculum quod excedat spem, non sequetur bitur.
 ,
: ,

2q2 QUAESTIO XLVI, ARTICULUS I

QUAESTIO QUADRAGESIMASEXTA
DE IRA SECUNDUM SE
IN OCTO ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. XL, In-

DEiNDE de ira *. Et primo,
considerandum est Tertio utrum : ira sit in concupiscibili.
trod.
de ira secundum secundo, de causa fa-
se ; Quarto utrum : ira sit cum ratione.
QU. XLVII. ctiva irae, et remedio eius *; tertio, de effectu Quinto utrum : ira sit naturalior quam concu-
Qu. XLVIII. eius *. piscentia.
Circa primum quaeruntur octo. Sexto utrum ira sit gravior quam odium.
:

Primo utrum ira sit passio specialis.

: Septimo utrum ira solum sit ad illos ad quos
:

Secundo utrum obiectum irae sit bonum, an

: est iustitia.
malum. Octavo: de speciebus irae.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM IRA SIT SPEGIALIS PASSIO

Supra, qu. xxiii, art. 4; III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 3.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod Primo ergo modo, ira non est passio generalis,
ira non passio specialis. Ab ira enim
sit sed condivisa aliis passionibus, ut supra * dictum '
Qu. xxiii, art.
4-
denominatur potentia irascibilis. Sed hu- est. - Similiter autem nec secundo modo. Non est
ius potentiae non estuna tantum passio, enim causa aliarum passionum ^: sed per hunc
sed multae. Ergo ira non est una passio * specialis. modum potest dici generalis passio amor, ut patet
2. Praeterea, cuilibet passioni speciali est ali- per Augustinum Dei *
, in XIV libro de Civ. ;
Cap. VII, IX.

quid contrarium; ut patet inducenti per singula. amor enim est prima radix omnium passionum,
Sed irae non est aliqua passio contraria, ut su- ut supra * dictum est. - Sed tertio modo potest Qu. XXVII, art.
4; qu. XXVIII, art.
* Qu. XXIII, art
pra * dictum est. Ergo ira non est passio specialis. ira dici passio generalis, inquantum ex concursu 6, ad 2 ; qu. '^"
^;,'""^/;?",-
art. 2, ad
:

3- i.

3. Praeterea, una specialis passio non includit multarum passionum causatur. Non enim insurgit
aliam. Sed ira includit multas passiones: est enim motus irae nisi propter aliquam tristitiam illatam,
cum tristitia, et cum delectatione, et cum spe, ut et nisi adsit desiderium et spes ulciscendi: quia,
cap.n,n.i, 2. patet per Philosophum, in II Rhetoric. * Ergo ira ut Philosophus dicit in II Rhetoric. *, iratus habet Cap. II, n. 2.

non est passio specialis. spem puniendi; appetit enim vtndictam ut sibi pos-
• De Fide
lib. II,
Orth.,
cap. XVI.
Sed contra est quod Damascenus * ponit iram Unde si fuerit multum
sibilem. excellens persona
specialem passionem. Et similiter TuIIius, IV de quae nocumentum intulit, non sequitur ira, sed
' Cap. VII.
Tusculanis Qiiaest. * solum tristitia, ut Avicenna dicit, in libro de
Respondeo dicendum quod aliquid dicitur gene- Anima *. *Lib. IV, cap. VI.

rale dupliciter. Uno modo, per praedicationem Ad primum ergo dicendum quod, vis irascibilis
sicut anitnal est generale ad omnia animalia. - denominatur ab ira, non quia omnis motus huius
Alio modo, per causam sicut sol est causa gene-
: potentiae sit ira sed quia ad iram terminantur
:

ralis omnium quae generantur in his inferioribus, omnes motus huius potentiae ; et inter alios eius
* S. Th. lect. III. secundum Dionysium, in iv cap. de Div. Nom. * motus, iste est manifestior.
Sicut enim genus continet multas differentias pote- Ad secundum dicendum quod ex hoc ipso quod
state, secundum similitudinem materiae; ita causa ira causatur ex contrariis passionibus, scilicet a
agens continet multos efifectus secundum virtu- spe, quae est boni, et a tristitia, quae est mali f
tem activam. - Contingit autem aliquem effectum includit in seipsa contrarietatem et ideo non ha- :

ex concursu diversarum causarum produci et : bet contrarium extra * se. Sicut etiam in mediis
quia omnis causa aliquo modo in effectu manet, coloribus non invenitur contrarietas, nisi quae est
potest etiam dici, tertio modo, quod effectus ex simplicium colorum, ex quibus causantur.
congregatione multarum causarum productus Ad tertium dicendum quod ira includit multas
habet quandam generalitatem, inquantum conti- passiones,non quidem sicut genus species: sed
net multas causas quodammodo in actu. magis secundum continentiam causae et effectus.

a) una passio. - una potentia F, passio P. f ) quac cst mali. - de malo codices. - Pro in seipsa, in se ipsam
P) passionum. - ut supra dictum est addunt 'Pa. ABCDEFGlKLa.
S) extra. - ex codices.
 :

QUAESTIO XLVI, ARTICULUS II 293

Commentaria Carclinaliy Caietani

• Qaoad quac- articulo primo quaestionis quadragesimaesestae *, in re- patet.- Secundus est quod omnes passiones irascibilis ter-
stionem hanc ct IN
duas sequentes, sponsione ad primum, adverte quod illa verba litterae, minantur ad iram, idest finiuntur in ira, tanquam in ultima
vidc Comment. ad iram termitiantur, possunt habere duos sensus. Primus passione. Et hoc est dicere quod ira est ultima passio, seu
post art. qu.4
XLIII. est quod singuli motus irascibilis, scilicet raotus spei et uhimus motus huius potentiae, et notior et propterea de- :

motus desperationis et reliqui, terminantur ad iram; sicut nominavit potentiam. Et hic sensus est verus, ut patet ex
•
Qu. XXV, ait. 3.
* Cf. qu. XXVI, diximus * quod amor terminatur ad delectationem. Et hic superius * dictis.
art. 2; qu. xxx,
art. 2. sensus est falsus non enim spes terminatur ad iram ut
: ,

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM OBIECTUM IRAE SIT BONUM, VEL MALUM
Infra, art. 6; De Malo, qu. xii, art. 2, 4.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod git malum. Et tales motus sunt desiderium et
obiectum irae sit malum. Dicit enim spes, delectatio et tristitia, et alia huiusmodi. - Per
Ncmesius dc
Nal. Hom., cap.
,
Gregorius Nyssenus * quod ira est quasi modum autem complexi, sicut cum appetitus fer-
XXI, al.
cap. XIV, vcl
lib. 1\',
XIII.
armigera coficupiscentiae : inquantum tur in hoc quod aliquod bonum vel malura insit
scilicetimpugnat id quod concupiscentiam impe- vel fiat circa alterum, vel tendendo in hoc, vel
dit. Sed omne impedimentum habet rationem refugiendo ab hoc. Sicut manifeste apparet " in
mali. Ergo ira respicit malum tanquam obiectum. amore et odio: amamus enim aliquem, inquan-
2. Praeterea, odium conveniunt in effe-
ira et tum volumus ei inesse aliquod bonum; odimus
ctu : nocumentum al-
utriusque enim est inferre autem aliquem, inquantum volumus ei inesse ali-
teri. Sed odium respicit malum tanquam obie- quod P malum. Et similiter est in ira: quicum-
•Qu.xxix.art.i. ctum, ut supra * dictum est. Ergo etiam et ira. que enim irascitur, quaerit vindicari de aliquo.
3. Praeterea, ira causatur ex tristitia: unde Et sic motus irae tendit in duo scilicet in ipsam :

s^rE^lea'*/'
Philosophus dicit, in VII Ethic. *, quod ira ope- vindictam, quam appetit et sperat sicut quoddam
ratur cum tristitia. Sed tristitiae obiectum est bonum, unde et de ipsa delectatur : tendit etiam
malum. Ergo et irae. in illum de quo quaerit vindictam, sicut in contra-
Sed contra est quod Augustinus dicit, in II rium et nocivum, quod pertinet ad rationem mali.
*
cap. VI.
Con/ess. *, quod ira appetit rindictam. Sed appe- Est tamen ^f
duplex differentia attendenda circa
titus vindictae est appetitus boni : cum vindicta hoc, irae ad odium et ad amorem. Quarum prima
ad iustitiam pertineat. Ergo obiectum irae est est, quod ira semper respicit duo obiecta amor :

bonum. vero et odium quandoque respiciunt unum obie-

2. Praeterea, ira semper est cum spe: unde et ctum tantuin, sicut cum dicitur aliquis amare vi-
delectationem causat, ut dicit Philosophus, in II num vel aliquid huiusmodi, aut etiam odire. - Se-
• cap. II, n. 2.
Rhetoric. * Sed spei et delectationis obiectum est cunda est, quia utrumque obiectorum quod re-
bonum. Ergo et irae. spicit amor, est bonum : enim amans bonum
vult
Respondeo dicendum quod motus appetitivae tanquam sibi
alicui, convenienti. Utrumque vero
virtutis sequituractum virtutis apprehensivae. Vis eorum quae respicit odium, habet rationem mali
autem apprehensiva dupliciter aliquid apprehen- vult enim odiens malum alicui, tanquam cuidam
dit: uno modo, per modum incomplexi, sicut cum inconvenienti. Sed ira respicit unum obiectum
intelligimus quid est homo alio modo, per mo-; secundum rationem boni, scilicet vindictam, quam
dum complexi, sicut cum intelligimus album in- appetit et aliud secundum rationem mali *, sci-
:
D. 790.

esse homini.Unde utroque modo vis appetitiva licet hominem nocivum de quo vult vindicari. ,

potest tendere inbonum et malum. Per modum Et ideo est passio quodammodo composita ex
quidem simplicis et incomplexi, cum appetitus contrariis passionibus.
simpliciter sequitur vel inhaeret bono, vel refu- Et per hoc patet responsio ad obiecta.

a) apparet. patet Pa. Y) tamen. - enim K, autem P.

^) aliquod. Om. ABDEFGKLsC.

Commentarla Cardinalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis quadragesimae- boni, et spes futuri. Araare autera est velle bonum ali-
IN
sextae, scito quod distinctio facta in littera, quod motus cui, ut in II Rhetoric. * dicitur ubi explicite patet appli- : Cap. IV , n. 2.

appetitus fertur in obiectum per modum incomplexi, et catio huius ad hoc, ex parte obiecti. Intendit ergo Auctor
per modum complexi, intelligitur formaliter et explicite: quod quaedam passiones sunt quarum obiecta consistunt
ut patet in numeratis passionibus per modum incomplexi. explicite in applicatione huius ad hoc, quaedam autem
Desiderium enim et spes, si considerentur obiecta secun- non.
dum implicita, complexionem habent nullus enim deside-
: Et ex hoc solvuntur duae obiectiones *. Priraa est de spe * Cf. corpus ar-
ticuli.
rat nisi sibi vel alteribonum, et simiUter nullus sperat et desiderio, quomodo computentur inter eas quae per mo-
bonum nulli. Sed si secundum explicita obiecta consideren- dura incomplexi sunt cum respiciant bonum, et personara.
:

tur, incomplexio invenitur: est enim desiderium absentis Secunda est, quomodo amor concupiscentiae quo araatur
 294 QUAESTIO XLVI, ARTICULUS III, IV
vinum, respicit unum obiectum tantum: cum sibi ametur in obiecto, sicut cum amatur amicus, aut irascimur alicui,
• Qn. XXVI, art. vel alteri, ut superius * etiam dictum fuit. Et similiter de aut odio habemus aliquem odio inimicitiae. In his enim
odio abominationis. - Patet enim utriusque solutio: quia tribus solis explicita applicatio huius ad hoc in obiecto
scilicet non explicite important applicationem huius ad hoc apparet, etc.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM IRA SIT IN CONCUPISCIBILI
III Sent., dist. xxvi, qu. i, art. 2.

,D TERTiUM sic quod

PROCEDiTUR. Videtur cta: scilicet vindictam, quam appetit; et eum de
enim Tul-
ira sit in concupiscibili. Dicit quo vindictam quaerit. Et circa utrumque quan-
* Cap. IX. 'lius, in IV de Tusculanis Quaest. *, quod dam arduitatem ira requirit: non enim insurgit
jira est libido quaedam. Sed libido est motus irae, nisi aliqua " magnitudine circa utrum-
in concupiscibili. Ergo et ira. que existente quaecumque enim iiiJiil sunt, aut
;

• Epist. ccxi, 2. Praeterea, Augustinus dicit, mRegula*, quod modica valde nullo ^ digna aestimamus, ut dicit
, P
al. CIX.
ira crescit in odium. Et TuUius dicit, in eodem Philosophus, in II Rhetoric. * Unde manifestum est Cap. II, n. 3.

* Loc. cit. libro *, quod odiiitn est ira inveterata. Sed odium quod ira non est in concupiscibili, sed in irascibiii.
est in concupiscibili, sicut amor. Ergo ira est in Ad PRiMUM ergo dicendum quod Tullius * libidi- Lib.
VI, VII.
cit. cap.

concupiscibili. nem nominat appetitum cuiuscumque boni futuri,

De Fide Orth., 3. Praeterea, Damascenus * et Gregorius Nys- non habita discretione ardui vel non ardui. Et
lib. II, cap. XVI.
• Nemesius, de senus * dicunt quod ira componitur ex tristitia secundum hoc, ponit iram sub libidine, inquan-
Nat. Hom., cap.
XXI, al. lib. IV, et desiderio. Sed utrumque horum est in concu- tum est appetitus vindictae. Sic autem libido com-
cap. XIV vel xiii.
Ergo ira est in concupiscibili.
piscibili. munis est ad irascibilem et concupiscibilem.
Sed contra, vis concupiscibilis est alia ab ira- Ad secundum dicendum quod ira dicitur crescere
scibili. Si igitur ira esset in concupiscibili , non in odium, non quod eadem numero passio quae
denominaretur ab ea vis irascibilis. prius fuit ira, postmodum fiat odium per quan-
Qu. xxiii, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum dam inveterationem sed per quandam causalita- :

est, passiones irascibilis in hoc differunt a passio- tem. Ira enim, per diuturnitatem, causat odium.
nibus concupiscibilis, quod obiecta passionum con- Ad tertium dicendum quod ira dicitur com-
cupiscibilis sunt bonum et malum absolute; obie- poni ex tristitia et desiderio, non sicut ex parti-
cta autem passionum irascibilis sunt bonum et bus, sed sicut ex causis. Dictum est autem supra * Qu. XXV, art. 2.

malum cum quadam elevatione vel arduitate. quod passiones concupiscibilis sunt causae pas-
* Art. praeced. Dictum est autem * quod ira respicit duo obie- sionum irascibilis.

a) aliqtia. - cum aUqua EF. - circa utrumque existente on E; fi) nullo. - modo addunt 9a.
existente om. ceteri et a.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IRA SIT CUM RATIONE
ir ir° , qu. CLVi, art. 4; VII Ethic, lec». vi.

QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

»D mentum sibi illatum unde, in VII Ethic. *, dicit : Loc. cit.

non sit cum ratione. Ira enim, cum

I
ira Philosophus quod syllogiians * quoniam oportet a

'sit passio quaedam, est in appetitu sen- talem oppugnare irascitiir confestim. Conferre
,

^sitivo. Sed appetitus sensitivus non se-
quitur rationis apprehensionem sed sensitivae
partis. Ergo ira non est cum ratione.
2. Praeterea, animalia bruta carent ratione. Et
tamen in eis invenitur ira. Ergo ira non est cum
autem et syllogizare est rationis. Et ideo ira est
, quodammodo cum ratione.
Ad primum ergo dicendum quod motus appeti-
tivae virtutis potest essecum ratione dupliciter.
Uno modo, cum ratione praecipiente et sic vo- :

ratione. luntas est cum ratione unde et dicitur appetitus ;

3.Praeterea, ebrietas ligat rationem. Adiuvat rationalis. Alio modo, cum ratione denuntiante:
autem ad iram. Ergo ira non est cum ratione. et sic ira est cum ratione. Dicit enim Philoso-
Sed contra est quod Philosophus dicit, in VII phus, in libro de Problemat. *, quod ira est cum • Sect. XXVIII,
Probl. III.
^^hic. *, quod ira consequitur rationem aliqualiter. ratione, non sicut praecipiente ratione, sed ut ma-
s*TErect°ii"
* Art. 2. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum nifestante iniuriam. Appetitus enim sensitivus im-
est, ira est appetitus vindictae. Haec autem col- mediate rationi non obedit, sed mediante vo-
lationem importat poenae infligendae ad nocu- luntate.

a) syllogi^fans. - con/erendo addunt Pa. - Pro talem, taliter ABCEFGHIKL, totaliter PDa; cf. text. cit.
 ,: :

QUAESTIO XLVI, ARTICULUS V 295

Ad secundum DicENDUiM quod bruta animalia ha- cte audit, quia non observat regulam rationis in
bent instinctum naturalem ex divina ratione eis rependendo vindictam. Ad iram ergo requiritur
inditum, per quem habent motus interiores et aliquis actus rationis ; et additur impedimentum
Qu. XL, art. 3. exteriores similes motibus rationis, sicut supra * rationis. Unde Philosophus dicit, in libro de Proble-
dictum est. mat. *, quod illi qui sunt muitum ebrii, tanquam •Sect.ni,ProbI.
II, xxvii.
Ad tertium dicendum quod, sicut dicitur in VII nihil habentes de iudicio rationis, non irascuntur:
Loc. cit.
Ethic. *, ira audit aliqualiter rationem, sicut nun- sed quando sunt parum ebrii, irascuntur, tanquam
tiantem quod iniuriatum est ei: sed non perfe- habentes iudicium rationis, sed impeditum.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM IRA SIT NATURALIOR QUAM CONCUPISCENTIA
ir 11", qu. CLvi, art. 4; De Verit., qu. xxv, art. 6, ad 4; VII Ethic, lect. vi

D QUINTU.M sic PROCEDITUR. Videtur quod communi habet homo quandam inclinationem ad
ira non sit naturalior quam concupi- appetendum ea quae sunt conservativa vitae, vel
scentia. Proprium enim hominis dici- secundum speciem vel secundum individuum. -
tur quod sit animal mansuetum natura. Si autem consideremus naturam hominis ex parte
Sed mansuetudo opponitur irae, ut dicit Philoso- speciei, scilicet inquantum est rationalis; sic ira
cap. III, n. I. phus, in II Rhetoric. * Ergo ira non est naturalior est magis naturalis homini quam concupiscentia
quam concupiscentia sed omnino videtur esse
, inquantum ira est cum ratione magis quam con-
contra hominis naturam. cupiscentia. Unde Philosophus dicit, in IV Ethic. *, * Cap. V, n. 12. -
S. Th. lect. XIII.
2. Praeterea, ratio contra naturam dividitur: quod humanius est P punire, quod pertinet ad
ea enim quae secundum rationem agunt, non iram, quam mansuetum esse: unumquodque enim "^
T

dicimus secundum naturam agere. Sed ira est naturaliter insurgit contra contraria et nociva. - Si
cum ratione, concupiscentia autem sine ratione vero consideretur natura huius individui secun-
Cap. VI, n. I. -
ut dicitur in VII Ethic. * Ergo concupiscentia est dum propriam complexionem, sic ira naturalior
S. Tlh. lect. VI.
naturalior quam ira. est quam concupiscentia: quia scilicet habitudi-
3. Praeterea, ira est appetitus vindictae: con- nem naturalem ad irascendum, quae est ex com-
cupiscentiaautem maxime est appetitus delecta- plexione, magis de facili sequitur ira, quam con-
bilium secundum tactum scilicet ciborum et , cupiscentia vel aliqua alia passio. Est enim homo
venereorum. Haec autem sunt magis naturalia dispositus ad irascendum, secundum quod habet
homini quam vindicta. Ergo concupiscentia est cholericam complexionem cholera autem, inter :

naturalior quam ira. alios ^ humores, citius movetur; assimilatur enim

Sed contra est quod Philosophus dicit, in VII igni. Et ideo magis est in promptu ut ille qui est
Ibid.,Did.n. :

Ethic. *, quod ira est naturalior quam concupi- dispositus secundum naturalem complexionem ad
scentia. iram, irascatur '; quam de eo qui est dispositus

Respondeo dicendum quod naturale dicitur illud ad concupiscendum quod concupiscat. Et pro-
,

•cap.i,n.4,5. - quod causatur a natura, ut patet in II Physic* pter hoc Philosophus dicit, in VII Ethic. *, quod Cap VI, n.. 2.-
S. Th lect. VI.

Unde utrum aliqua passio sit magis vel minus ira magis traducitur a parentibus in filios, quam
naturalis, considerari non potest nisi ex causa concupiscentia.
• Qu. XXXVI, art. sua. Causa autem passionis ut supra * dictum , Ad primum ergo dicendum quod in homine con-
est, dupliciter accipi potest uno modo, ex parte: siderari potest et naturalis corrrplexio ex parte cor-
obiecti; alio modo, ex parte subiecti. Si ergo poris, quae
est temperata et ipsa ratio. Ex parte ;

consideretur causa irae et concupjscentiae ex complexionis corporalis, naturaliter homo,

igitur
parte obiecti, sic concupiscentia, et maxime ci- secundum suam speciem, est non habens super-
borum et venereorum, naturalior est quam ira excellentiam neque irae neque alicuius alterius
inquantum ista sunt magis naturalia quam vin- passionis, propter temperamentum suae comple-
dicta, xionis. Alia vero animalia, secundum quod rece-
Si autem consideretur causa irae ex parte sub- dunt ab hac qualitate complexionis ad disposi-
^-

quodammodo ira est naturalior, et quo-

iecti, sic tionem alicuius complexionis extremae, secundum
dammodo concupiscentia. Potest enim natura ali- hoc eliam naturaliter disponuntur ad excessum
secundum naturam
cuius hominis considerari vel alicuius passionis ut leo ad audaciam, canis ad
:

secundum naturam speciei, vel secun-

generis, vel iram, lepus ad timorem, et sic de aliis. - Ex parte
dum complexionem propriam individui. Si igitur vero rationis, est naturale homini et irasci et man-
consideretur natura generis, quae est natura huius suetum esse: secundum quod ratio quodammodo
"
" hominis inquantum est animal; sic naturalior causat iram, inquantum nuntiat causam irae; et
est concupiscentia quam ira quia ex ipsa natura : quodammodo sedat iram, inquantum iratus non

a) naturalior. - naturalius ABCDEHIKLa. 0) alios. - omnes alios EF.

P) humanius est. - humanum est magis H , humanius est magis z) irascatur. - quod irascatur PlT.

eeteri. !^) qualitate. - aequalitate EFKsB. - Pro complexionis secundo

unumquodque cnim. - quia unumquodque codices. loco, compositionis ABCDGHII,.
Y)
 :

ig6 QUAESTIO XLVI, ARTICULUS VI

• Art. praeced., totalitcr aiidtt imperhim 7'ationis, ut supra * di est cum ratione, sequitur quod secundum aliquem
ctum est. modum sit homini naturalis.
Ad secundum
dicendum quod ipsa ratio pertinet Ad
tertium dicendum quod ratio illa procedit
ad naturam hominis. Unde ex hoc ipso quod ira de ira et concupiscentia, ex parte obiecti.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto, omissis tertio et quarto, in respon- ad iram et semper, praecipere autem non; ideo in
currit
IN
sione ad primum, dubium novitiorum occurrit: quo pacto corpore articuli, ex IV Ethic. dictum, quod humanius est
ratio sedat iram, inquantum iratus non totaliter audit im- punire quam mansuetum esse, ex hac radice verificatur.
perium rationis. Oppositum namque apparet: dum iratus Verba autem litterae accipienda sunt specificative ita :

non obediens rationi, magis prosequitur; ut experientia quod ly inquantum iratus non totaliter audit imperium
testatur. rationis, determinat conditionem secundum quam ira sub-
II. Ad hoc primo explanando sententiam Aucto-
dicitur, trahibilis est imperio rationis. Quia enim opposita habent
ris; deinde verba. Intendit Auctor quod, quia ratio duplici fieri circa idem secundum eandem conditionem ira nata
,

actu refertur ad iram, scilicet nuntii et praecepti et nun- ; est obedire non obedire, moderamen suscipere et non
et
tiantem quidem semper se exhibet ratio, quia ipsam iram suscipere sub imperio rationis. Ac si dixisset quod ira, in-
respicit nuntiando causam vindictae; praecipientem vero quantum subest rationi nuntianti est ab ea: inquantum
,

non semper se exhibet, quia moderamen irae praecipiendo vero subest rationi moderanti, sedatur ab ea; ita quod ra-
faceret, quod non semper accidit: idcirco ratio est causa tio ex illo actu sedat iram, qui potest audiri et non au-

irae, inquantum nuntiat; et est causa mansuetudinis, inquan- diri ab irato, ob cuius non auditionem dicitur iratus non

tum praecipit moderando. Et quia nuntiare necessario con- totaliter audire imperium rationis.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM IRA SIT GRAVIOR QUAM ODIUM
II' ir*, qu. CLVHi, art. 4; De Malo., qu. xn, art. 4.

d sextum sic proceditur. Videtur quod lum. - Manifestum est autem quod appetere ma-
ira sit gravior quam odium. Dicitur lum sub ratione iusti, minus habet de ratione
Vers. 4. enim Pi'ov. xxvii *, quod ira non habet mali, quam velle malum alicuius simpliciter. Velle
misericordiam, nec erumpens fiiror. O- enim malum alicuius sub ratione iusti, potest
dium autem quandoque habet misericordiam. esse etiam secundum virtutem iustitiae, si prae-
Ergo ira est gravior quam odium. cepto rationis obtemperetur: sed ira in hoc so-
2. Praeterea, maius est pati malum et de lum deficit, quod non obedit rationis praecepto in
malo dolere, quam simpliciter pati. Sed illi qui ulciscendo. Unde manifestum est quod odium est
habet aliquem odio, sufficit quod ille quem odit, multo deterius et gravius quam ira.
patiatur malum: irato autem non sufficit, sed Ad primum ergo dicendum quod in ira et odio
quaerit quod cognoscat illudet de illo doleat, duo possunt considerari: scilicet ipsum quod de-
cap. IV, n. 31. ut dicit Philosophus, in II Rhetoric. * Ergo ira est sideratur, et intensio desiderii. Quantum igitur ad
gravior quam odium. id quod desideratur, ira habet magis misericor-
3. Praeterea, quanto ad constitutionem alicuius diam quam odium. Quia enim odium appetit
plura concurrunt, tanto videtur esse stabilius sicut : malum secundum se, nulla mensura mali
alterius
habitus permanentior est qui ex pluribus actibus satiatur: ea enim quae secundum se appetuntur,
causatur. Sed ira causatur ex concursu plurium pas- sine mensura appetuntur, ut Philosophus dicit
Art. I. sionum, ut supra* dictum est: non autem odium. I Politic. *, sicut avarus divitias. Unde dicitur * Cap. iii, n. 17.-
S. Th. lect. viiu
Ergo ira est stabilior et gravior quam odium. Eccli. XII *: Inimicus, si invenerit tempus, non sa- * Vers. 16.

al.
Epist.
CIX
CCXI, Sed contra est quod Augustinus, in Regiila *, tiabitur sanguine. - Sed ira non malum
appetit
odium comparat trabi iram vero festucae. , nisi sub ratione iusti vindicativi. Unde quando
Respondeo dicendum quod species passionis, malum illatum excedit mensuram iustitiae, secun-
et ratio ipsius, ex obiecto pensatur. Est autem dum aestimationem irascentis tunc miseretur. ,

obiectum irae et odii idem subiecto nam sicut : Unde Philosophus dicit, in II Rhetoric. *, quod Loc. cit.

odiens appetit malum ei quem odit, ita iratus ei iratus , si fiant multa, miserebitur : odiens aiitem
contra quem irascitur. Sed non eadem ratione pro nullo.
sed odiens appetit malum inimici, inquantum est Quantum vero ad intensionem desiderii, ira
malum iratus autem appetit malum eius contra
; magis excludit misericordiam quam odium quia :

quem irascitur, non inquantum est malum, sed motus irae est impetuosior, propter cholerae in-
inquantum habet quandam rationem boni, scilicet fiammationem ". Unde statim subditur *: Impe- '
Loc. cit.inarg.
prout aestimat illud esse iustum, inquantum est tum concitati spiritus ferre qtiis poterit ?
D. 790.
Art. 2.
vindicativum *. Unde etiam supra ** dictum est Ad secundum dicendum quod, sicut dictum est *, la corpore.

quod odium est per applicationem mali ad ma- iratus appetit malum alicuius, inquantum habet
lum ira autem per applicationem boni ad ma-
; rationem iusti vindicativi. Vindicta autem fit per

a) cholerae inflammationem.- cholerae inflammatum ADGLpBHsC, cholerae injlammativum E, choleram injlammatum l, cholerae infla-
tionem ed. a.
 :

QUAESTIO XLVI, ARTICULUS VII 297

illationem poenae. Est autem de ratione poenae causis causatur, tunc est stabilius, quando causae
quod sit contraria voluntati, et quod sit afflictiva, accipiuntur unius rationis sed una causa potest :

et quod pro aliqua culpa inferatur. Et ideo iratus praevalere multis aliis. Odium autem provenit ex
hoc appetit, ut ille cui nocumentum infert, per- permanentiori causa quam ira. Nam ira provenit
cipiat, et doleat, et quod cognoscat propter iniu- ex aliqua commotione animi propter laesionem
riam illatam sibi hoc provenire. Sed odiens de iliatam: sed odium procedit ex aliqua dispositione
hoc nihil curat quia appetit malum alterius in-
: hominis, secundum quam reputat sibi contrarium
quantum huiusmodi. - Non est autem verum quod et nocivum id quod odit. Et ideo sicut passio
id de quo quis tristatur, sit peius iniustitia enim : citius transit quam dispositio vel habitus ita ira ,

et imprudentia, ciini sint mala, quia tamen sunt citius transit quam odium quamvis etiam odium
;

voluntaria, non contristant eos quibus insunt, ut sit passio ex tali dispositione proveniens. Et pro-
Loc. cit.
dicit Philosophus in II Rhetoric. * , pter hoc Philosophus dicit, in II Rhetoric. *, quod Ibid.

Ad tertium dicendum quod id quod ex pluribus odium est magis insanabile quam ira.

Commentaria Cardinalis Caietani

quod ira et odium
articulo sexto, in corpore, adverte habetur: et quod de huiusmodi odio loquitur Scriptura,
IN
inimicitiae comparantur et discutiuntur; et non odium loquitur Aristoteles, loquitur Auctor. Obiectiones autem
abominationis. Illud enim est quod vult malum malo, non sunt de odio abominationis, vel secundum quid.
hoc. Infirmus enim qui odit suam aegritudinem, nulli vult Sed quia ratio in littera adducta militat pro omni odio,
Psalm.CXVm, malum : et iustus Iniquos odio habui, nulli
de se dicens *, scihcet, Ea quae secundum se appetuntur, sine mensura
vers. 113.
malum voluit, sed iniquitatem odio habuit et abomina- appetuntur, ut patet inductive in avaro, in infirmo, etc, et ex
• Ibid. vers. 163. tus est *. I Politic; ideo aliter dicendum videtur, quod differentia
II. In eodem
sexto articulo dubium adhuc est: quia inter iram et odium in hoc, attenditur secundum ipsum pro-
dilTerentia iram et odium inimicitiae, falsa videtur.
inter prium obiectum. Ita quod proprium obiectum odii non
Quia aut est sermo de malo illi cui appetitur: aut simpli- habet per se mensuram, et si habet, hoc est per accidens
citer. Si primo modo, non est differentia inter iram et odium: proprium autem obiectum irae habet per se mensuram, et
quoniam utrobique appetitur malum illi vindicta enim est ; si in aliquo casu forte non habet, hoc esset per accidens.

malum punito. -Si secundo modo, sequitur impossibile: sci- Proprium obiectum irae est vindicta: quae, cum respiciat
licet quod ad malum, ut malum, possit esse prosecutio ap- offensam receptam, manifeste per se includit proportionem,
'
afjirmat ed. petitus ;
patet enim quod odiens affectat * malum quod illi saltem secundum apparentiam irati, ad offensam; ac per
1514: cf. qu.xxix,
art. 1, Comment. qui odio habetur, vult. hoc, per se in mensura consistit. Proprium autem obiectum
num. III.
Ad hoc sermo de malo illi, sed
quod
dicitur hic est odii inimicitiae est sola persona : odii autem abominationis,
formaliter, scilicet sub ratione mali. Et in hoc differt odium res.Quidquid autem odio habetur, sive persona, sive res, sive
ab ira, quia ira malum respicit indutum iusti vindicativi excessus secundum se refutatur et abnegatur ab affectu
, :

rationem odium autem malum nudum secundum se. - Et

: ac per hoc, non secundum aliquid sic, et secundum aliquid
licet sit impossibile appetitum prosequi per se malum ap- non; et rursus, ac per hoc, non in ordine ad aliud cui
petenti, non tamen est impossibile appetitum per se pro- commensuretur. Et propterea infinite insatiabihterque re-
sequi malum contrario. Nullus enim operatiir aspiciens ad futatur.
Cf. Dionys., de malum * sibi sed bene ad malum contrario. Hoc autem fit
: V. Nec obstat quod ipsum odio habitum mensuratum
Div. Nom.j cap.
IV. - S.Th. lect. in odio, non primum. quoddam est, puta certus gradus potentiae, certa praesen-
XIV, XXII.
III. In eodem primum,
sexto articulo, in responsione ad tia, etc. hoc enim est per accidens. Quidquid enim, et quan-
:

dubium quod de odio dicitur, quod insa-

occurrit circa id tumcumque sit illud quod odio habetur, sine mensura refu-
tiabile est, infinitum est. Videtur enim hoc falsum. Primo, tatur, quamvis in se mensuratum sit: obiicitur enim odio
quia contingit odio habere aliquem quoad aliquid, puta prae- quidquid obiicitur, ut quoddam totum, et non ut certa
lationem vel potestatem super se; et velle ei solum hoc mensura ab aliis discretum.
malum, scilicet privationem illius. Secundo, quia contingit Propter quod, non sufficiens signum distinctionis odii
odio habere aliquem solum quoad excessum in aliqua re, ab ira accipiunt confessores ex hoc quod poenitens dicit
puta quoad excessivas divitias; et velle ei solum hoc ma- se non appetisse nisi certum malum his quos odisse se
lum, ut non sit tantum dives. Tertio, quia contingit odio dicit. Stat enim, et frequentissime, cum appetitu certi mali,
habere aliquem quoad vitam, ita quod velit ei mortem et ; odium abominationis quod redit quandoque in idem cum
:

tamen non velit ei alia mala, puta infirmitates, mala ge- odio personae secundum quid. Cum enim odio habetur
nera mortis, et similia. Non ergo odium est insatiabile et persona secundum aliquam bonam conditionem proprie ,

infinitum, sed mensuratum habet obiectum. loquendo, obiectum odii est conditio illa non absolute,
IV. Ad hoc, potest dupliciter distingui primo, de odio : sed in illa persona
propterea et persona sub illa condi-
: et
abominationis, et inimicitiae; secundo, de odio inimicitiae persona odio habetur. Et sic salvatur
tione,' et conditio in
simpliciter, vel secundum quid. Et dici quod odium insa- odium abominationis simpliciter, et odium inimicitiae se-
tiabile et infinitum est odium inimicitiae simpliciter, quo cundum quid, aliquo modo, pro quanto scilicet personae
scilicet persona, non secundum quid, sed simpliciter odio oppositum malum desideratur.

ARTICULUS SEPTIMUS
UTRUM IRA SIT AD ILLOS SOLUM AD QUOS EST lUSTITIA
D SEPTiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod quandoque irascitur rebus irrationalibus : puta
ira non solum sit ad illos ad quos est cum scriptor ex ira proiicit pennam, vel eques
iustitia. Non enim est iustitia hominis percutit equum. Ergo ira non solum est ad illos
ad res irrationales. Sed tamen " homo ad quos est iustitia.

a) tamen. - Om. EF.

SuMMAE Theoi.. D. Thomae T. III. 38
 ;

298 QUAESTIO XLVI, ARTICULUS VIII

2. Praeterea, non est iustitia hominis ad se- natione nuntiante laesionem. Et sic insurgit ali-
ipsum, nec ad ea quae sui ipsius sunt, ut dicitur quis motus irae etiam ad res irrationales et inani-
s^T^h7iectf'xl'"
i^ ^ Sed homo quandoque sibi ipsi ira-
Ethic. * matas, secundum similitudinem illius motus qui
scitur, sicut poenitens propter peccatum: unde est in animalibus contra quodlibet nocivum. - Alio
*vers. 5.
dicitur in Psalmo iv *: Irascimini, et nolite pec- modo, ex ratione nuntiante laesionem. Et sic, ut
care. Ergo ira non solum est ad quos est iustitia. Philosophus dicit II Rhetoric. *, nullo modo potest * cap.m, n. ic.

Praeterea, iustitia et iniustitia potest esse

3. esse ira ad res insensibiles , neque ad mortuos.
alicuius ad totum aliquod genus, vel ad totam Tum quia non dolent: quod maxime quaerunt
aliquam communitatem: puta cum civitas aliquem irati inquibus irascuntur. Tum etiam quia
eis
laesit. Sed ira non est ad aliquod genus, sed so- non est ad eos vindicta cum eorum non sit :

lum ad aliquod singularium, ut dicit Philosophus, iniuriam facere.

• cap. IV, n. 31.
in II Rhetoric. * Ergo ira non proprie est ad quos Ad secundum dicendum quod, sicut Philosophus
dicit in V Ethic. *, quaedam metaphorica iustitia
est iustitia et iniustitia.
Sed contrarium accipi potest a Philosopho in et
....
imustttia est
' ...
hommis ad
, .

seipsiim ,
.

mquantum
*cap.xi, n. 9. -
S. Th. lect. xvn.

• cap. II, in. n Rhetoric. * scilicet ratio regit irascibilem et concupiscibilem.

• Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Et secundum hoc etiam homo dicitur de seipso
est, ira appetit malum, inquantum habet ratio- vindictam facere, et per consequens sibi ipsi irasci.
nem iusti vindicativi. Et ideo ad eosdem est ira, Proprie autem et per se non contingit aliquem ,

ad quos est iustitia et iniustitia. Nam inferre vin- sibi ipsi i^

irasci. "C

dictam ad iustitiam pertinet: laedere autem ali- Ad tertium dicendum quod Philosophus, in II
quem pertinet ad iniustitiam. Unde tam ex parte Rhetoric. *, assignat unam dilferentiam inter odium 'Loc.cit. inarg.

causae, quae est laesio illata ab altero quam ;

et quod odium potest esse ad aliquod genus,
iram,
p etiam ex parte vindictae ^, quam appetit iratus sicut habemus odio omne latronum genus: sed ira
manifestum est quod ad eosdem pertinet ira, ad non est nisi ad aliquod singulare. Cuius ratio est,
quos iustitia et iniustitia. quia odium causatur ex hoc quod qualitas ali-
» Art. 4, ad 2. Ad primum ergo dicendum quod, sicut supra * cuius rei apprehenditur ut dissonans nostrae dis-
dictum est, ira, quamvis sit cum ratione, potest positioni: et hoc potest esse vel in universali, vel
tamen etiam esse in brutis animalibus, quae ra- in particulari. Sed ira causatur ex hoc quod ali-
tione carent, inquantum naturali instinctu per quis nos laesit per suum actum. Actus autem
imaginationem moventur ad aliquid simile ope- omnes sunt singularium. Et ideo ira semper est
ribus rationis. Sic igitur, cum in homine sit et circa aliquod singulare. - Cum autem tota civitas

cliM^oTt^art'
'"^^^^ ^*- ii^aginatio, dupliciter in homine potest nos laeserit, tota civitas computatur sicut unum
8- motus irae insurgere *. Uno modo, ex sola imagi- singulare.

P) vindictae. - eitis addunt Pa. I

{) sibi ipsi. - sibi ABCDEGHIL ; Proprie . . . irasci om. F.

ARTICULUS OCTAVUS
UTRUM CONVENIENTER ASSIGNENTUR SPECIES IRAE

id octavum sic proceditur. Videtur quod illa tria quae Dominus ponit Matth. v *: Quiira- vers. 22.
* DeFide Orth., Damascenus * inconvenienter assignet scitur fratri suo, ubi tangitur ira sine voce; et
lib. II, cap. XVI.

'tres species irae: sciMcel fel,maniam et postea subdit : Qui Raca, ubi
dixerit fratri siio,
Nullius enim generis species
furorem. tangitur ira cum
voce, sed necdum pleno verbo
diversificantur secundum aliquod accidens. Sed formata ; et postea dicit Qui autem dixerit fratri :

ista tria diversificantur secundum aliquod acci- suo, Fatue, ubi expletur vox perfectione sermonis.
dens: principium enim motus irae fel vocatur; Ergo insufficienter divisit Damascenus iram, nihil
ira autem permanens dicitur niania ; furor autem ponens ex parte vocis.
est ira observans tempus in vindictam. Ergo non Sed contra est auctoritas Damasceni * et Gre- cf. arg. i.

sunt diversae species irae. gOrii NvSSeni

'-'_,' *. * Nemesii, de
. . Nat. Hom.. cap.
2. Praeterea, TuIIius, in IV de Tusculanis Respondeo dicendum quod tres species
^
irae "xi, ai. lib. iV,
. * . . cap.xiv, vel xiii.
Cap. IX. Qiiaest. *, dicit quod excandescentia graece dici- quas Damascenus ponit, et etiam Gregorius Nys-
tur thymosis "; et est ira modo nascens et modo de- senus sumuntur secundum ea quae dant irae
,

sistens.Thymosis autem, secundum Damascenum, aliquod augmentum. Quod quidem contingit tri-

est idem quod/wror. Non ergo furor tempus quae- pliciter. Uno modo,
ex facilitate ipsius motus et :

rit ad vindictam, sed tempore deficit. talem iram vocat fel, quia cito accenditur. Alio
Cap. V, al. IV. 3. Praeterea, Gregorius, XXI Moral. *, ponit modo, ex parte tristitiae causantis iram, quae diu
tres gradus irae, scilicet iram sine voce, et iram in memoria manet et haec pertinet ad maniam,
:

cum voce, et iram cum verbo expresso : secundum quae a manendo dicitur. Tertio, ex parte eius

a) thymosis. - cismos A, scismos ceteri et a; altero loco scismos codices et a, In responsione ad argumcntum , thimos ABCDGHIL
cismos K, thismos vel scismos F, scismos K, thymos ed. a.
 ,

QUAESTIO XLVI, ARTICULUS VIII 299

quod iratus appetit, scilicet vindictae : et haec per- Ad secundum dicendum quod excandescentia
tinet ad fiirorem ,
qui nunquam quiescit donec quam Tullius ponit, magis videtur pertinere ad
• cap. V, n. 8 puuiat. Uude Philosophus, in YV Ethic. *, quosdam primam speciem quae perficitur secundum
irae,
XIII." irascentium vocat aciitos , quia cito irascuntur; velocitatem irae, quam ad furorem. Nihil autem
quosdam amaros, quia diu retinent iram; quos- prohibet ut thymosis graece, quod ^ latine furor
dam difficiles, quia nunquam quiescunt nisi pu- dicitur, utrumque importet, et velocitatem ad ira-
niant. scendum, et firmitatem propositi ad puniendum.
Ad
primum ergo dicendum quod omnia illa per Ad tertium dicendum quod gradus illi irae dis-
quae aliquam perfectionem, non omnino
ira recipit tinguuntur secundum effectum irae non autem :

per accidens se habent ad iram. Et ideo nihil pro- secundum diversam perfectionem ipsius motus
hibet secundum ea species irae assignari. irae. .

^) quod. - qui codices et a.

Commentaria Cardinalis Caietani

OMisso septimo articulo: - in quo diligenter notabis, et ex parte obiecti, secundum cuius per se differentias passio-
memoriae mandabis distinctionem irae ex imaginatione num sumuntur quamvis ex parte subiecti, spe-
differentiae :

in resp. ad i. et ratione *; et advertes quod, cum scientificus sermo de cifice distinguantur. Obiectum enim omnis irae omnino
ira est, intelligitur de ira ex ratione nuntiante : - in octavo, idem est : sed ex dispositione varia, fulta scilicet celeritate
in responsione ad primum, adverte quod Auctor non aperit cholerae, memoria, vel appetitu ipso, diversificatur, Propter
intentionem suam, an putaverit has irae species esse veras quod, non video nisi accidentales differentias, licetnon to-
species. Et posset forte dici quod non sunt verae species taliter accidentales, ut album et nigrum ad animal.
 3oo QUAESTIO XLVII, ARTICULUS I

QUAESTIO QUADRAGESIMASEPTIMA
DE CAUSA EFFECTIVA IRAE, ET DE REMEDIIS EIUS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. XLvi, In-

trod.
D EiNDE considerandum
est de causa
de remediis eius *.
irae, et
Et circa hoc quaeruntur quatuor.
eflfectiva Secundo
ctio sit
: utrum
motivum
sola parvipensio
irae.
Tertio: de causa irae ex parte irascentis.
vel despe-

Primo: utrum semper motivum irae sit aliquid Quarto de causa irae ex parte eius contra
:

factum contra eum qui irascitur. quem aliquis irascitur.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM SEMPER MOTIVUM IRAE SIT ALIQUID FACTUM CONTRA EUM QUI IRASCITUR
• PROCEDiTUR. Videtur quod
D PRiMUM sic nisi ubi praecessit iniuria. Nec iniuria omnis ad
non semper aliquis irascatur propter ali- vindictam provocat, sed illa sola quae ad eum
'quid contra se factum. Homo enim, pec- pertinet qui appetit vindictam P sicut enim unum- :

^cando, nihil contra Deum facere potest: quodque proprium bonum, ita
naturaliter appetit
dicitur enim lob xxxv *: Si multiplicatae fuerint
• Vers. 6. etiam naturaliter repellit proprium malum. Iniuria
iniquitates tuae, quid facies contra illum ? Dicitur autem ab aliquo facta non pertinet ad aliquem,
tamen Deus irasci contra homines propter pec- nisi aliquid fecerit quod aliquo modo sit contra
^f

Vers. 40. cata secundum illud Psalmi cv * Iratiis est fu-

; : ipsum. Unde sequitur quod motivum irae alicuius
rore Dominus in populum suum. Ergo non semper semper sit aliquid contra ipsum factum.
aliquis irascitur propter aliquid contra se factum. Ad primum ergo dicendum quod ira non dicitur
2. Praeterea, ira est appetitus vindictae, Sed in Deo secundum passionem animi: sed secun-
aliquis appetit vindictam facere etiam de his quae dum iudicium iustitiae, prout vult vindictam fa-
contra alios fiunt. Ergo non semper motivum cere de peccato. Peccator enim, peccando, Deo
irae est aliquid contra nos factum. nihil nocere effective potest: tamen ex parte sua,
3. Praeterea, sicut Philosophus dicit, in II Rhe- dupliciter contra Deum agit. Primo quidem, in-
' cap. 11, n. 13.
ioric. *, homines irascuntur praecipue contra eos quantum eum in suis mandatis contemnit. Se-
qui despiciunt ea circa quae ipsi maxime student: cundo, inquantum nocumentum aliquod infert ali-
sicut qui student in philosophia, irascuntur contra cui, vel sibi vel alteri quod ad Deum pertinet,
:

eos qui philosophiam despiciunt, et simile est in prout ille cui nocumentum infertur, sub Dei pro-
" "
aliis. Sed despicere philosophiam non est nocere videntia et tutela continetur.
ipsi studenti. Non ergo semper irascimur propter Ad secundum dicendum quod irascimur contra
id quod contra nos fit, illos qui nocent, et vindictam appetimus,
aliis

4. Praeterea, ille qui tacet contra contume-
liantem, magis ipsum ad iram provocat, ut dicit
E^st°a/«om" Chrysostomus Sed in hoc contra ipsum nihil
*.
agit, quod tacet. Ergo non semper ira alicuius
provocatur propter aliquid quod contra ipsum fit.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II
* cap. IV, n.31. Rhetoric. *, quod ira fit semper ex his quae ad
seipsum. Inimicitia autem et sine his quae ad
ipsum: si enim putemus talem esse, odimus.
"Qu.xLvi, art.6. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum
est, ira est appetitus nocendi
iusti vindicativi. Vindicta autem locum
inquantum illi quibus nocetur, aliquo modo ad
nos pertinent: vel per aliquam affinitatem, vel
per amicitiam, vel saltem per communionem na-
turae.
Ad tertium dicendum quod id in quo maxime
studemus, reputamus esse bonum nostrum. Et
ideo, cum illud despicitur, reputamus nos quoque
despici, et arbitramur nos laesos.
Ad quartum dicendum quod tunc aliquis tacens
ad iram provocat iniuriantem, quando videtur ex
alteri sub ratione contemptu tacere, quasi parvipendat alterius iram.
non habet Ipsa autem parvipensio quidam actus est.

o) est nocere.- nocet AB. f) fecerit.

- faciat EF.
appetit vindictam. - vindictam
f3)
ACpBDH, vindictam appetit EF
GKsDH, quaerit vindictam ILsB.
 , :

QUAESTIO XLVII, ARTICULUS II 3oi

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM SOLA PARVIPENSIO VEL DESPECTIO SIT MOTIVUM IRAE
D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ideo maxime irascimur contra illos quos putamus
non sola parvipensio vel despectio sit ex industria nobis nocuisse. Si enim putemus ali-
• De Fide Orth., motivum irae. Dicit enim Damascenus * quos vel per ignorantiam, vel ex passione nobis
lib. n, cap. XVI.
quod iniiiriam passi vel aestimantes
, intulisse iniuriam, vel non irascimur contra eos,
pati , irascimur. Sed homo potest iniuriam pati vel multo minus : agere enim aliquid ex ignoran-
etiam absque despectu vel parvipensione. Ergo tia vel ex passione, diminuit rationem iniuriae,
non sola parvipensio est irae motivum. et est quodammodo provocativum misericordiae
2. Praeterea, eiusdem est appetere honorem, et veniae. Illi autem qui ex industria nocumen-
et contristari de parvipensione. Sed bruta anima- tum inferunt, gx contemptu peccare videntur: et
lia non appetunt honorem. Ergo non contristan- ideo contra eos maxime irascimur. Unde Philo-
tur de parvipensione. Et tamen in eis provocatur sophus dicit, in II Rhetoric. *, quod his qui pro- Cap. III, n. II.

ira propter hoc quod vulnerantiir, ut dicit Philo- pter iram aliquid fecerunt, aut non irascimur % aut E

*Cap.viii,n.io.-
S. Th. lect. XVII.
sophus, in III Ethic. * Ergo non sola parvipensio minus irascimur: non enim propter parvipensio-
videtur esse motivum irae. nem videntur egisse.
•cap...,n.9sqq.
3 Pre-terea, Philosophus, in II Rhetoric. *, po- Secunda ratio est, quia parvipensio excellentiae
" '
nit multas alias causas irae: puta oblivionem, et hominis opponitur: quae enlm homines putant nul-
exultationem in infortuniis, denuntiationem malo- lo digna esse, parvipendunt, ut dicitur in II Rhe-
"^

rum, impedimentum consequendae propriae volun- toric. * Ex omnibus autem bonis nostris aliquam Cap. II, n. 3.

tatis. Non ergo sola parvipensio est provocati- excellentiam quaerimus. Et ideo quodcumque no-
vum irae. cumentum nobis inferatur, inquantum excellentiae
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II derogat, videtur ad parvipensionem pertinere.
" Cap. II, n. I.
Rhetoric. *, quod ira est appetitus cum tristitia pii- Ad primum ergo dicendum quod ex quacumque
nitionis, propter apparentem parvipensionem non alia causa aliquis iniuriam patiatur quam ex con-
convenienter factam. temptu. illa causa minuit rationem iniuriae. Sed
Respondeo dicendum quod omnes causae irae solus contemptus, vel parvipensio, rationem irae
reducuntur ad parvipensionem. Sunt enim tres auget, Et ideo est per se causa irascendi.
Cap. II, n. 3. species parvipensionis, ut dicitur in II Rhetoric. *, Ad secundum dicendum quod, licet animal bru-
scilicet despectus, epereasmus, idest impedimentum tum non appetat honorem sub ratione honoris,
voluntatis implendae, et contumeliatio : et ad haec appetit tamen naturaliter quandam excellentiam
tria omnia motiva irae reducuntur. Cuius ratio et irascitur contra ea quae illi excellentiae de-
potest accipi duplex P. Prima est, quia ira appe- rogant.
tit nocumentum alterius, inquantum habet ratio- Ad tertium dicendum quod omnes illae causae
nem iusti vindicativi: et ideo intantum quaerit ad quandam parvipensionem reducuntur. Oblivio
vindictam inquantum videtur esse iusta. lusta
, enim parvipensionis est evidens signum:-ea enim
autem vindicta non fit nisi de eo quod est iniu- quae magna aestimamus, magis memoriae infigi-
ste factum: et ideo provocativum ad iram sem- mus. Similiter ex quadam parvipensione est quod
per est aliquid sub ratione iniusti. Unde dicit Phi- aliquis non vereatur contristare aliquem, denun-
losophus, in II Rhetoric. *, quod si homines piita-
" Cap. III, n. 15.
tiando sibi aliqua tristia. Qui etiam in infortu-
T verint eos qui laeserunt esse iuste passos, non
"f,
niis alicuius hilaritatis signa ostendit, videtur pa-
irascuntur : no7i enimft ira ad iustum. Contingit rum curare de bono vel malo eius. Similiter
autem tripliciter nocvimentum alicui inferri : scili- etiam qui impedit aliquem a sui propositi asse-
cet ex ignorantia, ex passione, et ex electione. Tunc cutione, non propter aliquam utiiitatem sibi inde
autem ^ aliquis maxime iniustum facit, quando provenientem, non videtur multum curare de ami-
Cap. vni, n, 9 ex electione vel industria, vel ex certa malitia citia eius. Et ideo omnia talia, inquantum sunt
... - S. Th. lect.
XIII. nocumentum infert, ut dicitur in V Ethic. * Et signa contemptus, sunt provocativa irae.

a) et. - Om. AEFG. Tat auToi );a\ Stxalcu; naT/stv ou ytYVcTat fip »1 ofY'!
~P^S "o 3txatov.
P) duplex. - dupliciter ABCDEFGHIL. 3) autem.,- enim Pa. - Pro ex certa, certa cotiices.
f) eos qui
laeserunt. - eos qui sc laeserunt E, eos se laeserant F; s) irascimur, — irascuntur hic et mox ABCDFGKLpH.
ab eis qui laeserunt editiones aliquae. AristQteles: Ivat\ iiv io'./.;Tv o';cov- t) putant nullo. - nuUo modo putant PCE, putant nullo modo FI.
 :

302 QUAESTIO XLVII, ARTICULUS III, IV

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM EXCELLENTIA IRASCENTIS SIT CAUSA IRAE

D TERTiUM PROCEDiTUR. Videtuf quod

sic Est enim motivum irae iiiiusta parvipensio, ut
excellentia alicuius non sit causa quod dictum Constat autem quod quanto aliquis
est *. Art. praeced.

facilius irascatur. Dicit enim Philoso- est excellentior, iniustius parvipenditur in hoc in
* Cap. ii', n. 9, phus, in II Rhetoric. *, quod maxime ali- quo excellit. Et ideo illi qui sunt in aliqua ex-
qiii irascuntur cum tristantur, ut " infirmi, et egen- cellentia, maxime irascuntur, si parvipendantur
tes, et qui non habent id quod concupiscunt. Sed puta si dives parvipenditur in pecunia, et rhetor
omnia ista ad defectum pertinere videntur. Ergo in loquendo, et sic de aliis.
magis facit pronum ad iram defectus quam ex- Alio modo potest considerari causa irae in eo
cellentia. qui irascitur, ex parte dispositionis quae in eo
* Num. 14. 2. Praeterea, Philosophus ibidem * quod
dicit relinquitur ex tali motivo. Manifestum est autem
tunc aliqui maxime irascuntur, quando in eis de- quod nihil movet ad iram, nisi nocumentum quod
spicitur id de quo potest esse suspicio quod vel contristat. Ea autem quae ad defectum pertinent,
^ non insit eis , vel quod insit P eis debiliter: sed maxime sunt contristantia quia homines defecti- :

cum putant se multum excellere in illis in quibus bus subiacentes facilius laeduntur. Et ista est
despiciuntur, non curant. Sed praedicta suspicio causa quare homines qui sunt infirmi, vel in aliis
ex defectu provenit. Ergo defectus est magis causa defectibus facilius irascuntur quia facilius con-
, :

quod aliquis irascatur, quam excellentia. tristantur.

3.Praeterea, ea quae ad excellentiam perti- Et per hoc patet responsio ad primum.
nent, maxime faciunt homines iucundos et bonae Ad secundumdicendum quod ille qui despicitur
cap. III, n. 12. spei esse. Sed Philosophus dicit, in II Rhetoric. *, in eo in quo manifeste multum excellit, non re-
quod in ludo, in risu, infesto, in prosperitate, in putat se aliquam iacturam pati, et ideo non con-
consummatione operum, in delectatione non turpi, tristatur: et ex hac parte minus irascitur. Sed ex
et in spe optima, homines non irascuntur. Ergo alia parte, inquantum indignius despicitur, habet
excellentia non est causa irae. maiorem rationem irascendi. Nisi forte reputet se
Sed contra est quod Philosophus, in eodem non invideri vel subsannari propter despectum;
• Cap. IX, n. I,
libro *, dicit quod homines propter excellentiam sed propter ignorantiam vel propter aliud hu- ,
12, 13.

indignantur. iusmodi.
Respondeo dicendum quod causa irae in eo qui Ad tertium dicendum quod omnia illa impediunt
irascitur, dupliciter accipi potest. Uno modo, se- iram, inquantum impediunt tristitiam. Sed ex alia
cundum habitudinem ad motivum irae. Et sic ex- parte, nata sunt provocare iram secundum quod ,

cellentia est causa ut aliquis de faciH irascatur. faciunt hominem inconvenientius despici.

a) iit. - et ABCEFGHlKI.sD. P) insit.

— sit in PHI; ve! qtiod iiisit eis om. C.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM DEFECTUS ALICUIUS SIT CAUSA UT CONTRA EUM
FACILIUS IRASCAMUR

»d proceditur. Videtur quod

quartum sic nos ^ ofFenderint, vel si non iuverint, magis ofFen- T
defectus alicuius non sit causa ut con- dimur: unde dicitur in Psalmo nv *: Si inimicus Vers. 13.

'tra ipsum facilius irascamur. Dicit enim meus maledixisset mihi, sustinuissem utique. Ergo
•cap.m.n.s, (i.
gy^^g ^^^PhJlosophus, in II Rhetoric. *, quod his defectus alicuius non est causa ut contra ipsum
qiti confitentur et poenitent et humiliantur , non faciliusirascamur.
irascimur, sed magis ad eos mitescimus. Unde et Sed contra est quod Philosophus dicit, in II
canes non mordent eos qui resident. Sed haec per- Rhetoric. * quod dives irascitur cotitra paupe-
,
Cap. II, n. 7.

tinent " ad parvitatem et defectum. Ergo parvitas rem, si eum despiciat; et principans contra subie-
alicuius est causa ut ei ^ minus irascamur. ctum ^.
2. Praeterea, nuUus est maior defectus quam Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Art. 2, 3.

mortis. Sed ad mortuos desinit ira. Ergo defectus
alicuius non est causa provocativa irae contra
ipsum.
3. Praeterea, nuUus aestimat aliquem parvum
ex hoc quod est sibi amicus. Sed ad amicos, si
est, indigna despectio est maxime provocativa
irae. Defectus igitur vel parvitas eius contra quem
irascimur, facit ad augmentum irae, inquantum
auget indignam despectionem. Sicut enim quanto
aliquis est maior, tanto indignius despicitur; ita

a) tiaec pertinent. hoc pertinet Pa. y) nos. - non E, om. cetcri.

fl) ei. - Om. Pa. 3) subiectum. - subditum PKa.
 QUAESTIO XLVII,
quanto aliquis est minor, tanto indignius despicit.
Et ideo nobiles irascuntur si despiciantur a ru-
sticis, vel sapientes ab insipientibus vel domini
, sunt dolere et sentire quod maxime quaerunt
a servis.
Si vero parvitas vel defectus diminuat despectio-
nem indignam, talis parvitas non auget, sed dimi-
nuit iram. Et hoc modo illi qui poenitent de iniuriis
confitentur se male fecisse, et humilian-
factis, et
tur et veniam petunt, mitigant iram, secundum
• Vers. I.
illudProv. x\ *: Responsio mollis frangit iram:
inquantum scilicet tales videntur non despicere,
sed magis magnipendere eos quibus se humiliant.
Et per hoc patet responsio ad primum.
ARTICULUS IV 3o3
Ad secundum dicendum quod duplex est causa
quare ad mortuos cessat ira. Una, quia non pos-
:
irati in his quibus irascuntur, - Alio modo, quia
iam videntur ad ultimum malorum pervenisse,
Unde etiam ad quoscumque graviter laesos ces-
sat ira: inquantum eorum malum excedit men-
suram iustae retributionis.
Ad' tertium dicendum quod etiam despectio
quae est ab amicis, videtur esse magis indigna.
Et ideo ex simili causa magis irascimur contra
eos, si despiciant, vel nocendo vel non. iuvando,
sicut et contra minores.
 ,

3 04 QUAESTIO XLVIIl, ARTICULUS I, II

QUAESTIO QUADRAGESIMAOCTAVA
DE EFFECTIBUS IRAE
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de effectibus irae *. Secundo utrum maxime causet fervorem in
•Cf.qu.xLvi, In-
trod.
D Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio
corde.
:
:

utrum maxime impediat rationis usum.

Primo: utrum ira causet delectationem. Quarto : utrum causet taciturnitatem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM IRA CAUSET DELECTATIONEM
D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod contristante cui quidem tristitiae remedium ad-
;

ira non causet delectationem. Tristitia hibetur per vindictam. Et ideo ad praesentiam vin-
enim delectationem excludit. Sed ira est dictae delectatio sequitur: et tanto maior, quanto
semper cum tristitia quia, ut dicitur in : maior - Si igitur vindicta fuerit prae-
fuit " tristitia.

s
Cap
TK'ie'ct"'v.''
^^^ Ethic. *, omnis qui facit aliquid per iram sens realiter, perfecta delectatio, quae totaliter
fit

facit tristatus. Ergo ira non causat delectationem. excludit tristitiam, et per hoc quietat motum irae.-
•Cap. V, n. 10. - 2. Praeterea, Philosophus dicit, in IV Ethic. *, Sed antequam vindicta sit praesens realiter, fit
S. Th. lect. xni.
quod punitio quietat impetum irae, delectationem irascenti praesens dupliciter. Uno modo,per spem:
pro tristitia faciens : ex quo potest accipi quod quia nullus irascitur nisi sperans vindictam, ut
delectatio irato provenit ex punitione, punitio au- supra * dictum est. - Alio modo, secundum conti- Qu. xLvi, art. i.

tem excludit iram. Ergo, adveniente delectatione, nuam cogitationem. Unicuique enim concupiscenti
ira tollitur. Non est ergo effectus delectationi est delectabile immorari in cogitatione eorum
coniunctus. quae concupiscit: propter quod etiam imagina-
Praeterea, nullus effectus impedit causam
3. tiones somniorum sunt delectabiles. Et ideo, cum
suam cum sit suae causae conformis. Sed dele-
: iratus multum in animo suo cogitet de vindicta,
cap. III, n. 12. ctationes impediunt iram, ut dicitur in \\ Rhetoric* ex hoc delectatur. Tamen delectatio non est per-
Ergo delectatio non est effectus irae. fecta, quae tollat tristitiam, et per consequens iram.
Sed contra est quod Philosophus, in eodem Ad primum ergo dicendum quod non de eodem
•
"
Cap. II, n. 2. libro *, inducit proverbium **, quod ira midto dul- iratus tristaturgaudet: sed tristatur de illata
et
Homer., Iliad.
lib. XVIIl, vers. cior melle distillante in pectoribus virorum crescit. iniuria, autem de vindicta cogitata et
delectatur
109, IIO.
Respondeo dicendum quod, sicut Philosophus sperata. Unde tristitia se habet ad iram sicut prin-
•cap.xiv,n.4-- dicit in VII Ethic.*, delectationes, maxime sensi- cipium: sed delectatio sicut effectus vel terminus.
S Th lect XIV. ,

biles et corporales, sunt medicinae quaedam con- Ad secundum dicendum quod obiectio illa pro-
tra tristitiam: et ideo quanto per delectationem cedit de delectatione quae causatur ex reali prae-
contra maiorem tristitiam vel ankietatem reme- sentia vindictae, quae totaliter tollit iram.
dium praestatur, tanto delectatio magis percipitur; Ad tertium dicendum quod delectationes prae-
sicut patet quod quando aliquis sitit,delectabilior cedentes impediunt ne sequatur tristitia et per ;

-
Qu. xLvn, art. fit ci potus. Manifcstum est autem ex praedictis * consequens impediunt iram. Sed delectatio de
1, 3-
quod motus irae insurgit ex aliqua illata iniuria vindicta consequitur ipsam ^.

o) fuit. - fuerit EF. ipsatn. - ipsam iram BCDEL, iram K.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM IRA MAXIME CAUSET FERVOREM IN CORDE
iD secundum sic proceditur. Videtur quod sicut amor diuturnitate convalescit. Sed ira per
fervor non sit maxime
effectus irae. tractum temporis debilitatur: dicit enim Philoso-
• Qu. xxviii, art. 'Fervor enim, sicut supra * dictum est, phus, in II Rhetoric. *, quod tempus quietat iram. Cap. m, n. 12.
5,inresp.adobi.;
qu. xxxvH, arl.2. ipertinet ad amorem. Sed amor, sicut Ergo ira non proprie causat fervorem.
• Qu. xxvn, art.
supra* dictum est, principium est et causa omnium 3. Praeterea, fervor additus fervori, augmentat
4; qu.xxviu, art.
b, ad 2; qu.xLi,
art. 2, ad 1.
passionum. Cum ergo causa sit potior effectu, vi- fervorem. Sed maior * ira superveniens facit iram
*
detur quod ira non faciat maxime fervorem. mitescere, ut Philosophus dicit, in II Rhetoric. Ibid., n. 13.

2. Praeterea, illa quae de se excitant fervo- Ergo ira non causat fervorem.
• De Fide Orth.,
rem, per temporis assiduitatem magis augentur: Sed contra est quod Damascenus dicit *, quod lib. II, cap. XVI.

a) maior. - magis L.
 ,

QUAESTIO XLVIIl, ARTICULUS III 3o5

ira est fervor eius qtii circa cor est sanguinis est enim in bonum amatum. Et ideo assimilatur
ex evaporatione fellis fiens. calori aeris et sanguinis: propter quod, sanguinei
'Qu.xLiv, art.i. Respondeo dicendum quod, sicut dictutn est *, sunt magis amativi; et dicitur quod cogit amare
corporalis transmutatio quae est in passionibus quo fit quaedam generatio sanguinis. -
iecur, in
animae, proportionatur motui appetitus. Manife- Fervor autem irae est cum amaritudine, ad con-
stum est autem quod quilibet appetitus, etiam na- sumendum: quia tendit ad punitionem contrarii.
turalis, fortius tendit in id quod est sibi contra- Unde assimilatur calori ignis et cholerae: et pro-
rium, praesens
si fuerit : unde videmus quod aqua pter hoc Damascenus dicit * quod procedit ex eva- * loc.

calefacta magis congelatur, quasi frigido vehe-
mentius in calidum agente. Motus autem appeti-
tivus irae causatur ex aliqua iniuria illata, sicut
ex quodam contrario iniacente. Et ideo appetitus
potissime tendit ad repellendum iniuriam per ap-
petitum vindictae: et ex hoc sequitur magna ve-
hementia et impetuositas in motu irae. Et quia
motus irae non est per modum retractionis, cui
proportionatur frigus; sed magis per modum in-
secutionis, cui proportionatur calor; consequenter
fit motus irae causativus
guinis et spirituum circa cor, quod est instrumen-
?
tum passionum animae. Et exinde est quod, pro-
^ amore, si amoris causa remaneat in sola memo-
pter magnam perturbationem cordis quae est in
ira, maxime apparent in iratis indicia quaedam
T in exterioribus membris. Ut enim ^ Gregorius dicit,
* cap. XLV, ai. in V Moral. *, irae suae stimulis accensum cor
'
xxx;mvet. XXXI. . >• >• • /•
poratione fellis , et fellea nominatur.
Ad secundum dicendum quod omne illud cuius
causa per tempus diminuitur, necesse est quod
tempore debilitetur. Manifestum est autem quod
memoria tempore diminuitur: quae enim antiqua
sunt, a memoria de facili excidunt. Ira autem
causatur ex memoria iniuriae illatae. Et ideo causa
irae pertempus pauiatim diminuitur, quousque to-
taUter tollatur. -
Maior etiam videtur iniuria quan-
do primo sentitur; et paulatim diminuitur eius
cuiusdam fervoris san- aestimatio, secundum quod magis receditur a
praesenti sensu iniuriae. - Et similiter etiam est de
ria: unde Philosophus dicit, in VIII Ethic. *, quod v, n. I.
^<ff- lect. v.
si diuturna fiat amici absentia, videtur amicitiae
oblivionemfacere. Sed in praesentia amici, semper
per tempus multiplicatur causa amicitiae: et ideo
•

palpitat, corpus tremit. lingua se praepedit, facies amicitia crescit. Et similiter esset de ira, si continue
ignescit, exasperantur oculi, et nequaquam reco- multiplicaretur causa ipsius.
gnoscuntur noti: ore quidem clamorem format. Tamen hoc ipsum quod ira cito consumitur,
sed sensus quid loqiiatur , ignorat. attestatur vehementi fervori ^
Sicut enim
ipsius.
Ad primum ergo dicendum quod amor ipse non ignis magnus consumpta materia;
cito extinguitur,
ita sentitur , nisi cum eum prodit indigentia , ut ita etiam ira, propter suam vehementiam, cito
* cap. XII.
Augustinus dicit, in X de Trin. * Et ideo quando deficit.
homo patitur detrimentum amatae excellentiae Adtertium dicendum quod omnis virtus divisa
propter iniuriam illatam, magis sentitur amor et ; in plures partes ^, diminuitur. Et ideo quando
ideo ferventius cor mutatur ad removendum im- aliquis iratus alicui, irascitur postmodum alteri, ex
pedimentum rei amatae; ut sic fervor ipse amoris hoc ipso diminuitur ira ad primum. Et praecipue
per iram crescat, et magis sentiatur. siad secundum fuerit maior ira: nam iniuria quae
Et tamen fervor qui consequitur calorem, alia excitavitiram ad primum, videbitur, compara-
ratione pertinet ad amorem, et ad iram. Nam fer- tione secundae iniuriae, quae aestimatur maior,
vor amoris est cum quadam dulcedine et lenitate: esse parva vel nulia.

P) passionum. - passionis ABCDEFGIKLa. e) divisa in plures partes. divisiva in plures ACFGIKLpBDH,

f) Ut enim. - Vt F, Unde Pa. divisa in plures EsBD.
3) fervori. - furori Pa.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM IRA MAXIME IMPEDIAT RATIONIS USUM
De Malo, qu. xii, art. i

D TERTIUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod 3: Praeterea, iudicium rationis evidentius fit
ira non impediat rationem. Illud enim ex adiunctione contrarii: quia contraria iuxta se
quod est cum
non videtur esse
ratione, "^
posita magis elucescunt. Sed ex hoc etiam crescit
rationis impedimentum. Sed ira est cum ira: dicit enim Philosophus, in II Rhetoric.*, quod * cap. u, n. 16

'DeProbiemat., rationc, ut dicitur in VII Ethic. * Ergo ira non magis homines irascuntur, si contraria praeexi-
sect. xxvm , • 1-1 -•
probi. iii. - ct. impedit rationem. stunt, sicut honorati si dehonorentur ; et sic de
Ethic^ ''''•-'
cap.vi, n.i;s.Th. 2. Praeterea, quanto magis impeditur ratio, aliis. Ergo ex eodem et ira crescit, et iudicium
lect. VI.
tanto diminuitur manifestatio. Sed Philosophus rationis adiuvatur. Non ergo ira impedit iudicium
"
Cap. VI. n. 3. - dicit, in VII Ethic. *, quod iracundus non est in- rationis.
S. Th. lect. VI.
sidiator, sed manifestus. Ergo ira non videtur im- Sed contra est quod Gregorius dicit, in V Mo~
pedire usum rationis, sicut concupiscentia; quae quod ira intelligentiae lucem subtrahit, cum
ral. *, '
^f?
XLV,
vet. XXXI.
al.

est insidiosa, ut ibidem dicitur. mentem permovendo confundit.

a.) videtur esse. - est EF. - Pro impedimentum, impeditivum ABDEFHKL.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 39
 ;

3o6 QUAESTIO XLVIII, ARTICULUS IV

p Respondeo dicendum quod mens vel ratio P non potest discernere quid sit occultandum et
quamvis non utatur organo corporali in suo pro- quid manifestandum, nec etiam excogitare occul-
prio actu tamen, quia indiget ad sui actum qui-
; tandi vias. Partim vero est ex ampliatione cordis,
N busdam quorum actus impe-
viribus sensitivis, quae pertinet ad magnanimitatem quam facit ,

diuntur corpore perturbato necesse est quod ; ira unde et de magnanimo Philosophus dicit, in
:

perturbationes corporales etiam iudicium rationis IV Ethic. *, quod est manifestus oditor et amator, •cap.in, n.28.

impediant: sicut patet in ebrietate et somno. Di-

t -jr / J- -^ ^ ^ • S.Th. lect. x.
et manifeste dicit et operatur. - Concupiscentia au-
• Art. praeced. ctum Bst autcm * quod ira maxime facit pertur- tem dicitur esse latens et insidiosa, quia, ut pluri-
bationem corporalem circa cor, ita ut etiam usque mum, delectabilia quae concupiscuntur ^, habent ^

ad exteriora membra derivetur. Unde ira, inter turpitudinem quandam

mollitiem, in quibus et
ceteras passiones, manifestius impedit iudicium ra- homo vult latere. In his autem quae sunt virili-
• vers. 10.
tionis; secundum illud Psalmi XXX*: Conturbatus tatis et excellentiae cuiusmodi sunt vindictae, ,

est in ira oculus meiis. quaerit homo manifestus esse.

Ad pRiMUM ERGO DiCENDUM quod a ratione est Ad TERTIUM DICENDUM quod, sicut dictum est *, ' In resp. ad I.

principium irae, quantum ad motum appetitivum,
qui est formalis in ira. Sed perfectum iudicium
rationis passio irae praeoccupat, quasi non per-
fecte rationem audiens, propter commotionem ca-
quae est materialis in
loris velociter impellentis,
ira.Et quantum ad hoc, impedit iudicium rationis.
Ad secundum dicendum quod iracundus dicitur
esse manifestus, non quia manifestum sit sibi
motus irae a ratione incipit: et ideo secundum
idem appositio contrarii ad contrarium adiuvat
iudicium rationis, et auget iram. Cum enim ali-
quis habet honorem vel divitias, et postea incurrit
alicuius detrimentum, illud detrimentum apparet
maius: tum propter vicinitatem contrarii; tum
quia erat inopinatum. Et ideo causat maiorem
tristitiam sicut etiam magna bona ex inopinato
:

quid facere debeat sed quia manifeste operatur,

: venientia, causant maiorem delectationem. Et se-
non quaerens aliquam occultationem. Quod par- cundum augmentum tristitiae praecedentis, con-
tim contingit propter impedimentum rationis, quae sequenter augetur et ira.

P) ratio. - hominis addunt ABCDFGHIKL. I Tf)

concupiscuntur. - concupiscimus EF.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IRA MAXIME CAUSET TACITURNITATEM

siG PROCEDiTUR. Vidctur quod

>D QUARTUM cium rationis intantum viget quod, etsi non co-
non causet taciturnitatem. Tacitur-
ira hibeat affectum ab inordinato appetitu vindictae,
'nitas enim locutioni opponitur. Sed per cohibet tamen linguam ab inordinata locutione.
^crementum " irae usque ad locutionem Unde Gregorius, Moral. *, dicit: Aliquando mY • loc. cit.

pervenitur: ut patet per gradus irae quos Domi- ira perturbato animo, quasi ex iudicio, silentium
*'Vers. 22. nus assignat, Matth. v *, dicens Qiii irascitur fra- : indicit ^. - Ex parte vero impedimenti rationis, P

tri suo ; qui dixerit fratri suo, Raca; et, qui

et, quia, sicut dictum estperturbatio irae usque ad *, * Art. 2.

dixerit fratri suo, Fatiie. Ergo ira non causat ta-
citurnitatem.
Praeterea, ex hoc quod custodia rationis
2.
deficit, contingit quod homo prorumpat ad verba
exteriora membra perducitur; et maxime ad illa
membra in quibus expressius relucet vestigium
cordis, sicut in oculis et in facie et in lingua; unde,
sicut dictum est*, lingua se praepedit, facies igne- •cf. creg. loc.

Vers. 28. inordinata unde dicitur Prov. xxv * Sicut urbs

: : scit, exasperantur oculi. Potest ergo esse tanta

patens et absque murorum ambitu, ita vir qui non perturbatio irae, quod omnino impediatur lingua
potest cohibere in loquendo spiritum suum. Sed ira ab usu loquendi. Et tunc sequitur taciturnitas.
Art. praeced. maxime impedit iudicium rationis, ut dictum est *. Ad primum ergo dicendum quod augmentum irae
Ergo facit maxime profiuere in verba inordinata. quandoque est usque ad impediendum rationem
Non ergo causat taciturnitatem. a cohibitione Quandoque autem Liltra
linguae.
* Vers. 34. 3. Praeterea, Matth. xii * dicitur: Ex abundantia procedit, usque ad impediendum motum linguae,
cordis os loquitur. Sed per iram cor maxime per- et aliorum membrorum exteriorum.
Art. 2. turbatur ut dictum est *. Ergo maxime causat
, Et per hoc etiam patet solutio ad secundum.
locutionem. Non ergo causat taciturnitatem. Ad tertium dicendum quod perturbatio cordis
Sed contra est quod Gregorius dicit, in V Mo- quandoque potest superabundare usque ad hoc,
• Cap. XLV, al. quod ira per silentium clausa, intra men-
ral. *, quod per inordinatum motum cordis impediatur
xxx;in vet.xxxi.
tem vehementius aestuat. motus exteriorum membrorLim. Et tunc causatur
' Art. praeced. Respondeo dicendum quod ira, sicut iam * di- taciturnitas, et immobilitas exteriorum membro-
qu. XLVi, art. 4.
ctum est, et cum ratione est, et impedit ratio- rum : et quandoque etiam mors. - Si autem non
nem. Et ex utraque parte, potest taciturnitatem fuerit tanta perturbatio, tunc ex abundantia >'
per- t

causare. Ex parte quidem rationis, quando iudi- turbationis cordis, sequitur oris locutio.

a) crementum. - incrementum F. )•) abundantia. — superabundantia Prf.

P) indicit. - inducit P(F?)IKpH et a.

 ,,: :,

QUAESTIO XLVIII, ARTICULUS IV 3o7

Commentaria Cardinalis Caietani

CiRCA quaestionem quadragesimamsextani ,
quadragesi- ctum bonum absolute apprehensum, non sub ratione per
mamseptimam et quadragesimamoctavam simul, nota se, nec propter aliquid aliud boni. Et voluntas potest ha-
• Cap. II, n.
Cf. qu.XLvii, art.
2, ixg. Sed con-
I. -
^'^' ^
definitionem irae positam ab Aristotele in II Rhetoric. *: Ira
v.-
•

cst appetitus cum tristttia ac spe punttionis apparentis

^'
bere circa tale obiectum aliquem actum, et non necessario
inordinatum. Ergo potest habere aliquem actum volendi
'^*'-
propter apparentem parvipensionem eoriim quae in ipsum neutrum, idest nec propter se nec propter aliud ». De hoc
aut in ipsius aliqua, non convenientem. Ex qua definitione autem actu non est tractatum. Ergo. - Assumptum patet
videre potes in primis iram passionem compositam ex tri- cum quandoque primo offeratur bonum et deinde discutia- ;

stitia spe ut causis; et consequenter ex malo et bono.

et tur an sit bonum propter se an propter aliud.
Ac per hoc, ex parte tristitiae, mala, defectus, et universa- II. Secundum dubium est, an omnes undecim actus ap-

liter contristantia, disponunt ad iram. Et in quibus tristitia petitus quos passiones dicimus *, ut sunt in voluntate, sint ' Cf. qu. XXIII,
art. 4.
accepta permanet, aut renovatur, ira quoque facile surgit. - actus voluntatis specifice distincti in esse naturae: an nuUi:
Ex parte vero spei, audacia delectatioque consequitur, tam an - Et an coincidant cum illis
aliqui sic, et aliqui non.
in cogitando, quam in sperata praesentia vindictae. Ex parte sex in esse naturae an sint alii specifice ab illis.
:

autem successus speratae vindictae ad tristitiam, delectatio Quod enim distinguantur specie, ex distinctione obie-
tanto est maior, quanto et medicinae contrapositae habet ctorum apparet. - Quod vero non distinguantur, ex eleva-
rationem. tione inferiorum in superiorem naturam, videtur: dispersa
Deinde habes obiectum utrumque, scilicet rem et per- enim in inferioribus, uniuntur in superiori.
sonam : res est punitio apparens, persona est is qui parvi- Quod coincidant cum illis sex, inductive manifestari po-
pendit. Ex parte punitionis appetitae et speratae, vide quod test: amare enim, desiderare, sperare, audere, irasci, velle
non est ira ad excellentes personas quas non speramus ,
quoddam est. - Quod non coincidant, apparet ex eo quod
posse punire; nisi pro quanto cum alieno adiutorio, puta seorsum tractatae sunt. Ut enim patet in qu. xxviii, art. 6 *, ' In resp. ad i.

divino, speramus punire. Et tunc, licet esset excellens per- et per totum immediate hunc tractatum de passionibus
sona respectu irati absolute, non tamen respectu eius cum examinatae sunt non solum ut in appetitu sensitivo sed ,

adiutorio quae enim per amicos possumus, per nos aliquo

: etiam in intellectivo sunt.
•Cap. modo possumus, ut dicitur III Ethic. * Et quod ira non III. Ad primum dubium * dicitur quod praeter dictos de- Cf. num. I.

S. 111. lect. VIII.

est nisi ad quos est iustitia punitio enim ad iustitiam
: cem et septem quoniam nolle
actus, nullus est alius actus :

spectat. Et quod est finita et mensurata punitio enim puni- : non est alius a praedictis; et actus neuter non datur, ut
bili commensuratur. Et hinc, multis factis, placatur iratus. - patebit * nec aljus aliquis apparet. De noUe in primis du-
;
' Num. seq.

Ex parte vero apparentiae, vide quod ira non est ad mor- pliciter dici potest. Primo, quod nolle coincidit cum velle :

tuos, secundum se, nec ad insensibilia, quibus non potest quoniam nihil aliud significat noUe quam velle non. Et ad
apparere punitio. Et quod iratus appetat punitionem sic ut hoc est auctoritas s. Thomae superius, in qu. vi, art. 3, ad
sciat punitus qtiid , a qiio , et pro quo patitur , ut in II 2, et in I Sent., dist. vi, in expos. litt., et dist. xlvi, art. 4,
Cap. m, n. ib. Rhetoric. * dicitur. - Ex persona vero habes quod ira non ad 2: in omnibus enim his locis vult quod nolle signifi-

est nisi quoniam singularium tan-

ad singulares personas : cat actum volendi cum negatione obiecti.
tum parvipendere.
est Sed quoniam bonum et malum sunt obiecta appetitus,
Habes deinceps causam irae, apparentem parvipensionem. quamvis malum secundario et bonum est quod omnia ap- ;

Unde vides, ex parte irati, causam irae aliquam excellentiam, petunt, malum
vero quod omnia fugiunt: rationabile est
quam laedit parvipensio et ex parte eius cui irascimur
: ut in primo appetitu, quotus est rationalis, sit actus conso-
defectum, quem dedecet parvipendere excellentem. - Deni- nus utrique obiecto, prosecutio scilicet respectu boni, et fuga
que habes iram non ex quaUbet, sed ex contra se vel sua respectu mali. Ac per hoc, sicut velle inest pro prosecu-
apparente parvipensione consurgere. Vindicta enim pro se tione, ita nolle pro fuga: iUius enim obiectum proprium
vel suis aliquo modo, fit: extraneas enim omnino iniurias est bonum, huius autem malum. Et hoc est tenendum et
non curamus. - Et demum inconvenientem, seu iniustam secundum rem, et secundum jmentem Auctoris: ut patet
oportere apparere parvipensionem, vides, si ira excitari de- superius in qu. viii, art. i, ad i, ubi ex proposito hoc
bet quae enim iuste pati credimus, non quaerimus vindi-
: tractat, tanquam in proprio loco. Nec oppositum sensit in
care; ut experientia continua testatur in iudiciis. locis praeinductis sed tantummodo exposuit per velle, tan-
:

Ex quibus nulla mihi videtur clarior differentia qua quam notius, significatum per nolle. - Dic ergo quod noUe
possit odium ab ira discerni, quam quod ira est appetitus significat actum positivum refutativum obiecti. Et quiafuga
mali itaquod sentiat se punitum pro tali re : in odio autem in appetitu est sicut negatio in injellectu, ut dicitur in VI
appetitus est solius mali. Et si nesciunt exprimere affectus Ethic. *; ideo hic actus declaratus est per velle non. ' Cap. II, n. 2. -
S. Th. lect. n.
suos, saltem in hoc discernetur, si appetierunt malum pro Non fuit tamen tacitus ab Auctore in hoc tractatu actus
vindicta seu punitione , aut simpliciter ut habeat malum istius nolitionis. Sed inquantum est proprius voluntati, tra-
illud enim ad iram, hoc ad odium spectat. ctatus est cum suo contrario scilicet velle oppositorum
, :

enim eadem est disciplina. Et assignatum est ei obiectum,

de passionibus dicta sufficiant: nihil enim aliud scilicet malum; et dictum quid est, scilicet fuga; ut patet in
ETprohaec
nunc scribendum occurrit in particulari. Restant in locq allegato *. - Inquantum vero rationem habet commu- *Sc. qu. VIII, art.
ad I.
calce totius tractatus de actibus appetitus tam intellectivi nem cum passionibus, tractatus est in tractatu de odio *, et I,
' Qu. XXIX.
quam sensitivi , aliqua dubia simpliciter , et ad hominem opposito desiderii, desperatione ac timore *. Sunt enim in Qu. XXX ; qu.
XL qu. xu sqq.
divum Sanctum Thomam. voluntate haec nolitiones. Et, ut dictum est *, universaliter •
;

Cf. num. praec.

Primum est, an praeter decem septem actus appetitus
et passiones tractatae sunt tam pro passionibus, quam pro
jam tractatos, sex proprios rationalibus et undecim commu- actibus voluntatis similibus passionibus.
' Cf. qu. VI, In- nes *, sint alii actus appetitus distincti specie in esse natu- IV. De actu autem neutro *, quod non detur, facile ma- Cf. num. :

nifestum fit ex hoc. Cum appetitur bonum absolute, con-

trod ; qu. vin, In-
trod;qu.xiii, In- rae ab an sint soli supradicti. Quod enim non sint
istis :

trod; qu. xxiii, currunt duae conditiones in obiecto: scilicet bonitas termi-
plures ex hoc suadetur, quia diminutus Auctor fuisset
,
art. 4.
omittendo illos. - Quod vero sint plures, ex duobus proba- nans actum appetitus; et negatio ordinis ad aliud, propter
tur. Primo, quia praeter omnes dictos, est actus nolitionis, quod appetatur. Fertur enim voluntas in bonum absolute
seu nolle, in voluntate, de quo non est tractatum. repraesentatum sic quod appetit ipsum et non appetit
, ,

"Cf.qu.viiijCom-
ment. in Introd.
Secundo, quia praeter omnes dictos, est in voluntate ipsum propter aliud. Ex hoc autem ulterius procedendo,
actus neuter *, quo voluntas vult bonum absolute, non pro- adiuncto quod bonum propter se non exponitur positive,
pter se nec propter aliud. Et « quod sit ponendus in volun- sed negative (quia sicut nihU est a se positive, sed ne-
tate hic actus neuter, probatur », inquit Scotus, in I Sent., gative, idest non ab alio ita nihil est propter se positi-
;

dist. I, qu. III, art. i « Voluntati potest ostendi aliquod obie-

. ve, sed negative, idest non propter aliud), videbis quod,
 :

3o8 QUAESTIO XLVIII, ARTICULUS IV

cum bonum absolute appetitur, verus assensus voluntatis lectiva insinuans; amorem et desiderium in parte sensitiva,
est ad bonum ut finem et propter se, et non est actus non intellectiva, distingui secundum speciem innuit. Et si
neuter. de delectatione in voluntate et aliis passionibus idem sen-
Et per hoc patet solutio rationis.lam enim patet quod sisset, non posuisset fruitionem solam specie distinctam ab
est implicatio in adiecto dicere quod bonum repraesentatur aliis actibus voluntatis *; sed tractasset de ea in tractatu •
Cf. qu. VIII, In-
trod.
absolute, et non propter se nec propter aliud.Bonum enim de delectatione *, cum sit eius species. - Ad naturam autem * Qu. XXXI sqq.
absolute est propter se negative et hoc : modo intelligitur rerum aspiciendo, nescio iram in voluntate, nisi velle vin-
propter se, ut distinguitur contra propter aliud; sicut in- dictam; et amorem, nisi velle bonum sibi vel alteri, etc.
telligitur cum distinguitur ens a se contra ens ab alio. Tristitiam autem ideo excepi, quia contraria eiusdem
Sed adverte, novitie, quod semper subintelligitur bonum generis sunt, et eadem est eorum disciplina: ac per hoc,
substratum alioquin propter se diceretur de chimaera
, cum delectatio in voluntate distinctus sit specie actus a
quod enim est bonum non propter aliud, est bonum pro- velle et aliis actibusconsequens est ut tristitia quae ei
,
,

pter se. Quod si contendat quis quod sumit propter se po- est contraria, sit etiam specie distinctus actus a noUe et
sitive, manifeste distinguit bonum propter aliud contra nul- ceteris. Nec propterea diminutus est Auctor. Quoniam et,
lum bonum non datur enim bonum propter se positive,
: ponendo fruitionem speciem per se in voluntate, insinuavit
nisi fingatur aliquid quod
positive finis sui ipsius.
sit tristitiam: oppositorum enim eadem est disciplina. Et, tra-
Cf. num. II. V. Ad secundum dubium* dico quod non video in re, ctando de delectatione et tristitia, expresse tradidit tristi-
aut in Auctore, distinctionem specificam in esse naturae tiam contrariam delectationi in voluntate, ut patet superius
actuuni qui passiones dicuntur, in voluntate positorum: in qu. XXXV *. Art. 3.

Num. I, III. sed omnes praeter tristitiam, ad supra * nominatos septem Et sic, si decem et septem supradictis * addantur hi duo Cf. num.
actus, scilicet velle, noUe, frui, intendere, eligere, consentire actus, scilicet nolle et tristari; erunt in universo actus de-
et uti, reduci puto. Auctor siquidem superius, in qu. xxx, cem et novem appetitus distincti specie in esse naturae,
art. 2, ad i particulares conditiones distinguere passiones
, comprehendendo sub fruitione omnem delectationem vo-
^ partis sensitivae, affirmans; oppositumque in parte intel- luntatis.
 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS I 3og

QUAESTIO QUADRAGESIMANONA
DE HABITIBUS IN GENERALI, QUOAD EORUM SUBSTANTIAM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

PosT actus et passiones, considerandum est de stantia habituum: secundo, de subiecto eorum*; Qu. L.

' Cf. qu. VI, In- principiis humanorum actuum*. Et primo, de tertio,de causa generationis, augmenti et corru-
trod.
principiis intrinsecis; secundo, de principiis extrin- ptionis ipsorum' * quarto, de distinctione ipso- Qu. LI.
;

Qu. xc. secis Principium autem intrinsecum est potentia

*. rum *. Qu. uv.
•Qu.LXXVii sqq. et habitus"; sed quia de potentiis in Prima Parte * Circa primum quaeruntur quatuor.
dictum est, nunc restat de habitibus consideran- Primo: utrum habitus sit qualitas.
dum. Etprimo quidem, in generali; secundo vero, Secundo: utrum sit determinata species qua-
de virtutibus et vitiis, et aliis huiusmodi habitibus, litatis.
Qu. LV. qui sunt humanorum actuum principia *. Tertio: utrum habitus importet ordinem ad
Circa ipsos autem habitus in generali, quatuor actum.
consideranda sunt: primo quidem, de ipsa sub- Quarto: de necessitate habitus.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HABITUS SIT QUALITAS
III Sent,, dist. xxni, qu. i, art. i ; V Metaphys., lect. xx.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod huiusmodi. - Sed inter ea quae

et posterius, et alia
habitus non sit qualitas. Dicit enim Augu- habentur, talis videtur esse distinctio, quod quae-
QU. LXXIII.
stinus, in libro Octoginta triutn Quaest*, dam sunt in quibus nihil est medium inter ha-
quod hoc nomen habitus dictum est ab bens et id quod habetur: sicut inter subiectum
hoc verbo quod est " habere. Sed habere non so- et qualitatem vel quantitatem nihil est medium.
lum pertinet ad qualitatem, sed ad alia genera: Qaaedam vero f sunt in quibus est aliquid me-
P dicimur enim habere etiam P quantitatem, et pe- dium inter utrumque, sed sola relatio: sicut di-
cuniam, et alia huiusmodi. Ergo habitus non est citur aliquishabere socium vel amicum. Quae-
qualitas. dam vero sunt inter quae est aliquid medium,
2. Praeterea, Habitus ponitur unum praedi- non quidem actio vel passio, sed aliquid per mo-
* Cap.
sqq.
VI, n. ^ camentum; ut patet in libro Praedicamentorum *. dum actionis vel passionis, prout scilicet unum
Sed unum praedicamentum non continetur sub est ornans vel tegens, et aliud ornatum aut te-
alio. Ergo habitus non est qualitas. ctum ^: unde Philosophus dicit, in V Metaphys.*, •S.Th.lect. XX.
Did. lib. IV,
3. Praeterea, omnis habitus est dispositio, ut quod habitus dicitur tanquam actio quaedam ha- -
cap. XX, n. I.)
* Ibid. n. 6. dicitur in Praedicamentis *. Sed dispositio est ordo bentis et habiti , sicut est in illis quae circa nos
•S.Th. lect. XX. habentis partes, ut dicitur in V Metaphys. * Hoc habemus. Et ideo in his constituitur unum spe-
- Did. lib. IV,
cap. XIX. autem pertinet ad praedicamentum Situs. Ergo cialegenus rerum, quod dicitur praedicamentum
habitus non est qualitas. Habitus: de quo dicitPhilosophus, Metaphys.*, m\ Ibid.

Sed contra est quod Philosophus dicit, in Prae- quod ijiter ^ habentem indumentum, et indwiien-
•Loc.cit. n.4,5. dicamentis *, quod habitus est qualitas de difficili tum quod habetiir, est habilus medius.
mobilis. Si autem sumatur habere prout res aliqua di-
Respondeo dicendum quod hoc nomen habitus citur quodam modo se habere in seipsa vel ad
ab habendo est sumptum. A quo quidem nomen aliud ^; cum iste modus se habendi sit secundum
habitus dupliciter derivatur: uno quidem modo, aliquam qualitatem, hoc modo habitus quaedam
secundum quod homo, vel quaecumque alia res, qualitas est: de quo 'i Philosophus, in Meta- Y
dicitur aliquid habere; alio modo, secundum quod phys. * dicit quod habitus 'dicitur dispositio se-
,
Loc . proxime
Did. n. 2.
aliqua res aliquo modo se habet in seipsa vel ad cundiim quam bene vel male disponitur disposi-
aliquid aliud. tum, et ^ aut secundum se aut ad aliud, ut sanitas
Circa primum autem, considerandum est quod habitus, quidam est. Et sic loquimur nunc de
habere, secundum quod dicitur respectu cuius- habitu. Unde dicendum est quod habitus est qua-
cumque quod habetur, commune est ad diversa litas.
'^categor., cap.
genera.Unde Philosophus * inter postpraedica- Ad
primum ergo dicendum quod obiectio illa pro-
menta habere ponit, quae scilicet diversa rerum de habere communiter sumpto: sic enim est
cedit
genera consequuntur; sicut sunt opposita, eX prius commune ad multa genera, ut dictum est *. In corpore.

a) qtiod est. - Om. Pa. - Pro altero sed, sed etiam E. £) inter. - infra ABCDEFGHIL.
^) etiam - Om. PKa. !^) ad aliud. - ad aliquid aliud P, aliquid aliud ed. a,
Y) vero.-enim PDHKa.- Post quibus PIsD addunt non ; post utrum- T,) quo. - qua P.
que F addit non quidem actio et passio. 6) ct. - et hoc EF.
0) tegens .. tectum. - regcns... rectum Pj.
.
 3io QUAESTIO XLIX, ARTICULUS II

Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit camentorum comprehendit omnes dispositiones.
*, Cap. de Quati
et Qualit.
de habitu secundum quod intelligitur aliquid me- Corporales quidem, in eo quod dicit « secimdum
dium inter habens et id quod habetur: sic enim locum »: et hoc pertinet ad praedicamentum Situs,
In corpore. est quoddam praedicamentum ut dictum est *. , qui est ordo partium in loco. Quod autem dicit
Ad tertium dicendum quod dispositio quidem « secimdum potentiam », includit illas dispositiones

semper importat ordinem alicuius habentis par- quae simt in praeparatione et idoneitate nondum
tes: sed hoc contingit tripliciter, ut statim ibidem perfecte, sicut scientia et virtus inchoata. Quod
Philosophus subdit, scilicet aut secundum locum, autem dicit « secundum speciem», includit perfectas
aut secundum potentiam, aiit secimdum speciem. dispositiones, quae dicuntur habitus, sicut scientia
In quo, ut Simplicius dicit in Commento Praedi- et virtus complete '.

t) complete. - completa sD.

Commentaria Cardinalis Caietani

corpore articuli primi quaestionis quadragesimaenonae, eius radicem: est enim qualitas habens talem ordinem.
IX
discutienda esset natura habitus, praedicamenti et post- Dispositionis quippe nomen apositione ordinata partium
praedicamenti quod, quia alterius negotii, ideo vel ad par-
: derivatum videtur; et propterea a partibus quantitativis,
ticularem quaestionem, vel ad II Metaphys. spectabit; pro- quibus primo convenit positio, non solum ad partes spi-
posito enim praesenti sat est habitum discutere, de quo est rituales, sed ad habentem partes transumptum est. Unde
sermo. Cuius definitio ex V Metaphys. affertur in littera, non videtur quod est ordo partium, sed habentis partes.
scilicet quod est dispositio qua bene vel male disponitur Et quamvis non sit opus omnes dispositionis modos sal-
dispositum secundum se vel ad alterum. Quam definitio- vare in habitu, sicut nec omnes animalis species in ho-
nem mandabis memoriae, et figes in ea aciem intelligen- mine; ut adductus tamen in littera Simplicius dicit, omnes
tiae: quoniam ex ea videbis tot habitus conditiones, quot salvantur in habitu, pro quanto omnis habitus vel est haben-
in hac quaest. natura illius illucescet, ut patebit *. tis partes corporales, sicut pulchritudo, sanitas, macies et

II. In responsione ad tertium in eodem, incipe ex iam
dicta definitione colligere. Ex eo namque quod habitus est
dispositio, et dispositio est ordo habentis partes, etc, con-
sequens est quod habitus sit ordo habentis partes. Cum
autem audis ordinem, non intelligas respectum ordinis, sed
huiusmodi; vel partes, idest partialia requisita, aut in po-
tentia, ut contingit in habentibus scientiam vel virtutem
imperfectam; aut in actu, ut contingit in habentibus per-
fecte; illi enim in potentia habent ea quae requiruntur ad
scientiam aut prudentiam, isti vero iam possident.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM HABITUS SIT DETERMINATA SPECIES QUALITATIS
De Virtut., qu. I, art. i.

D secundum sic proceditur. Videtur quod Respondeo dicendum quod Philosophus, in Prae-
habitus non sit determinata species qua- dicamentis *, ponit inter quatuor species qualitatis Ibid.

Art. praeced. litatis. Quia, ut dictum est *,
secundum quod est qualitas, dicitur dis-
positio secimdum quam bene aut male disponitur
dispositum. Sed hoc contingit secundum quam-
libet qualitatem nam et secundum figuram con-
: dum naturam
tingit aliquid bene vel male esse dispositum, et
similiter secundum calorem et frigus, et secundum
omnia huiusmodi. Ergo habitus non est determi-
habitus, primam, dispositionem et habitum. Quarum qui-
dem specierum differentias sic assignat Simplicius,
in Commento Praedicamentorum *, dicens quod •
Cap. de Quati
et Qualit.
qualitatum quaedam sunt naturales, quae secun-
insunt, et semper : quaedam autem
simt adventitiae, quae ab extrinseco efficiuntur, et
possunt amitti. Et hae quidem, quae sunt adven-
titiae, sunt habitus et dispositiones, secimdum facile

nata species qualitatis. et difficile amissibile differentes ". Naturalium au-

Cap. VI, n. 4. 2. Praeterea, Philosophus, in Praedicamentis *, tem qualitatum quaedam sunt secundum id P quod
caliditatem et frigiditatem dicit esse dispositiones aliquid est in potentia: et sic est secimda species
vel habitus, sicut aegritudinem et sanitatem. Sed qualitatis. Quaedam vero secundimi qiiod aliquid
calor et frigus sunt in tertia specie qualitatis. Ergo est in actu: et hoc vel in profundum, vel secun-
habitus vel dispositio non distinguuntur ab aliis dum profundum quidem, sic est
superficiem. Si in
speciebus qualitatis. tertia species qualitatis: secundum vero superficiem,
Praeterea, difficile mobile non est differentia
3. est quarta species qualitatis, sicutfgura et forma,
pertinens ad genus qualitatis, sed magis pertinet quae est figura animati. - Sed ista distinctio spe-
ad motum vel passionem. NuIIum autem genus cierum qualitatis inconveniens videtur. Sunt enim
determinatur ad speciem per differentiam alterius multae figurae et qualitates passibiles non natu-
generis; sed oportet differentias per se advenire ge- rales, sed adventitiae: et multae dispositiones non
•S.Th.lect.xii.- neri, ut Philosophus dicit, in VII Metaphys.* Ergo, adventitiae, sed naturales, sicut sanitas et pulchri-
Did.lib.VI, cap.
XII. n. 5. cum habitus dicatur esse qualitas difficile mobilis*, tudo huiusmodi. Et praeterea^ hoc non convenit
et
avg.' sldcmtra. videtur quod non sit determinata species qualitatis. ordini specierum: semper enim quod naturalius
Sed contra est quod Philosophus dicit, in Prae- est, prius est.
' Loc. cit. n. 3. dicamentis *, quod una species qualitatis est habitus Et ideo aliter accipienda est distinctio dispo-
et dispositio. sitionum et habituum ab aliis qualitatibus. Pro-

a) differeiites, — Post dispositiones ponunt codices. •f)

praeterea. - propterea E, proptcr PKpH et a.

'f)
id. - se C, om. AL; pro altero qiiod, id quod AFGHIK.
 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS II 3ii

prie enim qualitas importat quendam modum attendatur ordo ad naturam, quae est finis. Unde
substantiae. Modus autem est, ut dicit Augusti- secundum figuram, vel secundum calorem vel fri-
• Lib. IV, cap. nus, snper Gen. ad lilteram *, qiiem mensura prae- gus, non dicitur aliquis disponi bene vel male,
III.

figit: unde importat quandam determinationem nisi secundum ordinem ad naturam rei, secun-
secundum aliquam mensuram. Et ideo sicut id dum quod est conveniens vel non conveniens.
secundum quod determinatur potentia materiae Unde et ipsae figurae et passibiles qualitates, se-
secundum esse substantiale, dicitur qualitas quae cundum quod considerantur ut convenientes vel
est ^ differentia substantiae; ita id secundum quod non convenientes naturae rei pertinent ad ha- ,

determinatur potentia subiecti secundum esse ac- bitus vel dispositiones : nam figura, prout conve-
cidentale, dicitur qualitas accidentalis, quae est nit naturae rei, et color, pertinent ad pulchritudi-
etiam quaedam differentia, ut patet per Philoso- nem ; calor autem et frigus, secundum quod con-
•S.Th.Iect. XVI,
-Did.lib.IV,cap.
phum in V Metaphys. * veniunt naturae rei, pertinent ad sanitatem.
Et
XIV. Modus autem sive determinatio subiecti ' se- hoc modo caliditas et frigiditas ponuntur a Phi-
cundum esse accidentale, potest accipi vel in or- losopho * in prima specie qualitatis. Vide arg. 2.

dine ad ipsam naturam subiecti; vel secundum Unde patet solutio ad secundum. Licet a qui-
actionem passionem quae consequuntur prin-
et busdam aliter solvatur, ut Simplicius dicit, in Com-
cipia naturae, quae sunt materia et forma; vel mento Praedicamentorum *. Loc. cit.

secundum quantitatem. Si autem accipiatur mo-
dus vel determinatio subiecti secundum quanti-
tatem, sic est quarta species qualitatis. Et quia
quantitas, secundum sui rationem, est sine motu,
et sine ratione boni et mali ideo ad quartam
Adtertium dicendum quod ista differentia, dif-
ficile mobile, non diversificat habitum ab aliis
speciebus qualitatis, sed a dispositione. Dispositio
autem dupliciter accipitur: uno modo, secundum
; quod est genus habitus, nam in V Metaphys.* Loc. proxime

speciem qualitatis non pertinet quod aliquid sit dispositio ponitur in definitione habitus; alio mo-
bene vel male, cito vel tarde transiens. - Modus do, secundum quod est aliquid contra habitum
autem sive determinatio ^ subiecti secundum actio- divisum *. Et potest intelligi dispositio proprie di- * d. 520.

nem et passionem, attenditur in secunda et tertia cta condividi contra habitum, dupliciter. Uno mo-
specie qualitatis. Et ideo in utraque consideratur do, sicut perfectum et imperfectum in eadem spe-
quod aliquid facile vel difficile quod sit
fiat, vel
'^
cie: ut scilicet dispositio dicatur, retinens nomen
cito transiens aut diuturnum. Non autem consi- commune, quando imperfecte inest, ita quod de
deratur in his aliquid pertinens ad rationem boni facile amittitur; habitus autem, quando perfecte
vel mali: quia motus et passiones non habent inest, ut * non de facili amittatur. Et sic dispo- *

rationem finis, bonum autem et malum dicitur sitio fit habitus, sicut puer fit vir. - Alio modo

per respectum ad finem. - Sed modus et deter- possunt distingui sicut diversae species unius ge-
minatio subiecti in ordine ad naturam rei, per- neris subalterni: ut dicantur dispositiones illae
tinet ad primam speciem qualitatis, quae est ha- qualitates primae speciei, quibus convenit secun-
bitus et dispositio: dicit enim Philosophus, in VII dum propriam rationem ut de facili amittantur,
•Text.17.-S.Th. quia habent causas transmutabiles, ut aegritudo
lect. V.
Physic.*, loquens de habitibus animae et corporis,
quod sunt dispositiones quaedam perfecti ad opti- et sanitas; habitus vero dicuntur illae qualitates
mum; dico aiitem perfecti , quod est dispositum quae secundum suam rationem habent quod non
secundum naturain. Et quia ipsa forma et natura de facili transmutentur, quia habent causas immo-
rei est finis et ^ cuius causa fit aliquid, ut dicitur biles, sicut scientiae et virtutes. Et secundum hoc
• Cap. VII, n. 7;
in II Physic. *; ideo in prima specie consideratur ' disposirio non fit habitus. Et hoc videmr magis
s. Th. lect. XI. -

Ct".
s. Th.
cap. II, n. 8;
lect. rv.
et bonum et malum ; et etiam facile et difficile consonum intentioni Aristotdlis. Unde ad huius
mobile, secundum quod aliqua natura est finis distinctionis probationem inducit * communem lo- • categor., cap.
VI, n. 4.
• S. Th. lect. XX. generationis et motus. Unde in V Metaphys. * quendi consuetudinem, secundum quam qualitates
-Did.libJV,cap.
zx, n. 2. Philosophus definit habitum, quod est dispositio quae secundum rationem suam sunt facile mobiles,
secundum quam aliquis disponitur bene vel male. si ex aliquo accidenti difficile mobiles reddantur,
•Cap. V, n. 2.
S. Th.lect. V.
Et in II Ethic. * dicit quod habitus sunt secimdum habitus dicuntur: et e converso est de qualitatibus
quos ad passiones nos habemus bene vel male. quae secundum suam rationem sunt difficile mo-
Quando enim est modus conveniens naturae rei, biles nam si aliquis imperfecte habeat scientiam,
;

tunc habet rationem boni quando autem non : ut de facili possit ipsam amittere, magis dicitur
convenit, tunc habet rationem mali. Et quia na- disponi ad scientiam quam scientiam habere *. * cf. ibid. d. 5.

tura est id quod primum consideratur in re, ideo Ex quo patet quod nomen habitus diuturnitatem
habitus ponitur prima species qualitatis. quandam importat; non autem nomen disposi-
Ad primum ergo dicendum quod dispositio or- tionis.
*
ad
Art. praeced., dinem quendam importat, ut dictum est *. Unde Nec impeditur quin secundum hoc facile et dif-
3.
non dicimr aliquis disponi per qualitatem, nisi ficile mobile sint specificae differentiae, propter
in ordine ad aliquid. Et si addatur bene vel male, hoc quod ista pertinent ad passionem et motum,
quod pertinet ad rationem habitus, oportet quod et non ad genus qualitatis. Nam istae differen-

3) est. - est esse ACFGIpBD. 0; et. - Om. EF.

i) determinatio. - terminatio ACDGHILpB, i) specie. - qualitatis addunt EFG.
X) determinatio. - terminfltio ABCDGHIL. x) ut. - ita quod E, ita ut F.
71) sit. - Om. ABCGIKLpDH.
 ,, ,,

3l2 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS III

tiae,quamvis per accidens videantur se habere stantiae frequenter accipiuntur diflferentiae acci-
ad qualitatem, designant tamen proprias et per se dentales loco substantialium, inquantum per eas
differentias qualitatum. Sicut etiam in genere sub- designantur principia essentialia.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis, adverte quod antedictis verbis, scilicet quod qualitas importat quendam
IN Modus autem sive determinatio modum substantiae , et quandam determinationem secun-
illa verba in corpore:
subiecti secundum esse accidentale, potest accipi vel in or- dum aliquam mensuram, cessant obiecta: quoniam sermo
dine ad naturam, etc, si sumantur universaliter absolute, non est quadam determinatione accidentali, quae
nisi de
insolubilis apparet quaestio quomodo sit sufficiens haec commune nomen accidentalis differentiae, qualitatem sci-
distinctio: cum quantitas ipsa determinet subiectum secun- licet, sibi usurpavit.
dum esse accidentale, nec minus habet rationem modifi- II. In responsione ad primum in eodem articulo, habes
cantis et determinantis quam secunda species qualitatis. quantum operetur ly bene vel male in definitione habitus
Si vero sumantur universaliter quidem, sed limitate sub positum.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM HABITUS IMPORTET ORDINEM AD ACTUM
»Dsic PROCEDiTUR. Videtur quod
TERTiuM habitus non solum importat ordinem ad ipsam
non importet ordinem ad actum.
habitus naturam rei, sed etiam consequenter ad opera-

*Unumquodque enim agit secundum tionem, inquantum est finis naturae, vel perdu-
s^quod est actu. Sed Philosophus dicit, cens ad finem. Unde et in V Metaphys. * dicitur • s. Th. lect. xx.
'"'^'
' Cap. IV, n. 6. - in III de Anima *, quod ciiin aliquis fit sciefis in definitione habitus, quod est dispositio secun- xx,'n.'2;
S. Th. lect. VIII.
secundum habitum est etiam tunc in potentia,
, dum quam bene vel male disponitur 'dispositum
« aliter tamen quam ante addiscere ". Ergo habi- aut secundum se, idest secundum suam naturam
tus non importat habitudinem principii ad actum. aut ad aliud, idest in ordine ad finem.
2. Praeterea, illud quod ponitur in definitione Sed sunt quidam habitus qui etiam ex parte
alicuius, per se convenit illi. Sed esse principium subiecti in quo sunt, primo et principaliter im-
actionis ponitur in definitione potentiae ; ut patet portant ordinem ad actum, Quia, ut dictum est
• s.Thje«. xjv. in Metaphys. * Ergo esse principium actus per
V habitus primo et per se importat habitudinem
"" '
se convenit potentiae. Quod autem est per se ad naturam rei. Si igitur natura rei in qua est
? est primum unoquoquel^genere. Si ergo etiam
in habitus, consistat in ipso ordine ad actum, sequi-
habitus sit principium actus, sequitur quod sit tur quod habitus principaliter importet ordinem
posterior quam potentia. Et sic non erit prima ad actum. Manifestum est autem quod natura
species qualitatis habitus vel dispositio. et ratio potentiae est ut sit principium actus *. * d. 698.

3. Praeterea, sanitas quandoque est habitus Unde omnis habitus qui est alicuius potentiae ut
et similiter macies et pulchritudo. Sed ista non subiecti, principaliter importat ordinem ad actum.
dicuntur per ordinem ad actum. Non ergo est Ad primum ergo dicendum quod habitus est
de ratione habitus quod sit principium actus. actus quidam, inquantum est qualitas et secun- :

Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro dum hoc potest esse principium operafionis. Sed
• cap. XXI. de Bono Coniugali *, quod habitiis est quo ali- est in potentia per respectum ad operationem.
quid agitur cum opus est. Et Commentator dicit, Unde habitus dicitur actus primiis et operatio ,

•comment.xvni. iu III dc Anima *, quod habitus est quo quis actus secundus; ut patet in II de Anima *. Cap. I, n. 5.-
S. Tlfi. lect. I.

agit cum voluerit. Ad secundum dicendum quod non est de ratione

Respondeo dicendum quod habere ordinem ad habitus quod respiciat potentiam sed quod re- .

actum potest competere habitui et secundum ra-
tionem habitus; et secundum rationem subiecti
in quo est habitus. Secundum quidem rationem
habitus, convenit omni
bere ordinem ad actum. Est enim de ratione
habitus ut importet habitudinem quandam in or-
spiciat naturam. Et quia natura praecedit actio-
nem, quam respicit potentia; ideo prior species
qualitatis ponitur habitus quam potentia.
habitui aliquo modo ha- Ad tertium dicendum quod sanitas dicitur ha-
bitus, vel habitualis dispositio, in ordine ad natu-
ram, sicut dictum est *. Inquantum tamen na- Art. praeced.,
ad I.

dine ad naturam rei, secundum quod convenit tura est principium actus, ex consequenti impor-
t vel non convenit. Sed natura rei, quae est finis
"^
tat ordinem ad actum. Unde Philosophus dicit,
generationis ulterius etiam ordinatur ad alium
, in X de Historia Animal. *, quod homo dicitur Cap.

finem, qui vel est operatio, vel aliquod operatum, sanus *, vel membrum aliquod, quando potest fa-
ad quod quis pervenit per operationem. Unde cere operationem sani. Et est simile in aliis.

o) addiscere. - addisceret P. i) Sed.

- Sed quia ABCEFGHIKLpD ; mox pro Uttde, ideo E.

P) primum. - principium PlKa. 3) sanus. - esse sanus Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

K articulo tertio eiusdem quaestionis quadragesimaeno- occurrit ex Scoto, in Primo, dist. xvii, qu. 11, ubi nititur
I.nae, in corpore et in responsione ad primum, dubium sustinere quod habitus nullam habeat rationem principii
 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS III 3i3

activi,ea ratione, quia non est necesse tribuere hoc habi- potentialera ad actum secundum constituit ex his videbit :

tui nec est rationabile auferre a potentia completam cau-

;
saUtatem activam respectu actus ut adiuvetur habitu ad
agendum; quoniam omnia quae attribuuntur habitui, sal-
naturam habitus non esse extraneam a natura potentiae
, operativae. Sed quemadmodura conveniunt in natura actus
et potentiae proportionaliter ut patet, ita conveniunt in
,

vantur sine hac causalitate. Sed hoc quamvis Scotus non natura principii respectu actus. Cum enim agere sequa-
nisi probabiliter sustineat, ideo attuli, ut ostendatur quod tur actum, et pati potentiara; et potentia operativa, secun-
nec probabiliter sustineri potest. dum id quod habet de actu, principium est activum ope-
II. Et quoniam Durandus, in III Sent., dist. xxiir, qu. iv, rationis suae; secundum id vero quod habet de potentia,
simpliciter tenet quod habitus non facit aliquid ad sub- principium est passivum eiusdem: consentaneura est ut
stantiam aut modum actus ideo rationes primo afferen- , habitus perficiens potentiara ut eius propria perfectio, se-
Num. seq.
dae sunt; deinde veritas declaranda *; et demum satisfiet cundura id quod habet de actu, perficiat et compleat acti-
'
Num. VI. obiectis *. vitatem potentiae; et secundum id quod est in potentia,
Probare autem nititur ipse quatuor primo, quod habi- : appropriet potentiara ad susceptionera ultimae perfectio-
tus non est per se principium modi actus qui est inten- nis, idest operationis perfectae. Putandum est enim quod
Qu. II.
sio *; secundo, quod non est per se principium raodi actus aniraae potentia operativa est in potentia ad suam con-
Qu. iii.
qui est determinatio actus in esse naturae*; tertio, quod suramatam perfectionera, ordine quodara est namque in :

non est per se principium modi actus qui est determinatio potentia per operationes imperfectas ad habitum et per ;

Ibid.
ad bonum et malum moraliter *; quarto, quod non est per
Qu. IV.
se principium modi actus qui est facihtas *. - Et primum
quidem, quod scilicet habitus non concurrat ut comprinci-
pium actus ad hoc ut actus intensior seu perfectior fiat,
probat ex hoc, quia altero duorum modorum hoc esset:
scilicet aut quia potentia per habitum esset intensior, et
sic actum intensiorem produceret; aut quia potentia et ha-
bitus concurrcrent ut duo immediata agentia partialia. Pri-
mum non potest dici quia potentia non suscipit magis et
: ctos acquirat habitum, et per habitum perfectam operatio-
minus. Secundum quoque teneri non potest: aut enim
essent univoce principia, sicut trahentes navem aut utrura-
que requireretur semper ad actum eiusdera speciei. Et tenet
sequela quia principia per se requisita ad actum perfectura
: per se raediant inter potentias et operationes perfectas.
in aliqua specie, requiruntur ad omnem speciei actum, ut
patet inductive. - Et confirmatur: quia effectuum differen-
tiura solum secundum raagis et minus, non oportet causas
plus differre quam secundura magis et rainus.
Secundum vero quod scilicet habitus non sit princi-
,
pium actus quoad determinationem in esse naturae, pro-
habitum ad operationem perfectam, in qua consummatur
perfectio potentiae operativae. Nisi quis diceret quod po-
tentia operativa animae est per se in potentia per actus
iraperfectos ad actum perfectum, sed per accidens interpo-
nitur habitus. Quod irrationabiliter dici patet ex doctrina
II Plvysic. * Unumquodque enim, sicut agitur, ita aptum * Cap. vm, n. 4.
- S.Th. lect. xin.
natum est agi, et e contra: constat autera potentiae ani-
mae operativae perfectionera sic agi, ut per actus iraperfe-
nem assequatur. Ex natura igitur huiusmodi potentiarum
; est quod ipsae tali ordine, et talibus raediis ad consum-
matam perfectionera perveniant. Ac per hoc, habitus ipsi
IV. Ut autem quod dicimus de activitate habitus respe-
ctu actus, evidentius monstretur, in virtutibus intellectuali-
bus, quas constat esse habitus, raanifestatur. Et quoniara
innata est nobis via ex notioribus nobis *, inchoemus ab Arist. Physic,
lib. I. cap. I, n. 2.
arte. Ars est habitus, ut patet in VI Ethic. *: et est facti- - S. Th. lect. I.
" Cap. IV, n.
vus. Et quod sit factivus in genere causae effectivae ut ,
sqq. -S.Th. lect.
3

bat per hoc, quia non est per se principium singularitatis omnis cavillatio excludatur, probatur ex IX Metaphys. *, III.
* S.Th. lect. II,
actus. Per esse enim singulare determinatur actus ad esse ubi ars ponitur inter potentias activas; et distinguitur po- iv.-Did.hb.Vra,
cap. n, n. i cap.
in rerum natura. Et quod actus non fiat singularis ab ha- tentia rationalis contra potentiara naturalem, quod illa est
;

v, n. 2,' 3.
bitu probat: quia esse singulare est effectus communis
,
activa utriusque contrarii et propterea non agit nisi de-
,

omnibus actibus, et praeveniens habitum. terminata a proaeresi, et tunc agit unum.

Quod auteni habitus non sit per se principiura esse Praeterea, domus quae fit in materia, est a domo quae
moralis, probat, quia tale esse est relativum, cuius nulia est in anima, effective: et sanitas a sanitate, et universaliter
est per se actio nisi ratione fundamenti. Constat autem quodlibet artificiale a sua forma in mente. Sed hoc nihil
quod actus. in esse naturae, qui est fundamentum esse mo- aliud est quam esse ab arte : nihil enim aliud est sanitas
ralis, non est ab habitu : quia actus similis praeveniens in mente medici quam sanandi et sirailiter domus
ars ,

habitum, ab habitu non est. quam ars domificandi: unde ad utrumque contrariorum
Quod denique habitus non sit principium facilitatis se habet. Ergo.
ipsius sed agentis patet ex eo quod idem actus
actus , , Praeterea, V Metaphys. *, statuifica, et, breviter, artifex, •
S.Th. lect. III.
-Did.lib.IV.cap.
habituato facilis, et non habituato difficilis est. - Haec de ponitur causa efficiens per se Polycletus autem, seu subie-
;
II, n. 9.

primo. ctum, per accidens. Ergo ars ipsa. est per se principium
•
Cf. num. pracc III. Quoad secundum *, scito quod, licet Auctor in hoc activum actus. - Et, quoniam probabile est quod sapientibus
init.
tractatu communius utatur habitus nomine quani poste- pluribus videtur *, ex comrauni hominura consensu patet • Aristot. Topic,
lib. I, cap.i, n.7.
riores ;
quoniam appellatione habitus in hoc tractatu com- homines, utendo suis artibus, esse causas operum; adeo quod
prehenditur species intelligibilis tara in homine quam in carentes artibus, carent facultate faciendi, et non solum
Cf. qu.L,art.6. angelo *, ut patet diligenter consideranti ut taraen commu- : carent expeditione, delectatione, promptitudine et facilitate.
nicemus in vocabulis cum his qui adversantur, restringen- Sit ergo procul a probabilibus phantasia haec et dicito, :

dum est habitus nomen in hac .disputatione ad eas qualita- ingrediendo interiorem hominem, quod quemadmodum ars,
tes quas confitentur esse habitus, ut sunt virtutes morales cum recta ratio sit factibiliura, activa est eorum; ita pru-
et intellectuales, et huiusmodi et de his ostendendum est ; dentia, quae recta ratio est agibilium ,activa est eorum.
quid rei veritas habeat. Quae melius videbitur, si attende- Et similiter quilibet habitus existens in ahqua potentia ani-
riraus quod causa difficultatis huius est quia potentiae mae, vim activam habet, sicut potentia cuius est; ut in
operativae, quarum sunt isti habitus, ante istos habitus eli- corpore articuli dicitur.
ciunt suos actus, eiusdera speciei cura actibus qui sunt V. Nec hoc est derogare activitati potentiae *; sed decla- Cf. num.
post adeptum habitum inteliectus autem noster, ante ade-
:
rare naturas potentiarum susceptibilium ipsorum habituum.
ptam speciem intelligibilem, nihil potest intelligere. Si nam- Ad quae namque natura non sufficienter determinavit po-
que absque habitu ahquo potentiae operativae non possent tentiam per seipsam, determinabilera fecit per habitum, ut,
operari, non esset locus specialis quaestioni huic de acti- determinata illo, agat quod per seipsam plene agere non
vitate habitus, modo autem in dubiura vertitur, ut patet poterat. Ex his autem patet et quod oportet habitui activi-
ex dictis. tatem tribuere; et quod non possunt ea quae de habitu
Si quis igitur perspexerit quod subiectum habitus opor- aliquo dicuntur, salvari absque activitate, ut patet de arte. -
tet esse aUquo modo in actu, et aliquo modo in potentia, Haec de secundo.
quia utitur ipso cum vult, et perficitur per ipsum; et si- VI. Ad obiecta autem in oppositum, et Durando *, or- Cf. num. II.

militer quod habitum ipsura oportet esse aliquo raodo dinate respondendo, dicitur quod potentia et habitus con-
in actu, et aliquo modo in potentia, quoniam perficit, et currunt ad effective causandura actum, non sicut causae
SuMjiAE Theol. D. Thomae T. III. 40

/
 ,: :,
:

3i4 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS III

partiales univocae, ut trahentes navem ; neque sicut remis- huius causae. Aliud est enim effici ab A et aliud esse pro- :

sum intensum, ut maius et minus lumen in eodem me-

et
dio; neque sicut superius et inferius, ut sol et homo ge-
nerant hominem: sed sicut imperfectum differt a seipso
perfecto. Potentia enim animae operativa non est ita de-
terminata ad eliciendum operationem talis speciei quod
prium effectum A. Unde sicut homo generat hominem, et
hic homo hunc hominem; ita habitus facit operationem
perfectam, et hic habitus hanc operationem perfectara.
IX. Ad obiecta vero quod habitus non sit per se prin-
,
cipium esse moralis in actu, quia illud est relativum tri- :

egeat habitu determinante ipsam: quoniam ipsa absque pliciter dicitur. Primo, negando illud esse, in actu elicito,
habitu, cum obiecto, ad actum praevenientem habitum suffi- esse relativum: quamvis relativum sit in actu imperato.
cit. Sed determinatio quam ante habitum habet est ita , Quoniam quemadmodum inter habitus morales est contra-
remota et imperfecta, ut egeat habitu ad hoc quod pro- rietas secundum esse absolutum, ut inter fortitudinem et
pinqua et perfecta sit ad operandum perfecte in tali spe- timiditatem, liberalitatem et avaritiam, etc; ita inter elicitos
cie. Habet namque se potentia ad habitum respectu ope- actus. Quae enim maior ratio?
est
rationis, sicut homo in principio adolescentiae ad homi- Secundo quod esse relativum carere activo per
dicitur
nem perfectum respectu generationis. Quemadmodum enim se, sic intelHgitur, quia non habet agens faciens seorsum,

adolescens potest quidem generare sed iraperfecte cum

, ; non faciendo alia. Cum quo tamen stat quod habeat per
autem perfectus vir fuerit, generare potest perfecte: ita po- se propriam causam activam: ut experiraur cura ordinem
tentia sine habitu potest producere operationes in tali spe- aliquem imponendum rebus excogitamus et imponimus, et
cie, scihcet imperfectas; perfecta autem per habitum, similes ad id intendimus et facimus praecipiendo et exequendo
in specie perfectas potest elicere. Nec quaeras inter haec per pos vel alios. Nec minus hoc nos per se intendere et
proportionalem similitudinem in omnibus sed sat est pro- : causare experimur, quara medicus intendat et faciat sani-
posito quod dictum est. Et quod non oportet propterea tatem. Testes sunt duces exercitus, rectoresque aliorum, ac
potentiam suscipere magis et minus: nec est idem dicere artifices. Et si quis negaret sensum propter rationem aut

operationem perfectam et imperfectam in eadem specie, auctoritatem, puta quia ad relationem non est motus, etc.
et dicere remissam et intensam; sicut non est idem dicere, non solum ineruditus, sed inerudibilis esset.
homo perfectus et imperfectus in eadem specie, et remis- Tertio dicitur quod habitus causat substantiara actus
sus et intensus. perfecti, quarn consequitur esse relativum et sic potest per :

VII. Et ex hoc patet responsio ad primum. Propositio se causare esse relativum. Et cura dicitur quia substantia
enim illa, Qiiaecumque principia exiguntur ad operationem actus potest causari ante habitum: respondetur quod in
perfectam in aliqua specie, requirtintur ad quamlibet illius hoc videntur isti errare fundamento, quasi deterrainatio uno
speciei, dato quod
vera de his principiis quae concur-
sit modo tantum inveniretur. Falluntur enim in hoc: Potentia
runt ut diversa principia, ut pater et mater respectu filii, aniraae operativa non eget habitu determinante ad produ-
et sol et homo respectu hominis, et huiusmodi ; non tamen cendura actum, Ergo ex se est sufficienter deterrainata ad
est vera de his principiis quae concurrunt ut unum per- producendura actum perfectum eiusdem speciei. Determi-
fectum principium, ita quod ambo simul non differunt ab natione siquidera egere causara aliquam activara ad agen-
uno nisi sicut imperfectum a perfecto. Et simile omnino dum, sed ad propositura sufficit du-
multipliciter contingit :

esset, si adolescens fieret perfectus vir per aliquod distin- pliciter.Primo, ut contrahatur ad speciem talem sicut actio :

ctum superadditum. solis determinatur ad producendum hominem per hominem,

Et cum dicitur quod operationum differentium solum et bovem per bovem. Et sic potentia non eget habitu
secundum magis et minus perfectum in eadem specie quia ante habitum, potest in actum illius speciei. Alio modo,
principia non oportet magis differre: dupliciter potest re- ut vis sua ad talem speciem perficiatur, ut iam non so-
sponderi. Primo, concedendo quod potentia et habitus, licet lum possit in actura illius speciei, sed actus perfecti in illa
' Cap.vi, n.3,7. absolute distinguantur specie, ut patet ex Praedicamentis*; specie proprium principium sit. Et hoc modo potentia
ut tamen sunt principia talis actus, non differunt nisi se- eget habitu determinante ipsam. - Et ut cavillationes ex-
cundum magis et minus perfectum in eadem specie quia : cludas dubitantium an potentia sine habitu possit, ex toto
sunt eiusdem speciei cum actu et consequenter inter se.
, conatu, in actura perfectum memento quod de actionibus
:

Sicut enim potentia visiva, ut sic, reducitur ad genus obie- rerum naturalium, et earuni principiis propriis, est serrao;
cti, puta coloris; ita eadem ut videt album, reducitur ad ac per hoc ,attenditur hic quid ut in pluribus fit secun
speciem albi; ut potentiae proportionentur actibus iuxta , dum naturae cursum. Neque enim si adolescens unus per-
• S.Th.iect. iii. doctrinam XII Metaphys. * - Secundo potest dici quod fectum generationis opus perageret, propterea falsa redditur
iv^'n '4
"^'''"''"
^^^^ propositio non tenet in principiis quorum unum sub- illa universalis, Adolescens non potest in perfectum gene-

alternatur reliquo. Quoniam principiis sic se habentibus, rationis opus: quoniam physica est, et hirundo non fa-
stat ad actum perfectum utrumque requiri, et ad imperfe- cit ver *. - Dicendum est ergo quod habitus deterrainat • Aristot. Ethic,

ctum alterum tantum: quia talia non sunt duo disparata potentiam ad hoc ut ipsa, habitu perfecta, sit proprium le/.s.T^Jiect.x!
principiaf sed subsequens est perfectio primi. Sic autem se principium perfecti operis, in quo sua consumraatur per-
habere constat potentiara et habitum: quoniam habitus fectio. Et quoniam habitus est quo quis operatur cum

subalternatur quodammodo potentiae , dum potentia ad vult *, et non cum habet ; et propterea est quo quis ope- Vid. art. prae-
^"^
multarum specierum actus se extendens, per habitum de- ratur, infra eius potestatera, quantura vult, non quantum ^cwtira^^^'
terminatur ut sit in tali specie perfecti operis perfectum potest, ut patet in artificibus: ideo non mireris si actus
principium. potentiae habituatae non sunt seraper perfectiores actibus
VIII. Ad obiecta vero quod habitus non sit principium potentiae non habituatae.
actus quoad determinationem in esse naturae, facile dici- X. Et sic patet quod habitus est causa activa per se
tur,primo, quod est ibi sophisma Consequentis. Causa enim substantiae et modi actus triplicis, scilicet perfectionis
determinans effectura secundum esse naturae, non oportet determinationis in esse naturae, et determinationis in esse
. quod respiciat singularitatem ut proprium effectum: sed morali. Quamvis facilitatem ex parte operantis tantum prae-
sat est quod causet illud in esse naturae secundum ali- bere videatur: et si actus habituato redditus sit facilis, ex
quid. Unde habitus, qui perfectionem in operatione causat redundantia facilitatis operantis, hoc provenit. - Haec de
in esse naturae, determinat operationem ad esse perfectum tertio.

et hoc sufficit. - Dicitur secundo quod, quia singularitas est XI. In responsione ad primum in tertio articulo, adverte
effectus communis, et praeveniens multas causas ideo re- ; quod sententia Auctoris est quod non solum subiectum
cte concluditur quod non est proprius effectus huius vel habitus est in potentia ad operationem; sed habitus ipsa
illius causae: sed male concluditur, Ergo non est effectus est actus permixtus potentiae ad opus, sicut actus primus.
 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS IV 3i5

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM SIT NECESSARIUM ESSE HABITUM
III Sent., dist. XXIII, qu. i, art. i; De Verit., qu. xx, art. 2; De Virtut., qu. i, art. i.

»D QUARTUM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic tura caelestis corporis non est in potentia nisi

non sit necessarium esse habitus ". Ha- ad unum motum determinatum.
*bitus enim sunt quibus aliquid dispo- Tertio requiritur quod plura concurrant ad dis-
^nitur bene vel male ad aliquid, sicut ponendum subiectum ad unum eorum ad quae
Art. 2. dictum est *. Sed per suam formam aliquid bene est in potentia, quae diversis modis commensu-
vel male disponitur: nam secundum formam ali- rari possunt, ut sic disponatur bene vel male ad
quid est bonum, sicut et ens. Ergo nulla neces- formam vel ad operationem *. Unde qualitates D. 699.

sitas est habituum. simphces elementorum, quae secundum unum

2. Praeterea, habitus importat ordinem ad modum determinatum naturis elementorum con-
actum. Sed potentia importat principium actus veniunt, non dicimus dispositiones vel habitus *, D. 522.

sufficienter: nam et potentiae naturales absque sed simplices qualitates: dicimus autem disposi-
habitibus sunt principia actuum. Ergo non fuit tiones vel habitus sanitatem, pulchritudinem et
necessarium habitus esse. alia huiusmodi, quae important quandam com-
3. Praeterea, sicut potentia se habet ad bo- mensurationem plurium quae diversis modis com-
num et malum, ita et habitus: et sicut potentia mensurari possunt. Propter quod Philosophus di-
non semper agit, nec habitus. Existentibus igi-
ita cit, in V Metaphys. *, quod habitus est dispositio, S.Th. lect. xx;
Did. lib.IV, cap.
tur potentiis, superfluum fuit habitum esse. et dispositio est ordo habentis *partes vel secundum xi,n.2.'-cf.art
I, arg. 3.
Sed contra est quod habitus sunt perfectio- locum, vel secundum potentiam, vel secundum spe-
• S. Th. lect. V. nes quaedam ut dicitur in VII Physic. * Sed
, ciem ; ut supra * dictum est. ' Art. i, ad 3.

perfectio est maxime necessaria rei cum habeat
rationem finis. Ergo necessarium fuit habitus esse.
Art. 2, 3. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum
est, habitus importat dispositionem quandam in
ordine ad naturam rei et ad operationem vel ,
finem eius, secundum quam P bene vel male ali-
quid ad hoc disponitur. Ad hoc autem quod ali-
quid indigeat disponi ad alterum, tria requirun-
tur. Primo quidem, ut
alterum ab eo ad quod disponitur; et sic ^ se
: Quia igitur multa sunt entium ad quorum na-
turas et operationes necesse est plura concurrere
quae diversis modis commensurari possunt, ideo
necesse est habitus esse.
Ad primum ergo dicendum quod per formam
perficitur natura rei: sed oportet quod in ordine
ad ipsam formam disponatur subiectum aliqua dis-
positione. - Ipsa tamen forma ordinatur ulterius ad
id quod disponitur, sit operationem, quae vel est finis, vel via in finem.
Et si quidem habeat forma determinate ^ unam ^

D. 167. habeat ad ipsum ut potentia ad actum *. Unde tantum operationem determinatam, nulla alia dis-
si aliquid sit cuius natura non sit composita ex positio requiritur ad operationem praeter ipsam
potentia et actu, et cuius substantia sit sua ope- formam. Si autem sit talis forma quae possit di-
ratio, et ipsum sit propter seipsum; ibi habitus versimode operari, sicut est anima oportet quod ;

vel dispositio locum non habet, sicut patet in disponatur ad suas operationes per aliquos habitus.
D. 467, 474. Deo *. Ad secundum dicendum quod potentia quan-
Secundo requiritur quod id quod est in po- doque se habet ad multa et ideo oportet quod :

tentia ad alterum, possit pluribus modis deter- aliquo alio determinetur. Si vero sit aliqua po-
^ ^

minari, et ad diversa. Unde si aliquid sit in po- tentia quae non se habeat ad multa, non indiget
tentia ad alterum, ita tamen quod non sit in po- habitu determinante, ut dictum est *. Et propter In corpore.

1
tentia nisi ad ipsum ibi dispositio et habitus
, hoc vires naturales non agunt operationes suas '^

* D. iioi. locum non habet * quia tale subiectum ex sua

: mediantibus aliquibus habitibus quia secundum :

natura habet debitam habitudinem ad talem actum. seipsas sunt determinatae ad unum.
°
Unde si * corpus caeleste sit compositum ex Ad tertium dicendum quod non idem habitus
materia et forma cum illa materia non sit in
, se habet ad bonum et malum, sicut infra * pa- • qu. uv, an. 3.

'Qu.Lxvi,art.2. potentia ad aliam formam, ut in Primo * dictum tebit. Eadem autem potentia se habet ad bonum
est, non habet ibi locum dispositio vel habitus et malum *. Et ideo necessarii sunt habitus ut * d- ^t-

ad formam aut etiam ad operationem, quia na-

; potentiae determinentur ad bonum.

o) babitus. - habitum P. e) determinate. — dcterminare Pa.

fl) quam. — quem P. X) aliquo alio. - aliquo modo EFGKsB, aliquo modo alio I, alio
Y) sic.
- Om. codiccs. pB.
3) si. - cum EF, om. L. rj) operationes. - actiones codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

IN
titulo quarti articuli, dubium occurrit: quia quaestio Ad
hoc dicitur quod rem aliquam esse dupliciter quae-
an est praecedit ceteras quaestiones doctrinae ordine; ritur.Primo, ut sciatur ipsam esse. Et sic oportet primo
Auctor tamen tria quaesivit antequam quaerat nunc an post quid nominis, quaerere an sit : nihil enim est scibile
habitum esse sit necesse. de non ente. Et hoc non accidit in proposito quoniam :
 ,

3i6 QUAESTIO XLIX, ARTICULUS IV

habitus esse est per se notum experientia ; et quaestionem Httera sufficiunt ad necessitatem habitus, aut non. Si suffi-
movere de hoc , esset impotentis discernere inter notum ciunt, ergo in mixtis, vel saltem in vegetabilibus, ponen-
per se et notum propter aliud. - Secundo, ut sciatur causa dus est habitus; contra doctrinam sequentis quaestionis *. Art. I, 3.

quare est. Et haec quaestio est posterior quaestione quid Et tenet sequela: quia in his est distinctio potentiae et
est: quoniam prius oportet scire quidditatem in se, quam actus, et plura concurrunt diversimode commensurabiha ad
'
Cap. II, n. 2, ut causam esse rei constat enim ex II Poster. *, medium
; disponendum etc. - Si non sufficiunt ergo littera male
, ,
S. Th. lect.
ad quaestionem an est , esse quid. Propter quod Auctor probavit necessitatem habitus, post enumeratas conditiones
primo praedicata quidditativa habitus, in primis tribus ar- subiungens: Quia igitur multa sunt entium ad quorum
ticulis, quaesivit et nunc, quarto, de ratione seu causa es-
: naturas et operationes necesse est plura concurrere quae
sendi eius inquirit. dii'ersis modis commensurari possunt , ideo necesse est
II. In corpore eiusdem quarti articuli, adverte duo. Pri- habitus esse.
mum est, quod differentia inter secundam et tertiam condi- IV. Ad hoc dicitur quod, ut ex quaestione sequenti * ' Art.

ad 2.
art. 3

tionem requisitam ad habendum habitum, consistit in hoc, colligitur, habitus sumitur dupliciter. Uno modo, proprie.
quod, prima conditione complectente utrumque, scilicet Et sic non videtur extra animam rationalem inveniri. - Alio
potentiam et actum secunda conditio, ex parte actus, plu-
; modo, communiter pro habituali dispositione, sive ad na-
ralitatem tam actuum quam modorum eorundem; tertia turam sive ad opus, in pluribus consistente; ut in littera
autem, ex parte potentiae, pluralitatem tam disponentium hac dicitur. Et sic, cum quadam
latitudine, invenitur etiam
quam modorum ipsorum ponit. in mixtis inanimatis; de pulchritudine. Et quia
ut patet
Secundum est, quod ex ipsa definitione habitus, Auctor Auctor, imitatus naturam, paulatim ab imperfectis ad per-
haec requisita habet. Ex ratione namque dispositionis, habet fecta, a communibus ad propria doctrinam tradit; habitum
distinctionera inter potentiam et actum, diversitatemque hic communissime sumpsit distincturus postmodum. Et
,

actuum et rursus pluralitatem disponentium. Disponitur

, ideo conceditur quod illae conditiones sufficiunt ad habi-
enim omne quod disponitur, ad actum aliquem; nec opus tum vel dispositionem, primam speciem qualitatis (sic enim
est disponi quod unius tantum actus est capax; et dispositio sumitur hic habitus) et ideo nulla mentio fit de difficili
:

habentis est partes, idest partialia. Ex ratione autem varie- mobilitate, quae est altera conditio habitus proprie dicti.
tatis secundum bene vel male, diversitas habetur modorum. Et quod non inconvenit habitum communiter dictura in-
III. Circa requisita ad habitum, dubium in eodem oc- veniri in inanimatis, a quibus negabitur habitus proprie
currit articulo. Quoniam aut conditiones enumeratae in sumptus.
 ;

QUAESTIO L, ARTICULUS I 3i7

QUAESTIO QUINQUAGESIMA
DE SUBIECTO HABITUUM
IN SEX ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de subiecto habi- Tertio : utrum in potentiis sensitivae partis
• qu. xLix,
Cf.
Introd.
tuum *. possit esse aliquis habitus.
Et circa hoc quaeruntur sex. Quarto : utrum in ipso intellectu sit aliquis
Primo utrum in corpore sit aliquis habitus.
: habitus.
Secundo utrum anima sit subiectum habitus
: Quinto : iitrum in voluntate sit aliquis habi-
secundum suam essentiam vel secundum , tus.
suam potentiam. Sexto: utrum in substantiis separatis.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM IN CORPORE SIT ALIQUIS HABITUS
III Sent., dist. xxiii, qu. i, art. i.

•VideComment. D PRIMUM sic PROCEDITUR *. Videtur quod vero possunt esse secundario inquantum scilicet :
Caiet. post art. 3.
in corpore non sit aliquis habitus. Ut corpus disponitur et habilitatur ad prompte de-
enim Commentator dicit, in III de Ani- serviendum operationibus animae.
•Comment.xviii.
ma habitiis est qiio qiiis agit cum Si vero loquamur de disposifione subiecti ad
poluerit. Sed actiones corporales non subiacent formam, sic habitualis dispositio potest esse in
voluntati: cum sint naturales. Ergo in corpore corpore,quod comparatur ad animam sicut sub-
non potest esse aliquis habitus. iectum ad formam. Et hoc modo sanitas et pul-
2. Praeterea, omnes dispositiones corporales chritudo, et huiusmodi, habituales dispositiones
sunt facile mobiles. Sed habitus est qualitas diffi- dicuntur ?. Non tamen perfecte habent rationem
cile mobilis. Ergo nulla dispositio corporalis po- habituum quia causae eorum ex sua natura de
:

"
test esse " habitus. facilitransmutabiles sunt.
3. Praeterea omnes dispositiones corporales
, Alexander vero posuit nullo modo habitum
subiacent alterationi. Sed alteratio non est nisi in vel dispositionem primae speciei esse in corpore,
tertia specie qualitatis, quae dividitur contra ha- ut Simplicius refert in Commento Praedicament.* :
• Cap. de Quali
et Qualit.
bitum. Ergo nullus habitus est in corpore. sed dicebat primam speciem qualitatis pertinere
Sed contra est quod Philosophus, in Praedica- tantum ad animam. Et quod Aristoteles inducit
cap. VI, n. 4. mentis *, sanitatem corporis, vel infirmitatem in- in Praedicametttis de sanitate et aegritudine *, non • Cf. arg. Sed
contra.
sanabilem, habitum nominari dicit. inducit quasi haec f pertineant ad primam speciem
* Qu. xLix, .irt
Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum qualitatis, sed per modum exempli ut sit sensus :
2 sqq.
est, habitus est quaedam dispositio alicuius sub- quod sicut aegritudo et sanitas possunt esse facile
iecti existentis in potentia vel ad formam, vel ad vel difficile mobiles, ita etiam qualitates primae
operationem. Secundum ergo quod habitus im- speciei, quae dicuntur habitus et dispositio. - Sed
portat dispositionem ad operationem, nullus ha- patet hoc esse contra intentionem Aristotelis. Tum
bitus est principaliter in corpore sicut in subiecto. quia eodem modo
loquendi utitur exemplificando
Omnis enim operatio corporis est aut a naturali de sanitate et aegritudine, et de virtute et de
qualitate corporis; aut est ab anima movente cor- scientia *. Tum quia in VII Physic. ** expresse ' cf. loc. cit.

pus. Quantum igitur ad illas operationes quae ponit inter habitus pulchritudinem et sanitatem. "Cap. III, n. 4.
- S. Th. lert. V.
sunt a natura, non disponitur corpus per aliquem Ad primum ergo dicendum quod obiectio illa
habitum quia virtutes naturales sunt determina-
: procedit de habitu secundum quod est dispositio
Ibid. art. 4. tae ad unum ; dictum est autem * quod habitualis ad operationem, et de actibus corporis qui sunt
dispositio requiritur ubi subiectum est in potentia a natura non autem de his qui sunt ab anima,
:

ad multa. Operationes vero quae sunt ab anima quorum' principium est voluntas.
per corpus, principaliter quidem sunt ipsius ani- Ad secundum dicendum quod dispositiones cor-
mae: secundario vero ipsius corporis. Habitus porales non sunt simpliciter difficile mobiles, pro-
autem proportionantur operationibus unde ex : pter mutabilitatem corporalium causarum. Possunt
similibus actibus similes habitus causantur, ut di- tamen esse difficile mobiles per comparationem
' Cap. I, n. 7
s. Th. lect. I. - citur in II Ethic. *
Et ideo dispositiones ad tales ad tale subiectum, quia scilicet, tali subiecto du-
Cf. cap. II, n. I

rante, amoveri non possunt: vel quia sunt diffi-

;

s. Th. lect. II. operationes principaliter sunt in anima. In corpore

a) potest esse. - est codices. Y) quasi Itaec. - quarc haec ACGILpH, quia haec BF, quasi Pa.
p) dicuntur. - habitus dicuntur E, dicuntur liabitus F.
 : , ;

3i8 QUAESTIO L, ARTICULUS II

cile mobiles per comparationem ad alias dispo- aliquid recipit caliditatem secundum calefieri tan-
sitiones. Sed qualitates animae sunt simpliciter tum , non autem ut calefacere possit ; tunc est
difficile mobiles, propter immobilitatem subiecti. passio, si sit cito transiens, vel passibilis qualitas,
Et ideo non dicit quod sanitas difficile mobilis si sit manens S Quando autem iam ad hoc per-
simpliciter sit habitus sed quod est iit habitus,
: ducitur quod potest etiam alterum calefacere,
• cf. categor., sicut in gracco habetur *. Qualitates autem animae tunc est dispositio si autem ulterius intantum
:

dicuntur simpliciter habitus.
Ad tertium dicendum quod dispositiones cor-
porales quae sunt in prima specie quaiitafis, ut
quidam posuerunt, differunt a qualitatibus tertiae
speciei in hoc, quod qualitates tertiae speciei sunt
ut in fieri et ut in motu: unde dicuntur pas-
siones vel passibiles qualitates. Quando autem
iam pervenerint ad perfectum, quasi ad speciem,
tunc iam sunt in prima specie qualitatis. - Sed
confirmetur quod sit difficile mobilis, tunc erit
habitus: ut sic dispositio sit quaedam intensio
seu perfectio passionis vel passibilis qualitatis,
habitus autem dispositionis. - Sed hoc improbat
Simplicius, quia talis intensio et rerriissio non
important diversitatem ex parte ipsius formae
sed ex diversa participatione subiecti ^ Et ita non
diversificarentur per hoc species qualitads.
Et ideo aliter dicendum est quod, sicut supra * ' Q"- """ "^-
ad I.

hoc improbat Simplicius, in Commento Praedica- dictum est, commensurafio ipsarum qualitatum
• Loc. cit. snpra. mentorum *, quia secundum hoc calefactio esset passibilium secundum convenientiam ad naturam,
in tertia specie qualitafis calor autem in prima
, habet rationem disposifionis: et ideo, facta alte-
Aristoteles autem ponit calorem in tertia. ratione circa ipsas qualitates passibiles, quae sunt
8 Unde Porphyrius dicit, sicut idem Simplicius ^ calidum et frigidum, humidum et siccum, fit ex
• ibid. refert *, quod passio vel passibilis qualitas, et dis- consequenti alterafio secundum aegritudinem et
positio et habitus, differunt in corporibus secun- sanitatem. Primo autem et per se non est altera-
dum intensionem et remissionem. Quando enim tio secundum huiusmodi habitus et dispositiones.

3) idem Simplicius. - ibidem Simplicius G, Simplicius ibidem e) manens. - permanens EF.

Pa. !J) subiecti, - ipsius subiecti Pa.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ANIMA SIT SUBIECTUM HABITUS SECUNDUM SUAM ESSENTIAM,
VEL SUAM POTENTIAM
II Sent., dist. xxvi, art. 3, atl 4, 5.

*Vide Comment. D SECUNDUM SIC PROCEDITUR *. Vidctur tamen de natura humana loquamur: quia ipsa
Caiet. post art.
seq. quod habitus sint in anima magis se- anima est forma completiva humanae naturae
cundum essentiam quam secundum po- unde secundum hoc, magis potest esse aliquis
tentiam. Dispositiones enim et habitus habitus vel dispositio in corpore per ordinem ad
Qu. xLix, art. dicuntur in ordine ad naturam, ut dictum est *. animam, quam in anima per ordinem ad corpus.
Sed natura magis attenditur secundum essentiam Sed si loquamur de aliqua superiori natura, cuius
animae quam secundum potentias: quia anima homo potest esse particeps, secundum illud II
secundum suam essentiam est natura corporis Pet. ut simus consortes naturae divinae: sic
I *, * vers. 4-

talis, et forma eius. Ergo habitus sunt in anima nihil prohibet in anima secundum suam essen-
secundum eius essentiam, et non secundum po- tiam esse aliquem habitum, sciiicet gratiam, ut
tentiam. infra * dicetur. • qu. cx, art. 4.

2. Praeterea, accidentis non est accidens. Ha- vero accipiatur habitus in ordine ad opera-
Si
bitusautem est quoddam accidens. Sed poten- tionem, sic maxime habitus inveniuntur in anima:
tiaeanimae sunt de genere accidentium ut in , inquantum anima non determinatur ad unam
Qu.uixvii.art. Primo * dictum est. Ergo habitus non est in anima operationem, sed se habet ad multas, quod re-
ad 5. . .

ratione suae potentiae. quiritur ad habitum ut supra * dictum est. Et ,

' Q"- "'-"'' "•
3. Praeterea, subiectum est prius eo quod quia anima est principium operationum per suas
est in subiecto, Sed habitus, cum pertineat ad potentias, ideo secundum hoc, habitus sunt in
primam speciem qualitatis, est prior quam po- anima secundum suas potentias.
tentia,quae pertinet ad secundam speciem. Ergo Ad primum ergo dicendum quod essentia ani-
habitus non est in potentia animae sicut in mae pertinet ad naturam humanam, non sicut
subiecto. subiectum disponendum ad aliquid aliud sed si- :

'
Cap. xiii,
XI n. 20. Sed contra est quod Philosophus, in I Ethic. *, cut forma et natura ad quam aliquis disponitur.
-S.Th. Icct. XX.
ponit diversos habitus in diversis partibus animae. Ad secundum dicendum quod accidens per se
Qu. XLIX Respondeo dicendum quod, supra * dictum sicut non potest esse subiectum accidentis. Sed quia
3-
est, habitus importat dispositionem quandam in
,

etiam in ipsis accidenfibus est ordo quidam, subie-

ordine ad naturam, vel ad operationem. Si ergo ctum secundum quod sub uno accidente, in-
est
accipiatur habitus secundum quod habet ordinem telligitur esse subiectum Et sic dicitur
alterius.
ad naturam, sic non potest esse in anima, si unum accidens esse subiectum alterius ut super- :
 . ;

QUAESTIO L, ARTICULUS III 3ig

ficies coloris. Et hoc modo potest potentia esse cuius potentia est subiectum, non importat ordi-
subiectum habitus. nem ad naturam, sed ad operationem. Unde est
Ad tertium dicendum quod habitus praemittitur posterior potentia. - Vel potest dici quod habitus
potentiae, secundum quod importat dispositionem praeponitur potentiae sicut completum incomple-
ad naturam: potentia autem semper importat or- to, et actus potentiae. Actus enim naturaliter est «
^ ^- „ j- . *S.Th. lib. IX,
dinem ad operationem, quae est posterior, cum prior; quamvis potentia sit pnor ordine generatio- lect. vu. - Dsd.
^*"'
natura sit operationis principium. Sed habitus nis et temporis, ut dicitur in VII et IX Metaphys " * mi, n. i-fe.

o) et temporis ... Metaphys. - et in VII ( VIII L) et in IX Aleta- VII Metaphys. K , in VII pB

dicitur in , et temporis ut dicitur in
phys. ACGLpDH, ut in VII et X{in /JVTsH) Metaphys. dicitur EFsH, IX
(marg. add. et VII) Metapkys. sB, et temporis in IX Meta-
ut Philosophus dicit et in VII et in IX Metaphys. I, et temporis ut phys. sD.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM IN POTENTIIS SENSITIVAE PARTIS POSSIT ESSE ALIQUIS HABITUS
III Sent., dist. xiv, art. i
,
qu" 2 ^ dist. xxiii, qu. i, art. 1 ; De Virtut., qu. i, art. i

»D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Ad secundum dicendum quod vires sensitivae in
in potentiis sensitivae partis non possit brutis animalibus non operantur ex imperio ra-
'esse aliquis habitus. Sicut enim potentia tionis; sed si sibi relinquantur bruta animalia,
^nutritiva pars est irrationalis, ita et sen- operantur ex instinctu naturae. Et sic in brutis
sitiva. Sed in potentiis nutritivae partis non po- animalibus non sunt aliqui habitus ordinati ad
nitur aliquis habitus. Ergo nec in potentiis sen- operationes. Sunt tamen in eis aliquae disposi-
sitivae partis aliquis habitus debet poni. tiones in ordine ad naturam, ut sanitas et pul-
2. Praeterea, sensitivae partes sunt communes chritudo. - Sed quia bruta animalia a ratione ho-
nobis et brutis. Sed in brutis non sunt aliqui minis per quandam consuetudinem disponuntur
habitus quia non est in eis voluntas quae in
: . ad aliquid operandum sic vel aliter, hoc modo
u^^xLix arf
'' definitione habitus ponitur, ut supra * dictum in brutis animalibus habitus quodammodo poni
iTg.sed'cotttri,'. est. Ergo in potentiis sensitivis non sunt aliqui possunt : unde Augustinus dicit, in libro Octoginta
habitus. trium Qiiaest. *, quod videmus immanissimas be- ' Qu- xxxvi.

3. Praeterea, habitus animae sunt scientiae et stias a maximis voluptatibus absterreri " dolorum «
virtutes: et sicut scientia refertur ad vim appre- metu, quod cum in earum consuetudinem verterit,
hensivam, ita virtus ad vim appetitivam. Sed in domitae et mansuetae vocantur. Deficit tamen ratio
potentiis sensitivis non sunt aliquae scientiae : cum habitus quantum ad usum voluntatis, quia non
scientia sit quae vires sensitivae
universalium ,
habent dominium utendi vel non utendi: quod
apprehendere non possunt. Ergo etiam nec ha- videtur ad rationem habitus pertinere. Et ideo,
bitus virtutum in partibus sensitivis esse possunt. proprie loquendo, in eis habitus esse non possunt.
Sed contra est quod Philosophus dicit, in III Ad tertium dicendum quod appetitus sensitivus
Cap. X, n. -
*, quod aliquae virtutes, scilicet temperantia natus est moveri ab appetitu rationali, ut dicitur
I.

S.Th. lect. XIX.;

Ethic.
et fortitudo, sunt irrationabilium partium. in III de Anima*: sed vires rationales appre- • cap. xi, n. 3. -
, ^ .
^ ... rr . . S. Th. lect. XVI.
Respondeo dicendum quod vires sensitivae du- hensivae natae sunt accipere a viribus sensitivis.
pliciter possunt considerari: uno modo, secun- Et ideo magis convenit quod habitus sint in vi-
dum quod operantur ex instinctu naturae alio ; ribus sensitivis appetitivis quam in viribus sen-
modo, secundum quod operantur ex imperio ra- sitivis apprehensivis : cum in viribus sensitivis
tionis. Secundum igitur quod operantur ex in- appetitivis non sint habitus nisi secundum quod
stinctu naturae, sic ordinantur ad unum, sicut et operantur ex imperio rationis. - Quamvis etiam in
natura. Et ideo sicut in potentiis naturalibus non ipsis interioribus viribus sensitivis apprehensivis
sunt aliqui habitus, etiam nec in potentiis sen-
ita possint poni aliqui habitus, secundum quos homo
sitivis, secundum quod ex instinctu naturae ope- fit bene memorativus vel cogitativus vel imagi-
rantur. - Secundum vero quod operantur ex im- nativus unde etiam Philosophus dicit, in cap. de
:

perio rationis, sic ad diversa ordinari possunt.

Et sic possunt in eis esse aliqui habitus, quibus
Memoria *, quod consuetudo multum operatur ad
,
bene memorandum: quia etiam istae vires mo-
,
...'. •

mig.
s.
DeMem.etRe-
Th.
cap.
lect. vi.
ii. -

bene aut male ad aliquid disponuntur. ventur ad operandum ex imperio rationis. Vires
Ad primum ergo dicendum quod vires nutritivae autem apprehensivae exteriores, ut visus et au-
partis non sunt natae obedire imperio rationis: ditus et huiusmodi, non sunt susceptivae aliquo-
et ideo non sunt in eis aliqui habitus. Sed vires rum habituum, sed secundum dispositionem suae
sensitivae natae sunt obedire imperio rationis: et naturae ordinantur ad suos actus determinatos
ideo in eis esse possunt aliqui habitus nam se- ; sicut et membra corporis, in quibus non sunt
•cap. XIII, n.17 cundum quod obediunt rationi, quodammodo ra- habitus, sed magis in viribus imperantibus motum
'"^'
XX?'' tionales dicuntur, ut in I Ethic. * dicitur. ipsorum *. ' ^- 701.

o) absterreri. - abstinere PEFKsH et a, - Pro verterit, vertit H , venerit K, vcrtitur PEFa.

 .

320 QUAESTIO L, ARTICULUS IV

Commentaria Cardinalib Caietani

articulo primo, secundo et tertio quaestionis quinqua- quaest. praec, quod non
de ratione habitus in
scilicet est
IN
gesimae, circa subiectum habitus, advertendum est quod, communi respicere operationem
sed naturam Alexandri, ;

quia habitus finis est habituationis, et habituari assuescere opinionera reprehensione dignam puta, eo quod, habitus
quoddam est ideo ubi non invenitur consuetudo, aut ali-
; naturam in suprerao raodo habitus contemplata, inferioris
quid maius, ibi non invenitur proprie habitus. Propter quod, ordinis habitus ab habitus genere subtraxit. Et dicito quod,
existentibus duobus principils, sciiicet natura et voluntate, licet prirao habitus sint qualitates bene vel raale dispo-
ubi est pure natura, nihil est habitus proprie si enim in- : nentes animam secundario tamen etiam disponentes sic
,

finities lapis proiiciatur sursum, non habituabitur ad mo-
•
S. Tl
Ca
lect. I.
tum sursum, ut dicitur in II Ethic. * - Ubi autem est ipsa
voluntas, ibi est perfecte habitus. Unde et de ratione habitus
Ad 2.
videtur voluntarium, ut in art. 3 * Auctor dicit et in III de
•Comment.xviii. Anima *, Averroes dicit quod habitus est quo quis opera-
tur cum vult. - In intermediis autem, quanto aliquis magis
participat aliquid rationis, tanto magis participat habitum.
II. Et hinc provenit primo, quod habitus ad operationes
sunt principaliter in anima, idest in ipsis virtutibus ani-
mae, et secundario in organis corporeis quoniam illae qui-
dem principaliter, haec autera secundario rationalera mo-
corpus, habitus nomen obtinuerunt: et ad eas non esse
raotum, ut dicitur VII Physic. * Et potes inspicere in cor- '
Cap. III, n. 4
sqq. -S.Th. lect.
poribus nostris manifeste habitus seu dispositiones habitua-
: les, intuendo quantam vim in eis habeat consuetudo quoad
ea quae non subsunt rationis imperio: consuetos enim
alicui minutioni, frigori, medicinae, et similibus, manifeste
pati corporaliter sine appetitu videmus, si contra consue-
tudinem faciant aut patiantur: consuetudini enim haec
tribuuntur. Quin etiam, in pure vegetabilibus, apparet plan-
: tas assuetas irrigationi, arescere illa deficiente, similes autem
non consuetas perseverare tanquam habitus secundario ;

tum sapiunt. Et propter hoc, habituati ad delectationes dictus ibi participetur: oppositura enim accidere deberet, si
veneris, vel cibi potus, loquacitatis ludi, blasphemiae, et
,
, consuetudo non obstaret. Quamvis hoc alteratae naturae
similium, volentes abstinere, quasi non possunt, corpore ex continua irrigatione, tribui possit.
iam assueto ad talem appetitus sequelam.
Provenit secundo quod, licet in membris corporeis, et articulo tertio, in calce responsionis ad tertiura, adverte
parte vegetativa absolute, nullus sit habitus; in eisdem ta-
IN
quod, habitus disponens ad naturam concedatur ab-
licet
men pro quanto et quo modo obedientia sunt rationis im- solute in corpore, tanquam in proprio et principali subie-
perio, habitus sunt secundario, sicut et assuefactiones ut ; cto, ut in primo articulo dictum est habitus tamen dispo- ;

• Primi. in principio corporis articuli * dicitur, et patet in musicis nens primo ad operationem, principaliter in viribus animae
et aliis artificibus. Quomodo autem obediant, superius, in imperantibus seu moventibus, et secundario in corpore po-
• Qu. XVII, art.
quaestione de iraperio *, dictum est. nitur; ut ibidera dictura et probatum est, quia habitus
Provenit tertio, quod in animalibus brutis, pro quanto operationibus proportionantur eiusdem enim est habitus ;

aliquid participant obedientiae, capacia sunt habituum, cuius est operatio, et ex similibus actibus sirailes habitus
Provenit quarto quod, cum duplex sit habitus, scilicet generantur. Operatio autem corporea ad quam corpus as-
ad naturam, et ad operationera; et hic differat a primo suetudine promptum redditur, non est naturalis, sed vo-
in hoc, quod iste est in voluntate, ille non, ut in art. i, luntaria; et principaliter animae, secundario autem corporis.
in resp. ad i, littera insinuat: - quod habitus ad operatio- Et ideo habitus principaliter etiam est in anima, secundario
nem prius secundum tempus, et secundum perfectionem, autem in corpore. Et propterea in littera non sirapliciter,
vocatus sit habitus ad huiusmodi enim habitum habitua-
; sed cum adverbio comparativo magis , negatur habitus a
mur. Propter quod habitus corporales ad naturara, ut sa-- membris corporis; dum dicitur quod in eis non sunt ha-
nitas, pulchritudo et huiusraodi, aut negati sunt habitus, bitus, sed magis in viribus imperantibus motum ipsorum. -
• Art. I.
ut dicitur * de Alexandro aut positi sunt iraperfecte ha-
; Et ex hoc habes quod nirais large locutus est Scotus, in
bitus, idest dispositiones habituales , ut in littera dicitur in III Sent., dist. xxxiii, concedens absolute in raanu scriptoris
Eiusd. art. ad 2 et in art. 3 **.
* Ad 2.
resp. *, habitum et virtutem est enim ibi habitus secundario tan-
:

III. Cura his taraen, memor responsionis ad 2 in art. 3 tum, propter rationem dictam.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IN IPSO INTELLECTU SIT ALIQUIS HABITUS
III Sent., dist. xiv, art. i
,
qu* 2 ; dist. xxiii, qu. i, art. i ; De Verit., qu. xx, art. 2 ; De Virtiit., qu. i, art. i

»D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod simul in potentia et actu sed solum in eo : quod
lin intellectu non sint aliqui habitus. est compositum ex materia et forma. Sed intel-
Habitus enim operationibus conforman- lectus est forma sine materia. Ergo habitus, qui
Art.i ^tur, utdictum est *. Sed operationes habet potentiam simul cum actu, quasi medium
« hominis sunt communes animae et corpori ", ut inter utrumque existens, non potest esse in in-
l^'^''',P.h'Ji' dicitur in I de Anima *. Ergo
o et habitus. Sed tellectu sed solum in coniuncto, quod est com-
;
cap. IV, n. 12 sqq. ^
-s.Th.iect.ii.x.
intellectus non est actus corporis, ut dicitur in positum ex anima et corpore.
k^Vii.^ec"'. tii'
^^^ ^^ Anirna *. Ergo intellectus non est subie- 3. Praeterea, habitus est dispositio secundum
ctum alicuius habitus. qiiam aliquis P bene vel tnale disponitur ad ali-
Praeterea, omne quod
2. est in aliquo, est in quid, ut dicitur in V Metaph. * Sed quod aliquis S. Th. Icct
-Did.lib.IV cap.
eo per modum eius in quo est. Sed id quod bene vel male sit dispositus ad actum intellectus, XX, n. 2.

est forma sine materia, est actus tantum quod : provenit ex aliqua corporis dispositione unde :

autem est compositum ex forma et materia, habet etiam in II de Anima * dicitur quod molles carne * Cap. IX, n, 2. -
S. Tli. lect. XIX.
potentiam et actum simul. Ergo in eo quod est bene aptos mente videmus. Ergo habitus cogno-
forma tantum, non potest esse aHquid quod sit scitivi non sunt in intellectu, qui est separatus;

a) corpori. - corporis ABCDFGKLpHI. P) aliquis. — aliquid codiccs et a.

 ,, '

QUAESTIO L, ARTICULUS IV 321

sed in aliqua potentia quae est actus alicuius Intelligereautem etconsiderare est proprius actus
partis corporis. intellectus, Ergo et habitus quo consideratur ^,
" Cap. II, n. 6; Sed contra est quod Philosophus, inVI^^/Zzzc.*, est proprie in ipso intellectu.
cap. III sqq. -
S.Th.lect.iisqq. ponit scientiam et sapientiam et intellectum, qui Ad
primum ergo dicendum quod quidam dixe-
est habitus principiorum, in ipsa intellectiva parte runt, ut Simplicius refert in Commento Praedi-
• Cap. de Quali
animae. camentorum *, quod quia omnis operatio hominis et Qualil.
Respondeo dicendum quod circa habitus cogno- est quodammodo coniuncti, ut Philosophus dicit
scitivosdiversimode sunt aliqui opinati. Quidam in I de Anima; ideo nuUus habitus est animae
enim, ponentes intellectum possibilem esse unum tantum, sed coniuncti. Et per hoc sequitur quod
in omnibus hominibus, coacti sunt ponere quod nullus habitus sit in intellectu, cum intellectus sit

habitus cognoscitivi non sunt in ipso intellectu separatus: ut ratio proposita procedebat. - Sed ista
• Cf. Averr., III
de Anima. com-
sed in viribus interioribus sensitivis *. Manifestum ratio non
cogit. Habitus enim non est dispositio
ment. v, aigress. est enim quod homines in habitibus diversifican- obiectiad potentiam, sed magis dispositio poten-
part. 5.
tur: unde non possunt habitus cognoscitivi di- tiae ad obiectum: unde habitus oportet quod sit
recte poni in eo quod, unum numero existens, est in ipsa potentia quae est principium actus, non
omnibus hominibus commune. Unde si intelle- autem in eo quod comparatur ad potentiam sicut
ctus possibilis sit unus numero omnium homi- obiectum. Ipsum autem intelligere non dicitur
num, habitus scientiarum, secundum quos homi- commune esse animae et corpori , nisi ratione
nes diversificantur, non poterunt esse in intellectu phantasmatis, ut dicitur in de Anima *. Patet I
g.^g; Hct.' u.'

possibili sed erunt in viribus

sicut in subiecto : autem quod phantasma comparatur ad intellectum
interioribus sensitivis, quae sunt diversae in di- possibilem ut obiectum *, ut dicitur in III de Ani- ' d- 752-

versis. ma *. Unde relinquitur quod habitus intellectivus

I^?^hYect°kn
Sed ista positio, prirao quidem, est contra in- sit principaliter ex parte ipsius intellectus: non
tentionem Aristotelis. Manifestum est enim quod autem ex parte phantasmatis, quod est commune
vires sensitivae non sunt rationales per essentiam, animae et corpori. Et ideo dicendum est quod
sed solum per participationem ut dicitur in I , intellectus possibilis est subiectum habitus: illi
Cap. XIII,
Ethic. * Philosophus autem ** ponit intellectuales enim competit esse subiectum habitus, quod est
*
n. 15
sqq.-S.Th. lect.
XX.
virtutes, quae sunt sapientia, scientia et intelle- in potentia ad multa; et hoc maxime competit
*'Loc. cit. inarg.
Sed conlra.
ctus ,in eo quod est rationale per essentiam. intellectui possibili. Unde intellectus possibilis est
Unde non sunt in viribus sensitivis, sed in ipso subiectum habituum intellectualium.
'

S.
Cap.
Tn.
IV, n. 6. -
lect. viii.
intellectu. - Expresse etiam dicit, in III de Anima*, Ad secundum dicendum quod, sicut potentia ad
quod intellectus possibilis ciim sic fiat singula,
, esse convenit materiae corporali, ita
sensibile
idest cum reducatur in actum singulorum per potentia ad esse intelligibileconvenit intellectui
species intelligibiles, tiinc fit secunditm actum eo possibili. Unde nihil prohibet in intellectu pos-
modo quod qitidem
qiio sciens dicititr esse in actit, sibili esse habitum, qui est medius inter puram

accidit ciim operari per seipsum

aliquis possit potentiam et actum perfectum.
scilicet considerando. Est quidem igitur et tunc
"^
Ad tertium dicendum quod, quia vires appre-
potentia quodammodo; non tatnen similiter itt ante hensivae interius praeparant intellectui possibili
addiscere aut invenire. Ipse ergo intellectus pos- proprium obiectum ideo ex bona dispositione
;

sibilis est in quo est habitus scientiae, quo potest harum virium, ad quam cooperatur bona dispo-
considerare etiam cum non considerat. sitio corporis, redditur homo habilis ad intelli-
Secundo etiam, haec positio est contra rei veri- gendum. Et sic habitus intellectivus secundario
tatem. Sicut enim eius est potentia cuius est opera- potest esse in istis viribus. Principaliter autem
tio, ita etiam eius est habitus cuius est operatio. est in intellectu possibili.

Y) scilicet.
- Om. EF. - Pro et tunc, tunc Pa. — Pro similiter, sim- 3) consideratur. - consideramus codices.
pliciter PABCEFGIKLpD et ed. a. - Pro ut , et ACDEFGILpB, sicut
et K, et iit sB.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto quinquagesimae quaestionis , cave tu phisma Consequentis, ab habitu ad talem habitum descen-
IN
disputator, ne confundas rationem habitus qui est in intel- dendo. Ad hoc enim quod in intellectu et nostro et an-
lectu, et habitus scientifici ; et propter ea quae et hic in cor- gelico sint habitus, sat fuit monstrare quod sunt in eis
pore et in sequentibus articulis dicuntur, scilicet quod species iiitelligibiles quoniam sunt vere habitus determi-
:

species intelligibiles sunt habitus intellectus, praecipiti sen- nantes potentiam intellectus ad singula intelligibilia. Utrum
tentia teneas scientiae habitum esse species intelligibiles autem praeter species sit alius aliquis habitus, nihil dicitur '
Cf. qu. Liv, art.
ordinatas. Hoc enim hinc non habes, nisi secundum so- hic; sed cum de singulis tractabitur, determinabitur *. i, Comment.

S01.MAE Theol. D. Thomae T. III. 41

 , :

322 QUAESTIO L, ARTICULUS V, VI

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM IN VOLUNTATE SIT ALIQUIS HABITUS
II Sent., dist. xxvii, art. i, ad 2; III, dist. xxiii, qu. i, art. i; De Verit., qu. xx, art. 2; De Virtut., qu. i, art. i.

D QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod cipalem ordinem ad voluntatem, prout habitus
in voluntate non sit aliquis habitus. Ha- est quo quis iititur cum poliierit, ut supra * di- • Cf. art. i, arg.
1; qu. xLix, art.
bitus enim qui in intellectu est ", sunt ctum est. •),arg. Sea con-
tra.
species intelligibiles quibus intelligit , Ad primum ergo dicendum quod, sicut in intelle-
actu. Sed voluntas non operatur per aliquas spe- ctu est aliqua species quae est similitudo obiecti,
cies. Ergo voluntas non est subiectum alicuius ita oportet in voluntate, et in qualibet vi appeti-
habitus. tiva, esse aliquid quo inclinetur in suum obiectum
2. Praeterea, in intellectu agente non ponitur cum nihil aliud sit actus appetitivae virtutis quam
aliquis habitus, sicut in inteliectu possibili, quia inclinatio quaedam, ut supra * dictum est. Ad ea Qu. VI, art. 4.

est potentia activa. Sed voluntas est maxime po- ergo ad quae sufficienter inclinatur per naturam
tentia activa: quia movet omnes potentias ad suos ipsius potentiae, non indiget aliqua qualitate in-
Qu. IX, art. i. actus ut supra * dictum est. Ergo in ipsa non
, clinante. Sed quia necessarium est ad finem hu-
est aliquis habitus. manae vitae, quod vis appetifiva inclinetur in
Praeterea, in potentiis naturalibus non est
3. aliquid determinatum, ad quod non inclinatur ex
aliquis habitus, quia ex sua natura sunt
ad aliquid natura potentiae, quae se habet ad multa et di-
determinatae. Sed voluntas ex sua natura ordi- versa ideo necesse est quod in voluntate, et in
;

natur ad hoc quod tendat in bonum ordinatum aliis viribus appetitivis, sint quaedam qualitates
Ergo in voluntate non est aliquis habitus.
ratione. quae dicuntur habitus.
inclinantes,
Sed contra est quod iustitia est habitus qui- Ad secundum dicendum quod intellectus agens
dam. Sed iustitia est in voluntate ^: est enim iusti- est agens tantum et nuUo modo patiens. Sed ,

tia habitiis secundiim qiiem volunt et operan-

aliqiii voluntas, et quaelibet vis appetitiva, est movens
• Cap. I, n.
S. Th. lect.
5.
I.
tur iusta, ut dicitur in V Ethic. * Ergo voluntas motum ^, ut dicitur in III de Anima *. Et ideo non Cai
est subiectum alicuius habitus. de utroque: nam esse susceptivum
est similis ratio Z. lect. XV.

Respondeo dicendum quod omnis potentia quae habitus convenit ei quod est quodammodo in po-
diversimode potest ordinari ad agendum, indiget tentia.
habitu quo bene disponatur ad suum actum. Vo- Ad tertium dicendum quod voluntas ex ipsa
luntas autem, cum sit potentia rationalis, diversi- natura potentiae inclinatur in bonum rationis. Sed
mode potest ad agendum ordinari. Et ideo oportet quia hoc bonum multipliciter diversificatur, ne-
in voluntate aliquem habitum ponere, quo bene cessarium est ut ad aliquod determinatum bonum
disponatur ad suum actum. - Ex ipsa etiam ra- rationis voluntas per aliquem habitum inclinetur,
tione habitus apparet quod habet quendam prin- ad hoc quod sequatur promptior operatio.

a) est. - sunt EFK. Y) inotum. - et motum Pa.

P) voluntate.
- voluntate ratione AGLpBH, voluntate et ratione E,
voluntatis ratione K. - Post habitus, Pa addunt quidam.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto eiusdem quaestionis quinquagesimae velle, licet prompte, absque quacumque qualitate
non ita
IN
adverte quod ex responsione ad primum et tertium, col- superaddita. Et hoc insinuavit littera dicens:
ad hoc quod
ligitur diversa ratio necessitatis habitus in intellectu et in sequatur promptior operatio. - De necessitate autem su-
voluntate, respectu naturalium. Nam in, intellectu est ne- pernaturalium habituum, inferius * dicetur. *
Qu. lxh, art.

cessitas simpliciter: quoniam nisi determinetur aliqua specie Habes quoque hic expresse, in responsione ad secundum, ''
^'

intelligibili nihil intelligere potest. In voluntate vero est

, quod quilibet appetitus est movens et motus in genere
necessitas ad bene esse: quoniam nullum est bonum infra causae efficientis, ut patet in littera.
naturale obiectum voluntatis, quod voluntas non possit

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM IN ANGELIS SIT ALIQUIS HABITUS
m Sent., dist. xiv, art. i, qu' 2, ad i.

•D sextumproceditur. Videtur quod

sic divinis intellectibus, scilicet angelis, esse, ut aliud
\
non sint haBitus. Dicit enim
in angelis in alio sit sicut in subiecto: accidens enim omne
Maximus, commentator Dionysii, in vii illinc repulsiim Sed omnis habitus est
est. acci-
^cap. de Cael. Hier. : Non convenit arbi- dens. Ergo in angelis non sunt habitus.
trari virtutes intellectuales, idest spirituales, more Praeterea, sicut Dionysius dicit, in iv cap.
2.
accidentium, quemadmodum et in nobis sunt, in de Cael. Hier. sanctae caelestium essentiarum
,
 ,

QUAESTIO L, ARTICULUS VI 323

dispositiones siiperomnia alia Dei bonitatem par- sed magis sunt similes simplicibus et immaterialibus
ticipant. Sed semper quod est per se, est prius speciebus quas continet in seipsa ^.

et potius eo quod est per aliud. Ergo angelorum Circa huiusmodi tamen habitum aliter se habet
essentiae per seipsas perficiuntur ad conformita- inteilectus angelicus, et aliter * intellectus huma-
tem Dei. Non ergo per aliquos habitus. - Et haec nus. Intellectus enim humanus, cum sit infimus
* Loc. cit. in arg. videtur esse ratio Maximi, qui ibidem * subdit: Si in ordine intellectuum, est in potentia respectu
I.
enim hoc esset, non iitique maneret in semetipsa omnium intelligibilium, sicut materia prima re-
haritm essentia, nec deificari per se, quantiim foret spectu omnium formarum sensibilium et ideo ad :

possibile, valuisset. omnia intelligenda indiget aliquo habitu. Sed in-

Praeterea, habitus est dispositio quaedam,
3. tellectus angelicus non
habet sicut pura po-
se
• S.Tli. lect.xx. ut dicitur in V Metaphys. * Sed dispositio, ut ibi- tentia in genere intelligibilium sed sicut actus ,
-Did.lib.IV,cap.
XX, n. 2.
* Did. eap. xix.
dem * dicitur, est ordo habentis partes. Cum ergo quidam non autem sicut actus purus (hoc enim
:

angeli sint simplices substantiae, videtur quod in solius Dei est), sed cum permixtione alicuius po-
eis non sint dispositiones et habitus. tentiae et tanto minus habet de potentialitate
:

Sed contra est quod Dionysius dicit, vii cap. quanto est superior. Et ideo, ut in Primo * dictum Qu. LT, art. I.

Cael. Hier., quod angeli primae hierarchiae nomi- est, inquantum est in potentia, indiget perfici ha-
nantiir Calefacientes et Throni et Effusio sapien- bitualiter per aliquas species intelligibiles ad ope-
tiae, manifestatio deiformis ipsorum habituiim ". rationem propriam sed inquantum est actu, per
:

Respondeo dicendum quod quidam posuerunt
in angelis non esse habitus; sed quaecumque di-
cuntur de eis, essentialiter dicuntur. Unde Maxi-
Cf. arg. I.
mus, post praedicta verba quae induximus *, dicit:
Habitiidines earum, atque virtutes quae in eis simt,
essentiales sunt, propter immaterialitatem. Et hoc
etiam Simplicius dicit, in Commento Praedicamen-
" Cap. de Quali toriim *: Sapientia quae est in anima, habitus est:
et Qualit.
quae autem in iniellectu, substantia. Omnia enim
essentiam suam potest aliqua intelligere, ad minus
seipsum, et alia secundum modum suae substan-
tiae, ut dicitur in lib. de Causis *: et tanto perfe-
' Prop. VIII, xm.
-S.Tn.lect. vui,
ctius, quanto est perfectior.
Sed quia nuUus angelus pertingit ad perfectio-
nem Dei, sed in infinitum distat '•; propter hoc, ad
attingendum ad ipsum Deum per intellectum et
voluntatem, indigent aliquibus habitibus, tanquam
in potentia existentes respectu illius puri actus *. • D- 135-

quae simt divitia, et per se sufficientia sunt, et in Unde Dionysius dicit * habitus eorum esse dei- Loc.
Sed contra.
cit. in arg.

seipsis existentia. formes, quibus scilicet Deo conformantur.

Quae quidem positio partim habet veritatem,
et partim continet falsitatem. Manifestum est enim
Qu. xLix, art. ex praemissis * quod subiectum habitus non est
nisi ens in potentia. Considerantes igitur praedicti
commentatores quod angeli sunt substantiae ? im-
materiales, et quod non est in illis potentia mate-
riae secundum hoc, ab eis habitum excluserunt,
; Ad secundum
et omne
accidens. Sed quia, licet in angelis non
sit potentia materiae, est tamen in eis aliqua
potentia (esse enim actum purum est proprium
D. 467- Dei *); ideo ^ inquantum invenitur in eis de po-
Y
D. 167, 522 . tentia,intantum in eis possunt habitus inveniri *.
Sed quia potentia materiae et potentia intellectua-
lissubstantiae non est unius rationis, ideo per
consequens nec habitus unius rationis est utro-
bique. Unde Simplicius dicit, in Commento Prae-
Loc. cit. dicamentormn *, quod habitus intellectualis sub-
non sunt similes his qui sunt hic habitibus;
stantiae
Habitus autem qui sunt dispositiones ad esse
naturale, non sunt in angelis: cum sint immate-
riales.
Ad primum ergo dicendum quod verbum Maximi
intelligendum est de habitibus et accidentibus ma-
terialibus.
DiCENDUM quod quantum ad hoc
quod convenit angelis per suam essentiam, non
indigent habitu. Sed quia non ita sunt per seipsos
entes, quin participent sapientiam et bonitatem
divinam; ideo inquantum indigent participare ali-
quid ab exteriori, intantum necesse est in eis
ponere habitus.
Ad tertium dicendum quod jn angelis non sunt
partes essentiae: sed sunt partes secundum po-
tentiam, inquantum intellectus eorum per plures
species perficitur, et voluntas eorum se habet ad
plura.

ipsorum habituum. - manifestativo (ma-

a) manifcstatio deiformis f) ideo. - et ideo Ka, om. ceteri.
ipsorum habitu ABCDEFGHIL, manifestatio dei-
nifestatio B) deiformi 3) seipsa. - seipso codices et a.
formi ipsorum habituum editio a. Dionysius manifestativo deiformium
: e) aliter. - Om. codices.
ipsorum habituum nomine. ^) distat. - distant G. Pro indigent, indigeret K , indiget PHa;
p) substantiae. - Om. PHa. pro existentes, existens Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo sexto eiusdem quaestionis, scito primo, quod Scito secundo quod, sicut essentiae et potentiae ange-
IN
Averroes, in XII Metapltys., comment. xxv, concordat cum licae sunt alterius rationis a nostris, ita et habitus. Et pro-
negantibus habitus et quaecumque accidentia a substantiis pterea non quaeras in eorum habitibus omnes illas con-
separatis. Et apud ipsos non inconvenit Intelligentias con- ditiones quae de nostris sunt enumeratae in quaestione
tentas esse cognitione illa, inferiorum saltem, quam secun- praecedente. Sed sicut naturae sunt magis unitae, ita etiam
dum propriam essentiam sortiantur. Divus autem Thomas et habituum: nec oportet quod potentia in eis sit dispo-
Qu. Lv, art. i. ampliori cognitione Intelligentias donavit in Prima Parte *: nibilis per plura diversimode commensurabilia, nisi ratione
praeter illam per essentiam, apposuit inditam per species, plurium specierum, quoad intellectum. Quamvis, quoad
quas hic habitus vocat. voluntatem, multiformitas inveniatur secundum bonum et
324 QUAESTIO L, ARTICiJLUS VI
malum, et concurrentes actus ad bene vel male velle. Et, ut pore articuli non solum respectu aliorum intelligibilium,
in responsione ad tertium dicitur, salvantur ibi partes, idest sed etiam respectu Dei, necessarium ponit habitum in an-
partialia. gelis; manifeste aperit exercitatis in doctrina Auctoris, quod
Scito tertio, novitie, quod angelum participare ab ex- communiter tam de habitu naturali quam supernaturali
teriori, ut in responsione ad secundum dicitur, contingit loquitur: quoniam constat apud ipsum angelos per nullum
dupliciter. Primo, quasi adventitiam qualitatem ab extra habitum intelligere Deum naturaliter, sed propria substan-
suscipiendo: et hoc modo necesse est ponere in angelo tia uti ut specie intelligibili ad intelligendum Deum, ut

habitus supernaturales. Secundo, quasi congenitam a datore in I libro * patuit; sed ad supernaturalem cognitionem, di- '
Qu. Lvi, art. 3.

naturae, sicut gravia et levia habent motum a generante: vino lumine supperaddito egent. Et sic responsio ad se-
et hoc modo necesse est ponere in angelo habitus natu- cundum de utroque participationis modo ab extraneo, in-
rales specierum intelligibilium. Littera ergo, quia in cor- telligi potest.
 , ;

QUAESTIO LI, ARTICULUS I 325

QUAESTIO QUINQUAGESIMAPRIMA
DE CAUSA HABITUUM QUANTUM AD GENERATIONEM IPSORUM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de causa habituum*. Secundo: utrum

D aliquis habitus ex actibus cau-
* Cf. qu. xLix
Introd.
Et primo, quantum
ad generationem ipso- setur.
Qu. LII. rum; secundo, quantum ad augmentum*; tertio, Tertio: utrum per unum actum possit generari
Qu. LIII.
quantum ad diminutionem et corruptionem *. habitus.
Circa primum quaeruntur quatuor. Quarto: utrum aliqui habitus sint in hominibus
Primo: utrum aliquis habitus sit a natura. infusi a Deo.

ARTICULUS PRIMUS .

UTRUM ALIQUIS HABITUS SIT A NATURA

Infra, qu. lxiu, art. i.

•Cominent.xviii.
quod
D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur dispositio naturalis quae debetur humanae spe-
nullus habitus sit a natura. Eorum enim ciei, extra quam homo invenitur. Et haec
nullus
quae sunt a natura, usus non subiacet est naturalis secundum naturam speciei. - Sed quia
voluntati. Sed habitus est quo quis utitur talis quandam latitudinem habet, con-
dispositio
cum voluerit, ut dicit Commentator, in III de Ani- tingitdiversos gradus huiusmodi dispositionis con-
ina *. Ergo habitus non est a natura. venire diversis hominibus secundum naturam in-
2. Praeterea, natura non facit per duo quod dividui. Et huiusmodi dispositio potest esse vel
per unum potest facere. Sed potentiae animae sunt totaliter a natura vel partim a natura et partim
:

• a natura. Si igitur habitus potentiarum a natura ab exteriori principio, sicut dictum est de his qui
essent, habitus et potentia essent unum. sanantur per artem.
3. Praeterea, natura non deficit in necessariis. Sed habitus qui est dispositio ad operationem,
Sed habitus sunt necessarii ad bene operandum, cuius subiectum est potentia animae, ut dictum
Qu. xLix, art.
xsx supra * dictum est. Si igitur habitus aliqui essent est *, potestquidem esse naturalis et secundum *Qu. i.art. j.

a natura, videtur quod natura non deficeret quin naturam speciei, et secundam naturam individui.
omnes habitus necessarios causaret. Patet autem Secundum quidem naturam speciei, secundum
hoc esse falsum. Ergo habitus non sunt a natura. quod se tenet ex parte ipsius animae, quae, cum
*Cap.
S. TTi
VI, n. 2.
lcct. V.
Sed contra est quod in VI Ethic. *, inter alios sit forma corporis, principium specificum. Se-
est
habitus ponitur intellectus principiorum, qui est cundum autem naturam individui, ex parte cor-
a natura: unde et principia prima dicuntur na- poris, quod est materiale principium. Sed tamen
turaliter cognita. neutro modo contingit in hominibus esse habitus
Respondeo dicendum quod aliquid potest esse naturales ita quod sint totaliter a natura. In an-
naturale alicui dupliciter. Uno modo, secundum gelis siquidem contingit *, eo quod habent species • d. 167, 522.

naturam speciei: sicut naturale est homini esse intelligibiles naturaliter inditas; quod non compe-
risibile, et igni ferri sursum. Alio modo, secundum tit animae humanae P, ut in Primo * dictum est Qu. Lv, art. 2
naturam individui : sicut naturale est Socrati vel Sunt ergo in hominibus aliqui habitus naturales, <i"" Lxxziv, art.

Platoni esse aegrotativum vel sanativum, secun- tanquam partim a natura existentes et partim ab
dumpropriam complexionem.- Rursus, secundum exteriori principio; aliter quidem in apprehensivis
utramque naturam potest dici aliquid naturale du- potentiis, et aliter in appetitivis. In apprehensivis
pliciter uno modo, quia totum est a natura
: alio ; enim potentiis potest esse habitus naturalis secun-
modo quia secundum aliquid est a natura, et
,
dum inchoationem, et secundum naturam speciei,
secundum aliquid est ab exteriori principio. Sicut et secundum naturam individui. Secundum qui-
cum aliquis sanatur per seipsum, tota sanitas est dem naturam speciei, ex parte ipsius animae: sicut
a natura : cum autem aliquis sanatur auxilio me- intellectus principiorum dicitur esse habitus natu-
dicinae, sanitas partim est a natura, partim ab ex- ralis. Ex ipsa enim natura animae intellectualis,
teriori principio. convenit homini quod statim cognito quid est ,

Sic igitur si " loquamur de habitu secundum totum et quid est pars cognoscat quod omne ,

quod est dispositio subiecti in ordine ad formam totum est maius sua parte et simile est in ce- :
^f

vel naturam, quolibet praedictorum modorum teris. Sed quid sit totum, et quid sit * pars, co-
contingit habitum esse naturalem. Est enim aliqua gnoscere non potest nisi per species intelligibiles

a) Sic igitiir si.~ Sicut igitur si F, Si igitur si pB, Si igitur PsB et a. Y) simile.
- similiter EFGpI.
P) animae humanae. - humanae naturae Pa. 0) sit. - est ABCDEFGIL.
 ;

326 QUAESTIO Ll, ARTICULUS I

a phantasmatibus acceptas. Et propter hoc Phi- tra rationem et voluntatem cum tamen ipsa ra- :

•LiK II, cag. XV, losophus, iu fine Posterioruni *, ostendit quod co- tio voluntas ad naturam hominis pertineant.
et
lect. XX. gnitio principiorum provenit nobis ex sensu. - Se- Ad secundum dicendum quod aliquid etiam na-
cundum vero naturam individui, est aliqtiis habitus turaliter potest superaddi potentiae, quod tamen
cognoscitivus secundum inchoationem naturalis % ad ipsam potentiam pertinere non potest. Sicut
inquantum unus homo, ex dispositione organo- in angelis non potest pertinere ad ipsam poten-
rum est magis aptus ad bene intelligendum
, tiam intellectivam quod sit per se cognoscitiva
quam alius, inquantum ad operationem intellectus omnium: quia oporteret quod esset actus omnium,
indigemus virtutibus sensitivis. quod solius Dei est. Id enim quo aliquid cogno-
autem potentiis non est aliquis
In appetitivis scitur, oportet esse actualem similitudinem eius
habitus naturalissecundum inchoationem, ex parte quod cognoscitur: unde sequeretur, si potentia
ipsius animae quantum ad ipsam substantiam
,
angeli per seipsam cognosceret omnia, quod esset
habitus: sed solum quantum ad principia quae- similitudo et actus omnium. Unde oportet quod
dam ipsius, sicut principia iuris communis dicun- superaddanturpotentiae intellectivae ipsius aliquae
tur esse seminalia Et hoc ideo quia
virtutiim. ,
species intelligibiles, quae sunt similitudines rerum
inclinatio ad obiecta propria, quae ^ videtur esse intellectarum quia per participationcm divinae
:

inchoatio habitus, non pertinet ad habitum, sed sapientiae, et non per essentiam propriam, possunt
magis pertinet ad ipsam rationem potentiarum. - intellectus eorum esse actu ea quae intelligunt. Et
Sed ex parte secundum naturam indi-
corporis, sic patet quod non omne id quod pertinet ad ha-
vidui, sunt aliqui habitus appetitivi secundum bitum naturalem, potest ad potentiam pertinere.
inchoationes naturales. Sunt enim quidam dis- Ad tertium dicendum quod natura non aequa-
complexione ad casti-
positi ex propria corporis liter se habet ad causandas omnes diversitates
tatem vel mansuetudinem, vel ad aliquid huius- habituum quia quidam possunt causari a natura,
:

modi. quidam non, ut supra * dictum est. Et ideo non • in corpore.

Adprimum ergo dicendum quod obiectio illa sequitur, si aliqui habitus sint naturales, quod om-
procedit de natura secundum quod dividitur con- nes sint naturales.

e) naturalis. - naturalem PFKa. i^) quae. - quod ABCDEFGHKL. Pro inchoatio, inclinatio PGHa.
Cf. Comment. Caiet. num. i.

Conamentaria Cardinalis Caietani

corpore articuli primi quaestionis quinquagesimaepri- praesentiam eorum, inditum est quod ab anima in intel-
IN
mae, duplex occurrit dubium. Primum est circa differen- lectu possibih, sub lumine agentis, fluat quaUtas illa quae
tiam inter inchoationem habitus ex parte animae in parte est habitus principiorum; sicut motus gravium et levium
apprehensiva, et appetitiva quare in intellectu ponitur in-
: a natura gravium et levium. Et, ut semel effluxit, semper
choatio quantum ad ipsam substantiam habitus, in volun- perseverat; quamvis non exeat in actum, impedita phantasia.
tate non. Aut enim per inchoationem talem intendit ahquid Differentia igitur inter intellectum et voluntatem in hoc
actuale super ipsum intellectum aut non. Si intendit ali-
: est, quod in intellectu fluit naturaliter habitus quidam, prae-
quid actuale, sequitur quod intellectus possibilis non est a sentibus ab extra terminis principiorum: in voluntate autem
principio sicut tabula rasa et pura potentia quia liabet : non, sed sola promptitudo ipsius ad principia, scilicet
'
huiusmodi actum supperadditum. - Si non, sequitur quod bonum prosequendum et malum fugiendum, et huiusmodi,
par sit ratio de intellectu et appetitu in utroque enim modo
: invenitur a natura.
sunt semina virtutum, et ad principia naturalis prompti- III. Ad secundam dubitationem * dicitur dupliciter, secun- cf. num. i.

tudo, propter quam videntur naturaliter inesse nobis se- dum quod dupliciter exponi possunt verba litterae. Primo,
cundum cognitionem et appetitum. intelligendo per ly propria obiecta, speciaha obiecta con-
Secundum est de causa huius assignata in littera. Videtur tenta sub communi obiecto ilhus potentiae; quae in quae-
enim implicare et in se, et cum quidem,
supradictis. In se stione praecedenti * vocavit aliquod detenninatum. Verbi •
Loc. cit. supra.

quia ponit inchnationem ad propria obiecta spectare ad ha- gratia, in voluntate commune obiectum est bonum : specialia
Cf. not. c. bitum *; et non spectare ad ipsum, sed ad potentiam. Cum sunt bonum in passionibus timoris et audaciae, bonum in
' in resp. ad 1, 3. praedictis autem, quia in art. 5 quaest. praec. *, dictum est delectationibus et tristitiis, bonum
commutationibus, et in
habitum in voluntate poni propter inclinationem ad propria huiusmodi. Et sic ratio litterae alludit dictis in resp. ad 3,
obiecta : qudd hic negatur. in art. 5 praec. quaest. scilicet quod, quia in intellectu ha-
:

II. Ad primam
dubitationem dicitur quod, praesupposito bitus est necessarius simpliciter, quia est determinativus
quod intellectus agens non est habitus principiorum qui po- potentiae ad obiecta in voluntate autem est necessarius ad
;

*
(^p. VI, n. 2.- nitur unus ex quinque habitibus intellectuaHbus, VI Ethic. *, bene esse, quia non determinat ad obiecta, sed facit prom-
quod non est difficile persuadere: duo errores cavendi sunt ptiorem, etc. ideo ibi est habitus naturalis, hic non. - Sed
;

hic. Alter, ne putemus pueriliter unam partem habitus qui haec responsio non valet. Quia intellectus non solum ad
dicitur intellectus, fieri ab intra, et alteram ab extra; et pro- specialia, sed ad communissimum obiectum attingendura
pterea inchoationem eius poni a natura, perfectionem quae determinatur ab habitu ac per hoc, extra propositum est
:

nuncupatur, ab ne putemus totam illam quidem

extra. Alter,
quahtatem quae est habitus, congenitam, ut coaevam intel-
lectus, sed impeditam propter absentem notitiam termino-
rum. Primum enim repugnat indivisibihtati intelligibilis
quahtatis: secundum vero purae potentiae, qua intellectus
in principio est sicut tabula rasa. - Putandum autem magis
est quod, sicut nutrire augereque naturales sunt actus ani-
loqui de specialibtis obiectis.
Dicendum est ergo quod sermo litterae est formalis: et
per propria obiecta intendit ipse vera, propria et adaequata
obiecta potentiarum appetitivarum, de quibus loquitur. Et
quod ratio consistit in hoc, quod quia officium naturalis
habitus ad operationem, in communi loquendo, est deter-
minare potentiam ad obiectum attingendum et in intellectu ;

mae non qualitercumque, sed adveniente ahmento decocto opus est ista determinatione, quia nisi aliqua specie deter-
sic notitia principiorum habitualis naturaliter inest animae, minetur, nihil intelligere potest; in voluntate autem et ,

advenientibus ab extra terminis. Ita quod ad intelhgibilem universaliter appetitu, non est opus ista determinatione,
 , ,,

QUAESTIO LI, ARTICULUS II 327

quia praevenitur ab ipsa appetitiva potentia, quoniam eius licet per participationem divinae sapientiae potest intellectus
officium, immo natura, est jnclinatio in obiectum proprium angelicus esse actu ea quae intelligit non sic interpretanda
;

(nihil enim aliud est appetitus quam inclinatio): ideo in est, quasi intellectus angelicus, iam factus, discat a divina
potentiis appetitivis non est inchoatio naturalis habitus, ac sapientia, aut suscipiat species intelligibiles sed quia ipse :

per hoc, nullus est in eis naturalis habitus ; in apprehensivis
autem, sic.
Et sic omnia consonant. Quoniam affirmatio et negatio
non cadunt super idem. Affirmatur enim de habitu naturali
absolute, quod eius est inclinare ad propria obiecta: et
negatur quod hoc convenire possit habitui in appetitu
quia hoc convenit ipsi appetitui. Et sic a negatione officii
ipsius habitus naturalis, proceditur ad negationem ipsius
habitus naturalis in appetitu. - Nec contradicit supradictis.
Quoniam hic, comparans potentias appetitivas ad propria
obiecta, negat habitus quod etiam tunc dixit. Ibi vero, com-
: bonitatem divinam; ideo inquantum participare indigent ab
parans potentiam ad specialia seu determinata obiecta sub
obiecto communi, posuit habitus inclinantes ad illa prom-
pte, faciliter, etc. Quae duo in nullo dissonant.
IV. In responsione ad secundum, adverte rationem quae-
angelus, sicut est ens, ita inteUigens; idest, sicut est per-
fectus in esse substantiali, ita est perfectus in habendo in-
tellectum in actu. Constat autem quod ens est per parti-
cipationem divinae essentiae: ac per hoc, cum divisione
essentiae ab esse est, ut unitum superius dividatur inferius.
Ergo est in intelligendo in actu perfectus, participando di-
vinam sapientiam: et consequenter cum divisione suscipit
perfectum intellectum in actu, eadem ratione. Unde in ul-
timo art. praec. quaest., ad 2, dicitur de angelis: Qtiia non
ita siint per seipsos entes, quin participent sapientiam et
exteriori, intantum necesse est in eis ponere habitus.
Quia ergo essentiae angelicae participationes quaedam
sunt divinae essentiae et in esse naturali et in esse intel-
ligibili et entia per participationem divisim suscipiunt
;

• Art. I. stionis motae in Prima Parte, qu. lv *. Et nota duo pri- : quod in superiori participato unitum est sequitur quod :

mo, differentem perfectionem; secundo, rationem. Tantum, quemadmodum ad hoc ut essentia complementum essendi
in primis, distat essentiam angeli per seipsam esse similitu- habeat, indiget esse distincto a se; ita ad hoc quod cora-
dinem omnium, et per adiunctas species, ut primum ponat plementum in esse formae intelligibilis obtineat, ut spe-
perfectionem altissimam, secundum diminutam. Et ratio est, cies habeat adiunctas rerum aliarum. Et sicut esse ab ex-
quia primum ponit essentiam illam unite habere species trinseco habet, non tamen sic quasi essentia praefuerit abs-
rerum: secundum vero, divisim. Constat enim quod unite que esse ab aho; sed quia per
r habere quae divisa sunt in aliis altioris perfectionis est:
,

praesertim quia primum ponit sic unite habere, quod in una

esse, et accipiat
quod ab alio est: ita species additas ab extrinseco habet,
non sic quasi praefuerit, et suscipiat a Deo species; sed quia
hoc est,

substantia habeatur; secundum, quod in substantia et in per hoc illas habet, quia a Deo congenitas naturali sequela
accidente. ad propriam essentiam possidet. - Et est sermo praesens de
Ratio autem in littera posita pro affirmatione, quia sci- naturali scientia angelorum, qua sciunt alia.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ALIQUIS HABITUS CAUSETUR EX ACTIBUS.
De Malo, qu. xi, art. 2, ad 4, 6; De Virtut., qu. i, art. 9.

»D SECUNDUM PROCEDiTUR. Videtur quod

sic igne est solum principium activum calefaciendi. Et
I
nullus habitus possit ex actu causari. Ha- in tali agente non potest aliquis habitus causari ex
'bitus enim est qualitas quaedam, ut su- proprio actu et inde est quod res naturales non
:

* Qu. XLIX, ^pra * dictum est. Omnis autem " qualitas possunt aliquid consuescere vel dissuescere, ut di-
I.

a causatur in aliquo subiecto, inquantum est alicuius citur in II Ethic.*- Invenitur autem aliquod agens * Cap
S.Th lect.

receptivum. Cum igitur agens, ex hoc quod agit, in quo est principium activum et passivum sui
non recipiat aliquid, sed magis ex se emittat; vi- actus sicut patet in actibus humanis. Nam actus
:

detur quod non possit aliquis habitus in agente appetitivae virtutis procedunt a vi appetitiva se-
ex propriis actibus generari. cundum quod movetur a vi apprehensiva reprae-
2. Praeterea, illud in quo causatur aliqua qua- sentante obiectum: et ulterius vis intellectiva, se-
litas, movetur ad qualitatem illam, sicut patet in cundum quod ratiocinatur de conclusionibus
quod autem producit
re calefacta vel infrigidata: habet sicut principium activum propositionem
actum causantem qualitatem, movet, ut patet de per se notam. Unde ex talibus actibus possunt
calefaciente vel infrigidante. Si igitur in aliquo in agentibus aliqui habitus causari, non quidem
causaretur habitus per actum sui ipsius, sequere- quantum ad primum activum principium, sed
tur quod idem esset movens et motum, agens et quantum ad principium actus quod movet motum.
patiens. Quod est impossibile, ut dicitur in VII Nam omne quod patitur et movetur ab alio, dis-
*
«.
Csp.
Th.
I. n.
(ect.
I
Physic. * ponitur per actum agentis unde ex multiplicatis :

Cf.lib.Vin.t
3. Praeterea, effectus non potest esse nobilior actibus generatur ^ quaedam qualitas in potentia
V, n. 8; s.
lect. X.
sua causa. Sed habitus est nobilior quam actus passiva et mota, quae nominatur habitus. Sicut
praecedens habitum: quod patet ex hoc, quod no- habitus virtutum moralium causanmr in appetitivis
biliores actus reddit. Ergo habitus non potest cau- potentiis, secundum quod moventur a ratione: et
sari ab actu praecedente habitum. habitus scientiarum causantur in intellectu se- ,

* Cap.
lect. I.
I. S.Th. Sed contra est quod Philosophus, in II Ethic. *, cundum quod movetur a primis propositionibus.
docet habitus virtutum et vitiorum ex actibus Ad primum ergo dicendum quod agens, inquan-
causari. tum est agens, non recipit aliquid ^. Sed inquan-
Respondeo dicendum quod in agente quandoque tum agit motum ab alio, sic recipit aliquid a mo-
est solum activum principium sui actus sicut in : vente et sic causatur habitus.
:

a) autem. - eiiim PF. Y) aliquid.

- Om. codices.

P) generatur. - ingeneratur PF.

 328 QUAESTIO LI, ARTICULUS III

Ad secundum dicendum quod idem, secundum procedit a nobiliori principio quam sit habitus
idem, non potest esse movens et motum. Nihil generatus: sicut ipsa ratio est nobilius principium
autem prohibet idem a seipso moveri secundum quam sit ^ habitus virtutis moralis in vi appetitiva
cap.'v, m'8,*io:
diversa, ut in VIII Physic* probatur. per actuum consuetudines generatus; et intelle-
'X Til.iectvii, ^Q TERTiUM DiCENDUM quod actus praeccdens ctus principiorum est nobilius principium quam
habitum, inquantum procedit a principio activo, scientia conclusionum.

3) sit. - Om. codices.

Coramentaria Cardinalis Caietani

N articulo secundo eiusdem quaestionis quinquagesimae- pterea, ut expresse patet, licet actus praecedens habitum sit
I primae, notato diligenter quod nobilitas operationis active secundum se imperfectus, est tamen perfectior secundum
pensatur ex forma quae est actionis principium. Et pro- suum principium: et hoc sufficit. Quod bene notabis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM PER UNUM ACTUM POSSIT GENERARI HABITUS
l Sent., dist. XVII, qu. n, art. 3, ad 4; De Virttit., qu. i, art. 9, ad 11.

iD TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod vincere appetitivam potentiam in uno actu eo :

per unum actum possit habitus generari. quod appetitiva potentia se habet diversimode et
'Demonstratio enim actus rationis est. ad multa; iudicatur autem per rationem, in uno
j^Sed per unam demonstrationem causa- actu, aliquid appetendum secundum determinatas
quae est habitus conclusionis unius.
tur scientia rationes et circumstantias. Unde ex hoc non to-
Ergo habitus potest causari ex uno actu. taliter vincitur appetitiva potentia, ut feratur in
2. Praeterea, sicut contingit actus crescere per idem ut in pluribus, per modum naturae: quod
multipicationem, ita contingit actum crescere per pertinet ad habitum virtutis. Et ideo habitus vir-
intensionem. Sed multiplicatis actibus, generatur tutis non potest causari per unum actum, sed per
habitus. Ergo etiam si multum intendatur unus multos.
actus, poterit esse causa generativa habitus. In apprehensivis autem potentiis, consideran-
3. Praeterea, sanitas et aegritudo sunt habitus dum est quod duplex est passivum : unum qui-
quidam. Sed ex uno actu contingit hominem vel dem ipse intellectus possibilis^; aliud autem in-
sanari vel infirmari. Ergo unus actus potest ha- tellectus quem vocat Aristoteles * passivum, qui * De Anima, lib.
III, cap. V, n. 2.
bitum causare. est ratio particiilaris , idest vis cogitativa cum - S.Th. lect. X.

Sed contra est quod Philosophus dicit, in I
'Cap.vli, n.i6.
S. Th. lect. X.
Ethic. *, quod una hirundo ver non facit, nec iina
dies: ita utique nec beatiim nec felicem una dies,
nec paucum tempiis. Sed beatitudo est operatio
secundum habitiini perfectae virtutis ut dicitur
^l'l\"r^J in \ Ethic* Ergo habitus virtutis, et eadem ra-
cap.x,n.i5; ca
XIII, n. i:
tione alius habitus, non " causatur per unum
s.Th.
lecl.x, XVI, XIX.-
Cf. lib. X, cap.
VII, n. I ; s. Tn.
actum.
lect. x.
a
Respondeo dicendum quod, sicut iam * dictum
* Art. praeccd. est, habitus per actum generatur inquantum po-
tentia passiva movetur ab aliquo principio activo.
Ad hoc autem quod aliqua qualitas causetur in
passivo, oportet quod activum totaliter vincat pas-
sivum. Unde videmus quod, quia ignis non potest
statim P vincere suum combustibile non statim
memorativa imaginativa. Respectu igitur primi
et
passivi, potest esse aliquod activum quod uno
actu totaliter vincit potentiam sui passivi: sicut
una propositio per se nota convincit intellectum
, ad assentiendum firmiter conclusioni; quod quidem
non facit propositio probabilis. Unde ex multis
actibus rationis oportet causari habitum opinati-
vum, etiam ex parte intellectus possibilis: habitum
autem scientiae possibile est causari ex uno ra-
tionis actu, quantum ad intellectum possibilem.
- Sed quantum ad inferiores vires apprehensivas,
necessarium est eosdem actus pluries reiterari, ut
aliquid firmiter memoriae imprimatur. Unde Phi-
losophus, in libro ^ de Memoria et Reminiscentia *, '
Cap. I. S.Th.
quod meditatio confirmat memoriam. m.
, dicit lect.

inflammat ipsum, sed paulatim abiicit contrarias Habitus autem corporales possibile est causari
dispositiones, ut sic totaliter vincens ipsum, si- ex uno actu, si activum fuerit magnae virtutis:
militudinem suam imprimat
ipsi ^. sicut quandoque medicina fortis statim inducit
Manifestum est autem quod principium acti- sanitatem.
vum quod est ratio, non totaliter potest super- Et per hoc patet responsio ad obiecta.

a) alitis habittis, non. - nec alitis habitus EF. 3) possibilis. - passibilis PE.
fl) statim. - totaliter Pa. e) libro. - capitulo codices et a.
•() imprimat. - imponat ABCDEGHIL.
 ,

QUAESTIO LI, ARTICULUS IV 329

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM ALIQUI HABITUS SINT HOMINIBUS INFUSI A DEO
Infra, qu. Lxin, art. 3.

QUARTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod

iD
nuUus habitus hominibus infundatur a
'Deo. Deus enim aequaliter se habet ad
(Omnes. Si igitur quibusdam infundit ha-
bitus aliquos, omnibus eos infunderet. Quod patet
esse falsum.
2. Praeterea, Deus operatur
cundum modum qui convenit naturae ipsorum:
quia divinae providentiae est naturam salpare, ut
homo disponitur secundum ipsos, ideo necesse
est quod etiam habitus ad huiusmodi finem dis-
ponentes, excedant facultatem humanae naturae.
Unde tales habitus nunquam possunt homini in-
esse nisi ex infusione divina: sicut est de omnibus
gratuitis virtutibus.
in omnibus se- est, quia Deus potest producere eflfe-
Alia ratio
ctus causarum secundarum absque ipsis causis
secundis, ut in Primo * dictum est. Sicut igitur Qu. cv, art. 6.

•S.Th.lect.xxiii. dicit Dionysius, iv cap. de Div. Sed habitus Nom* quandoque, ad ostensionem suae virtufis, producit
in homine naturaliter causantur ex actibus, ut di- sanitatem absque naturali causa, quae tamen per
Art. 2. ctum est *. Non ergo causat Deus in hominibus naturam posset causari; ita etiam quandoque, ad
aliquos habitus absque actibus. ostendendam suam virtutem, infundit homini illos
3. Praeterea, si aliquis habitus a Deo infun- etiam habitus qui naturali virtute possunt causari.
ditur, per illum habitum homo potest multos "^
Sicut Apostolis dedit scientiam Scripturarum et
actus producere. Sed ex illis actibus caiisatur si- omnium linguarum, quam homines per studium
* Cap.
S. Th.
I,

lect.
n.
I.
7,
milis habitiis , ut in II Ethic. * dicitur. Sequitur vel consuetudinem acquirere possunt *, licet non D. 1105.

ergo duos habitus eiusdem speciei esse in eodem, ita perfecte.

unum acquisitum, et alterum infusum. Quod vi- Ad primum ergo dicendum quod Deus, quantum
detur esse impossibile: non enim duae formae ad suam naturam, aequaliter se habet ad omnes:
unius P speciei possunt esse in eodem subiecto. sed secundum ordinem suae sapientiae, certa ra-
Non ergo habitus aliquis infunditur homini a Deo. tione quaedam tribuit aliquibus, quae non tribuit
Vers. 5.
Sed gontra est quod dicitur Eccli. xv *: Im- aliis.
plevit eum Dominus spiritu sapientiae et intelle- Ad secundum dicendum quod hoc quod Deus in
ctus. Sed sapientia et intellectus quidam habitus omnibus operatur secundum modum eorum, non
sunt. Ergo aiiqui habitus homini a Deo infun- excludit quin Deus quaedam operetur quae natura
duntur. operari non potest: sed ex hoc sequitur quod nihil
Respondeo dicendum quod duplici ratione aliqui operatur contra id quod naturae convenit.
habitus homini a Deo infunduntur. Prima ratio Ad tertium dicendum quod actus qui produ-
est, quia aliqui habitus sunt quibus homo bene cuntur ex habitu infuso, non causant aliquem ha-
disponitur ad finem excedentem facultatem hu- bitum, sed confirmant habitum praeexistentem *: • D. 676 . 697,
iioS.
manae naturae, qui est ultima et perfecta ho-
^f
sicut medicinalia remedia adhibita homini sano
Qu. art. 5. minis beatitudo, ut supra * dictum est. Et quia per naturam, non causant aliquam ^ sanitatem, sed
habitus oportet esse proportionatos ei ad quod sanitatem prius habitam corroborant *. D. 59.

a) homo - non ACDFGHIpB. - actus om. ACFGILpBDH. f) qui. — quae PAKa.

P) uiiitis. - eiusdem Pa, 0) aliquam. - aliam codices.

Commentaria Cardinalis Caietani

responsione ad tertium quarti articuli, omisso tertio possunt, sunt per se infusi: eo quod non accidit acquisi-
IN
adverte quod, cura duorum ordinum sint infusi habitus, tioni eorum infusio, immo ipsam
per se sibi vindicant. Et
quidam scilicet per accidens, et quidam per se infusi - IUi : isti sunt habitus essentialiter supernaturales, ut in principio

namque habitus qui possunt ex nostris actibus aut natura corporis articuli dicitur: - Et de utrisque verificatur haec
acquiri, sunt per accidens infusi: accidit enim eis infundi. responsio ad tertium quod actus procedentes ex habitu
,

Et isti sunt eiusdem rationis specialissimae, quando infun- infuso non causant aliquem habitum, sed confirmant prae-
duntur, cum acquisitis geometria enim infusa et acquisita
: existentem. Et in promptu causa est: de per se infusis qui-
eiusdem sunt speciei; sicut oculi dati caeco nato, et oculi dem, quia improducibiles sunt nisi per infusionem, ac per
aliorum. Et de istis in corpore dicitur quod infunduntur hoc ex actfbus nostris; de per accidens vero infusis, quia
quia Deus producit quandoque effectus causarum secunda- duo accidentia eiusdem speciei sunt incompossibilia in
rum absque ipsis. IUi vero habitus qui sola infusione fieri eodem.

'-'iS^^^^^-

SuMMAE Thkol. D. Thomae T. III. 42

 ,

33o QUAESTIO LII, ARTICULUS I

QUAESTIO QUINQUAGESIMASECUNDA
DE AUGMENTO HABITUUM
IN TRES ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de augmento ha- Primo: utrum habitus augeantur.

* Cf. qu. Li, In-
trod. 'bituum * Secundo utrum augeantur per additionem.
:

Et circa hoc quaeruntur tria Tertio: utrum quilibet actus augeat habitum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HABITUS AUGEANTUR
Infra, qu. i.xvi, art. i; De Virtut., qu. i, art. ii; qu. v, art. 3; X Ethic, lect. iii.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod sanitas vel scientia. Inquanlum vero attenditur
habitus augeri non possint. Augmentum perfectio formae secundum^participationem sub-
enim est circa quantitatem ut dicitur , iecti, dicitur magis et minus; puta magis vel mi-
Cap. in V Physic. * Sed habitus non sunt nus album vel sanum. Non autem ista distinctio
* II, n.
S.Th. lect.

in genere quantitatis, sed in genere qualitatis. procedit secundum hoc, quod forma habeat esse
Ergo circa eos augmentum esse non potest. praeter materiam aut subiectum: sed quia alia
2. Praeterea, habitus est perfectio quaedam est consideratio eius secundum rationem speciei
•CaD.in, n. 4,5- ut dicitur in VII Physic. * Sed perfectio, cum im- suae, et alia secundum quod participatur in sub-
-S.Th. lect
portet finem et terminum, non videtur posse " iecto.
recipere magis et minus. Ergo habitus augeri Secundum hoc igitur, circa intensionem et re-
non potest. missionem habituum et formarum, fuerunt qua-
3. Praeterea, in his quae recipiunt magis et tuor opiniones apud philosophos ut Simplicius ,

minus, contingit esse alterationem alterari enim : narrat in Commento Praedicameiitorum *. Ploti- " Cap. de Quali
et Qualit.
dicitur quod de minus calido fit magis calidum. nus enim et alii Platonici ponebant ipsas qualita-
Sed in habitibus non est alteratio ut probatur , tes et habitus suscipere magis et minus, propter
Cap.
^" ^^^ Physic. * Ergo habitus augeri non possunt.
•

sqq.-S.Th.
III,
"ect*
hoc quod materiales erant, et ex hoc habebant
V, VI.
Sed contra est quod fides est quidam habi- indeterminationem quandam propter materiae ,

tus, et tamen augetur: unde discipuli Domino P infinitatem. - Alii vero in contrarium ponebant
dicunt Domine, adaiige nobis fidem, ut habetur
: quod ipsae qualitates et habitus secundum se
* Vers. 5. Luc. XVII *. Ergo habitus augentur. non recipiebant magis minus; sed qualia di-
et
Respondeo dicendum quod augmenttim, sicut cuntur magis et minus, secundum diversam par-
et alia ad quantitatem pertinentia, a quantitati- ticipationem puta quod iustitia non dicatur magis
;

^ bus corporalibus ad res spirituales intelligibiles ^ et minus, sed iustum. Et hanc opinionem tangit
transfertur; propter connaturalitatem intellectus Aristoteles in Praedicamentis *. - Tertia fuit opi- Cap. VI, n. 22.

. nostri ad res corporeas quae sub imaginatione

,
nio Stoicorum, media inter has. Posuerunt enim
cadunt. Dicitur autem in quantitatibus corporeis quod secundum se recipiunt ma-
aliqui habitus
aliquid magnum , secundum quod ad debitam gis et minus, artes; quidam autem non,
sicuti
perfectionem quantitatis perducitur: unde aliqua sicut virtutes. - Quarta opinio fuit quorundam
quantitas reputatur magna in homine, quae non dicentium quod qualitates et formae immateriales
reputatur magna in elephante. Unde et in for- non recipiunt magis et minus, materiales autem
mis dicimus aliquid magnum ex hoc quod est , recipiunt.
perfectum. Et quia bonum habet rationem per- Ut igitur huius rei veritas manifestetur, consi-
fecti, propter hoc in his quae non mole magna derandum est quod illud secundum quod sor-
sunt, idem est esse maius quod melius ut Au- , titur aliquid speciem, oportet esse fixum et stans,
• cap. VIII. gustinus dicit, in VI de Trin. * etquasi indivisibile quaecumque enim ad illud
:

Perfectio autem formae dupliciter potest con- attingunt, sub specie continentur; quaecumque
siderari: uno modo, secundum ipsam formam; autem recedunt ab illo, vel in plus vel in minus,
alio modo, secundum quod subiectum participat pertinent ad aliam speciem, vel perfectiorem vel
formam. Inquantum igitur attenditur perfectio for- imperfectiorem. Unde Philosophus dicit, in VIII
*
mae secundum ipsam formam, sic ® dicitur ipsa Metaphys. *, quod species rerum sunt sicut nu- S.
Did.
Th.
lib.
lect. iii.
Vn,
esse parva vel magna; puta magna vel parva meri, in quibus additio vel diminutio variat spe- cap.'"iii/n." i

a) posse. - Om. codices. feruntur PFGa, transferunt K; pro corporeas , corporales PKa.
fs) Domino. - Domini ACEFHIL. 3) sic. - sic non Pa. - Pro ipsa esse, ipsa forma esse EK, esse

f) intelligibiles. - et intellectuales Pa. - Pro transfertur , trans- ipsa F.

 :

QUAESTIO LII, ARTICULUS I 33i

ciem. Si igitur aliqua forma, vel quaecumque res, contingere quod forma non participatur secun-
secundum seipsam vel secundum aliquid sui, sor- dum magis et minus. Uno modo, quia participans
rationem speciei; necesse est quod, secun-
tiatur habet speciem secundum ipsam. Et inde est quod
dum se considerata, habeat determinatam ratio- nulla forma substantialis parficipatur secundum
nem quae neque in plus excedere neque in
,
, magis et minus. Et propter hoc Philosophus dicit,
minus deficere possit. Et huiusmodi sunt calor in VIII Metaphys. *, quod, sicut numerus non habet ofjj-b.vn/cap'..
et albedo, et aliae huiusmodi qualitates quae non magis neque minus, sic neque substantia quae est ". n- '°-

dicuntur in ordine ad aliud et multo magis sub- : secundum speciem , idest quantum ad participa-
stantia,quae est per se ens. - Illa vero quae re- tionem formae specificae; sed si quidem quae cum
cipiunt speciem ex aliquo ad quod ordinantur, materia, idest, secundum materiales disposifiones
possunt secundum seipsa diversificari in plus vel invenitur magis et minus in substantia.- Alio modo
in minus, et nihilominus sunt eadem specie, pro- potest confingere ex hoc quod ipsa indivisibilitas
pter unitatem eius ad quod ordinantur, ex quo est de ratione formae unde oportet quod, si ali-:

recipiunt speciem. Sicut motus secundum se est quid participet formam illam, quod participet illam
intensior et remissior: et tamen remanet eadem secundum rationem indivisibilitatis. Et inde est
species, propter unitatem termini, ex quo speci- quod species numeri non dicuntur secundum ma-
ficatur. Et idem potest considerari in sanitate gis minus: quia unaquaeque species in eis
et
nam corpus pertingit ad rationem sanitatis se- , constituitur per indivisibilem unitatem. Et eadem
cundum quod habet dispositionem convenientem ratio est de speciebus quantitatis continuae quae
naturae animalis, cui possunt dispositiones diver- secundum numeros accipiuntur, ut bicubitum et
sae convenientes esse unde potest variari dispo-; tricubitum et de relationibus, ut duplum et tri-
;

sitio in plus vel in minus, et tamen semper re- plum et de figuris, ut trigonum et tetragonum.
;

manet ratio sanitatis. Unde Philosophus dicit, in Et hanc rationem ponit Aristoteles in Praedica-
Cap. m, n. 3. -
-s Th. lect. m.
.
X Ethic. *, quod magis et
sanitas ipsa recipit mentis *, ubi, assignans rafionem quare figurae Cap. VI, n. 23.

miniis: non enim eadem est commensuratio in non recipiunt magis et minus, dicit: Quae qui-
omnibiis, neque in uno et eodem semper; sed re- dem enim ^ recipiimt trigoni rationem et circiili, si-
missa permanet sanitas usque ad aliquid. Huius- militer trigona vel circuli simt: quia scilicet ^ indi-
modi autem diversae dispositiones vel commen- visibilitas est de ipsa eorum ratione unde quae-
,

surationes sanitatis se habent secundum excedens cumque participant rationerri eorum, oportet quod
et excessum : unde si impo- nomen sanitatis esset indivisibiliter parficipent.
situm soli perfectissimae commensurationi, tunc Sic igitur patet quod, cum habitus et disposi-
ipsa sanitas non diceretur maior vel Tninor. - tiones dicantur secundum ordinem ad aliquid, ut
dicitur in VII Physic. *; dupliciter potest intensio Cap. m,
Sic igitur patet qualiter aliqua qualitas vel forma S.Th.
n. 4, 5.
lect. V,

possit secundum seipsam augeri vel minui et , et remissio in habitibus et dispositionibus consi-
qualiter non. derari. Uno modo , secundum se : prout dicitur
Si vero consideremus qualitatem vel formam maior vel minor sanitas vel maior vel minor ;

secundum parficipationem subiecti, sic etiam in- scientia, quae ad plura vel pauciora se extendit. -
veniuntur quaedam qualitates et formae recipere Alio modo, secundum participationem subiecli:
magis et minus et quaedam non. Huiusmodi
, prout scilicet aequalis scientia vel sanitas magis
Loc. cit.
autem diversitatis causam Simplicius assignat * recipitur in uno quam in alio, secundum diver-
ex hoc, quod substanfia secundum seipsam non sam aptitudinem vel ex natura vel ex consuetu-
potest recipere magis et minus, quia est ens per dine. Non enim
habitus et dispositio dat speciem
se. Et ideo omnis forma quae substantialiter subiecto: neque iterum in.sui ratione includit "^'

*. '
D. 315, I05ia.
participatur in subiecto , caret intensione et re- indivisibilitatem
missione unde in genere substantiae nihil dicitur
: Quomodo autem circa virtutes ^ se habeat,
secundum magis et minus. Et quia quantitas pro- infra * dicetur. Qu.Lxvi, art.
'
i.

pinqua est substantiae, et figura etiam consequitur Ad primum ergo dicendum quod, sicut nomen
quantitatem; inde est quod neque etiam in istis magnitudinis derivatur a quantitatibus corporali-
dicitur aliquid secundum magis aut minus. Unde bus ad intelligibiles perfectiones formarum ; ita

s?fh.''iect!'l: Philosophus dicit, in VII Physic. *, quod cum etiam et nomen augmenti, cuius terminus est ma-
aliquid accipit formam et figuram non dicitur , gnum.
alterari, sed magis fieri. - Aliae vero quaUtates, Ad secundum dicendum quod ha^bitus quidem
quae sunt magis distantes a substantia et con- , perfecti-o est: non tamen talis perfectio quae sit

iunguntur passionibus et actionibus, recipiunt ma- terminus sui subiecti, puta dans ei esse specifi-*
gis et minus secundum participationem subiecti. cum. Neque etiam in sui ratione terminum in-
Potest autem magis explicari huiusmodi di-
et cludit, sicut species numerorum. Unde nihil pro-
versitatis ratio. Ut enim dictum est, id a quo hibet quin recipiat magis et minus.
aliquid habet speciem, oportet manere fixum et Ad tertium dicendum quod alteratio primo qui-
stans in indivisibili. Duobus igitur modis potest dem est in qualitatibus tertiae speciei. In quali-

e) enim. - Om. PGa; magis. . . recipiunt om. L. - et ante simili- f]) includit. - includunt ABCDGHIKI.,
ter addunt ?a. 6) virtutes. - virtutem Pa.
X,) scUicet. - Om. ?a.
 ;:, ,,

332 QUAESTIO LII, ARTICULUS I

tatibus vero primae speciei potest esse alteratio teratione secundum passiones appetilus sensitivi,
per posterrus facta enim alteratione secundum
: vel secundum vires sensitivas apprehensivas, se-
calidum et frigidum, sequitur animal alterari se- quitur alteratio secundum scientias et virtutes ' • Cap. III, n. 6,

cundum sanum et aegrum. Et similiter, facta al- ut dicitur in VII Physic. * 7. - S.

VI.
Th. lect.

i) scientias. — scientiam Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo primo quaestionis quinquagesimaesecundae Sermo enim noster formalis est et nihil aliud intendimus
IN :

multa sunt dubia dilucidanda, cum Dei gratia. Est in pri- nisi quod res specificans, ut sic, stat in indivisibili licet ;

mis dubium circa sensum distinctionis factae in corpore ipsamet res, non ut specificans, sed quomodolibet aliter,
articuli, quod perfectio et augmentum formae dicitur du- habeat latitudinem. - Quomodo autem hoc sit ad proposi-
pliciter, secundum ipsam formam, et secundum participa- tum negotium pertinens, in sequenti patebit dubio.
tionem formae in subiecto. Aut enim intendit de forma V. Circa distinctionem et differentiam formarum in lit-
in abstracto vel concreto. Et hoc est extra propositum
, tera subiunctam, quod quaedam secundum se vel aliquid
quia spectat distinctio haec ad modos significandi quae- ;
sui sortiuntur speciem, et quaedam ex alio, ad quod ordi-
stio autem est de re. - Aut de forma specifice, et numera- nantur; et illae secundum se habent determinatam ratio-
liter. Et hoc non quia haec scientia est parva vel magna
: nem neque in plus neque in minus declinabilem istae ,

secundum seipsam. - Aut de essentia formae, et participa- vero possunt secundum se diversificari in plus et minus,
tione eius in subiecto, ut littera innuere videtur, Et implicat salva unitate specifica, propter unitatem eius ad quod or-
contradictionem, ut Auctor dicit in ir 11*°, qu. xxiv, art. 4, dinantur: dubium est et de sensu verborum, et de efficacia
ad 3 quoniam si participatio formae in subiecto intenditur,
: ad propositum. De sensu quidem, quia, cum differentia sit
ipsa quoque substantia formae intenditur, ut ibi dicitur. intrinsecum constitutivum omnis formae, nulla est forma
II. Ad hoc dicitur quod obscuritatem in hac re facit quae sic sortiatur speciem ab extraneo quia omnis forma :

ly secundum quod. Dupliciter enim sumi potest. Primo, ut secundum se, vel aliquid sui puta differentiam propriam,
,

denotat rem denominatam tantum ut cum dicitur, Socra- : sortitur speciem; ac per hoc, omnis forma clauditur sub
tes est albus secundum dentes. Et sic non sumitur in primo membro, et nulla restat sub secundo.
proposito sic enim implicat contradictoria formam augeri
: De efficacia vero, quoniam revera omnis forma habet
secundum esse in subiecto et non secundum seipsam , propriam differentiam, secundum quam nec in plus nec
utrumque enim est auctum. -Alio modo sumitur ut denotat in minus specifice declinare potest; sed sub illa differentia,
causam seu radicem ut cum dicitur quod homo secundum
: in plus et minus aliqua forma declinat; ut patet de calore
quod rationalis, est artifex. Et hoc modo sumitur in pro- et albedine. Nec aliter est in motu, puta calefactione, quam
posito. Et est sensus quod perfectio et augmentum formae in calore sicut enim calefactio, salva sua specifica unitate,
:

aut oritur ex ipsa natura specifica formae, aut ex partici- undecumque illam habeat, intenditur et remittitur, ita et
patione eius in subiecto. Ita quod utraque perfectio et , calor. Unde specificatio secundum se vel ex alio in formis,
utrumque augmentum, ubi invenitur, commune est formae nihil videtur facere ad propositum, etc.
et subiecto ut habet formam: differentia autem est in causa VI. Ad hoc dicitur quod non
sensus quod forma- est
originis, ut clare habes inferius in qu. i.iii, art. 2, ad 2, de rum quaedam includunt in se differentiam constitutivam
diminutione, de qua idem est quod de augmento iudicium. et quaedam non quoniam differentia est quae conducit
:

III. Circa illam propositionem: Illud secundum quod ad esse, et eius quod est esse rei, pars est, ut in Praedi-
sortitur aliquid speciem, oportet esse indivisibile, in eodem cabilibus * dicitur et stultum est hoc vertere in dubium. ' Cap. deDiffe-
;

rentia.
corpore articuli subiunctam, dubium occurrit de qua indi- Sed sensus est quod quaedam formae habent suam diffe-
visibilitate est sermo. Aut enim est sermo de indivisibilitate rentiam sine ordine ad aliquod extraneum, ut calor, albedo
omnimoda. Et hoc non quia constat quandoque esse di-
: et huiusmodi quaedara vero habent suas differentias cum
:

visibile virtualiter, - Aut de indivisibilitate

et materialiter.
formali. Et hoc, licet sit verum, non tamen est ad propo-
situm: quoniam loquimur de augmento quod stat cum
indivisibilitate formali. - Aut de indivisibilitate materiali, vo-
ordine ad aliquod extraneum, ita quod non sunt absolu-
biles ab illo extraneo, ut motus, potentiae, habitus, et si
,
quid est huiusmodi, de quibus in Primo libro * diffuse ' Cf. qu. nv, art.
I, Comm. num.
sermo est habitus. Et hic sensus nullam patitur calumniam XX art. 3, Com- ;

cando omnem divisionem sive quantitativam, sive gradua- aut falsitatem; ut ibi ostensum est. ment. num. xi.

lem, sive quomodolibet absque varietate specifica, materia- Efficacia autem sunt haec ad intentum. Quoniam formae,
lem. Et hoc esset ad propositum sed est falsum. Quia, cum : ex sua natura specifica tantum, nihil habent nisi quod sor-
multae species suscipientes magis et minus, sint simplices, tiuntur ex suo specificativo : quod in indivisibili consistere
ut calor et albedo; non potest intelligi ut calor dividatur dictum est *. formae quae suum specificans in-
Illae igitur ' Ct. num. IV.

secundum magis et minus et A eius differentia non in- , divisibile sic intus obtinent quod ad nihil extra ordinantur,
tendatur et remittatur sicut ipse calor.
IV. Ad hoc dicitur quod, proprie loquendo, sermo est
de indivisibilitate latitudinis, opposita divisibilitati qua ali-
quid latitudinem habet; sive habeat latitudinem ut calor,
sive ut animal, sive quovis alio simili modo. Sed attribuitur
in littera huiusmodi indivisibihtas specificanti ut sic ita
quod sensus est quod specificans, inquantum specificans,
stat in indivisibili, idest caret latitudine, idest
in se aliqua plura. Et ratio est, quia specificans, ut sic,
constituit speciem ut ultimum et terminus. Ultimo autem
et termino, ut sic, repugnat latitudo. Si enim divisionem
aliquam habet, secundum alterum eorum non determinabit.
Et rursus secundum aliquid constituet, et secundum aliquid
non. Et rursus non constituet speciem in certo loco, sed
secundum aliquid in uno, et secundum aliquid in altero:
et sic species rerum non haberent fixa loca, sicut numeri;
nec constitutiva earum essent sicut constitutiva numerorum
invariabiliter. Cum his tamen stat quod
habeant latitudinem; ut obiiciendo de
nihil habent ex hoc nisi indivisibile: ac per hoc, secundum
se non habent augmentum. Ulae autem quae secundum
suam propriam differentiam aliquod extraneum, licet indi-
visibile, respiciunt, ex ipsa sua natura accessum ad illud,
ac per hoc, augmentum in huiusmodi accessu, sortiuntur.
: Ad quorum maiorem evidentiam, scito quod, cum aug-
mentum circa quantitatem variabilem in plus aut minus
non habet sit, sicut forma se habet ad quantitatem huiusmodi, ita se
habet ad augmentum. Formae autem quae extraneum ali-
quod specificativum non respiciunt, nullam secundum suas
specificas naturas quantitatem mutabilem sortiuntur: sed
quantitatem tantum perfectionis specificae, ut sic in indivi-
sibili consistentem. F"ormae autem quae aliquod extraneum
specificativum respiciunt, praeter illam specificam perfectio-
nem, sortiuntur aliam quantitatem mutabilem, scilicet secun-
dum accessum maiorem vel minorem ad illud specificans. Et
ideo illae secundum se non augentur aut minuuntur: istae,
res specificantes sic. - Et consistit tota vis in hoc quod, licet utrobique spe-
calore probatur. cificans, ut sic, consistat in indivisibili, nec habeat latitudi-
 :

QUAESTIO Lll, ARTICULUS II 333

nem; propterea commune est utrisque quod specifice
et culo quaestionis quinquagesimaesecundae, quare quaedam
nihil potest addi aut subtrahi quin varietur species: ha- formae, ut participabiles in subiecto, suscipiunt magis et
bentibus tamen differentiam mendicantem ab extraneo spe- minus, et quaedam non: dubium duplex restat. Primo, de
cificante, ex hoc ipso respectu convenienti formae secundum speciebus quantitatis continuae infra latitudinem continui,
suam naturam specificam pure sumptam, annexus est motus scilicet linea, superficie et corpore. Hae enim in littera
accessus ad illud maior et minor, secundum quem huius- non tractantur nisi ut induunt discreti rationem, puta bi-
modi formae secundum se dicuntur augeri vel minui. Tales cubiti, tricubiti, etc. Et tamen hae neque specificant, neque
autem accessus non possunt poni in aliis formis quoniani : indivisibilitatem de sua ratione sortiuntur : et consequenter
nihil extra respiciunt specificans, cui divisibilis hic accessus suscipere deberent magis et minus, si ratio litterae esset
annecti possit. Verbi gratia, scientia, quia secundum suam sufficiens. Constat autem quod non suscipiunt magis et
naturam respicit scibile, ex hoc ipso quod non abstrahit a minus.
scibili specificante, consequitur quod plus et minus ad ipsum Secundo, de naturalibus potentiis quae ponuntur in se-
scibile accedere possit, plura vel pauciora de ipso attin- cunda specie qualitatis, ut intellectus, voluntas, concupisci-
gendo: calor autem, nihil praeter specificam naturam in- bilis, etc. Quae etiam sunt absque magis et minus: et tamen
trinsecam dicens, nihil habet, ut sic, variabile. Et haec est nec specificant, nec indivisibilitatem habent.
intentio Auctoris de augmento et diminutione formarum IX. Ad primum, ex duplici capite dici potest. Primo,
secundum se. quod huiusmodi quantitates computatae sunt cum formis
u VII. Circa
cundum
augmentum et diminutionem formarum
participationem in subiecto, secundo loco in cor-
se- specificantibus, quoad hoc, propter earum propinquitatem
ad substantiam, a Simplicio, ut patet in littera. Et pro-
pore articuH posita adverte quod quia suscipere magis
,
,
pterea Auctor, cum dictum Simplicii non refutaverit, sed
et minus latitudinem quandam importat idcirco Auctor , explanaverit et ampliaverit in illa computatione eas di- ,

ex indivisibilitate excludente huiusmodi latitudinem, diffe- misit, qua ille posuit et cum hoc, conatus est ex sua ex-
:

rentiam manifestat inter formas sic augmentabiles et non plicatione de eisdem sub alia ratione reddere rationem.
augmentabiles. Et dupliciter hoc contingit. Primo, si forma Secundo, quod subiectum praesentis discussionis est for-
indivisibiUter se habeat ad subiectum tunc enim constat : ma non essentialiter quanta quantitate molis, ut in prin-
quod participatio eius latitudinem non habet. Et hoc in- cipio corporis articuli innuitur: quoniam magnitudo for-
venitur inter omnem formam substantialem et eius subie- marum de qua est quaestio, circa quam est augmentum
ctum. Et ratio in littera ponitur quia scilicet specificat , et diminutio quae vocatur intensio et remissio distin- ,

subiectum specificare enini actus est in indivisibili consi-

: guitur in littera contra magnitudinem quantitatis molis. Et
Cf. num. IV. stens, ut dictum est*. Et est sermo de specificatione subiecti sic quantitas molis, tanquam habens alterius generis magni-
non in tali aut tali specie, sed simpliciter: quod solum tudinem et augmentum et diminutionem, extra praesentem
invenitur in forma substantiali ; ceterae enim specificant disputationem a principio articuli remansit. Erit ergo, se-

secundum quid. cundum hoc, ratio litterae de formis non essentialiter quantis
Secundo contingit, si de ratione formae sit indivisibi- quantitate molis, quare quaedam suscipiunt magis et minus,
litas,non in partes quantitativas, sicut numerus et circulus et quaedam non. Et merito: quia de istis est dubium; illas
partes habent: sed in plura, quorum aliquo adiuncto vel enim constat non suscipere magis et minus. Nec obstat
adempto, perfectior aut minus perfecta sit: quod est ca- quod Auctor etiam ad quantitatis continuae species aliquas
rere latitudine. sermo de forma, non de specificante
Et est sermonem extenderit quoniam hoc ad perfectionem: spectat
ipsam iam enim dictum est quod omne specificans, ut
: doctrinae , etc.

sic, consistit in indivisibili. Nunc autem dicimus quod non X. Ad secundum * dicitur quod naturales potentiae quae Cf. num. VIII.

omnis forma consistit in indivisibili sed quaedam sic, ut : consequuntur immutabiliter substantias, cum formis specifi-
species figurarum et numerorum; et quaedam non, ut mul- cantibus connumerantur: unde hoc nihil obstat. Dico autem
tae qualitates primae et tertiae speciei. Calori enim adempto immutabiliter, quia si aliquae consequerentur mutabiliter,
aliquo gradu suae latitudinis, remissior est, et apposito, in- ut durum et molle, nihil prohibet eas suscipere magis et
tensior est : circulus autem, quocumque variato, aut non minus alteratione enim facta, fiet magis molle aut minus. -
:

remanet circulus, aut aeque. Et sic universalis regula videtur stare in formis absolutis
Et sic habes et quare quaedam formae secundum suas respectivae enim absolutarum naturas consequuntur, et se-

specificas naturas augentur, et quaedam non (et hoc pro- cundum eas suscipiunt vel non suscipiunt magis et minus.
pter antiquos) et quare quaedam formae suscipiunt magis
: Duplum enim non suscipit magis et minus simile autem :

et minus ut respiciunt subiectum, et quaedam non. suscipit magis et minus, quia qualitas suscipit magis et

VIII. Circa rationem assignatam in eodem primo arti- minus, etc.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM HABITUS AUGEATUR PER ADDITIONEM
ir II'", qu. XXIV, art. 5 ; De Virtut., qu. i, art. 1 1
;
qu. v, art. 3.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Praeterea, habitus non augetur nisi aliquo
2.
augmentum habituum
fiat per additio- agente. Sed omne agens aliquid facit in subiecto
nem. Nomen enim
augmenti, ut dictum patiente:.sicut calefaciens facit calorem in ipso
• Art. praeced. ^est *, a quantitatibus corporalibus trans- calefacto P. Ergo non potest esse augmentum
fertur ad formas. Sed in quantitatibus corporali- nisi aliqua fiat additio.
bus non fit augmentum sine additione unde in : Praeterea, sicut id quod non est album,
3.
" Cap. V, n. 7. - I de Generat. * dicitur quod aiigmentum est prae- est in potenfia ad album ita id quod est minus ;

S. Th. lect. XIII.

a existenti magnitudini " additamentum. Ergo et album, est in potenfia ad magis album. Sed id
in habitibus non fit augmentum nisi per addi- quod non est album, non fit album nisi per
tionem. adventum albedinis. Ergo id quod est minus al-

a) quod . . . magnitttdini. - quia (qttnd K) augmentttm est prae- P) 11! ipso calefacto. - in ipso BG om. ACDEFHIL,
,

existentis [praeexistentis est F) magnitudinis EFK.

 ,:

334 QUAESTIO LII, ARTICULUS II

bum, non fit magis album nisi per aliquam aliam additur vel secundum tempus in quo est, vel se-
albedinem supervenientem. cundum viam per quam est: et tamen manet
Sed contra est quod Philosophus dicit, in IV eadem species, propter unitatem termini. Augetur
"l^: lect. xiV'
Physic. *: Ex calido fit magis calidiim, nullo fa- etiam nihilominus motus per intensionem, secun-
cto in materia calido, quod non esset calidum dum participationem subiecti: inquantum scilicet
quando erat miniis calidum. Ergo, pari ratione, idem motus potest vel magis vei minus expe-
nec in aliis formis quae augentur, est aliqua ad- dite aut prompte fieri. -Similiter etiam et scientia
ditio. potest augeri secundum seipsam per additionem *: D. 699, iioi.

Respondeo dicendum quod huius quaestionis so-
lutio dependet ex praemissa. Dictum est enim
Art. praeced. supra * quod augmcntum et diminutio in formis
quae intenduntur et remittuntur, accidit uno modo
TT non ^ ex parte ipsius formae secundum se con-
sicut cum aliquis plures conclusiones geometriae
addiscit, augetur in eo habitus eiusdem scientiae
secundum speciem. Augetur nihilominus scientia
in aliquo, secundum participationem subiecti, per
intensionem prout scilicet expeditius et clarius
:

sideratae, sed ex diversa participatione subiecti.
Et ideo huiusmodi augmentum habituum et alia-
rum formarum, non fit per additionem formae ad
formam; sed fit per ho.c quod subiectum magis
vel minus perfecte participat unam et eandem
formam. Et sicut per agens quod est actu, fit
aliquid actu calidum, quasi de novo incipiens
participare formam, non quod fiat ipsa forma, ut
VIII
s- Th.^ect. vn, probatur VII Metaphys. *; ita per actionem in-
VI, cap. viii
tensam ipsius agentis efficitur magis calidum, tan-
3,4; cap. IX,
unus homo se habet alio in eisdem conclusio-
nibus considerandis.
In habitibus autem corporalibus non multum
videtur fieri augmentum per additionem. Quia
non dicitur animal sanum simpliciter, aut pul-
chrum, nisi secundum omnes partes suas sit tale.
Quod autem ad perfectiorem commensurationem
perducatur, hoc contingit secundum transmutatio-
nem simplicium qualitatum; quae non augentur
nisi secundum intensionem, ex parte subiecti par-

7- quam perfectius participans formam, non tanquam ticipantis.

formae aliquid addatur. Quomodo autem se habeat circa virtutes, infra* * Qu. Lxvi, arl. I.

Si enim per additionem intelligeretur huius- dicetur.

modi augmentum in formis, hoc non posset esse Ad
primum ergo dicendum quod etiam in magni-
nisi vel ex parte ipsius formae vel ex parte , tudine corporali contingit dupliciter esse aug- '^

' Art. praeced. subiccti. Si autcm cx parte ipsius formae, iam * mentum. Uno modo, per additionem subiecti ad
dictum est quod talis additio vel subtractio spe- subiectum sicut est in augmento viventium. Alio
;

ciem variaret; sicut variatur species coloris, quan- modo, per solam intensionem, absque omni ad-
do de pallido fit album. - Si vero huiusmodi ditione ; sicut est in his quae rarefiunt, ut dicitur
additio intelligatur ex parte subiecti, hoc non pos- in IV Physic. * Cap. VII, n. 7;
cap. IX, n. 6. -
^
set ° esse nisi vel quia aliqua pars subiecti recipit Ad secundum dicendum quod causa augens ha- S.Tli.lect.x,xiv>

^
formam quam non habebat, ut si dicatur
^ prius bitum, quidem semper aliquid in subiecto,
facit
frigus crescere in homine qui prius frigebat in non autem novam formam. Sed facit quod subie-
una parte, quando iam in pluribus partibus friget ctum perfectius participet formam praeexistentemj
vel quia aliquod aliud subiectum additur partici- aut quod amplius se extendat.
pans eandem formam, sicut si calidum adiungatur Ad tertium dicendum quod id quod nondum
calido, vel album
Sed secundum utrumque
albo. est album, est in potentia ad formam ipsam, tan-
istorum duorum modorum, non dicitur aliquid ma- quam nondum habens formam et ideo agens :

gis album vel calidum, sed maius. causat novam formam in subiecto. Sed id quod
Sed quia quaedam accidentia augentur secun- est minus calidum aut album, non est in potentia
ibid-
dum seipsa, ut supra * dictum est, in quibusdam ad formam, cum iam actu formam habeat: sed
eorum fieri potest augmentum per additionem. est in potentia ad perfectum participationis mo-
Augetur enim motus per hoc quod ei aliquid dum. Et hoc consequitur per actionem agentis.

-f)
non. - Otn. ACEFGHIKLpBD ; pro sed, secundo EFI, et sH 3) posset. - potest codices.
aliquo {alio sK) modo non ex parte ipsius formae secundum se con- e) quam. - quae ABCDEFGHL,
sideratae sed K. Z) esse. — Om. Pa.

Commentaria Cardmalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis, dubia duo sunt. Secundum dubium, valde arduum, et non'nisi cum divi
IN
Primum est circa distinctionemfactam in littera, scilicet Thomae adiutorio solubile, est de efficacia huius proces-
quod si intensio in formis intelligitur per additionem, hoc sus ad excludendum intensionem formarum non fieri per
non potest esse nisi dupliciter, scilicet vel ex parte ipsius additionem gradus ad gradum. Ratio enim in littera dire-
formae, vel ex parte subiecti, etc. Est enim distinctio haec, cte posita contra additionem, non videtur locum habere in
secundum sensum litterae intellecta, insufficiens. Quoniam istis gradibus: quoniam nec distinguuntur specie, nec subie-

secundum Htteram, additio ex parte formae nihil aliud si- cto. - Et augetur dubitatio. Quia aut Auctor intendit exclu-
gnificat quam additionem specificam. Constat autem quod dere opinionem dicentem quod intensio fit per additionem
praeter additionem specificam et ex parte subiecti , datur gradus ad gradum: aut non. Si non, contra quos ergo dis-
tertius modus additionis, scilicet gradus ad gradum : qui in putat? Et rursus, diminute tractat materiam hanc, omit-
littera omittitur, proposito ponitur a dicentibus quod
et in tendo hanc principalem difficultatem. Si sic, cum talis opi-
intensio et remissio per additionem gradus ad gradum
fit nio non ponat additionem secundum speciem nec secun-
vel remotionem gradus a gradu. Insufficiens ergo videtur dum subiectum, sed secundum generationem novi gradus;
distinctio. quomodo ex his excluditur?
 :
,

QUAESTIO LII, ARTICULUS II 335

II. Ad primum dubium respondetur, dicendo quod
facile accidens: quia plura lucentia aut calefacientia concurrunt
distinctio est sufficiens: et quod verum
est quod per aug- in vi unius totalis agentis.
mentum ex parte formae intendit varietatem specificam;
, In tertio autem, additionis ratio eo solo modo apparet,
quoniam utitur hoc termino sicut in articulo praecedente. quo quidquid novi quomodolibet adgenitum antiquo, ad-
Sed sciendum est quod, quia formae accidentales intensi- venire dicimus. Sed veritas est quod ibi nulla est additio
biles et remissibiles non distinguuntur nisi aut formaliter nec quoad fieri, nec quoad factum esse. Non quoad fieri,
aut materialiter; et distinctio specifica ex forma est, mate- quia non additio est, sed eductio. Nec quoad factum esse,
rialis autem ex subiecto ideo Auctor per illam distinctio-
: quia non salvatur distinctio inter additum et cui additur,
nem non intendit aliam quam consuetam, scilicet: Aut sicut inter formam in facto esse et materiam. - Ad cuius
additio est specifice differentis, aut numeraliter. Nec datur clariorem notitiam, scito quod additio per eductionem de
secundus modus: quoniam additio gradus ad gradum in- potentia subiecti gradus ad gradum per intensionem in
,

telligitur gradus numeraliter distincti, ut tractando secun- formis, dupliciter aestimari potest. Primo, quod se habeant
' Cf. num. seq. dum dubium clarius patebit*. Quomodo autem licuerit ad- gradus ad invicem sicut unitas superveniens unitati in nu-
ditionem numeralem solum secundum additionem subiecti meris, non quoad discretionem, sed quoad distinctionem.
exercere, in secundo dicetur dubio. Et hanc phantasiam sequi videntur ponentes formas in-
•Cf. num. I. III. Ad evidentiam secundae ambiguitatis*, sciendum est tendi per additionem gradus ad gradum. Aestimant enim
quod tribus modis potest quis imaginari additionem gra- formam compatientem multos eiusdem speciei gradus ad-
dus ad gradum in qualitatibus. Primo ut gradus aliquis , venientes et recedentes ac si fingeremus quod numerus
,

pracexistens secundum rem actu in aliquo, adiungatur for-
mae existenti in aliquo gradu non in summo sicut quan-
titas alimenti additur animali quod augetur. - Secundo, ut
gradus aliquis praeexistens non secundum rem sed secun-
dum intellectum et potentiam activam. deforis apponatur
aliquis invariatus secundum substantiam, perderet et acqui-
: reret diversas unitates, continuas tamen. Et hoc reputatur
chimaera. - Unde, secundo, aestimatur quod ipsa simplex
essentia formae perfectior sit in hoc ipso quod subiectum
sibi magis subiicit formaliter. Et hoc est ipsam intendi et :

formae non in summo: sicut aeri illuminato una candela, quanto magis hoc habet, tanto est magis intensa. Et pro-
additur aliud lumen ex alia candela postmodum, et fit pterea dicere oportet, loquendo de intensione formae ut
magis iUuminatus. - Tertio, ut gradus aliquis praeexistens corporaliter * respicit subiectum, quod semper quando est ' Jormaliter?
in potentia subiecti, educatur de eius potentia, et addatur intensior, sit perfectior secundum essentiam et esse et inesse
praeexistenti sicut cum forma educitur de potentia subiecti,
: in subiecto, et c converso. Nec aliqua ibi intervenit cor-
additur subiecto. Praeter hos modos, nescio alium qui ad ruptio; sed sola omnium
praedictorum augmentatio.
istos non reducatur. V. Divus ergo Thomas, de additione formaliter, iuxta phi-
Sciendum est deinde quod, quia additio non potest in- losophicum * morem, tractans, primum modum, qui solus 'ph'icumed.im,
Art. 5. telligi, ut s. Thomas in 11" 11", qu. xxiv *, dicit, absque in- additionem formalem praefert, distinxit contra alios duos*: phrsicum P.
* Cf. num. III.
tellectu duorum, scilicet eius cui additur, et eius quod ad- quos et pro unico computavit quia quoad intrinseca, in
,

ditur; dualitas autem sine distinctione fingi nequit: oportet hoc proposito non differunt. Et quodammodo distinctionis
omnem opinionem ponentem intensionem fieri per addi- eorum meminit in 11' 11", in loco allegato *. Et illum sera- Cf. num. III ,
IV.
tionem, distinctionem horum duorum proponere vel in re, per improbavit: imrao in I Sent., dist. xvn *, dicit se non * Qu. II, art. 2.
vel secundum imaginationem , additione facta, : quamvis posse illum intelligere forraaliter. Hos autera seu hunc ,

possit fieri ex utroque unum

ut patet. - Nec te lateat , firmavit. Et hic quidera, quia tractat in coramuni, prirao
quod idem est iudicium de additione magis ad minus, et ex coraraunibus, quia forma non fit, sed compositum:
additione gradus ad gradum, et formae ad formam in ea- additio enim nonnulla esset, si forma fieret. Secundo, ex
dem specie ut patet in lumine. Est enim aer prius ex can-
: propriis additionis : quia scilicet additum distinguitur etc;
dela lucente ut duo, illuminatus, verbi gratia, ut duo. Et si ut patet in littera.
apponatur alia candela aequae virtutis, etc, erit illuminatus Et per haec patet solutio ad obiecta. - Et tu qui gra-
ut quatuor: ut patet ex hoc quod melius ibi legimus, et uni- duura additione uteris disputando, si hanc expressurus dicis
versalitervidemus; quod non esset, si esset factum lumen sententiam, a lapsu solo linguae cohibendus restas, etc.
maius extensive, puta plura luniina, et non maius inten- VI. Circa eandem difficultatem de intensione et. remis-
sive. Et tamen constat quod aliud numero lumen fieret, sione formarum, in eodem secundo articulo quinquagesimae-
si subiectum occupatum non inveniretur. Et propterea Au- secundae quaestionis, dubium adhuc occurrit ex Scoto, in
ctor, loquens de additione formae ad formam eiusdem ultima quaest. decimaeseptimae distinctionis Primi Sent.
speciei loquitur etiam de additione gradus ad gradum
, Ipse siquidera (non solus, ut opinor), sensum non intentum
gradus enim caloris ut duo, calor quidam est, et sic de a divo Thoraa sic impugnavit, ut in aliquo dissentiat se-
aliis. cundum rem. Duo enim creduntur ^ffirmari. Primum est,
IV. Examinando igitur modos imaginatos additionis in quod formae intendantur proprie, et remittantur, tantura
forrais, videamus quomodo additionis ratio et veritas in- secundum habitudinem ad subiectum. Secundum est, quod
veniatur. In primo modo, ratio additionis vere salvatur, sed res illa quae est forma, quando intenditur et remittitur,
nuUa veritas. Est enim impossibile quod gradus existens nihil sui reale absolutum acquirit aut perdit, sed solum
addatur existenti, nisi subiectum subiecto addatur, et tunc aliquid in ordine ad subiectum. Et utrumque Scotus ira-
non fieret magis, sed maius: vel accidens migraret de subie- pugnat.
cto in subiectum, quod est impossibile. Secundura veritatem autem, secundura dictum non est
In secundomodo, ratio additionis apparenter salvatur. s.Thomae, sed contra ipsum , ut ex supradictis * patet. Num. IV, V. -
art. praeced.,
Est enim in eo non additio, sed additionis modus quidam: Unde non oportet respondere obiectis contra illud. - Pri- Cf.
Comment. n. 11.
ut apparet tum ex eo quod deforis venit secundum veri- mum vero dictum assertum a divo Thoma est. Nec est
tatem, ut in formarum infusarum intensione; vel secundum mirura quod impugnetur a Scoto: quoniam discordavit a
aestimationem ut in lumine. Tum ex eo quod id quod
, principio. Divus enim Thomas posuit formas habere quid-
deforis venit, intelligitur ut quoddam individuum eiusdem quid habent, aut ex ratione formali, idest specifica, aut ex
speciei, non quod est, sed quod esset si seorsum fieret. subiecto, seu materia, ita quod quidquid materiale, idest
Et sic salvatur quodammodo distinctio numeralis eius quod non specificum, est in eis ex materia posuit: ille autem
,

additur, ad id cui additur. -Veritas autem deficit. Tum quo- non. Et propterea Auctor latitudinem forraae secundum
niam nulla forma naturalis intensibilis venit deforis nisi , magis et niinus, cum infra speciem sit, materialeque ali-
apud ponentes formas creari (licet quoad formas superna- quid id sit in specie, ad subiectum reduxit; sicut et cetera
turales, caritatem scilicet et huiusmodi, verificetur adventus materialia et individualia. Scotus autem, sequens suas pro-
•deforis sed praesens sermo est communis).
: quoniam Tum prietates individuales, vult quod si, per impossibile, forma
non est etiam hic vera additio nisi secundum extranea ita abstraheretur a subiecto quod nec etiam aptitudinali-
prout scilicet agens additur agenti; ut Auctor in xxiv qu. ter respiceret subiectum susciperet magis et minus ita
, :

11" 11", art. 5, ad 2, dicit. Et haec etiam additio est per quod hoc nec convenit formae in ordine ad subiectum.
 ,

336 QUAESTIO LIl, ARTICULUS III

nec oritur quoquo modo ex subiecto sicut quantitas molis,
si, per impossibile, non haberet inclinationera ad subiectum,
adhuc esset maior vel minor.
Probat autem hoc sic. Contraria in summo sunt incom-
possibilia: remissa vero, compossibilia. Ergo incompossibi-
litas formarum consurgit ex gradibus. Ergo gradus conve-
niunt formis priusquam respiciant subiecta. - Prima con-
sequentia est per se nota. - Secunda probatur quia prior
est incompossibilitas formarum in se, quam sit earum in
: secundum se, ex specificis naturis. Et haec non consurgit
ex gradibus, sed abstrahit ab eis; sicut et ipsa forma. Et
haec incompossibilitas est prior in formis secunduni se
quam in subiecto. Quae tamen
nihil facit ad arguentem. -
Altera ex gradibus haec convenit formis ex illo respectu
: et
ad subiectum, ex quo convenit eis latitudo. In littera au-
tem patet quod formae de quarum ratione non est indi-
: visibilitas, participabiles a subiectis absque specificatione
eorum, habent latitudinem. Unde neque latitudo neque ,

subiecto recipiente quia enim sibi invicem repugnant, ideo

;
gradus, neque incompossibilitas consurgens ex eis, est prior
non possunt recipi in eodem, et non e converso. Ergo, etc. quam sit talis participabilitas formae Et cum
in subiecto. -
VII. Ad hoc dicitur primo, quod antecedens est falsum, dicitur quod ista incompossibilitas est prior inter formas in
loquendo, ut loquimur, de contrariis formaliter, non vir- se quam in subiecto: respondetur quod hic est sophisma
tualiter inventis, ut in medio et secundum se, non secun-
; ab una habitudine ad subiectum, ad omnes; seu a negatione
dum extrinseca, puta animam, vel caelum, vel formam prioritatis in una, ad negationem prioritatis in omnibus.
mixti. Contraria enim, cum ex specifica differentia contraria Aliud est enira dicere quod incompossibilitas ista formarum
• S.Th. lect. X. sint, ut patet X MetapJiys. * per hoc idem sunt incompos-
, sit prior in se quam incompossibilitas in subiecto : aliud est
- Did. lib. IX,
cap. VIII. sibilia in eodem, ut patet ibidem. Unde Aristoteles omnes dicere quod incompossibilitas formarum in se sit prior omni
conditiones contrariorum, inter quas est incompossibilitas respectu ad subiectum: quia est posterior participabilitate
in eodem, reducit ad perfectam differentiam ut patet ibi. ; tali formarum in subiecto, ex qua consurgit incompossibi-

Contraria ergo, in quocumque sunt gradu, contraria sunt litas secundum gradus in formis in se, et in subiecto.
et incompossibilia in eodem, et alterum contra alterum Ad exemplum autem Scoti de quantitate molis, dicitur
pugnat. Quod autem in mixtis maneant remissa, hoc facit quod quantitati convenit esse maiorem et minorem in ea-
forma mixti continens et nihilominus mutuo contra se
: dem specie, non ex hoc quod est participabilis a subiecto;
nituntur remissa, sicut in summo, proportionaliter. et ideonon est simile sed ex hoc ipso quia participat
:

Dicitur secundo quod, dato antecedente, prima conse- naturam materiae. Unde si auferatur ab ea id quod habet
quentia non valet. Quia incompossibilitas formarum pone- ex hoc quod participat naturam materiae, neque indivi-
retur duplex. Una ex contrarietate et haec convenit formis
: duura secundum se, nec maius nec minus haberet, etc.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM QUILIBET ACTUS AUGEAT HABITUM
PROCEDiTUR. Videtur quod
D TERTiUM sic grum albo sed etiam minus album magis albo:
'^,

quilibet actus augeat habitum. Multipli- nam etiam motus fit a minus albo in magis album,
cata enim causa, multiplicatur effectus. tanquam ex opposito in oppositum, ut dicitur in
Sed actus sunt causa habituum aliquo- V Physic. *
S.
ip. V,
Tn.
n.
lect. ^
Qu. Li, art. 2. rum, ut supra * dictum est. Ergo habitus augetur, Quia vero usus habituum in voluntate homi-
multiplicatis actibus. nis consistit, ut ex supradictis * patet; sicut con- Qu. XLix, art.

2. Praeterea, de similibus idem est iudicium. tingit quod aliquis habens habitum non utitur ^tra]%i.-^,s.t°X

Sed omnes actus ab eodem habitu procedentes sunt illo,vel etiam agit actum contrarium ; ita etiam
•Cf. cap. n.8,
11, similes, ut dicitur in II Ethic* Ergo, si aliqui actus potest contingere quod utitur habitu secundum
Q.-S.T1
fli. lect.n.
augeant habitum, quilibet actus augebit ipsum. actum non respondentem proportionaliter inten-
3. Praeterea, simile augetur suo simili. Sed sioni habitus. Si igitur intensio actus proportio-
quilibet actus est similis habitui a quo procedit. naliter aequetur intensioni habitus, vel etiam su-
Ergo quilibet actus auget habitum. perexcedat quilibet actus vel auget habitum, vel
;

Sed contra, idem non contrariorum causa.est disponit ad augmentum ipsius ut loquamur de ;

* Cap.
S. Th.
II,

lect.
n. 6.
II.
Sed, sicut dicitur in II Ethic. *, aliqui actus ab augmento habituum ad similitudinem augmenti
habitu procedentes diminuunt ipsum utpote cum ; animalis. Non enim quodlibet alimentum assum-
negligenter fiunt. Ergo non omnis actus habitum ptum actu auget animal, sicut nec quaelibet gutta
auget. cavat lapidem: sed, multiplicato alimento, tandem
Respondeo DicENDUM quod similes actus similes fit augmentum. Ita etiam, multiplicatis actibus,
• Ca , I n. 7.
, habitus causant, ut dicitur in II Ethic. * Simili- crescit habitus. - Si vero intensio actus propor-
S. T lect. I.
tudo autem et dissimilitudo non solum attenditur tionaliter deficiat ab intensione habitus, talis actus
secundum qualitatem eandem vel diversam; sed non disponit ad augmentum habitus, sed magis
etiam secundum eundem vel diversum participa- ad diminutionem ipsius.
tionis modum. Est enim dissimile non solum ni- Et per hoc patet responsio ad obiecta.

o) nigrum albo. album nisro EF.

Oommentaria Oardinalis Caietani

eiusdem quaestionis quinquagesimaese-
articulo tertio non ea ratione, quia nihil prohibet augere aliquid seipsum,
IN
cundae, nihil scribendum occurrit nisi, pro novitiis, quod ut patet ex II de Anima * (quoniam hoc de augmento • Cap. iv, n. 13;

sicut ante genitum habitura in anima, potuit anima inten- proprie sumpto dicitur: hoc autera de quo loquimur aug- cL^de^^Animai.
siori actu generare ipsum; ita post genitura, potest, inten- mentum , metaphorice augmentum proprie vero
dicitur ;
^fotione, cap. v.

siori actu quam sit ille etiam ad quem se extendit prae- est motus intensionis) sed ea potius ratione, quia actus
;

sens habitus, augere eundem, eodem utens principio activo elicitus ab habitu inchoato, et subiectum disponit, prae-
intensius quam prius usus fuerit: ex hac naraque parte parans ipsum ad perfectius sortiendum habitum et perfe- ;

habet vira augmentativam, unde habet generativara. Quam- ctior est cum ex tota virtute habitus procedit, ita ut ad
vis ad augendum nonnihil operetur iam inchoatus habitus: perfectionem maiorem deducere possit habitum.
 :

QUAESTIO LIII, ARTICULUS 1 337

QUAESTIO QUINQUAGESIMATERTIA
DE CORRUPTIONE ET DIMINUTIONE HABITUUM
IN TRES ARTICULOS DIVISA

considerandum est de corruptione

.EiNDE et Primo utrum habitus corrumpi
: possit.
* Cf. qu.
trod.
u , In-
d: 'diminutione habituum *. Secundo utrum possit diminui.
:

Et circa hoc quaeruntur tria. Tertio : de modo corruptionis et diminutionis.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HABITUS CORRUMPI POSSIT
Part. I, qu. lxxxix, art. 5.

•VideComment. D PRiMUM sic PROCEDiTUR *. Vidctur quod est corruptibile, et cuius causa habet contrarium,
Caiet. post art.
3- habitus corrumpi non possit. Habitus utroque modo corrumpi poterit: sicut patet de
'enim inest sicut natura quaedam unde : habitibus corporalibus, scilicet sanitate et aegritu-
loperationes secundum habitum sunt de- dine. - lUi vero habitus quorum subiectum est in-
lectabiles. Sed natura non corrumpitur, manente non possunt corrumpi per accidens.
corruptibile,
eo cuius est natura. Ergo neque habitus corrumpi Sunt tamen habitus quidam qui, etsi principaliter
potest, manente subiecto. sint in subiecto incorruptibili, secundario tamen
2. Praeterea, omnis corruptio formae vel est sunt in subiecto corruptibili sicut habitus scien- :

per corruptionem subiecti vel est a contrario , tiae, qui principaliter est quidem in intellectu
sicut aegritudo corrumpitur corrupto animali, vel possibili, secundario autem in viribus apprehen-
etiam superveniente sanitate. Sed scientia, quae sivis sensitivis, ut supra * dictum est. Et ideo ex •Qu.L.art.s.ad

est quidam habitus, non potest corrumpi per parte intellectus possibilis, habitus scientiae non
corruptionem subiecti: quia intellectiis , qui est potest corrumpi per accidens; sed solum ex parte
subiectum eius est siibstantia qiiaedam et non
, , inferiorum virium sensitivarum.
• Cap IV, n. 13.
corriimpitur, ut dicitur in I de Anima *. Similiter Est igitur considerandum si possunt huiusmodi
S.Th lect. X.

etiam non potest corrumpi a contrario nam spe- : habitus per se corrumpi. Si igitur fuerit aliquis
cies intelligibiles non sunt ad invicem contrariae, habitus qui habeat aliquod contrarium, vel ex
S.Th.Iect.vi. -
ut dicitur in VII Metaphys. * Ergo habitus scien- parte sua vel ex parte suae causae, poterit per
Did. lib. VI, cap.
VII, n. 5. tiae nullo modo corrumpi potest. se corrumpi si vero non habet contrarium, non
:

3. Praeterea, omnis corruptio est per aliquem poterit per se corrumpi. Manifestum est autem
motum. Sed habitus scientiae, qui est in anima, quod species intelligibilis in intellectu possibiii exi-
non potest corrumpi per motum per se ipsius stens, non habet aliquid contrarium. Neque ite-
rum "
animae quia anima per se non movetur. Mo-
: intellectui agenti ", qui est causa eius, potest
vetur autem per accidens per motum corporis, aliquid esse contrarium. Unde si aliquis habitus
Nulla autem transmutatio corporalis videtur posse sit in intellectu possibili immediate ab intellectu
corrumpere species intelligibiles existentes in in- agente causatus, talis habitus est incorruptibilis
tellectu: cum per se locus specie-
intellectus sit et per se et per accidens. Huiusmodi autem sunt
rum, sine corpore: unde ponitur quod nec per habitus primorum principiorum tam speculabi- ,

senium nec per mortem corrumpuntur habitus. lium quam practicorum, qui nulla oblivione vel
Ergo scientia corrumpi non potest. Et per conse- deceptione corrumpi possunt: sicut Philosophus
quens, nec habitus virtutis, qui etiam est in anima dicit, in VI Ethic. *, de prudentia, quod non * Cap v, n. 8.
S. Th lect. IV.

•Cat . X, n. 10.- rationali : Philosophus dicit in I Ethic. *,

et, sicut perditur per oblivionem. - Aliquis vero habitus
S.Tt . lect. XVI.
virtutes sunt permanentiores disciplinis. est in intellectu possibili ex ratione causatus, sci-
Sed contra est quod Philosophus dicit, in libro licet habitus conclusionum qui dicitur scientia:
,

Cap. II.
de Longitudine et Brevitate Vitae *, quod scientiae cuius causae dupliciter potest aliquid contrarium
corruptio est oblivio et deceptio. Peccando etiam esse. Uno modo, ex parte ipsarum propositio-
aliquis habitum virtutis amittit. Et ex contrariis num ex quibus ratio procedit: etenim enuntiationi
actibus virtutes generantur et corrumpuntur, ut quae est, Bonum est bonum, contraria est ea quae
Cap. I, n. 6,7; dicitur 11 Ethic.
* est, Bonum non est bonum, secundum Philoso-
cap. III, n. II. -

S. Th. lect. 1,111. Respondeo dicendum quod secundum se dicitur phum, in II Periherm. * Alio modo, quantum ad ' suppiem. ad
7 .
,, . • comment. s.Th.,
aliqua forma corrumpi per contrarium suum: per ipsum processum rationis: prout sylloeismus so- lect. «v. - oid.
, . . 1, ,•
. • . • , , !'''• umc, cap.
accidens autem, per corruptionem sui subiecti. phisticus opponitur syllogismo dialectico vel de- ^^, n. ^.

Si igitur fuerit aliquis habitus cuius subiectum monstrativo. Sic igitur patet quod per falsam ratio-

a) intellectui agenti. - in intellectti agentc PGa. - Pro potest, poterit ACDEFHIL.

SuMMAE Theoi,. D. Tho.mae T. III. 43
 338 QUAESTIO LIII, ARTICULUS II

nem potest corrumpi habitus verae opinionis, aut Ad secundum dicendum quod, etsi speciebus in-
etiam scientiae. Unde Philosophus dicit quod dece- telligibilibus non sit aliquid contrarium, enuntia-
•Arg. Sed con- ptio est corriiptio scientiae, sicut supra * dictum est. tionibus tamen et processui rationis potest aliquid
tra.
Virtutumvero quaedam sunt intellectuales,quae esse contrarium, ut dictum est *. * i" corpore.

• Cap. II, n. 6: sunt in ipsa ratione, ut dicitur in VI Ethic.*: de Ad tertium dicendum quod scienfia non remo-
cap.iii, n.ns.Th.
lect. II , III. -Cf. quibus est eadem ratio quae est de scientia vel vetur per motum corporalem quantum ad ipsam
lib. I, cap. XIII,
n.2o; s .Th.lect. opinione. - Quaedam vero sunt in parte animae radicem habitus, sed solum quantum ad impedi-
XX.
appetitiva, quae sunt virtutes morales: et eadem mentum actus; inquantum intellectus indiget in
ratio est de vitiis oppositis. Habitus autem appe- suo actu viribus sensitivis, quibus impedimentum
titivae partis causantur per hoc quod ratio nata est affertur per corporalem transmutationem. Sed
appetitivam partem movere. Unde per iudicium per intelligibilem motum rationis potest corrumpi
rationis in contrarium moventis quocumque modo, habitus scientiae, etiam quantum ad ipsam radi-
ex ignorantia, sive ex passione, vel etiam
scilicet sive cem habitus. Et simililer etiam potest corrumpi
ex electione, corrumpitur habitus virtutis vel vitii. habitus virtutis *. - Tamen quod dicitur, virtutes * d- 700.

Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicitur in esse permanentiores disciplinis, intelligendum est
• Cap. X, n. 4. - VII Ethic.*, habitus similitudinem habet naturae, non ex parte subiecti vel causae sed ex parte ,
S.Th. lect. X.
deficit tamen ab ipsa. Et ideo, cum natura rei actus nam virtutum usus est continuus per totam
:

nuUo modo removeatur ab ipsa, habitus difficile vitam, non autem usus disciplinarum.
removetur.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM HABITUS POSSIT DIMINUI

Cf. Comment. D secundum proceditur *. Videtur

sic quaedam via ad corruptionem, sicut e converso
Caiet. post art.
seq., num. ii. quod habitus diminui non possit. Habi- generatio habitus est quoddam fundamentum aug-
tus enim est quaedam qualitas et forma menti ipsius.
simplex. Simplex autem aut totum ha- Ad primum ergo dicendum quod habitus secun-
betur, aut totum amittitur. Ergo habitus, etsi cor- dum se consideratus, est forma simplex *, et se- * d. 699.

rumpi diminui non potest.

possit, cundum hoc non accidit ei diminutio sed secun- :

2. Praeterea, omne quod convenit accidenti, dum diversum modum participandi, qui provenit
convenit eidem secundum se, vel " ratione sui ex indeterminatione potentiae ipsius parficipanfis,
subiecti. Habitus autem secundum seipsum non quae scilicet diversimode potest unam formam
intenditur et remittitur alioquin sequeretur quod
: participare, vel quae potest ad plura vel ad pau-
aliqua species de suis individuis praedicaretur se- ciora extendi.
cundum magis et minus. Si igitur secundum par- Ad secundum dicendum quod ratio
procede- illa

ticipationem subiecti diminui possit, sequeretur ret, si ipsa essentia habitus nullo diminue- modo
quod aliquid accidat habitui proprium, quod non retur. Hoc autem non ponimus: sed quod quae-
sit commune ei et subiecto. Cuicumque autem dam diminutio essentiae habitus non habet prin-
formae convenit aliquid proprium praeter suum cipium ab habitu, sed a participante.
subiectum, illa forma est separabilis, ut dicitur Ad tertium dicendum quod, quocumque modo
' Cap. I, n. in I de Anima
Sequitur ergo quod habitus sit
*. significetur accidens, habet dependentiam ad sub-
S. Th. lect
forma separabilis: quod est impossibile iectum secundum suam rationem: aliter tamen et
3. Praeterea, ratio et natura habitus, sicut et aliter. Nam accidens significatum in abstracto,
cuiuslibet accidentis, consistit in concretione ad importat habitudinem ad subiectum quae incipit
subiectum unde et quodlibet accidens definitur
: ab accidente, et terminatur ad subiectum nam :

per suum subiectum. Si igitur habitus secundum
seipsum non intenditur neque remittitur, ne-
que etiam secundum concretionem sui ad subie-
ctum diminui poterit. Et ita nuUo modo dimi-
nuetur.
Sed contra est quod contraria nata sunt
circa idem. Augmentum autem
contraria. Cum igitur habitus possit augeri, vi-
detur quod etiam possit diminui.
Respondeo dicendum quod habitus dupliciter di-
albedo dicitur qiia aliquid est albutn. Et ideo in
definitione accidentis abstracti non ponitur subie-
ctum quasi prima pars definitionis, quae est ge-
nus; sed quasi secunda, quae est dilferentia; di-
cimus enim quod simitas est curvitas nasi. - Sed
fieri in concretis incipit habitudo a subiecto, et termi-
et diminutio sunt natur ad accidens: dicitur enim album quod habet
albedinem. Propter quod in definitione huiusmodi
accidentis ponitur subiectum tanquam genus, quod
est prima pars definitionis dicimus enim quod:

Qu. Lii, art. I. minuuntur, sicut et augentur, ut ex supradictis * simum est nasus curvus ^. - Sic igitur id quod con- ?
patet. Et sicut ex eadem causa augentur ex qua venit accidentibus ex parte subiecfi, non autem
generantur, ita ex eadem causa diminuuntur ex ex ipsa ratione accidentis non attribuitur acci-
,

qua corrumpuntur nam diminutio habitus est

: denti in abstracto, sed in concreto. Et huiusmodi

a) eidem secundum se, vel. - ei KsH, ei de ceteri, eidem ed. a. |3) simum. - simus est nasus curvus vel simus est nasi curvitas F.
 .

QUAESTIO LIII, ARTICULUS III SSg

est intensio et remissio in quibusdam acciden- aliis qualitatibus : nisi quod quidam habitus augen-
tibus : unde albedo non dicitur magis et minus, tur vel diminuuntur per quandam additionem, ut
sed album. Et eadem ratio est in habitibus et ex supradictis * patet. Qu. Ln, art. s

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM HABITUS CORRUMPATUR VEL DIMINUATUR PER SOLAM CESSATIONEM AB OPERE
II' II", qu. XXIV, art. lo; I Sent., dist. xvii, qu. n, art. 5.

D TERTiuM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Unde quorumcumque habituum contraria subcre-
habitus non corrumpatur aut diminua- scunt per temporis tractum quae oportet sub- ,

tur per solam cessationem ab opere. Ha- trahi per actum ab habitu procedentem; huius-
bitus enim permanentiores sunt quam " modi habitus diminuuntur, vel etiam tolluntur
• Qu. xux,
3, ad 3;
art.
qu. L,
passibiles qualitates,utex supradictis*apparet.
^ ., ., ^ .
^ '^'^ Sed totaliter, per diuturnam cessationem ab actu ut ;
,. .

art. I. passibiles quahtates non corrumpuntur neque dimi- patet et "^

in scientia et in virtute. Manifestum
nuuntur per cessationem ab actu: non enim albedo est enim quod habitus virtutis moralis facit ho-
diminuitur si visum non immutet, neque calor si minem promptum ad eligendum medium in ope-
non calefaciat. Ergo neque habitus diminuuntur rationibus et passionibus. Cum autem aliquis non
P vel corrumpuntur per cessationem ^ ab actu. utitur habitu virtutis ad moderandas passiones
2. Praeterea, corruptio et diminutio sunt quae- vel operationes proprias, necesse est quod pro-
dam mutationes. Sed nihil mutatur absque aliqua veniant multae passiones et operationes praeter
causa movente. Cum igitur cessatio ab actu non modum virtutis, ex inclinatione appetitus sensitivi,
importet aliquam causam moventem, non videtur et aliorum quae exterius movent. Unde corrum-
quod per cessationem ab actu possit esse dimi- pitur virtus, vel diminuitur, per cessationem ab
nutio vel corruptio habitus. actu. - Similiter etiam est ex parte habituum in-
3. Praeterea, habitus scientiae et virtutis sunt tellectualium,secundum quos est homo promptus
in anima intellectiva, quae est supra tempus. Ea ad recte iudicandum de imaginatis. Cum igitur ho-
vero quae sunt supra tempus, non corrumpuntur mo cessat ab usu intellectualis habitus, insurgunt
neque diminuuntur per temporis diuturnitatem. imaginationes extraneae, et quandoque ad con-
T Ergo neque huiusmodi f habitus corrumpuntur trarium ducentes; ita quod, nisi per frequentem
vel diminuuntur per temporis diuturnitatem si , usum intellectualis habitus, quodammodo succi-
diu aliquis absque exercitio permaneat. dantur vel comprimantur, redditur homo minus
Sed contra est quod Philosophus, in libro de aptus ad recte iudicandum, et quandoque tota-
Cap. II.
Longit. et Brevit. Vitae*, dicit quod corriiriiptio liter disponitur ad contrarium. Et sic per cessa-
scientiae non solum est deceptio, sed etiam obli- tionem ab actu diminuitur, vel etiam corrumpitur
* Cap. V, n. I. vio. Et in VIII Ethic. * dicitur quod multas ami- intellectualis habitus.
S.Th. lect. V.
citias Et eadem ratione, alii
inappellatio dissolvit. Ad primum ergo dicendum quod ita etiam calor
habitus virtutum per cessationem ab actu dimi- per cessationem a calefaciendo corrumperetur, si
nuuntur vel toUuntur. per hoc incresceret frigidum, quod est calidi cor-
Respondeo dicendum quod, sicut dicitur in VIII ruptivum.
'

S.
Cap.
Tn.
IV, n.
lect. vu.
I. -
Physic. *, aliquid potest esse movens dupliciter: Ad secundum dicendum quod cessatio ab actu
uno modo, per se, quod scilicet movet secundum est movens ad corruptionem^ vel diminutionem,
rationem propriae formae, sicut ignis calefacit; sicut removens prohibens, ut dictum est *. In corpore.

alio modo, per accidens, sicut id quod removet Ad tertium dicendum quod pars intellectiva ani-
prohibens. Et hoc modo cessatio ab actu causat mae secundum se est supra tempus sed pars :

corruptionem vel diminutionem habituum in- : sensitiva subiacet tempori. Et ideo per temporis
quantum scilicet removetur actus qui prohibebat cursum transmutatur quantum ad passiones ap-
causas corrumpentes vel diminuentes habitum.
^'
petitivae partis, et etiam quantum ad vires ap-
Art. 1

Dictum est enim * quod habitus per se corrum- prehensivas. Unde Philosophus dicit, in IV Phy-
* Cap.
XII, n.io;
cap. xin, n. 8. -
puntur vel diminuuntur ^ ex contrario agente. S.Th. lect. XX,
sic. *, quod tempus est causa oblivionis. xxn.

quam. - passiones vel addunt EF.

o) 8) causas.-corruptionis vel diminutionis habituum vel causas addit E.
cessationem. - ab opere vel addunt EF.
^) t) corrunipuntur vel diminuuniur. - corrumpitur vel diminuitur
Y) huiusmodi. - Oni. ACDEFHL; neque diminuuntur. .. corrum- ABCDEGHKL.
puntur om. I. - per temporis diuturnitatem om. codices. 'C) et. - etiam Pa, om. BEK.

Commentaria Cardinalis Caietani

quaestione quinquagesiraatertia adverte, ex primo arti- tasmata ex parte causae computanda censuit qui alias * Part. I, qn.
IN ,
XXXIV,
culo, quod apud Auctorem idem est iudicium de speciebus docuit non causam, sed materiam causae esse ea quae
art. 0.

intelligibilibus et habitibus principiorum, quoad corruptibi- sunt in parte sensitiva, ad ea quae sunt intellectus. Pro-
litatem et incorruptibilitatem: et non est idem iudicium de pter quod etiam hic ex parte subiecti posuit hoc, secun-
praedictis et habitu scientiae et virtutum. Et causa est, ut darium subiectum ipsa vocans. Quae tu, celsi ingenii, non
patet in littera, quia illa sunt a solo intellectu agente, ista pertransibis ieiunus.
vero ab aliis causis, habentibus contraria. Neque enim phan- Adverte quoque ex eodem articulo, quod hic expresse
340 QUAESTIO
pluries habes unde habitum scientiae in nobis non esse
species intelligibiles accipias. Illae enim et singulae et
carent contrariis: scientia autem non, ut in littera dicitur.
II.Adverte tertio, ex secundo articulo, quod Auctor,
undique affluens propriis rationibus, non solum ad natu-
ram rei reddit rationem intensionis et remissionis; sed ad
res sic significatas, puta concrete vel abstracte, ex eadem
radice descendit.
III. In responsione ad tertium, postremo, in
tertio, scrupulus occurrens novitiis removendus est. Vi-
detur enim contrariari hic tertius articulus primo, in resp.
ad 3, dum ibi dicitur quod scientia ex corporaUbus mo-
tibus non corrumpitur in se, sed in suo actu impeditur, ut
patet in ebriis hic vero confirmatur in responsione ad
: ,
ultimum, quod scientia corrumpitur propter mutationem
LIII, ARTICULUS III
cui subiacent vires apprehensivae interiores, quae subsunt
omnes tempori.
Ad hoc enim dicendum est quod, diligentius perspecta,
verba invicem non adversantur. Primum enim
litterae sibi
dictum loquitur de motibus partis interioris sensitivae tan-
tum: secundus autem de eisdem ut pariunt, vel non con-
pescunt contrarias causas habituum. Et intendit Auctor quod
impedimenta partis sensitivae, si non ultra progrediantur,
articulo non corrumpunt scientiam, sed actum eius: et ideo rema-
net post mortem. Si autem vel per diuturnam cessationem,
vel positivam imaginationem, ad hoc progrediantur quod
propositiones contrariae aut syllogismus fiat; quamvis ex
parte sensitiva inchoet tantum corruptio haec, efficaciter
tamen corrumpitur scientia per huiusmodi oblivionem vel
deceptionem, ut in littera dicitur in primo articulo.
 ,

QUAESTIO LIV, ARTICULUS I 341

QUAESTIO QUINQUAGESIMAQUARTA
DE DISTINCTIONE HABITUUM
IN QUATUOR ARTICUI.OS DIVISA

EiNDE considerandum est de distinctione ha- Secundo utrum habitus distinguantur secun-
Introd
trod''"'
"""' D
'-^bituum *. Et circa hoc " quaeruntur qua-
Tertio
dum
:

obiecta.
utrum habitus distinguantur secundum
:

bonum
et malum.
Primo : utrum multi habitus possint esse in Quarto utrum unus habitus ex multis habiti-
:

una potentia. bus constituatur.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM MULTI HABITUS POSSINT ESSE IN UNA POTENTIA
III Sent., dist. xxxin, qu. i, art. i, qu" i; De Verit., qu. xv, art. 2, ad 11; De Virtut., qu. i, art. 12, ad 4.

iD PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod nus et pes et huiusmodi, earum dispositio na-
non possint esse multi habitus in una turae conveniens, est pulchritudo. Et sic sunt
'potentia. Eorum enim quae secundum plures habitus vel dispositiones in eodem.
jidem distinguuntur, multiplicato uno Si vero loquamur de habitibus qui sunt dis-
multiplicatur et aliud. Sed secundum idem poten- positiones ad opera, qui proprie pertinent ad po-
tiae et habitus distinguuntur, scilicet secundum tentias; sic etiam contingit unius potentiae esse
actus et obiecta. Similiter ergo multiplicantur. habitus plures. Cuius ratio est, quia subiectum
Non ergo possunt esse multi habitus in una po- habitus est potentia passiva, ut supra * dictum 'Quu,
tentia. est: potentia enim activa tantum non est alicuius
2. Praeterea, potentia est virtus quaedam sim- habitus subiectum, ut ex supradictis * patet. Po- Ibid.
plex. Sed in uno subiecto simplici non potest tentiaautem passiva comparatur ad actum de-
esse diversitas accidentium : quia subiectum est terminatum unius speciei, sicut materia ad for-
causa accidentis ab uno autem simplici non vi-
; mam: eo quod, sicut materia determinatur ad
detur procedere nisi unum. Ergo in una potentia unam formam per unum agens, ita etiam potentia
non possunt esse multi habitus. passiva a ratione unius obiecti activi ^ determi-
3. Praeterea, sicut corpus formatur per figu- natur ad unum actum secundum speciem. Unde
ram, ita potentia formatur per habitum. Sed unum sicut plura obiecta possunt movere unam poten-
corpus non potest simul formari diversis figuris. tiam passivam, ita una potentia passiva potest esse
Ergo neque una potentia potest simul formari subiectum diversorum actuum vel perfectionum
diversis habitibus. Non ergo plures habitus pos- secundum speciem. Habitus autem sunt quaedam
sunt simul esse in una potentia. qualitates aut formae inhaerentes potentiae, qui-
Sed contra est quod intellectus est una po- bus inclinatur potentia ad determinatos ' actus
tentia: in qua tamen sunt diversarum scientiarum secundum speciem. Unde a^ unam potentiam
habitus. possunt plures habitus pertinere *, sicut et plures D. 205.

Qn. XLix, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum actus specie differentes.
est, habitus sunt dispositiones quaedam alicuius Ad primum ergo dicendum quod, sicut in rebus
in potentia existentis ad naturam,
ad aliquid, sive naturalibus diversitas specierum est secundum
sive ad operationem vel finem naturae. Et de formam diversitas autem generum est secun-
,

illis quidem habitibus qui sunt dispositlones ad dum materiam, ut dicitur in V Metaphys. * (ea •S.Th.lect.xxn;
Did. lib. IV, cap.
naturam, manifestum est quod possunt plures enim sunt diversa genere, quorum est materia xxvni. n. 5. - Cf.
lib. IX, cap. III,

esse in uno subiecto eo quod unius subiecti

: diversa): ita etiam diversitas obiectorum secun- n. 6; s. Th. lib.
X, lect. IV.
possunt diversimode partes accipi, secundum qua- dum genus, facit distinctionem potentiarum (unde
rum dispositionem habitus dicuntur. Sicut, si ac- Philosophus dicit, in VI Ethtc. *, quod ad ea qiiae • Caip. I, n. 5. -
S.Tln. lect. I.
cipiantur humani corporis partes P humores, prout sunt genere altera , sunt etiam aniniae particu-
disponuntur secundum naturam humanam, est lae aliae); diversitas vero obiectorum secundum
habitus vel dispositio sanitatis si vero accipiantur : speciem facit diversitatem actuum
, secundum
partes similes, ut nervi et ossa et carnes, earum speciem, et per consequens habituum *. Quae- '
D. 693.

dispositio in ordine ad naturam est fortitudo , cumque autem sunt diversa genere, sunt etiam
aut macies si vero accipiantur membra, ut ma-
: specie diversa: sed non convertitur. Etideo diver-

a) Et circa hoc. Circa primum P. t) activi. - Om. ABCEFGHIKI.pD.

fl) partes. - Om. i) determiiiatos, - detcrminantes K, determinationem Pa.
 , :

342 QUAESTIO LIV, ARTICULUS II

D. 48. sarum potentiarum sunt diversi actus specie * Ad tertium dicendum quod corpus formatur per
et diversi habitus: non autem oportet quod di- figuram sicut per propriam terminationem ha- :

versi habitus sint diversarum potentiarum, sed bitus autem non est terminatio potentiae, sed est
D. 696, 1110, possunt esse plures unius *. Et sicut sunt genera dispositio ad actum sicut ad ultimum terminum.
II j6.

generum, et species specierum; ita etiam contingit Et ideo non possunt ^ esse unius potentiae simul
esse diversas species habituum et potentiarum. plures actus, nisi forte secundum quod unus com-
Ad secundum dicendum quod potentia, etsi sitqui- prehenditur sub alio *: sicut nec unius corporis D. 50.

dem simplex secundum essentiam, est tamen mul- plures figurae, nisi secundum quod una est in
tiplex virtute, secundum quod ad multos actus spe- alia, sicut trigonum in tetragono. Non enim po-

cie differentes se extendit. Et ideo nihil prohibet in test intellectus simul multa actu intelligere. Potest
una potentia esse multos habitus specie differentes. tamen simul habitu multa scire.

£) possunt. - possent P.

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis quinquagesimaequartae, ad- niam hoc manifeste est falsum nam mathematica et me- :

IN
verte, novitie, ne fallaris in similitudine habitudinis ma- taphysica et naturalis et moralis manifeste habent obiecta
teriae ad formam atque agens et potentiae ad habituni
, diversorum generum. De theologia quoque in principio
atque obiectum. Inducitur enim, et tenet, quantum ad de- Primae Partis * dicitur quod distinguitur genere a mathe- • Qu. I , art. I ,

terminationem, ad unitatemque actus ab uno agente: sed
non est extendenda ad unitatem materiae. Nam oppositum
intenti sequeretur: scilicet quod sicut in una materia non
potest simul esse .nisi una forma, sic nec in una potentia
plures habitus. Similiter non est extendenda ad proportio-
nem formae et habitus quoad simultatem, propter eandem
causam. Unde esto cautus ut proportionalis similitudo
, habitibus
ad 2.
matica*. Et vere sic est: quia distinguuntur genere scibili. ' metaphysica?'
Sed sat est huic litterae quod diversitas aliqua obiectorum
generica constituat diversitatem potentiarum. Praesens enim
responsio in hoc stat, quod diversitas potentiarum est ne-
cessario generica: habituum vero non est necessario gene-
rica, sed specifica. Ex hoc enim patet quod, multiplicatis
non oportet multiplicare potentias sicut nec,
, ;

quoad explicita tantum in littera, intelligatur; et non falleris. multiplicatis speciebus, genera. - Quae autem sit illa dis-
II. In responsione ad primum eiusdem primi articuli, tinctio generica constituens diversitatem potentiarum, et
adverte quod littera non dicit quod omnis diversitas ge- quae non , discutere alterius negotii est : et erit quaestio
nerica obiectorum constituat diversitatem potentiarum. Quo- specialis.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM HABITUS DISTINGUANTUR SECUNDUM OBIECTA
Infra, art. 3; qu. lx, art. i
;
qu. lxiii, art. 4; III Sent,, dist. xxxiii, qu. i, art. i, qu" i.

D secundum sic proceditur. Videtur quod bituum secundum speciem attendi aut secundum
habitus non distinguantur secundum ob- communem modum quo formae specie distin-
Contraria enim sunt specie diffe-
iecta. guuntur; aut secundum proprium modum distin-
rentia. Sed idem habitus scientiae est ctionis habituura. Distinguuntur siquidem formae
contrariorum sicut medicina sani et aegri. Non
: ad invicem secundum diversa principia activa * D. 630,

ergo secundum obiecta specie differentia, habitus eo quod omne agens facit simile secundum spe-
distinguuntur. ciem. - Habitus autem importat ordinem ad ali-
Praeterea, diversae scientiae sunt diversi
2. quid. Omnia autem quae dicuntur secundum or-
habitus. Sed idem scibile pertinet ad diversas dinem ad aliquid, distinguuntur secundum distin-
scientias sicut terram esse rotundam demonstrat
: ctionem eorum ad quae dicuntur. Est autem
'CaP-",n.2,3. et naturalis et astrologus, ut dicitur in II Physic. * habitus dispositio quaedam ad duo ordinata: sci-
S. Th. lect. III.
Ergo habitus non distinguuntur secundum obiecta. licet ad naturam, et ad operationem consequen-
3. Praeterea, eiusdem actus est idem obiectum. tem naturam.
Sed idem actus potest pertinere ad diversos ha- Sic igitur secundum tria, habitus specie distin-
bitus virtutum, si ad diversos fines referatur: guuntur.^Uno quidem modo, secundum principia
sicut dare pecuniam alicui, si sit propter Deum, activa talium dispositionum alio vero modo, se- ;

pertinet ad caritatem si vero sit propter debi-

; cundum naturam; tertio vero modo, secundum
tum solvendum, pertinet ad iustitiam. Ergo etiam obiecta specie ditferentia *; ut per sequentia ** * D.
•* In
693.
responsio-
idem obiectum potest ad diversos habitus perti- explicabitur. nibus huius art.,
et in art. seq.
nere. Non ergo est diversitas habituum secun- Ad
primum ergo dicendum quod in distinctione
dum diversitatem obiectorum. potentiarum, vel etiam habituum, non est consi-
Sed contra, actus differunt specie secundum derandum ipsum obiectum materialiter; sed ratio
• Qu. xviii, art. divcrsitatcm obiectorum, ut supra * dictum est. obiecti differens specie, vel etiam genere. Quam-
^'
Sed habitus sunt dispositiones quaedam ad actus. vis autem contraria specie differant diversitate re-
Ergo etiam habitus distinguuntur secundum di- rum, tamen eadem ratio est cognoscendi utrum-
versa obiecta. que: quia unum per aliud cognoscitur. Et ideo
Respondeo dicendum quod habitus et est forma inquantum conveniunt in una ratione cognosci-
quaedam, et est habitus. Potest ergo distinctio ha- bilis, pertinent ad unum habitum cognoscitivum.
 , : ;

QUAESTIO LIV, ARTICULUS III 343

Ad secundum dicendum quod terram esse ro- media sunt sicut diversa principia activa, secun-
tundam per aliud medium demonstrat naturalis, dum quae habitus scientiarum diversificantur.
et per aliud astrologus: astrologus enim hoc de- Ad tertium dicendu.m quod, sicut Philosophus
monstrat per media mathematica, sicut per figuras dicit, in IIPhysic. * et in VII Ethic. **, ita se habet S.Cap. IX, n. 3. -
Tn. lect. xv.
'

" C^. VIII, n.4..

eclipsium, vel per aliud » huiusmodi; naturalis finis in operabilibus, sicut principium in demon- - S.Th.
lect. VIII.

vero hoc demonstrat per medium naturale, sicut strativis. Et ideo diversitas finium diversificat vir-
per motum gravium ad medium, vel per aliud tutes, sicut et diversitas activorum principiorum.-
huiusmodi. Tota autem virtus demonstrationis Sunt etiam ipsi fines obiecta actuum interiorum 'Qu. XVIII, art 61
quae est syllogismus faciens scire, ut dicitur in qui maxime pertinent ad virtutes, ut ex supra- qu. XIX, art. 2,
' Cap. 11, n. 4 ad qu. xxxiv, I ;

s. tT ie'ct"iv: I Poster. *, dependet ex medio. Et ideo diversa dictis * patet. art. 4.

a) aliud. - aliquid G; et ita altero loco ABDEFGHIL.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo dubium occurrit ex Scoto, in i quaest.
IN II. Ad haec dicitur quod falsa est, in primis, interpre-
Prologi Primi Sent., verba huius articuli inducente per- tatio neque enim hoc somniavit divus Thpmas.
litterae:
verse exposita, nescio a se vel ab altero. Acceptum est Sed intendit quod, quia habitus et forraae et habitus sunt,
enim ex hac Httera quod, ubi est idem scibile, puta quod utraque sortiri possunt distinctiva, scilicet propria forma-
terra est rotunda, per philosophiam naturalem et astrolo- rum et propria habituum et non quod cum distinctione
:

giam, quod ibi non sint distincti habitus, sed sunt distinctae illarum stet indistinctio horum. Unde in proposito utraque
formae: quia non distinguuntur per obiecta, sed per prin- distinctiva concurrunt, scilicet activorum et obiectorum for-
cipia activa. In corpore namque dicitur quod habitus, in- malium terram enim esse rotundam, et est aliud obiectum
:

' inquantumfor- quantum habitus *, distinguuntur per obiecta: et in respon- formale, et per aliud medium scitum est, respectu astrologiae
mae ete .1514.
gjQj^g gj secundum, dicitur quod media sunt principia activa. et philosophiae naturalis, ut patet. Nec opus est, afferendo
Contra hanc sententiam arguit dupliciter. Primo, quia unum, afferre aliud. Unde patet responsio ad primum.
semper
impossibile est aliqua indistincta esse secundum inferius Ad secundum vero dicitur quod obiectum, ut obiectum,
praedicatum, et distincla secundum superius: forma autem non dicit causam effectivam: et propterea non prohibetur
est superius ad habitum, ut patet. - Secundo, quia hoc sup- quin distinguat aliter quam
Et revera potest di-
effective.
ponit obiecta distinguere habitus in alio gcnere causae quam stinguere non solum sed formaliter, extrinsece
effective,
effective: quod falsum est, si aUquo modo causant distin- tamen. Et finaliter habitus sunt de actibus, ut alias * dictum ' Cf. qu. XLix,
art. 3.
ctionem habituum. est. Idem enim est iudicium.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM HABITUS DISTINGUANTUR SECUNDUM BONUM ET MALUM
III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. i, qu' i.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod habitus specie distinguuntur non solum secundum
habitus non distinguantur secundum bo- obiecta et principia activa sed etiam in ordine ,

num
malum. Bonum enim et malum
et ad naturam *. Quod quidem contingit dupliciter. * d. 693.

sunt contraria. Sed idem habitus est Uno modo, secundum convenientiam ad naturam,
" Art. 2, ad i. contrariorum, ut supra* habitum est. Ergo habitus vel etiam secundum disconvenientiam ab ipsa.
non distinguuntur secundum bonum et malum. Et hoc modo distinguuntur specie habitus bonus
2. Praeterea, bonum convertitur cum ente: et malus nam habitus bonus dicitur qui dis-
:

et sic, cum sit commune omnibus, non potest ponit ad actum convenientem» naturae agentis
sumi ut differentia alicuius speciei ut patet per ; habitus autem malus dicitur qui disponit ad
• cap. VI, n. 2. Philosophum in IV Topic. * Similiter etiam ma- actum non convenientem naturae. Sicut actus
lum, cum sit privatio et non ens, non potest esse virtutum naturae humanae conveniunt, eo quod
alicuius entis differentia. Non ergo secundum bo- sunt secundum rationem actus vero vitiorum, :

num et malum
possunt habitus specie distingui. cum sint contra rationem, a natura humana dis-
3. Praeterea, circa idem obiectum contingit cordant. Et sic manifestum est quod secundum
esse diversos habitus malos, sicut circa concu- differentiam boni et mali, habitus specie distin-
piscentias intemperantiam et insensibilitatem et : guuntur *. ' D. 692.

similiter etiam plures habitus bonos, scilicet vir- Alio modo secundum naturam habitus distin-
tutem humanam et virtutem heroicam sive di- guuntur, ex eo quod habitus unus disponit ad
• Cap I, n. I. vinam, ut patet per Philosophum in VII Ethic. * actum convenientem naturae inferiori; alius autem
S.Th. lect. I.

Non ergo distinguuntur habitus secundum bonum habitus disponit ad actum convenientera naturae
et malum. superiori.Et sic virtus humana, quae disponit ad
Sed contra est quod habitus bonus contraria- actum convenientem naturae humanae, distingui-
Sed contraria
tur habitui malo, sicut virtus vitio. tur a divina virtute vel heroica, quae disponit
I sunt diversa secundum speciem. Ergo habitus ad actum convenientem cuidam superiori naturae.
differunt specie secundum differentiam boni et Ad primum ergo dicendum quod contrariorum
mali. potest esse unus habitus, secundum quod con-
• Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, traria conveniunt in una rafione. Nunquam tamen
 , :

344 QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV

contingit quod habitus contrarii sint unius spe- militer etiam malum quod est difFerentia con-
ciei: enim habituum est secundum
contrarietas stitutiva habitus, non est privatio pura: sed est
contrarias rationes. Et ita secundum bonum et aliquid determinatum repugnans determinatae na-
malum habitus distinguuntur, scilicet " inquantum turae.
unus habitus est bonus et alius malus non autem : Ad
tertium dicendum quod plures habitus boni
ex hoc quod unus est boni et alius mali. circa idem
specie, distinguuntur secundum con-
Ad secundum dicendum quod bonum commune venientiam ad diversas naturas, ut dictum est *. In corpore.

omni enti non est diflferentia constituens speciem Plures vero habitus mali distinguuntur circa idem
'
0. 970. alicuius habitus *: sed quoddam bonum deter- agendum ^, secundum diversas repugnantias ad id
minatum, quod est secundum convenientiam ad quod est secundum naturam: sicut uni virtuti con-
D. 300.
determinatam naturam, scilicet humanam *. Si- trariantur diversa vitia circa eandem materiam.

«) scilicet. - Om. codices. I

^) agendum. — Otn. E.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio, nota quod apud Auctorem hic non dicitur sitbonus et malus, eo quod sunt bonus et malus diversarum
IN
quod impossibile est quod idem habitus transeat de bono specierum, et contrarii. Impossibile est enim contraria esse ^
in malum, aut e converso: sed quod impossibile est quod simul unius individui. Et hoc bene nota pro sequentibus *. i, Comment.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM UNUS HABITUS EX MULTIS HABITIBUS CONSTITUATUR
d quartum sic PROCEDiTUR. Videtur quod Si igitur consideremus habitum secundum ea
unus habitus ex pluribus habitibus con- ad quae se extendit, sic inveniemus ^ in eo quan-
stituatur. Illud enim cuius generatio non dam multiplicitatem. Sed quia illa multiplicitas
simul perficitur, sed successive, videtur est ordinata ad aliquid unum, ad quod principa-
constitui ex pluribus partibus. Sed generatio ha- liter respicit habitus, inde est quod habitus est
bitus non est simul, sed successive ex pluribus qualitas simplex, non constituta ex pluribus ha-
• Qu. Li, art. 3. actibus, ut supra * habitum est. Ergo unus ha- bitibus *, ad multa se extendat. Non enim
etiam si D. 699, 764,
1099.
" bitus constituitur ex pluribus habitibus ". unus habitus se extendit ad multa, nisi in ordine
2. Praeterea, ex partibus constituitur totum. ad unum, ex quo habet unitatem.
Sed uni habitui assignantur multae partes sicut : Ad primum ergo dicendum quod successio in
Deinvent.Rhe- TuIHus * ^ pouit multas partcs fortitudinis, tempe-
^
generatione habitus non contingit ex hoc quod
tor.., lib. II, cap.
LIV,
. .
II-
rantiae et aliarum virtutum. Ergo unus habitus pars eius generetur post partem sed ex eo quod :

constituitur ex pluribus. subiectum non statim consequitur dispositionem

3. Praeterea, de una sola conclusione potest firmam et difficile mobilem; et ex eo quod
scientia haberi et actu et habitu. Sed multae con- primo imperfecte incipit esse in subiecto, et pau-
clusiones pertinent ad unam scientiam totam latim perficitur. Sicut etiam est de aliis quali-
sicut ad geometriam vel arithmeticam. Ergo unus tatibus.
habitus constituitur ex multis, Ad secundum dicendum quod partes quae sin-
Sed contra, habitus, cum sit qualitas quaedam, gulis virtufibus cardinalibus assignantur, non sunt
est forma simplex. Sed nullum simplex consti- partes integrales, ex quibus constituatur totum
P tuitur ex pluribus ^. Ergo unus habitus non con- sed partes subiectivae * sive potentiales, ut in- ' D. 970.

stituitur ex pluribus habitibus. fra * patebit. * Qu. Lvii, art.

ad 4; II* II",
Respondeo dicendum quod habitus ad operatio- Ad
tertium dicendum quod ille qui in aliqua 6,
qu. XLViii.
nem ordinatus, de quo nunc principaliter inten- scientia acquirit per demonstrafionem scientiam
dimus, est perfectio quaedam potentiae. Omnis conclusionis unius, habet quidem habitum, sed
autem perfectio proportionatur suo perfectibili. imperfecte. Cum vero acquirit per aliquam de-
Tf
Unde sicut potentia, cum sit una "f,
ad multa se monstrationem scientiam conclusionis alterius,
extendit secundum quod conveniunt uno, in aliquo non aggeneratur eo alius habitus; sed habitus
in
idest in generali quadam ratione obiecti; ita etiam qui prius inerat fit perfectior, utpote ad plura se
habitus ad multa se extendit secundum quod ha- extendens * tb quod conclusiones et demonstra-
;
' d. 676, nos.
'
bent ® ordinem ad aliquod unum, puta ad unam tiones unius scientiae ordinatae sunt, et una de-
specialem rationem obiecti, vel unam naturam, rivatur ex alia.
'
Art. 2, 3. vel unum principium, vit ex supradictis * patet.

a) habitibus. ~ Om. codices. S) kabeitt. - habet PKL.

Tl)pluribus. - partibus pluribus KF. :) iifuenienlHS. - invenimus ABCDEHIKLa.
Y) una. — ad aliud E, aliquid unum F.
 :
;: ; ,

QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV 345

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto dubium primo ex Scoto, in occurrit Ex III quoque Sent., dist. xiv, art. 3, qu' 4, ubi vult
IN
' Qu. in, qu. 2 la- Prologo Primi Sentent. *,primi subiecti
in assignatione quod scientia infusa animae Christi sit unus habitus, et ta-
teral.
habitus, ubi conatur solvere hanc rationem tactam hic in men multae species.
littera, quod sicut potentia una ad multa se extendit propter IV. Aliorum autem occurrit in primis Aureolus *, de- Prolog. I Sent.,
qu. :v,art. I, con-
unitatem obiecti, ita habitus. Inquit enim Scotus quod pro- inde Gregorius de Arimino, in Prologo Primi Sent., qu. iii, traopin.Henrici.
portiones obiecti ad potentiam, et obiecti ad habitum, sunt art. *, pluribus rationibus. Primo, ex parte operationis.
I Conclus. I.

diversae nam illa est activi ad passivum ista est causae

: , Quia sequeretur quod habens habitum scientificum primae
ad effectum. Modo, ita est quod in quodcumque passum conclusionis in geometria posset exire in actum sciendi ,

potest aliquod agens, potest omne eiusdem rationis agens.
Prima igitur extrema proportionis activi ad passivum, sunt
communia ad omnia per se extrema illius proportionis
nam inter illa communissima est adaequatio quia in quo-
cumque est ratio unius, respicit quodcumque in quo est
ratio alterius. Sed prima extrema causae et effectus non
sunt communissima quia inter illa non est adaequatio
: forma, potest quaelibet eiusdem rationis specialissimae. -
non enim sequitur, si commune potest causare habitum,
quod speciale possit.
Ad hoc quod miror valde de hoc viro. Constat
dico
enim quod proportiones istae currunt, quoad
clarissime
ceteras geometriae conclusiones, quas nunquam considera-
vit. Hoc est falsum. Ergo. - Probatur sequela. Quia ha-
bitus scientiae primae conclusionis, per te, et habitus o-
;
mnium reliquarum, sunt eiusdem rationis specialissimae
licetdifferant secundum perfectum et imperfectum. Con-
stat autem quod in quemcumque actum potest aliqua
Nec valet, inquit Gregorius, si dicatur quod ista maxima
tenet solum in formis eiusdem rationis et aeque perfectis.
Quia differentia secundum perfectum et imperfectum, non
toUit aut dat substantiam actionis sed variat actionem ,

adaequationem et quaecumque nominata, pari passu. Qua etiam secundum perfectum et imperfectum: minimus enim
enim ratione activum et passivum sic se habent, eadem calor quamvis non ita per-
potest calefacere et exsiccare,
ratione causa et effectus. Quemcumque namque effectum fecte intensus calor. - Et confirmatur auctoritate
sicut
potest causare aliqua causa, potest eiusdem rationis causa Averrois, I Caeli , comment. xix, et in III Caeli , com-
producere, converso: et non minus speciale in quo
et e ment. lxxii, expresse dicentis quod ubi est eadem forma,
communis, potest producere effectum illius
salvatur ratio est eadem actio secundum speciem, licet magis vel minus
communis, quam possit agere in passum illius communis. perfecta.
Non video quomodo sit intelligibile,respon- cum activum Secundo ex parte generationis. Quia habitus habentes
,

deat effectui et patienti, et per hoc respondeat patienti quia diversas generationes corruptiones, intensiones et remis-
,

agit in eo suum etfectum; quod extrema proportionis activi
ad passivum adaequentur, et activi et effectus non. Stat
ergo soHda ratio htterae, quod quia perfectio proportionatitr
perfectibili , etc.
II. In eodem quarto articulo dubium tritum occurrit de
habitu scientiae, quod tangitur in responsione ad tertium
quomodo salvaturj quod sit una qualitas simplex.
quaestio ista et cum extraneis, et cum
Thomistis quidem, quia quidam eorum attribuunt s. Tho-
mae quod putaverit habitum scientiae esse ordinatas spe-
cies intelligibiles ad unam formalem rationem obiecti sci-
bilis: quidam autem, esse simpUcem quahtatem habilitan-
tem ad usum illarum specierum. - Cum aliis vero, dum non
siones, sunt diversi. Sed respectu primae conclusionis geo-
metriae et centesimae, habitus scientifici sunt huiusmodi.
Ergo. -Minor, quoad intensionem et remissionem, est dara.
Quoad corruptionem, patet ex oblivione centesimae demon-
strationis, seu medii, stante prima. Et tunc patet quod opor-
tebit generationem aliam fieri.
Et est Tertio, ex parte augmentationis. Habitus geometriae, per
Thomistis. Cum vos, dupliciter augetur: scilicet per actus frequentatos circa
eandem conclusionem; et per actus circa diversas succes-
sive conclusiones. Aut ergo hoc dupUci augmentationis
modo acquiritur diversa secundum speciem entitas absoluta
in illo habitu, aut eadem. Si diversa, ergo habitus ille non
est simplex qualitas. Si eadem ergo sive hoc sive illo ,

sustinent habitum scientificum unum secundum speciem et modo generetur, ad idem inclinabit sicut quia calor eius- :

simplicem, extendere se ad tot rerum naturas quot in una dem rationis rem suscipit quomodocumque intendatur, ideo
scientia tractari contingit. sive a soleab igne intendatur in idem potest in-
sive ,

III. Thomistae igitur tenentes habitum scientificum esse tensus. Et tunc sequitur et quod frequentans actus circa
species ordinatas etc. super auctoritatibus s. Thomae se
, primam conclusionem acquirat seu formet notitiam cen-
,

fundant. Quarum praecipuae sunt ex hoc Libro tres. Prima tesimae; et quod demonstrans centesimam conclusionem,
est ex qu. lii, art. 2, ubi Auctor vult quod scientia auge- intendat notitiam primae.
tur secundum se per additionem. Ex qua arguitur sic. Quarto, ex parte oppositorum. Quia scientia primae con-
Scientia secundum se augetur per additionem ergo ipsi : clusionis non opponitur ignorantiae, etiam pravae disposi-
secundum se aliquid additur. Sed non nisi nova species tionis tam actualis quam habitualis, centesimae quia stant :

Ergo species intelligibilis

intelligibilis. spectat ad habitua- simul in eodem ut patet. Ergo non est eadem simplex
,

lem scientiam in seipsa. - Secunda est ex qu. lxv, art. i, qualitas habitus utriusque. - Patet sequela: quia eaedem
ad I ubi vult quod geometer modico studio acquirit
, scien- qualitates secundum speciem, habent eandem qualitatem
tiam conclusionis quam nunquam consideravit , etc. Ex secundum speciem contrariam, etc.
hoc arguitur quod aliquid novum acquiritur modico stu- V. Ad evidentiam huius difficultatis, quam Thomistae
dio. - Tertia est ex qu. lxvii art. 2 ubi vult quod spe-
, , multi fugere videntur, dicentes divum Thomam modo de-
cies intelligibiles se habent ad scientiam ut formales, phan- clinare in unam, modo in alteram opinionem, etiam in
tasmata autem ut materialia. Ex hoc arguitur Ergo scientia : hac Prima Secundae, et magis declinare in opinionem di-
formaliter est ipsae species intelligibiles. centem habitum scientiae esse ordinatas species*: scito quod • Cont'.
Capreol.
Prolog. Sent.
Ex Tertia Parte affertur art. 2 quaestionis xii, ubi Auctor sententia divi Thomae est quod habitus scientiae est sim- qu. iii.art.i, con-
expresse vult scientiam augeri per successivam generationem plex qualitas extendens se ad omnes conclusiones spectan- clus. I.

specierum intelligibilium et vocat hoc augmentum secun-

: tes ad eandem rationem specialissimam sub hoc genere
dum essentiam ipsius habitus scientiae, etc. quod est scibile. Ubi quatuor videnda sunt: primo, quod
Ex Quaestionibus de Veritate, qu. viii, art. 16, ad 4, ubi habitus scientiae est simplex qualitas *; secundo, quomodo • Num. seq.

dicit quod una tota scientia comprehendit sub se diversas se habet ad scire diversas conclusiones * tertio, quomodo ; Num. VIII.

scientias particulares, quibus conclusiones diversae cogno- se habet ad species intelUgibiles et diversitatem earum *; • Num. IX.

scuntur. - Et in qu. xxiv, art. 4, ad g, ubi dicit quod or- quarto, quid dicendum obiectis in oppositum *. ' Num. X.

dinatio aliqualis specierum intelligibilium facit habitum. - VI. Quoad primum, supponendo pro nunc dari et con-
Et in qu. x, art. 2, approbat viam dicentium quod species servari species inteUigibiles in intellectu; et unitatem spe-
conservantur in intellectu quarum ordinatio est habitus
,
cificam scientiae attendi penes unitatem specificam scibilis,
scientiae. non inquantum est in hoc vel in iUo genere substantiae
SuMMAF, Theol. D. Thomaf. T. III. 44
 ::

346 QUAESTIO LIV, ARTICULUS IV

vel quantitatis, sed inquantum est in genere scibilis; quo- est quod habens ipsum sit partibile secundum locum, po-
' Cf. Part. I, qu. rum utrumque in doctrina Auctoris est indubitatum *: opor- tentiam vel speciem : et, ut Simplicius superius * allegatus ' ibid.

i^^"ter''.l' hct'. tet concedere quod aliqua una habitualis scientia secundum dixit, scientia imperfecta a scientia perfecta differt in hoc,
*"• speciem, puta geometria, duas res ponat in intellectu no- quod illa est habentis partes in potentia, ista est habentis
stro. Prima est species intelligibiles linearum, angulorum, partes secundum speciem. Ex his autem hoc solum pro
figurarum, etc. secunda est habilitas ad prompte, faciliter
: nunc accipito, quod habitus scientiae comparatur ad di-
delectabiliterque considerandum conclusiones scitas in geo- versa scire diversarum conclusionum ut ad partes, in po-
metria. Quod enim oportet ponere species intelligibiles ordi- tentia quidem quando est imperfectus, in actu vero quando
natas ad unam et eandem rationem formalem talis scibilis, est perfectus. Quod ut plenius intelligas cogita quod in,

patet ex eo quod plura secundum speciem non concurrunt intellectu in quo oritur geometria, est potentia ad scire
ad unum secundum speciem, nisi aliquo modo ordinata primam conclusionem, et potentia ad scire secundam, et
ad illud unum ut patet in pluralitate het§rogeneorum tam
: potentia ad scire tertiam, et sic de aliis: et quod habitus
in naturalibus quam artificialibus. Quomodo enim species scientiae incipiens perficit intellectum secundum primam
puta lunae, et species accidentis, puta
intelligibiles subiecti, potentiam; deinde per secundam demonstrationem extendi-
eclipsis, et species causae mediae, puta interpositae ter- tur ad perficiendum intellectum secundum secundam poten-
rae, etc, in unurn secundum speciem actum sciendi con- tiam et per tertiam extenditur ad perficiendum secundum
;

venient, nisi aliquo modo ordinatae? Et rursus, quomodo tot tertiam, et sic deinceps. - Nec refert si omnes istae potentiae
species tot rerum contentarum sub una specie scibilis, ut sunt multae partiales potentiae, aut sint una. Quoniam si
sic, convenient nisi ordinatae ? Ubi enim pluralitas sine or- ponatur una sola potentia ad scire omnium conclusionum,
V dine, ibi confusio. - Quod autem exigatur habilitas aliqua illa potentia, una formaliter
multae aequivalenter, eidem
et
ad utendum prompte, faciliter, etc, speciebus istis sic or- habitui subiicitur paulatim, ac si essent multae potentiae,

dinatis, ex hoc ipso patet, quod intellectus, cum sit secun- quibus aequivalet. Si vero ponantur multae partiales, tunc
dum se sicut tabula rasa, non est secundum se ordinatus habitus scientiae habebit pro partibus subiecti non solum
ad usum talem talium sic ordinatorum ad scibile unum actus multos sciendi, sed potentias ad illos. Quomodolibet
sed oportet per aliquam sibi additam qualitatem respicientem ergo ponatur, referendum est ad habitus scientiae compara-
per se primo illud scibile, determinari ad prompte, faci- tae ad scire diversarum conclusionum, et potentias sive
liter et delectabiliter utendum quibuscumque speciebus et distinctas sive non ad illa scire, ut ad partes habentis ipsum.
actibus in ordine ad illud. Hanc autem qualitatem habi- Et ex hoc manifestatur augmentum scientiae extensi-
litantem esse constat unam, iuxta unitatem sui obiecti; ac vum, quod Auctor vocat per additionem *. Ex hoc enim ' Cf. num. m.
per hoc, unius speciei specialissimae; et consequenter qua- quod intellectus, ut est in potentia ad secundam conclu-
litatem simplicem, cum species sit qualitatis. sionem, non remanet interminatus, sed subiicitur illi qualitati
His autem duobus in intellectu concurrentibus profecto simplici respicienti obiectum primum extenditur habitus
;

secundum aliquam scientiam, videndum restat quid horum ad occupandum non partem loci, sed partem potentiae,
non habitus, sed habitus talis, scilicet scientiae humanae, quam prius non actuabat. - Et hoc bene nota quoniam :

quae est habitus per demonstrationem acquisitus, rationem ex his solventur obiecta. - Hoc de secundo.
essentialiter habet. Notanter auteni dixi, non habitus: quia IX. Quoad tertium *, scito quod habitus scientificus qua- " Cf. num. v.

constat quod species intelligibiles, apud s. Thomam, sunt tuor habitudines habet ad species intelligibiles ordinatas :

• Cf. qu. L, art. habitus intellectuales *. Et similiter dixi, scientiae humanae prima est effectus ad causam; secunda, causae ad effectum;
heVeritl qu.xx' l^i^ constat in angelis habitus scientiae non esse nisi spe- tertia, complementi ad inchoationem quarta, totius ad par-
;

art- 2- cies intelligibiles. Et non advertere ad haec duo, fuit forte tes non essentiales, nec integrales, sed potentiales. Et pro
occasio erroris aliquibus. manifestatione primarum duarum , recolere oportet quod
VII. Quod autem scientia de qua loquimur, non sit es- sicut in scientia estduplex ordo: - primus est partium unius
sentialiter plures species intelligibiles ordinatae, sed simplex et eiusdem demonstrationis, secundus diversarum demon-
qualitas ; manifestum est ex hoc, quod habitus scientificus strationum inter se - ita est duplex collectio ordinata spe-
;

est essentialiter in prima specie qualitatis, ut una eius spe- cierum intelligibilium. Prima est specierum facientium unam
cies specialissima. Constat namque quod nulla species qua- demonstrationem secunda est specierum facientium secun-
:

litatis est composita ex pluribus qualitatibus diversarum dam demonstrationem cum speciebus facientibus primam,
specierum, quales sunt species intelligibiles. Ergo vel scien- et sic deinceps. Prima collectio est causa habitus scienti-
tiae habitum negent esse speciem aliquam essentialiter in fici quia est causa ipsius actualis scire, quod est etfectus
:

genere qualitatis, ponendo ipsam esse unam ordine, sicut demonstrationis, quod est causa ipsius habitus scientifici;
exercitum, et in genere relationis formale, et materiale so- habitus enim sciendi ex actu sciendi generatur. Et scito
lum in genere qualitatis quod repugnat toti doctrinae
: quod non solum collectio specierum pro prima demon-
huius tractatus. Vel concedant ipsam non esse formaliter stratione est causa scientifici habitus, sed singulae colle-
species ordinatas sed qualitatem simplicem ad utendum
, ctiones pro singulis s^ccedentibus demonstrationibus sunt
iUis. causae ipsius habitus, diversimode tamen quia prima est :

Putandum est igitur quod in una scientia, puta meta- causa generativa, aliae vero sunt causae augmentativae aug-
physica, invenitur intellectus in illa perfectus, sic dispositus mento extensivo; sicut prima demonstratio facit habitum,
quod habet species intelligibiles elementorum, mixtorum, subsequentes autem extendunt illum. - Secunda autem col-
plantarum, animalium, hominum, quanti, qualis, relationis, lectio, quoad unitatem ordinis, est effectus ipsius habitus:
motus, etc, bene dispositas quatenus repraesentant gradus quia intellectus adepto iam habitu et determinatus iam
, ,

metaphysicales, idest spectantes ad ens inquantum ens; et
qucd habet qualitatem quandam determinantem ipsum non
solum ad utendum, sed ponendum et ordinandum species
,
in tali ordine. Et haec qualitas est essentialiter habitus scien-
tiae, qui dat formaliter intellectui facultatem faciendi huius-
modi dispositionem in speciebus, et utendi illis prompte,
faciliter et delectabiliter. Et hoc habet ex hoc quod per
ad obiectum scibile tale, efficitur potens ad ordinandum
alias species ad acquisitam rationem talis obiecti. Et sicut
prima demonstratio in scientia una est principium secun-
dae; ita, proportionaliter, habitus acquisitus prima demon-
stratione inchoat scire actuale secundae conclusionis, adu-
vando ad adunandum et ordinandum species pro secunda
,
demonstratione, et sic deinceps. Et hoc ut dictum est *, ,
* Num. vn.

se primo respicit rationem formalem obiecti scibilis speci- quia per se primo respicit formale obiectum.
ficantem et unitatem specificam praebentem ipsi. Primum Tertia autem habitudo patet ex eo quod, cum obiectum
enim in unoquoque est causa ceterorum : unde quod illae proprium habitus sit etiam obiectum, ficet partiale, po-
species ad illud unum
ordinentur, ex habitu habent, cui tentiae; scibile, puta unitas sive numerus in arithmetica,
per se primo convenit ad illud unum ordinari et non e , obiicitur prius, ordine generationis, intellectui primam de-
converso. - Hoc de primo. monstrationem formanti per ordinatas demonstrationis
illius
• cf. nura. V. VIII. Quoad secundum *, scito quod, ut patet ex V Me- species, quam habitui qui relinquitur in intellectu ex scire
I, ad "3. ' " taphys. et superius * allegatum est
, de ratione habitus , facto per demonstrationem. Sed potentia intellectus ad

QUAESTIO
tale obiectum ut scibile, non nisi inchoative determinatur
per huiusmodi species ordinatas quia non nisi ut ordinan-
: Sed hoc hic sufficit. - Ex his autem clare liquet
tur ad scientiam illius obiecti. Unde completive determi-
natur per habitum, quo iani intellectus non ut in via,
quemadmodum per species ordinatas, sed ut in termino
nec per modum passionis transeuntis, quemadmodum per
))aietp et ed. actum sciendi; sed firmiter et quasi immobiliter habet *
1514
obiectum illud scibile ut sic.
Quarta vero habitudo patet ex praecedenti; et ex reprae-
• Cf. num. viii. sentatione specierum et ex potentiis antedictis *
; et ex
actibus sciendi diversas conclusiones. Et retrogrado ofdine
procedendo, si actus diversi sciendi diversas conclusiones
in una scientia, sunt velut partes habentis habitus; et di-
versae species ad diversos huiusmodi actus ordinantur, ut
patet consequens est ut ipsae quoque species in partium
: aliam, et metaphysica per unam aliam, et sic deinceps, nihil
coordinationem cadant. - Idem quoque sequitur ex eo quod,
ad perficiendum potentiam intellectus respectu huius con-
clusionis, aliae species ordinantur ab illis quae ordinantur
ad perficiendum potentiam respectu alterius conclusionis
eiusdem scientiae et scibilis formaliter. - Cum etiam nostra
scientia duo exigat, assimilationem intellectus ad res de
quibus est scientia, et determinationem intellectus ad com-
ponendum, dividendum discurrendumque inter huiusmodi
res; et primum per species intelligibiles, secundum au-
fiat
tem per illam qualitatem habilitantem intellectum ad tale
scibile; et constet quod primum ordinatur ad secundum,
in quo consummatur consequens est quod species
scientia:
intelligibiles, repraesentando ea de quibus est scientia, clau-
dantur sub scientia tanquam secundaria sub principali. Ac
per hoc, scientia per seipsam habet actum componendi, etc,
per species vero habet actum repraesentandi sicut pru-
dentia per seipsara praecipit, et per eubuliam consiliatur.
Cuni igitur determinatio intellectus ad scibile plura exigat;
et in speciebus intelligibilibus ordinatis inchoative sit, et
consummetur: consequens est quod
in qualitate illa simplici
species inteUigibiles tanquam partes potentiales scientiae
sint; vigilandumque sit, 'cum de attributis conditionibus
seu actibus scientiae est sermo, quid ei conveniat imme-
quid mediante parte potentiali quid simpliciter
diate et ,
quid secundum partem. - Haec de tertio.
et
•_Cf. num. V. X. Quoad quartum *, prima auctoritas s. Thomae ** nihil
num. 111.
.
pgjjjjyj obstat. Quia SLUgmcntum per additionem ibi voca-
Cf .
num. vm, tur augmentum extensivum*: ut expresse ipsemet se decla-
rat inferius, in qu. lxvi, art. i, ubi, repetita distinctione de
augmento formae secundum seipsam et ex parte subiecti
participantis dicit quod magnitudo vel parvitas formae
, sarum conclusionum, ad quas, secundum species intelligi-
secundum seipsam attenditur secundum ea ad quae se
extendit. Et quia scientia modo ad pauciora, modo ad plura
se extendit, ideo sic suscipit augmentum. Virtus autem
moralis, quia adomnia oportet quod se extendat, ideo non
sic augetur. Unde ex hoc quod Auctor dicit ipsam augeri
per additionem, nihil aliud habetur nisi quod augetur ex-
tensive, quia ad plura continue se extendit.
quod dicit secundum seipsam sic augeri, non habetur quod
in ipsa sua essentia fiat additio : sed quod ex ipsa eius
• Art. I, Gomm. specifica ratione habet quod sic augeatur, ut in illa qu. lii *
"""'• "•
declaratum est.
Secunda vero auctoritas, ex qu. lxv inferius, cum exem-
plariter ab Auctore inducatur, intelligenda procul dubio est
iuxta sensum a seipso datum, ubi ex proposito superius
hoc declaravit, scilicet qu. liv, art. 4, ad 3. Intendit ergo
de acquisitione non terminante generationem scientiae, sed
terminante augmentationem eiusdem ita quod geometria : scientificus, sed sunt habitus inteliectus inchoantes habitum
modico studio acquirit, demonstratione augmentante scien-
tiam, notitiam conclusionis quam nunquam consideravit.
i-
Hoc enim est acquirere scientiam novae conclusionis, quam-
vis non sit acquirere scientiam illam simpliciter: idest, ac-
quirit illam inquantum est scientia illius conclusionis quam
nunquam consideravit, quamvis non acquirat
tiam simpliciter.
Tertia quoque auctoritas, ex qu. lxvii inferius, non obstat.
• Num. IX. Quia, ut ex dictis * patet, species intelligibiles sunt principia
actuura ex quibus fiunt virtutes intellectuales ac per hoc,
dicuntur formales in virtutibus intellectualibus cura quo
patet stare quod non sunt ipsae essentiae virtutura intel-
t
; ,,
LIV, ARTICULUS IV 347
lectualium. - Potest et aliter exponi illa auctoritas , ut ibi
dicetur.
quod Auctor in hoc opere non declinat modo in hanc
modo in illam viam sed firmiter tenet quod est simplex
;
qualitas.
XI. Ad auctoritatem vero ex Tertia Parte, qu. xii, alla-
tam, dicendum est in primis quod labor est in aequivoco,
Quoniam, ut ibi patet, scientia sumitur ibi pro notitia in-
tellectiva habituali qua cognoscuntur omnia quae possunt
; lumine intellectus agentis cognosci. Talem autem notitiam
acquisitam constat esse unum aggregatione, et non simpli-
citate: hic autem loquimur de aliqua una scientia secun-
dum speciem. Unde si tota geometria in nobis per unam
solam speciera naturaliter sciretur, et arithmetica per unara
deperit illi processui qui fit in illo articulo, ex proposi-
tionibus eius et taraen non verteretur in dubiura quod
:
una scientia secundum speciem esset simplex qualitas. Pro-
batur hoc quod dixi: quia ex hoc quod post unam spe-
ciera generatur alia, augeri dicitur in Christo scientia ac-
quisita secundura essentiam habitus. Et vere Auctor nihil
aliud intendit nisi quod in Christo fuit augmentatio ha-
bitualis notitiae secundum essentiara, idest quod ipsa es-
sentia habitualis notitiae augebatur : et hoc probat, quia per
additionem formae ad formam.
Et licet haec expositio sit sufficiens, quia est litteralis,
et satisfacit proposito ;
posset tamen aliter dici quod, quia
augmentum scientiae intensivum occultum est, extensivum
vero etiam occultum nisi secundum annexam aggeneratio-
nera specierum intelligibilium et Auctor scientiae profe-
;
: ctum secundum essentiam, distinguebat contra profectum
quoad effectum: ideo ex una et eadera parte locans habi-
tum scientiae secundura se cum speciebus inteUigibilibus,
et ex alia effectum, a notioribus, scilicet speciebus intelligi-
bilibus, declaravit profectum scientiae in Christo et vocavit ;
augmentura secundura essentiam, ut distinguitur contra
effectum. Et hoc sufficiebat proposito suo. - Prima tamen
expositio amplectenda omnino est.
XII. Ad auctoritates autem ex Qu. de Veritate et III
Sent., quamvis posset dici quod Auctor ante compositam
Summam, usus est opinione illa quod habitus scientificus
esset ordinatio specierum, sed postmodum in Summa pro-
priam sententiam dixerit: singulae tamen auctoritates sane
intelligi possunt. Nam in qu. viii, loquitur de particularibus
scientiis actualibus, idest diversis demonstrationibus diver-
biles earura, se habet habitus scientiae ut totum ad partes
potentiales. Et hoc sufficit ad verificandura illud dictum
quasi exemplariter. - In qu. vero xxiv, non dicit quod ordi-
natio specierum est habitus, sed efficit habitum : quod con-
cedimus, ut patet ex dictis *. - In qu. autera x, expresse Num. ix.
patet quod recitative loquitur; et quod nihil illius opinionis
Ex hoc vero recitatae ibi approbat, nisi quod species conserventur , et
vis conservativa sit memoria intellectiva. -In Tertio deraum
Sent., dist. xiv, dicta et allegata quantae sint auctoritatis
manifestat ipse Auctor in Tertia Parte, qu. xi, art. ult.
ubi iterura tractans eandem quaestionem, determinat op-
positum.
,Unde tu, Thomista, adverte: - ex hoc quod intellectus
habet singulas species secundum singulas naturas, sequitur
quod habeat diversos habitus ordinantes illas ad diversa
subiecta scibilia: non tamen quod ipsae species sint habitus
scientiae,-et partes eius potentiales, ut dictura est *. Si enim * ibid.
in intellectu nostro essent universales formae, ut sunt in
angelis, non oporteret iuxta scibiliura species ordinare sed :
unica specie in totam unam scibilis speciem se haberet,
unico etiam actu sciendi. - Et haec de auctoritatibus suffi-
illara scien- ciant, ex quibus, coniunctis huic doctrinae, ceteras, si quae
sunt, interpretari posse facile puto.
XIII. Nunc ad rationes dicendum est, allatas et firmatas
ut magis veritas elucescat *. Et ad primam dicitur dupliciter. • cf. num. iv.
, Primo , quod illa maxima , In quemcumque actiim potest
: forma aliqua, potest quaelibet eiusdem speciei, licet non
aeque perfecte, non est vera, nec probata, nec assumpta
 :,
,
348 QUAESTIO LIV,
ab Averroe, formis simplicibus secundum essentiam
nisi in
et potentias quales sunt formae homogeneorum. In for-
,
mis autem heterogeneorum quae sunt simplices secun-
,
dum essentiam multiplices autem secundum potentiam
, Unde ad rationem dicitur quod habitus scientiae auge-
falsa est. Manifestum enim est quod animal modo geni-
tum, et post perfectum, sunt eiusdem speciei specialissimae
et tamen perfectum potest in actum generationis, et iniper-
fectum non. Unde propositio illa sic universaliter, est con-
* Cap. ni, n. i. - tra Aristotelem, IV Meteor. *, ponentem differentiam inter
ment'.°s?Th.,iect" perfectum et imperfectum in hoc, quod perfectum unum-
'^-
quodque est cum potest generare sibi simile. Unde cum
habitus sit forma simplex in essentia, et multiplex in po-
tentia (habet enim et species inteUigibiles, et potentiam sub-
iecti ad diversas conclusiones, ut partes illas ex parte sui,
; nis. Ex hoc autem quod idem habitus habet utramque
istas ex parte subiecti sui); consequens est ut in ipso scien-
tifico habitu locum non habeat propositio illa; sed in ali-
quid merito potest perfectus, in quod non potest imper-
fectus.
Deinde dicitur ad minorem, quod hic est sophisma Fi-
gurae dictionis quoniam mutatur quid in quantum. Cum
: scientificus comparatur ad potentias intellectus respectu
enim demonstrationes et conclusiones eiusdem scientiae
sint ordinatae, et una oriatur ex alia; actus sciendi sequen-
tis includit in se perfectionem praecedentis, et addit: non
enim scit, qui resolvere nescit conclusionem quintam in
primam. Et sic, posse in scire quintam conclusionem, est
posse in maius scire quam posse in scire primam conclu-
sionem. Ac per hoc, mutari patet quid in quantum, dum
sub ly in quemcumque actum subsumitur actus tantus.
XIV. Ad secundum dicitur quod habere diversas gene-
rationes, corruptiones et intensiones, contingit dupliciter.
Primo, ut sic sit unius, quod nuUo modo mutetur alterum:
et sic, transeat distinctio realis talium. - Alio modo, ut non
possit unius esse nisi in uno alterum redundet: et sic
, intellectus respectu novae conclusionis actuatur per ipsum
non infert distinctionem realem illorum. Cum enim animal
aliquod augetur, sic generatur nova quantitas, ut antiqua
novo modo se habeat et similiter minuitur. Et propterea
: tentia in intellectu respectu scire conclusionis, subducitur ab
non sequitur: Ergo est alia realiter quantitas nova ab anti-
qua. Et simile est in motu intensionis et remissionis. Et
sic accidit in habitu scientifico. Quia cum generatur scire
secundae conclusionis, habitus praecedens extenditur: et e
converso, minuitur oblivione. Similiter quod intensive au-
geatur respectu primae conclusionis et non secundae
perinde est ac si albedo intenderetur in una parte subie-
Num. XVI. cti et non alia, ut infra * patebit.
XV. Ad tertiam rationem dicitur praemittendo duo. Pri-
mum est, quod actus sciendi habitus scientifici sunt dupli-
ces: quidam secundum unam et eandem demonstrationem;
quidam secundum aliam demonstrationem ac conclusio-
nem. Et hi actus sic se habent, quod primi sunt omnino
eiusdem rationis, ut patet: secundi autem aliquo modo
sunt eiusdem rationis, et aliquo modo diversae. Si enim
sumantur in ordine ad diversas species intelligibiles a qui-
bus fiunt, sic, cum species tertiae demonstrationis distin-
guantur specie a speciebus secundae, etiam ipsi actus erunt
diversarum rationum. Si vero sumantur in ordine ad ha-
bitum scientificum et eius formale obiectum, sic sunt unius
rationis sicut et habitus et obiectum sunt unius speciei
: potentia: quoniam est multae aequivalenter, seu partialiter. -
specialissimae. Et licet ad habitum pertineant isti actus
utroque modo, quia tamen principaliter et immediate per-
tinent ad ipsum secundo modo ideo, licet tolerari possit
; scripta superius ab Auctore notaveris, invenies, inter alia,
sermo dicens actus istos diversarum rationum formalius , in qu. L, art. ult., ad ult., quod etiam in angelis sunt partes
tamen dicuntur eiusdem rationis, cum de unitate habitus
est sermo. - Secundum est, quod habitus scientificus habet
duas latitudines diversarum rationum, intensivam scilicet et
extensivam, respondentes duplicibus supradictis actibus: ita
quod quantitas intensiva eius augetur ex actibus frequen-
tibus circa idem; quantitas vero extensiva augetur ex ad-
venientibus actibus demonstrativis circa diversa. Et sicut
ARTICULUS IV
in formis materialibus calor, et latitudines eius intensiva et
extensiva, non sunt tres entitates, sed una habens duas con-
ditiones ; ita in habitu.
tur per utrosque actus, scilicet circa eandem, et circa di-
versas conclusiones; et quod neutrius augmentationis est
terminus aliqua omnino nova entitas, et consequenter nec
eiusdem nec diversae rationis ; sed antiqua novo modo
se habens, secundum latitudines diversarum rationum. Nam
augmentum per actus circa idem, terminat habitus secun-
dum latitudinem intensivam: augmentum vero per actus
circa aliud terminat idem habitus secundum latitudinem
,
extensivam, quam constat conditionem esse alterius ratio-
quantitatem, non sequitur quod sit compositus ex duabus
rebus diversarum rationum: sed solum quod habeat duas
quantitates, non molis sed perfectionis, diversarum rationum,
identificatas reahter sibi.
XVI. Ad quartam rationem dicitur quod, quia habitus
diversarum conclusionum, ut partes subiecti, ut ex V Me-
taphys. deductum est *; consequens est quod habitui per- ' Num. vm.
ficienti intellectum secundum potentiam ad primam conclu-
sionem, non contrarietur etiam habitus pravae dispositionis
in eodem intellectu secundum potentiam respectu secundae
conclusionis; sicut albo secundum unam partem, non con-
trariatur nigredo eiusdem, ut est in parte propinqua.
Fit quoque hoc manifestum ex ipso motu augmenti
extensivi. Cuni enim augmentatio extensiva ad occupandum
novam loci partem terminetur in materialibus formis; et
scientifici habitus augmentum extensivum ad maiorem per-
fectionem extensivam eiusdem terminetur sic, quod potentia
habitum, quae prius non actuabatur; et e converso, dimi-
nutio ad minorem scientiam terminatur per hoc quod po-
esse sub illo habitu: consequens est ut habitus augmen-
tatione quasi occupet novam potentiam, seu partem po-
tentiae, et diminutione quasi relinquat; ac per hoc, non
magis contrarietur habitui ut perficit unam potentiam seu
partem potentiae, seu potentiam partialiter, contrarius ha-
bitus ut occupat aliam potentiam vel partem, vel eandem
partialiter, quam, ut dictum est, contrario in una parte
contrarium in altera. Proportionaliternamque hae se habent,
in indivisibilibus secundum quantitatem molis, partes poten-
tiae, sicut in rebus materialiter quantis, partes quantitativae.
Hanc autem proportionem partium potentiae subiecti
habitus scientifici ad ipsum habitum, tanti facito, ut affir-
mes hinc evenire quod habitus geometriae augeri potest
intensive circa quartam conclusionem, et non erit intensus
circa quintam. Et esset etiani e converso, si quinta non
dependeret ex quarta. Provenit namque hoc ex eo quod
frequentati actus circa quartam demonstrationem, augent
intensive habitum ut perficit illam partem potentiae intel-
lectus qua respicit hanc conclusionem et non ut perficit
,
aliam. Nec, ut dictum iam * est, refert si sit una et eadem * ibid.
Nec suspiceris voluntariam aut chimaericam esse hanc par-
tium potentiae subiecti habitus adinventionem. Si namque
potentiae, inquantum intellectus eorum per plures species
perficitur, et voluntas eorum se habet ad plura. Quid cla-
rius? Hoc est enim quod diximus: nam constat quod in-
quantum intellectus noster est in potentia ad aliam et aliam
demonstrationem et conclusionem, est in potentia ad di-
versas species, et ad proportionaliter plura, sicut voluntas.
- Et haec de quarto, et tota hac materia.
 : :

QUAESTIO LV, ARTICULUS I 349

QUAESTIO 9UINQUAGESIMAQUINTA
DE VIRTUTIBUS, QUANTUM AD SUAS ESSENTIAS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

CONSEQUENTER considerandum est de habiti- virtutis;secundo, de subiecto eius *; tertio, de • Qu. LVI.

* Cf. qu. XLix bus in speciali *. Et quia habitus, ut dictum divisione virtutum *; quarto, de causa virtutis **; '
•*
Qu.-LVII.
Introd. Qu. LXIII.
• Qu. Liv, art. 3. cst *, distiuguuntur per bonum et malum, primo quinto, de quibusdam proprietatibus virtutis. * *
Qu. LXIV.

dicendum est de habitibus bonis, qui sunt vir- Circa primum quaeruntur quatuor.
tutes et alia eis adiuncta, scilicet dona, beatitudi- Primo: utrum virtus humana sit habitus.
" vide qu. Lxviii nes ct fructus * secundo, de habitibus malis, sci-
; Secundo: utrum sit habitus operativus.
• Qu. LxxL licetde vitiis et peccatis *. Circa virtutes autem Tertio: utrum sit habitus bonus.
quinque consideranda sunt: primo, de essentia Quarto: de definitione virtutis.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUS HUMANA SIT HABITUS
II Sent,, dist. xxvii, art. i; III, dist. xxiii, qu. i, art. 3, qu' i, 3; De Virtut,, qu. i, art. i; II Ethic, lect. v.

D PRiMUMPROCEDiTUR. Videtur quod

sic Sunt autem quaedam potentiae quae secundum
virtus humana non
sit habitus. Virtus seipsas sunt determinatae ad suos actus; sicut
enim est ultimiim potentiae, ut dicitur potentiae naturales activae. Et ideo huiusmodi
* Cap.xi,n.7,8.-
S. Th. lect. XXV.
in I de Caelo *. Sed ultimum uniuscuius- potentiae naturales secundum seipsas dicuntur
que reducitur ad genus illud cuius est ultimum virtutes.- Potentiae autem rationales, quae sunt
sicut punctum ad genus lineae. Ergo virtus re- propriae f hominis, non sunt determinatae ad t
ducitur ad genus potentiae , et non * ad genus unum sed se habent indeterminate ad multa
,

habitus. determinantur autem ad actus per habitus, sicut

2.Praeterea, Augustinus dicit, in II de Libero ex supradictis * patet. Et ideo virtutes humanae Qu.xL«,art.4.
• cap. XIX. - cf. Arbit.*, quod virtus est bonus usus liberi arbitrii, habitus sunt.
cap. IX. Sed usus liberi arbitni est actus. Lrgo virtus non Ad primum ergo dicendum quod quandoque vir-
est habitus, sed actus. tus dicitur id ad quod est virtus, scilicet vel obie-
®
3. Praeterea, habitibus non meremur, sed acti- ctum virtutis, vel actus eius ^: sicut fides dicitur
bus: alioquin homo mereretur continue, etiam quandoque id quod creditur, quandoque vero
dormiendo. Sed virtutibus meremur. Ergo virtutes ipsum credere, quandoque autem ipse habitus
^
non sunt habitus, sed actus. quo creditur. Unde quando ^ dicitur quod virtus
4. Praeterea Augustinus dicit, in libro de Mo-
,
est ultimum potentiae, sumitur virtus pro obiecto
* Cap. XV. - Cf ribus Eccles, *, quod virtus est ordo amoris, Et virtutis *. Id enim in quod ultimo potentia potest, ^- D. 1172.
de Ctv. Dei, lib
XV, cap. XXII. in libro Octoginta trium Quaest. *, dicit quod or- est id ad quod dicitur virtus rei sicut si aliquis :
* Qu. XXX,
dinatio quae virtus vocatur, est fruendis frui, et potest ferre centum libras et non plus, virtus eius
utendis uti. Ordo autem, seu ordinatio, nominat consideratur secundum centum libras, non autem
vel actum, vel relationem. Ergo virtus non est secundum sexaginta. Obiectio autem procedebat
habitus, sed actus vel relatio. ac si essentialiter virtus esset ultimum potentiae.
5. Praeterea, sicut inveniuntur virtutes huma- Ad secundum dicendum quod bonus usus liberi
nae, ita et virtutes naturales. Sed virtutes natu- arbitrii dicitur esse virtus, secundum eandem ra-
rales non sunt habitus, sed potentiae quaedam. tionem: quia scilicet est id ad quod ordinatur
Ergo etiam neque virtutes humanae. virtus sicut ad proprium actum. Nihil est enim
Sed contra est quod Philosophus, in libro aliud actus virtutis quam bonus usus liberi ar-
cap. VI, n. 4.
Praedicament. *, scientiam et virtutem ponit esse bitrii.

habitus. Ad tertium dicendum quod aliquo i dicimur ^

Respondeo dicendum quod nominat quan- virtus mereri dupliciter. Uno modo, sicut ipso merito,
dam potentiae perfectionem. Uniuscuiusque au- eo modo quo dicimur currere cursu: ethoc modo
P tem perfectio praecipue consideratur in ordine
P meremur actibus. Alio modo dicimur mereri ali-
^
ad suum finem. Finis autem potentiae actus est. quo sicut ^ principio merendi, sicut dicimur cur-
Unde potentia dicitur esse perfecta, secundum rere potentia motiva et sic dicimur mereri vir-:

quod determinatur ad suum actum. tutibus et habitibus *. " ^- *79-

a) reducitur , . , et non, - reducitur ed. a, non reducitur P. £) quando, - quod ABCDEFGHIL.

P) autetn,
- enim Pa, ?) in quod, - est quod E, in quo ceteri et a,

y) propriae.
- potentiae propriae codices. r,) aliquo, - aliqua ACDFGHIKLpB et a,
3) eius, - quandoque autem ipse habitus addit E. 6) sicut, — quasi codices.
 ,

35o QUAESTIO LV, ARTICULUS II

Ad quartum DiCENDUM quod virtus dicitur or- Ad QUiNTUM DiCENDUM quod potentiac naturales
do vel ordinatio amoris, sicut id ad quod est sunt de se determinatae ad unum: non autem
'

virtus: per virtutem enim ordinatur amor in potentiae rationales. Et ideo non est simile, ut
In corporc.
nobis. dictum est *.

i) de se. - per se coJices.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo primo quaestionis quinquagesimaequintae, du- bituatus esset, et iam per modum naturae determinatus
IN
bium occurrit ex Scoto, in I Sent., dist. xvii, qu. iii. Ipse ad abstinendum propter bonum
quando, ubi, sicut,
rationis,
enim, putans virtutem moralem, ut sic, non dicere differen- quantum ratio iam appetitus non esset ex tali
exposcit;
tiam per se distinctivam habitus, sed addere super naturam habitu factus quasi naturaliter obsequens rationi. Et se-
habitus respectum conformitatis seu coexistentiae ad re- queretur quod habens habitum temperantiae, habet appe-
ctum dictamen; tenet quod idem numero habitus, immu- titum pugnantem contra rationem secundum circumstan-
tatus in se, de non virtute fit virtus; imo, genitus cum tiam et finem proprium: quod est contra Philosophum et
ratione erronea, postea fit virtus. Nec hoc aliter probat, veritatem, VII Ethic* Et sequeretur quod omnes virtutes • Cap. II 5-
-
S. Th. lect. fi.
nisi quia habitus abstinentiae genitus ex actibus abstinen- morales essent scientiae, iuxta opinionem Stoicorum *. Et Socraticorum?
Cf. qu. Lviii, art.
tiae elicitis sine prudentia, aut cum erronea ratione, post- breviter, hoc destruit moralem bonitatem.
modum, adveniente recta ratione, nulla facta mutatione Et potes ratiocinari contra hanc phantasiam sic. Habitus
circa illam qualitatem in se quae est habitus abstinentiae, ille, puta abstinentiae, qui, apud te, generatus est ex actibus

de non virtute fit virtus. - Et posset hoc confirmari: quia elicitis secundum rationem erroneam oppositam prudentiae,

non esset opus generari in illo alium habitum, ut esset et postmodum fit virtus moralis immutatus in se; aut in-
abstinens. clinat ex se ad actus similes prioribus, aut dissimiles. Non
II. Haec autem positio repugnat et doctrinae Auctoris, dissimiles, Ergo ad similes. Sed similes sunt vi-
ut patet.
et veritati.Auctori quidem, quia aperte in hac quaestione, tiosi: quia erronea ratio non excusat. Ergo. - Praeterea,
quam de essentia virtutis vocat, dividendo tractatum hunc; actus ille ad quem inclinat talis habitus, aut est ad medium
postquam tractavit de habitu ponit virtutem ut sic esse,
in tali materia, aut ad extreraa, Si ad medium, est secun-
habitum, ut in hoc patet articulo. Et in ultimo articulo dum se vera virtus moralis quia sibi convenit tota defi-
:

expresse dicit quod habitus est genus propinquutn virtutis. nitio virtutis datae II Ethic.*, scilicet, Habitus electivus in * Cf. loc. cit. su-
pra.
Quorum verum, si virtus moralis, ut sic, adve-
nihil esset medietate consistens etc. Si ad extrema, ergo est vitium:
niret huic habitui immutato, ut patet. ut patet ibi. Vitium autem nunquam transit in virtutem,
Veritati autem, quia habitus ille qui est virtus moralis, sicut nec albedo in nigredinem: sunt enira contraria.
habituat appetitum ad sequelam rationis, ex sua essentia. III. Discito ergo, et dicito, quod virtus moralis, sicut

Ad cuius evidentiam veritatis, duae sunt advertendae dis- quaelibet alia, est essentialiter habitus. Sed raoralis est habi-
tinctiones. Prima est de ratione recta. Est enim duplex. tuativa appetitus ad eliciendum actus quando, ubi, sicut,
Quaedam respectu proprii finis ipsius virtutis moralis, qui quantum oportet propter bonum rationis : et quia difficile

estbonum rationis materia, quod est medium in

in tali est essehabituatum ad eliciendum actura sic circumstantio-
tali materia determinatum ratione: sicut medium in cibo natum, ideo difficile est habcre habitum virtutis: et quia
et potu est finis abstinentiae proprius. Quaedam vero re- habituatus ad abstinendum verbi gratia et non propter
, ,

spectu finis extrinseci prout vita aeterna est finis ad quem

: bonum rationis, assuefit ex illo habitu ad actura abstinen-
fides formata ordinat abstinentiam. In proposito non est tiae cura tali defectu, oportet habitura aliura generari, et
sermo de ratione recta secundo modo: quia ipse Scotus praecedentem corrumpi, si verus habitus abstinentiae inesse
expresse loquitur de prudentia seu actu eius, quae est recta debet (quamvis facilius generetur in sic disposito verus
Cap. VI, n. 15. -
Ethic. * ex defi- II Ethic* 'Sicux. pro-
"
ratio medii virtutis moralis , ut patet in II abstinentiae habitus): ut patet in fine Cf. cap. IX, n^
S. 111. lect. VII. .-S.Th.lect.ju.
nitione virtutis constat autem quod attingere medium est
; digus habituatus ad expendendum non propter bonum ra-
finis proprius moralis virtutis. tionis, et quando oportet, etc. si debeat fieri liberalis, non
;

Secunda est de effectu formali ipsius habitus qui vocatur sufficit quod mutetur sola regula ad propter quid oportet,
virtus moralis: dupliciterenim intelligitur. Primo, ut ex sua et quando oportet, etc. sed oportet ut fiat una simplex
;

essentia habitus reddat appetitum habituatum ad actum

ille
et non plus: verbi gratia, abstinentia ad abstinendum. Se-
cundo, ut reddat appetitum habituatum ad actura cum om-
nibus eius conditionibus suae latitudinis: scilicet ad absti-
nendum quando, ubi, sicut, propter quid, etc. oportet.
Existimare habitus huiusmodi naturam esse primo modo,
fuit causa illius Scoticae phantasiae: definire autem huius-
modi habitus naturam secundo modo, est ratio veritatis.
Nisi enim appetitus, ex natura habitus temperantiae ha-
qualitas nova, habituans ad expendendum propter bonum
rationis, quando oportet, sicut, ubi, etc- Et breviter, si quis
meditetur, et diligenter rera hanc consideraverit , inveniet
quod haec phantasia de vitio converso,
in virtutera , et e
, transferret habitum eundem. Idera enim est iudicium de
habitu genito ex actibus elicitis cum ratione erronea opposita
prudentiae, et de vitioso: nara in utroque est aliquid confor-
mabile rectae rationi, puta actus; et in neutro totum, quia
, defectuosa circumstantia non est conformabilis rectae rationi.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUS HUMANA SIT HABITUS OPERATIVUS
111 Sent., dist. XXIII, qu. i, art. 3, qu' i.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod sicut est sanitas etpulchritudo corporis ita est ,

non sit de ratione virtutis humanae virtus animae. Sed sanitas et pulchritudo " non
quod sit habitus operativus. Dicit enim sunt habitus operativi. Ergo neque etiam virtus.
Cap. XIII.
Tullius, in IV de Tusciil Quaest. *, quod 2. Praeterea, in rebus naturalibus invenitur

a) pulchritudo. — aegritudo ABCDFHIL.

 ,

QUAESTIO LV, ARTICULUS II 35i

• Cf. cao. XH, II.
I. - S. Th. lect.
XXVI.
virtus non
ad agere, sed etiam ad
soIun:i esse: cum aliis animalibus; et similiter quantum ad vi-
ut patet per Philosophum, in
I de Caelo *, quod res quae sunt animae et corpori ^ communes;
quaedam habent virtutem ut sint semper, quae- solae autem illae vires quae sunt propriae ani-
dam vero non ad hoc quod sint semper, sed ^ mae, scilicet rationales, sunt hominis tantum. Et
aliquo tempore determinato. Sed sicut se habet ideo virtus humana, de qua loquimur, non potest
virtus naturalis in rebus naturalibus, ita se habet pertinere ad corpus; sed pertinet tantum ad id "^'

virtus humana in rationalibus. Ergo etiam virtus quod est proprium animae. Unde virtus humana
humana non solum est ad agere, sed etiam ad non importat ordinem ad esse, sed magis ad
esse. agere. Et ideo de ratione virtutis humanae est
•Text.l7.-s.Th. 3. Praeterea, Philosophus dicit, in VII Physic.*, quod sit habitus operativus.
lect. V.
quod virtus est dispositio perfecti ad optimiim. Ad primum ergo dicendum quod modus actionis
Optimum autem ad quod hominem oportet dis- sequitur dispositionem agentis unumquodque :

poni ^ per virtutem est ipse Deus, ut probat

, enim quale est, talia operatur. Et ideo, cum virtus
Cap. iii-xiv. Augustinus in libro II de Moribus Eccles. *; ad sit principium aliqualis operationis, oportet quod
quem disponitur anima per assimilationem ad in operante praeexistat secundum virtutem ali-
ipsum. Ergo videtur quod virtus dicatur qualitas qua ^ conformis dispositio. Facit autem virtus
quaedam animae in ordine ad Deum, tanquam operationem ordinatam. Et ideo ipsa virtus est
assimilativa ^ ad ipsum non autem in ordine ad : quaedam dispositio ordinata in anima: secundum
operationem. Non igitur est habitus operativus. scilicet quod potentiae animae ordinantur ali-
'

Sed contra est quod Philosophus dicit, in II qualiter ad invicem, et ad id quod est extra.
"

S.
Cap.
Th.
VI, n. 2.
lect. VI.
Ethic. *, quod virtiis iiniiisciiiiisqiie rei est quae Et ideo virtus, inquantum est conveniens dispo-
opiis eius bonum reddit. sitio animae, assimilatur sanitati et pulchritudini,

Respondeo dicendum quod virtus, ex ipsa ratione quae sunt debitae dispositiones corporis. Sed per
nominis, importat quandam perfectionem poten- hoc non excluditur quin virtus etiam sit opera-
• Art. praeced. tiae, ut supra * dictum est. Unde, cum duplex sit tionis principium.
potentia, scilicet potentia ad esse et potentia ad Ad secundum dicendum quod virtus quae est
agere, utriusque potentiae perfectio virtus vocatur. ad esse, non est propria hominis: sed solum virtus
Sed potentia ad esse se tenet ex parte materiae, quae est ad opera rationis, quae sunt propria
quae est ens in potentia: potentia autem ad agere hominis.
• D. 1037. se tenet ex parte formae *, quae est principium Ad tertium dicendum quod, cum Dei substan-
agendi, eo quod unumquodque agit inquantum tia sit eius actio, summa assimilatio hominis ad

est actu. Deum est secundum aliquam operationem. Unde,

In constitutione autem hominis, corpus se ha- sicut supra * dictum est, felicitas sive beatitudo, Qu. III, art. 2.

bet ' sicut materia, anima vero sicut forma. Et per quam homo maxime Deo conformatur, quae
quantum quidem ad corpus, homo communicat est finis humanae vitae, in operatione consistit *. D. 270.

P) sed.
- quod sint fiddunt ABCDGHIKL. ?) et corpori. — corporique ABCDEGIKL, corporisque F, corpori pH.
— disponere et ABFGILpH, disponere CDEKsH. r) pertinet. - Om. P.
f) disponi.
0) assimilativa. - assimilatio EF. 0) aliqua. - aliquam Pa.
t) habet. - tenet Va. t) potentiae. - propriae potentiae Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo et tertio eiusdem quinquagesimae- et relationon habet proprium principium activum ideo :

IN
quintae quaestionis, dubium occurrit ex Scoto, in I Sent., virtus moralisnon est principium activura bonitatis moralis.
dist. XVII, qu. iii, opinante quod virtus moralis, quatenus Et confirmatur. Quia relatio consequens necessario ex-
virtutis moralis rationem habet non est operativa sed
, : trema, non habet propriam causanl aliam ab extremis. Iste
quidquid operatur, facit inquantum est habitus. Ita quod autera respectus consequitur extrema posita, ex natura ex-
nec ex propria ratione ut virtus, nec ut subest prudentiae, tremorum: impossibile est enim aliquem actura sic condi-
est operativa sed, ut dictum est, ratione substrati, scilicet
: tionatum poni in esse, et rationem rectam non poni in esse;
• Cf. art. praec, habitus *. cum ex natura extremorura consequatur in actu talis con-
Comment. n. i.
In duobus autem contradicere Auctori videtur. Primo, formitas ad rationera rectara.
in hac materia. Quia in praesenti articulo determinatur III. Nos autem iam primura fundamentum in praece-
quod de ratione virtutis, inquantum virtus, est quod sit denti removimus, declarantes virtutem moralem
articulo
habitus operativus et in sequenti quod sit bonus et boni
: addere supra habitum differentiam specificam, sicut homi-
operativus. - Secundo, in communibus. Quia causa secun- ttem supra animal. Et propterea, consequenter, fatemur quod
• Part. ra, qu. daria agit, apud Auctorem *, non solum virtute propria, sed virtus moralis, inquantum est virtus moralis, est principia-
Lxii. art. I, ad 2
primae ita quod in aliquid potest virtute princi-
;

IV Sent., dist. virtute , tiva actus moralis.

XLix, qu. I, art. palis, in quod non potest propria virtute super cuius op- : IV. Et ad secunda Scoti fundaraenta diciraus quod,
3> qu* 2.
posito fundare videtur Scotus dictum suum. Et quia hoc quidquid sit de essentia bonitatis in actu morali, an scilicet
metaphysici videtur negotii, ad propositum veniendum est. sit qualitas an relatio quantum ad propositum spectat
,

II. Scito igitur quod, quia Scotus moralem virtutem, ut
•Cf.art.praeced., sic, respectum solum posuit addere supra habitum * ideo
Comment. num.
consequenter negavit ipsam esse operativam.
Et rursus, quia bonitatem moralem actus posuit in solis
relationibus debitae proportionis actus ad potentiara, obie-
ctum, finem, tempus, locum, etc, secundum rectam rationem
(sicut pulchritudo non est aliqua quaUtas, sed aggregatio
convenientium puta figurae, magnitudinis, coloris, etc);
,
non refert. Quoniam illud commune dictum quod relatio
; non habet causam activam propriam, intelligitur de causa-
litate propria sic quod terminetur ad ipsam solam: nulla
enim causa activa facit solam relationem. Cum quo tamen
stat quod habeat per se causam effectivam cum alio. Quod
probo. Suramum bonura in universo habet causam activam
per se intendentem illud: sed ordo universi est suramura •S.Th. lect.xn.-
Did. lib. XI, cap.
bonura in universo, ut patet in XII Metaphys. *: ergo habet X, n. I.
 352 QUAESTIO LV, ARTICULUS III

causam activam per se. Constat autem quod ordo est re- V. Quod autem addit, quod relatio prima consequitur
latio. - Praeterea, effectus proprius artis per se fit ab arte: extrema, dignum admiratione videtur. Nara per extrema aut
sed ordo manifeste fit ab artibus, videmus enim artes do- intendit absoluta, aut relationes. Si relationes, hae sunt
lativas ad hoc tendere ut ordinate et mensurate incidant, etc- quae in quaestionem veniunt a quibus causantur: puta re-
Et sic habitus virtutis nioralis facit ordinationem in actu. lationes singulae ad tempus, ad locum, ad potentiam, et
Unde in responsione ad primum in hoc secundo articulo, ceterae circumstantiae. - Si absoluta, falsum videtur apud
littera dicit quod virtus facit operationem ordinatam. te, quod, posito actu quoad absoluta tantum, et recta ra-
Quomodo autem hoc fiat, non est difficile videre. Si tione in esse, oporteat sequi conformitatem. Quamvis apud
quis enim consideret quod habitus virtutis non causat seor- nos, posita recta ratione in actu secundo, etc, ut infra * '
Qu. Lxxvii, art.
2, Commcnt.
sum a potentia, sed est perfectio potentiae ad causandum dicetur, impossibile sit sequi actum difformem. Sed hoc
actum ordinatum; videbit quod potentia perfecta habitu non est quia relatio consequitur: sed quia talis effectus
causabit per se intendendo non solum operationem sed , non stat cum tali causa.
operationem ordinatam sic; et experientia teste convincetur ergo quod virtus facit operationem ordinatam
Dicito
quod est ratio illi potentiae quod causet regulatam opera- tanquam effectum proprium. Et quod relationem habere sic
tionem. Et hoc, ut dictum est, manifeste liquet in artifi- effectivam per se causam non inconvenit sed oportet
, ,

cialibus, a quibus concipimus quid interius agitur. Unde quandoque.

fundamentum illud nihil facit pro Scoto ad propositum.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VIRTUS HUMANA SIT HABITUS BONUS
III Sent., dist. xxiii, qu. 1, art. 3, qu' i; dist. xxvi, qu. 11, art. i; II Ethic, lect. vi.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod cit, in IV cap. de Div. quod omne ma- Nom. *, 'S.Th.lcct.xxii,
XXIII.
non sit de ratione virtutis quod sit ha- lum est infirmum. Et propter hoc oportet quod
bitus bonus. Peccatum enim in malo virtus cuiuslibet rei dicatur in ordine ad bonum.
isemper sumitur. Sed etiam peccati est Unde virtus humana, quae est habitus operativus,
' Vers. 56. aliqua virtus; secundum illud I ad Cor. xv*: Vir- est bonus habitus, et boni operativus *. 'Vide Comment.
Caiet. post. art.
tiis peccati lex. Ergo virtus non semper est ha- AD PRIMUM ERGO DICENDUM qUOd SlCUt perfectum, praeced.

bitus bonus. ita et bonum dicitur metaphorice in malis : di-

2.Praeterea, virtus potentiae respondet. Sed citur enim bonus
et perfectus fur sive latro, et
potentia non solum se habet ad bonum, sed etiam fur sive latro; ut patet per Philosophum, in V
* Vers. 22. ad malum secundum illud Isaiae v *: Vae, qui Metaphys. * Secundum hoc ereo, etiam virtus me- 's.Th.iect.xvm.
^y .....
;
. . T-P . .
•
. -Did.Iib.IV,cap.
potentes ad bibendiim viniim, et viri fortes
estis taphorice in malis dicitur. bt sic vtrtus peccati "vi, n. i.

ad miscendam ebrietatem. Ergo etiam virtus se dicitur lex, inquantum scilicet per legem occasio-
habet et ad bonum et ad malum. naliter est peccatum augmentatum, et quasi ad
3. Praeterea, secundum Apostolum, II ad maximum suum posse pervenit.
Vers. 9. Cor. XII *, virtus in infirmitate perficitur. Sed in- Ad secundum dicendum quod malum ebrietatis
firmitas est quoddam malum. Ergo virtus non et nimiae potationis, consistit in defectu ordinis
solum se habet ad bonum, sed etiam ad malum. rationis. Contingit autem, cum defectu rationis,
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro esse aliquam potentiam inferiorem perfectam ad
Cap. VI. de Moribus Eccles. * Nemo autem dubitaverit "
: id quod est sui generis, etiam cum repugnantia
quod pirtus animam facit optimam. Et Philoso- vel cum defectu rationis. Perfectio autem talis po-
* Cap. VI, n. phus dicit, in II Ethic. *, quod virtus est quae tentiae, cum sit cum defectu rationis, non posset
S. Th. lect.
bonum facit habentem, et opiis eius bonum reddit. dici virtus humana.
Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Ad tertium dicendum quod tanto ratio perfe-
est, virtus importat perfectionem potentiae unde : ctior esse ostenditur, quanto infirmitates corporis
virtus cuiuslibet rei determinatur ad ultimum in et inferiorum partium magis potest vincere seu
»Cap. XI, n. 7,8.- quod res potest, ut dicitur in I de Caelo Ul- *. tolerare. Et ideo virtus humana, quae rationi at-
S. Th. lect. XXV.
timum autem in quod unaquaeque potentia po- tribuitur, in infirmitate perfici dicitur, non qui-
test, oportet quod sit bonum nam omne malum : dem sed in infirmitate corporis
rationis, et infe-
defectum quendam importat unde Dionysius di- ; riorum partium.

a) dubitaverit. - dubitat K, dubitabit Pa.

 ,

QUAESTIO LV, ARTICULUS IV 353

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VIRTUS CONVENIENTER DEFINIATUR
II Sent., dist. xxvii, art. 2; De Virtut., qu. i, art. 2.

•D QUARTUM sic PROCEDiTUR. VidetuF quod Materia autem circa quam est obiectum virtutis;
non sit conveniens definitio virtutis quod non potuit in praedicta definitione poni, eo
'quae solet assignari, scilicet: Virtiis est quod per obiectum determinatur virtus ad spe-
\bona qualitas mentis, qua recte vivitur, ciem hic autem assignatur definitio virtutis in
;

qua ntillus male iititur, quam JDeus in nobis sine communi. Unde ponitur subiectum loco causae
• Cf. Magistr. II nobis operatur *. Virtus enim est bonitas " homi- materialis, cum dicitur quod est bona qualitas
5CTi/.,dist.xxvii.
a nis ipsa enim est quae bonum facit habentem *,
: mentis.
•Vid.art.praec,
arg. Sed contra. Sed bonitas non videtur esse bona sicut nec al- : Finis autem virtutis, cum sit habitus opera-
bedo est alba. Igitur inconvenienter dicitur quod tivus , Sed notandum quod
est ipsa operatio *. * d. 620, 853.

virtus est bo7ia qualitas. habituum operativorum aliqui sunt semper ad

2. Praeterea, nulla difterentia est communior malum, sicut habitus vitiosi aliqui vero quando- ;

suo genere cum sit generis divisiva. Sed bonum

: que ad bonum, et quandoque ad malum sicut ,

estcommunius quam qualitas: convertitur enim opinio se habet ad verum et ad falsum *; virtus '0.692.
cum ente. Ergo bonum non debet poni in defi- autem est habitus semper se habens ad bonum.
nitione virtutis, ut diff^erentia qualitatis. Et ideo, ut discernatur virtus ab his quae semper
3. Praeterea, sicut Augustinus dicit, in XII de se habent ad malum, dicitur, qua recte vivitur:
' Cap. VIII. Trin. *: Ubi primo occurrit aliqiiid quod non sit ut autem discernatur ab his quae se habent quan-
nobis pecoribusque commune, illud ad mentem per- doque ad bonum, quandoque ad malum, dicitur,
tinet. Sed quaedam virtutes sunt etiam irrationa- qua nullus male utitur.
• Cap. X, n.
S.Tli. lect. XIX.
I. -
bilium partium; ut Philosophus dicit, in III Ethic* Causa autem efficiens virtutis infusae, de qua
Non ergo omnis virtus est bona qualitas mentis. definitio datur, Deus est. Propter quod dicitur,
4. Praeterea, rectiaido videtur ad iustitiam quam Deus in nobis sine nobis operatur. Quae
pertinere unde iidem dicuntur recti, et iusti. Sed
: quidem particula si auferatur, reliquum definitio-
iustitia est species virtutis. Inconvenienter ergo nis erit commune omnibus virtutibus, et acquisitis
ponitur rectum in definitione virtutis, cum dicitur, et infusis.
qua recte vivitur. Ad
primum ergo dicendum quod id quod primo
Praeterea, quicumque superbit de aliquo,
5. cadit in intellectu, est ens: unde unicuique ap-
male utitur eo. Sed multi superbiunt de virtute: prehenso a nobis attribuimus quod sit ens; etper
•Epist.CCXI.al. dicit enim Augustinus, in Regula *, quod superbia consequens quod sit unum et bonum * quae ,
• d. 62, 284.
ax.
etiam bonis operibus insidiatur, iit pereant. Fal- convertuntur cum ente. Unde dicimus quod es-
sum est ergo quod nemo virtute male utatur. sentia est ens et una et bona; et quod unitas est
6. Praeterea, homo per virtutem iustificatur. ens et una et bona; et similiter de bonitate. Non.
'Serm.adPopul.
CLXIX, al. de
Sed Augustinus dicit *, super illud loan. **, Ma- autem hoc habet locum in specialibus formis,
Verb.Apost.XV,
XI.- Cf. tract.
iora horum
faciet: Qui creavit te sine te , non sicut est albedo et sanitas non enim omne quod:
c.
LXXII super lo- iustificabit te sine te. Inconvenienter ergo dicitur apprehendimus, sub ratione albi et sani appre-
ann.
'•Cap.xiv, vers. quod virtutem Deus in nobis sine nobis operatur. hendimus. - Sed tamen considerandum quod, sicut
12.
Sed contra est auctoritas Augustini, ex cuius accidentia et formae non .subsistentes dicuntur "^ ^

verbis praedicta definitio colligitur, et praecipue entia, non quia ipsa habeant esse, sed quia eis
*Cap. XIX super :
in II de Libero Arbitrio *. aliquid est *; ita etiam dicuntur bona vel una, • d. 360, 646.
Psalm. CXVfll
serm. xxvi. Respondeo dicendum quod ista definitio perfe- non quidem aliqua alia bonitate vel unitate, sed
cte complectitur totam rationem virtutis. Perfecta quia eis est aliquid bonum vel unum. Sic igitur et
enim ratio uniuscuiusque rei colligitur ex omni- virtus dicitur bona, quia ea ^ aliquid est bonum *. D. 299, 1020,
bus causis eius. Comprehendit autem praedicta Ad secundum dicendum quod bonum quod po-
•

definitio omnes causas virtutis. Causa namque non est bonum com-
nitur in definitione virtutis,
formalis virtutis, sicut et cuiuslibet rei, accipitur mune, quod cum ente, et est in plus
convertitur
ex eius genere et diff^erentia, cum dicitur qualitas quam qualitas: sed est bonum rationis*, secundum D. 300.

bona: genus enim virtutis qualitas est, diff"erentia quod Dionysius dicit, in iv cap. de Div. Nom. *, S.Th. lect.xxii.

autem bonum. Esset tamen convenientior defi- quod bonum animae est secundum rationem esse.
nitio, si loco qualitatis habitus poneretur, qui est Ad tertium dicendum quod virtus non potest
genus propinquum P. esse in irrationali parte animae, nisi inquantum
Ethic. *
* Cap.
Virtus autem non habet materiam ex qua, si- participat rationem , ut drcitur in I Et 20. -
XIII, n. 19,
S.Tl). lect.
cut nec alia accidenfia sed habet materiam circa
: ideo ratio, sive mens, est proprium subiectum vir- XX.

quam; et materiam in qua , scilicet subiectum. tutis humanae.

a) bonitas. - bonum EF. Y) non. - Om. codices et a.

P) propinquutn. - virtutis addunt EF. 3) ea. - est id quo E, om. F.

SuMMAK Theol. D. Thomae T. III. 43

 ;

354 QUAESTIO LV, ARTICULUS IV

Ad quartum dicendum quod iustitiae est propria sentit de virtute, cum odit eam, vel superbit de
rectitudo quae constituitur circa res exteriores ea: non autem tanquam principio usus, ita sci-
quae in usum hominis veniunt, quae sunt pro- licet quod malus sit actus virtutis.

* Qu. Lx, art. 2

pria materia ^ iustitiae, ut infra * patebit.
Sed re- Ad sextum dicendum quod virtus infusa causa-
II'II**, qu.Lviii,
art. 8.
ctitudo quae importat ordinem ad finem debitum tur in nobis a Deo sine nobis agentibus, non ta-
et ad legem divinam, quae est regula voluntatis men sine nobis consentientibus. Et sic est intel-
' Q.U. xDc, art. 4.
humanae, ut supra * dictum est, communis est ligendum quod dicitur, quam
in nobis sine
'^
Deus
omni virtuti. nobis operatur. Quae vero per nos
aguntur, Deus
Ad quintum dicendum quod virtute potest ali- in nobis causat non sine nobis agentibus ipse :

quis male uti tanquam obiecto, puta cum male enim operatur in omni voluntate et natura.

e) materia. - materiae ABCGL. I

?) dicitur, quam, - Om. E. - sine nobis om. EF.

Commentaria Carclinalis Caietani

1N articulo quartoeiusdem quinquagesimaequintae quae-
stionis,nota quod iUa particula in definitione virtutis po-
sita, qua nemo male utitur, dupliciter exponi potest. Primo,
ut sonat: et sic soli virtuti formatae, aut quae non potest
esse informis, convenit. Contingit enim virtute intellectuali,
- practica, ut arte, et morali, ut temperantia, et infusa theo-
logali, ut fide, male uti etiam ut principiis, applicando eas
ad actus proprios propter malum finem extraneum. Et quo-
niam nihil horum habet perfectam rationem virtutis, ut
* Qu. Lvi, art. 3; infra * dicetur ; ideo, sic intelligendo, soli virtuti simpliciter
tutis esse, ut dicitur in responsione ad quintum. Et sic, ut
in corpore articuli dicitur, haec particula convenit omni
virtuti; et ponitur ad diflferentiam habituum qui sunt ad
bonum et malum. Et sic intelligendo, diceretur quod utens
arte aut fide propter malum finem, non facit actum fidei
aut artis malum; sed actum ordinantem illas facit malum.
Ac per hoc, virtute nullus male utitur ut principio mali
actus: quamvis male utatur ipsa principiante bonum actum,
ordinando ad extraneum malum finem. - Quod tamen est
irapossibile in virtutibus quae non possunt esse informes:

n" U'''q"xxm perfectae haec particula convenit. quia aut ordinantur in bonum aut desinunt esse, si ordi-
;

art. 7.'
'
Secundo potest exponi limitate, ut infra in littera fit: narentur ad malum.
ita quod ly male uti importet actum proprium illius vir-
 QUAESTIO LVI, ARTICULUS I 355

QUAESTIO QUINQUAGESIMASEXTA
DE SUBIECTO VIRTUTIS
IN SEX ARTICULOS DIVISA

* Cf. qu. LV, In-

DEiNDE considerandum est de subiecto virtutis *. Tertio: utrum intellectus possit esse subiectum
trod.
Et circa hoc quaeruntur sex. virtutis.
Primo utrum virtus sit in potentia animae
: Quarto: utrum irascibilis et concupiscibilis.
sicut in subiecto. Quinto: utrum vires apprehensivae sensiti-
Secundo: utrum una virtus possit esse in plu- vae.
ribus potentiis. Sexto: utrum voluntas.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUS SIT IN POTENTIA ANIMAE SICUT IN SUBIECTO
III Sent., dist. xxxiii, qu. ii, art. 4, qu" i; De Virtut., qu. i, art. 3.

•D PROCEDiTUR. Videtur quod

PRiMUM sic hoc quod est habitus operativus, ut supra * di- ' Q"- '^. a"- =•

virtus non sit in potentia animae sicut ctum est: omnis autem operatio est ab anima per
'in subiecto. Dicit enim Augustinus, in aliquam potentiam. - Tertio, ex hoc quod disponit
Cap. zix. JI de Lib. arbit. *, quod virtus est qiia ad optimum: optimum autem est finis, qui vel
^
recte Vivere autem non est per poten-
vivitiir. est operatio rei, vel aliquid consecutum ' per ope-
» rationem a potentia egredientem. Unde virtus hu-
tiam animae, sed per eius essentiam. Ergo virtus
non est in potentia animae, sed in eius essentia. mana est in potentia animae sicut in subiecto.
' Cap. VI, n. 2, 2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Ethic.*: Ad primum ergo dicendum quod vivere dupli-
3.-S.Th.lect.vi.
Virtiis est quae boniim facit habentem, et opus citer sumitur. Quandoque enim dicitur vivere ^ ^

eius bonum reddit. Sed sicut opus constituitur per ipsum esse viventis: et sic pertinet ad essentiam
potentiam, ita habens virtutem constituitur per animae, quae est viventi essendi principium. Alio
essentiam animae. Ergo virtus non magis perti- modo vivere dicitur operatio viventis: et sic vir-
net ad potentiam animae, quam ad eius essen- tute recte vivitur, inquantum per eam aliquis recte
tiam P. operatur.
3. Praeterea, potentia est in secunda specie Ad secundum dicendum quod bonum vel est fi-
qualitatis. Virtus quaedam qualitas, ut
autem est nis, vel in ordine ad finem dicitur. Et ideo, cum
• Qu. LV, art. 4. supra * dictum est. Qualitatis autem non est qua- bonum operantis consistat in operatione, hoc etiam
T litas f. Ergo virtus non est in potentia animae ipsum quod virtus facit operantem bonum, refer-
sicut in subiecto. tur ad operationem, et per consequens ad poten-
Sed contra, virtus est ultimum potentiae , ut tiam.
* Cap. XI, n. 7, dicitur in I Sed ultimum est in eo
de Caelo *. Ad tertium dicendum quod unum accidens di-
8. - S.Th. lect.
XXV. cuius est ultimum. Ergo virtus est in potentia citur esse in alio sicut in Subiecto ^, non quia '^

animae. accidens per seipsum possit sustentare aliud ac-

Respondeo dicendum quod virtutem pertinere cidens: sed quia unum accidens inhaeret substan-
ad potentiam animae, ex tribus potest esse ma- tiae mediante alio accidente ut color corpori ,

nifestum. Primo quidem, ex ipsa ratione virtutis, mediante superficie; unde superficies dicitur esse
quae importat perfectionem potentiae perfectio : subiectum coloris *. Et eo modo potentia animae * d- ihs-

autem est in eo cuius est perfectio. - Secundo, ex dicitur esse subiectum virtutis.

a) virtus. - vivere ACDGHILpB; Ergo . essentia om. E.

. . 3) consecutum. — conservatum EF.
potentiam essentiam. - essentiam animae quam ad poten-
. . . s) dicitur vivere. — vivere est EF.
P)
tiam animae K, potentiam quam ad essentiam animae ceteri. C) sicuf in subiecto. - Om. DEFHI. - Pro per seipsum, per se co-
qualitatis qualitas. - qualitas ... m qualitate EF.
. . . dices.
Y)
 :

356 QUAESTIO LVI, ARTICULUS II, III

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM UNA VIRTUS POSSIT ESSE IN PLURIBUS POTENTIIS
Infra, qu. Lx, art. 5; IV Sent., dist. xiv, qu. i, art. 3, qu' i; De Verit., qu. xiv, art. 4, ad 7.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod virtutem esse in duabus potentiis: quia diversitas
una virtus possit esse in duabus potentiis. potentiarum attenditur secundum generales con-
'Habitus enim cognoscuntur per actus. ditiones obiectorum, diversitas autem habituum
iSed unus actus progreditur diversimode secundum speciales; unde ubicumque est diver-
a diversis potentiis sicut ambulatio procedit a ra-
: sitas potentiarum, est diversitas habituum, sed
tione ut a dirigente ", a voluntate sicut a movente, non convertitur.
et a potentia motiva sicut ab exequente. Ergo Alio modo potest esse aliquid in duobus vel
etiam unus habitus virtutis potest esse in pluribus pluribus, non ex aequo, sed ordine quodam * Et • D. 695, 775.
1041, 1173.
potentiis. sic una virtus pertinere potest ad plures poten-
*

S.
Cap.
Th.
IV, n. 3.
lect. IV.
Praeterea, Philosophus dicit, in II Ethic. *,
2. tias; ita quod in una sit principaliter, et se exten-
quod ad virtutem tria requiruntur, scilicet P sdre, dat ad alias per modum difFusionis, velper modum
velle et immobiliter operari. Sed scire pertinet ad dispositionis;secundum quod una potentia mo-
intellectum, velle ad voluntatem. Ergo virtus po- vetur ab alia, et secundum quod una potentia
test esse in pluribus potentiis. accipit ab alia.
3. Praeterea, prudentia est in ratione : cum Ad
primum ergo dicendum quod idem actus non
'Cap.v, n. 4, 5.- sit recta ratio agibiliiim, ut dicitur in VI Ethic. * potest aequaliter, et eodem ordine, pertinere ad
S. Th. lect. IV.

Est etiam in voluntate quia non potest esse cum: diversas potentias sed secundum diversas ratio-
:

'
Cap. XII, n. 10. voluntate perversa, ut iri eodem libro * dicitur. nes, et diverso ordine *. , 49-
• S. Th. fect. X.
Ergo una virtus potest esse ^ in duabus potentiis. Ad secundum dicendum quod scire praeexigitur
Sed contra virtus est in potentia animae sicut
, ad virtutem moralem, inquantum virtus moralis
in subiecto. Sed idem accidens non potest esse operatur secundum rationem rectam. Sed essen-
in pluribus subiectis. Ergo una virtus non potest tialiter in appetendo virtus moralis consistit.
esse in pluribus potentiis animae. Ad tertium dicendum quod prudentia realiter
Respondeo dicendum quod aliquid esse in duo- est in ratione sicut in subiecto sed praesupponit :

bus, contingit dupliciter. Uno modo, sic quod ex rectitudinem voluntatis sicut principium, ut in-
' Art. seq.; qu.
aequo sit in utroque. Et sic impossibile est unam fra * dicetur. Lvii, art. 4.

o) ut a dirigente, - dirigente H, ut dirigente P. Y) potest esse.

- est codices.

P)
- Om. codices. - lidem post alterum velle addunt autem.
scilicet.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM INTELLECTUS POSSIT ESSE SUBIECTUM VIRTUTIS
III Sent., dist. xxin ,
qu. i, art. 4, qu* i; De Virtut., qu. 1, art. 7.

»D tertium sic proceditur. Videtur quod Sed contra est quod mens maxime dicitur in-
non sit subiectum virtutis.
intellectus tellectus. Subiectum autem virtutis est mens; ut
enim Augustinus, in libro de Mo-
'Dicit patet ex definitione virtutis supra * inducta. Ergo Qu. Lv, art. 4.

cap. XV. ^^[^S^^^ribus Eccles. * quod omnis virtus est ,

intellectus est subiectum virtutis.
amor. Subiectum autem amoris non est intelle- Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Ibid. art. 3.

ctus, sed solum vis appetitiva. Ergo nulla virtus est, virtus est habitus quo quis bene operatur ".
est in intellectu. Dupliciter autem habitus aliquis ordinatur ad bo-
2. Praeterea, virtus ordinatur ad bonum, sicut num actum. Uno modo, inquantum per huius-
Qu. Lv, art.3. ex supradictis * patet. Bonum autem non est obie- modi habitum acquiritur homini facultas ad bo-
ctum intellectus, sed appetitivae virtutis. Ergo sub- num actum sicut per habitum grammaficae habet
:

iectum virtutis non est intellectus, sed appetitiva homo recte P loquendi. Non tamen
facultatem
virtus. grammatica facit ut homo semper recte loquatur
3. Praeterea, pirtus est quae bonum facit ha- potest enim grammaticus barbarizare aut soloe-
* Ethic. lib. II,
cap. VI, n. 2, 3. -
bentem, ut Philosophus dicit *, Sed habitus perfi- cismum facere. Et eadem ratio est in aliis scientiis
S. Th. lect. VI.
ciens intellectumnon facit bonum habentem: non et artibus. - Alio modo, aliquis habitus non solum
enim propter scientiam vel artem dicitur homo facit facultatem agendi ^, sed etiam facit quod
bonus. Ergo intellectus non est subiectum virtutis. aliquis recte facultate utatur: sicut iustitia non

a) quis bene operatur. - quis bene utittir DEFHI, aliquis bene uti- P) recte. - bene DH, recte et bene EF.
tur ?a. Y) agendi. - bene agendi ABCGKL.
 : ,

QUAESTIO LVI, ARTICULUS III 357

solum facit quod homo sit promptae voluntatis in facultate, oportet quod vel sit in ipsa volun-
ad iusta operandum, sed etiam facit ut iuste ope- tate; vel in aliqua potentia secundum quod est
retur. a voluntate mota.
Et quia bonum, sicut et ens, non dicitur sim- Contingit autem intellectum a voluntate mo-
secundum id quod est in potentia, ^
pliciter aliquid veri "^, sicut et alias potentias: consideratenim
sed secundum id quod est in actu; ideo ab huius- aliquis aliquid actu, eo quod vult. Et ideo intel-
modi habitibus simpliciter dicitur homo bonum lectus, secundum quod habet ordinem ad volun-
operari, et esse bonus, puta quia est iustus vel tatem, potest esse subiectum virtutis simpliciter
temperatus et eadem ratio est de similibus. Et
; dictae. Et hoc modo intellectus speculativus, vel
quia virtus est quae bonum facit habentem et , ratio, est subiectum movetur enim intelle-
fidei :

cf. loc. cit. in

arg. 3.
opus eius bonum reddit *, huiusmodi habitus sim- ctus ad assentiendum his quae sunt fidei, ex im-
pliciter dicuntur virtutes: quia reddunt bonum perio voluntatis; nullus enim credit nisi volens *. - '-AWinioan.
opus in actu, et simpliciter faciunt bonum ha- Intellectus vero practicus est subiectum pruden-
bentem. - Primi vero habitus non simpliciter di- tiae. Cum enim prudentia sit recta ratio agibi-
cuntur virtutes: quia non reddunt bonum opus lium, requiritur ad prudentiam quod homo se
nisi in quadam facultate, nec simpliciter faciunt bene habeat ad principia huius rationis agendo-
bonum habentem. Non enim dicitur simpliciter rum, quae sunt fines; ad quos bene se habet
aliquis homo bonus, ex hoc quod est sciens vel homo per rectitudinem voluntatis, sicut ad prin-
artifex sed dicitur bonus solum secundum quid,
: cipia speculabilium per naturale lumen intellectus
puta bonus grammaticus aut bonus faber. Et , agentis. Et ideo sicut subiectum scientiae, quae
propter hoc, plerumque scientia et ars contra vir- est ratio recta speculabilium, est intellecms spe-
tutem dividitur: quandoque autem virtutes dicun- culativus in ordine ad intellectum agentem; ita
• cap. II, n. 6; tur, ut patct in VI Ethic. * subiectum prudentiae est intellectus practicus in
cap. III, n. I.

S.Th. lect. II, III Subiectum igitur habitus qui secundum quid ordine ad voluntatem rectam.
dicitur virtus, potest esse intellectus, non solum Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod verbum Au-
practicus, sed etiam intellectus speculativus ^, abs- gustini intelligendum est de virtute simpliciter
que omni ordine ad voluntatem: sic enim Phi- dicta non quod omnis talis virtus sit simpliciter
:

Ibid. losophus, in VI Ethic. *, scientiam, sapientiam et amor; sed quia dependet aliqualiter ab amore,
intellectum, et etiam artem, ponit esse intellectua- inquantum dependet a voluntate, cuius prima af-
- Subiectum vero habitus qui simpli- fectio est amor, ut supra * dictum est.
'
Qu. XXV, art. i,
les virtutes. 2, 3; qu. xxvii,

citer dicitur virtus, non potest esse nisi voluntas; Ad secundum dicendum quod bonum uniuscu- art. 4.; Part. 1,
qu. XX, art. i.

vel aliqua potentia secundum quod est mota a iusque est finis eius et ideo, cum verum sit finis
:

voluntate. Cuius ratio est, quia voluntas movet intellectus, cognoscere verum est bonus actus in-
omnes alias ^ potentias quae aliqualiter sunt ra- tellectus. Unde habitus perficiens intellectum ad
• Qu.
qu. xvii,
IX, art.
art. i,
i:
tionales, ad suos actus, ut supra * habitum est: verum cognoscendum, vel in speculativis vel in
5
?qq.;Part i,qV. et idco quod homo actu bene agat, contingit ex practicis, dicitur virtus.
hoc quod homo habet bonam voluntatem. Unde Ad tertium dicendum quod ratio illa procedit
virtus quae facit bene agere in actu, non solum de virtute simpliciter dicta.

3) speculativus. - Om. ABCDGHIKL. - omni om. EF. Xi) moveri. - motum esse E, esse F.
e) alias. — Om. codices et a.

Commentaria CardinaKs Caietani

articulo tertio quaestionis quinquagesimaesextae, omissis concupiscentia respectu temperantiae^ etc. an de actu vo- ;
IN
duobus primis, dubiura occurrit de sensu et veritate lit- luntatis qui vocatur uti , quo oranibus habitibus utimur,
terae, cum
ponit differentiam inter virtutem simpliciter et applicando eos ad operandum in actu cum volumus. - Et
intellectualem, ex iioc quod aliquis habitus dat facultatem rursus, an intendat semper an cum utimur habitu illo.
:

faciendi bonum opus, sed non dat quod semper operetur Si namque intendit semper, sive loquatur de uti sive
recte, ut grammatica, etc. aliquis autem dat et facultatem
; de opere, falsa manifeste est differentia quia possum contra :

faciendi bonum opus, et dat quod aliquis recte utatur fa-
cultate, ut iustitia.
Est autem liic multipliciter dubium. Primo, de qua re-
ctitudine seu bonitate est sermo, cum dicitur quod aliquis
habitus dat quod recte utatur facultate: an scilicet de bo-
nitate propria illi habitui, an de bonitate morali. Si de
bonitate morali, obstat littera obiiciens usui grammaticae
et praeter quemcumque habitum acquisitum et infusum, uti
et operari, ut patet in peccantibus.
Si vero intendit de ipso opere quando utitur habitu
par quoque videtur iudicium de arte et virtute morali. Sicut
naraque contingit utentera grammatica, quia non utitur
totaliter ea, barbarizare; ita utentera iustitia vel temperan-
tia, quia non totaliter utitur ea, secundum aliquid deficere.

non errorem in moribus, sed in grammatica, barbarismum Si autem intendit de uti ipso actu voluntatis, aut respectu
scilicet et soloecismum, ut patet in littera. - Si de bonitate operis: et hoc non, quia nulla esset differentia; contingit
propria illi habitui, nuUa videtur inter habitus differentia enim uti concupiscentia contra vel praeter temperantiam
quilibet enim, cum quis eo utitur, dat suam bonitatem actui quam habeo, sicut locutione contra graramaticam vel praeter
apto nato suscipera illam bonitatem. eam. - Aut respectu habitus: et obstant tria. Priraum est
II. Deinde dubium est propter diversitatem vocabulorum, quod in littera dicitur quod ista secunda perfectio est re-
qua littera utitur quid intendit cum dicit quod dat quod
: spectu operis in actu; prima autem est respectu operis in
semper recte operetur, et sub aliis verbis, quod recte utatur facultate, quod est esse in potentia. Modo, opus in actu
facultate, vel sub aliis verbis, quod reddit bonum opus in ab opere in potentia non distinguuntur genere, immo sunt
actu : an scilicet intendat de opere in actu quod informatur eiusdem speciei specialissimae : uti autem et opus gram-
habitu, puta de locutione in actu respectu grammaticae, maticae vel temperantiae distinguuntur genere, vel specie
 : : '

358 QUAESTIO LVI, ARTICULUS III

saltem, ut patet : ergo. - Secundum est quod hoc, scilicet quod non possit in oppositum : sed per modum inclinantis.
rectificare ipsum uti, non convenit omnibus moralibus vir- Unde differentia consistit in hoc, quod ars ex sua ratione
tutibus: quia nec fortitudini nec temperantiae, quia sunt non inclinat voluntatem, aut aliquam potentiam ut substat
infra voluntatem. Etquod conveniat omnibus
littera vult voluntati, ad usum grammaticae quia nec respicit volun-
:

moralibus, dicendo, quia est iustus vel temperatus, et eadem tatem aut potentias sic Moralis autem virtus ex propria ra-
raiio est de similibus. - Tertium est, quia aut dat recte tione incUnat voluntatem ad rectum sui usum: quamvis
uti habitu sic quod non potest illo uti et non recte: et voluntas non sequatur quandoque huiusmodi incHnationes
hoc est exclusum, .ex eo quod prudens uti potest prudentia, habituum. Et tunc peccat, et virtus moralis culpatur: quia
et deficere in aliqua circumstantia, sicut grammaticus bar- ab opere proprio, scilicet perfectione debita actui utendi,
barizare. Aut quia dat recte uti quando et hoc etiam
vult : deficit; minus enim perfecte habetur virtus, a qua subdu-

invenitur in artibus, deductis impedimentis organorum, etc; citur actus qui debet illi submitti.
et sic nuUa esset differentia assignata. Et ex hoc patet quod oportet non limitare, quando
III. Ad hoc dicitur quod hic est sermo de bonitate se- utitur, aut vult, aut non semper, etc. * Ars enim nunquam ;
" Cf. num. ii.

cundum illum habitum, et de uti qui est actus voluntatis. moralis virtus semper ex se, per modum inclinantis, dat
Nec refert utrum ad actum vel habitum, utrum semper rectum usum sui. Quia quoque in idem redit applicare
vel quando utitur habitu vel quando vult, interpreteris habitum actui et actum supponere habitui; et similiter,
,

nulla enim harum limitationum opus est. Intendit enim non uti habitu, aut subducere actum ab habitu: non refert
Auctor quod differentia inter habitus, in proposito, haec est, utrum ad habitum vel actum uti referas, etc
quod quidam sunt quorum perficere non se extendit ad V. Ad primani obiectionem in oppositum contra hoc
uti ipso habitu, quidam vero sic. Verbi gratia, ars gram- quod intelligitur de uti illo habitu * , dicitur quod , licet * Cf. ibid.

maticae est tahs quod eius perficere non se extendit ad verum sit quod operatio quam perficit aliqua virtus mora-
uti grammatica: quia uti est actus voluntatis, quem nullo lis, puta concupiscentia, differat specie ab uti; concupi-

pacto perficit ars grammaticae. Et si ars grammaticae per- scere tamen Hbere exercitum, ut sic, coincidit cum uti,
ficeret ipsuni uti, tunc habens grammaticam, ex ipso habitu immo est ipsum uti in executiva potentia. Unde magna
inclinaretur et determinaretur ad utendum recte, rectitu- aequivocatio est, aut figura dictionis, comparare concupi-
dine grammaticah, ipsa grammatica; et si non recte ute- scentiam in actu ad concupiscentiam in potentia et com- ;

retur, imputaretur defectui grammaticae modo autem non. :
lustitia vero quia rectificativa est ipsius uti, ideo voluntas
determinatur ad recte, idest iuste, utendum iustitia: et pro-
pterea, si iniuste facit, iustitiae defectus imputatur. Ex hac
igitur differentia innascitur quod defectus
scientia exusu proveniens, non imputatur ipsis, sed volun-
tati: in moralibus autem, defectui ipsorum habituum.
Rursus, ut melius novitii doctrinam hanc imbibant, et
quiHbet hinc fructum referat agnitionis sui ipsius, an habeat
virtutem aliquam moralem; scito quod in actibus potentia-
parare concupiscentiam libere exercitam ut sic, ad concu-
piscentiam ut est in facultate concupiscibilis. Argumentum
enira primo modo procedit; et Auctor loquitur secundo
modo. Unde verbum Auctoris nihil obstat proposito: quia
in artibus et vocat operationem in actu, non ipsam absolute, sed ipsam
ut in actu, idest secundum id unde habet quod sit in actu,
idest secundum usum; ex hoc enim habet quod sit in actu.
Et propterea, quia scilicet ex usu est operatio in actu,
comparat secundam perfectionem habitus potentiae, sicut
actum potentiae. Et vere sic est habitus enim dans solam :

rum rationabilium (de his enim est sermo) et habituum, facultatem bene operandi, dat bonitatem operationis in po-
est considerare duo. Unum est proportio ipsius actus ad tentia; habitus autem dans etiam rectum usum eius, dat
ipsam potentiam seu habitum: puta locutionis ad imagina- bonitatem operationis in actu quia usus constituit ope- ;

tivam, appetitumque motivum organi etc, et grammaticam. rationem in actu, quia est appHcatio potentiae ad ipsam.
Alterum est usus, quo haec principia a voluntate Hbere ap- Ad secundum dicitur dupliciter. Primo, quod virtutes in
plicata sunt ad hunc actum eliciendum. Nunquam namque irascibili etconcupiscibiH, scilicet temperantia et fortitudo,
potentiae animae, aut habitus, ponerent operationes proprias rectificant uti, quia stabiliunt fines prudentiae regulativae
in actu nisi voluntas applicaret eas et eos ad eliciendas
, ipsius uti ex illis finibus ut principiis. Et sic extendunt se

operationes: ipsa enim est quae utitur omnibus, et hoc
* Qu. XVI, art. i. est uti, ut patet ex superius dictis in quaestione de Uti *.
Dupliciter ergo comparatur operatio ad potentiam: primo,
secundum se absolute, prout ipsa potentia est apta nata
elicere talem actum; secundo, ad ipsammet potentiam ut
stat sub voluntate utente, seu applicante ipsam potentiam
ad eliciendam operationem in actu secundo. Et sic diffe-
rentia in proposito habituum est, quod quidam habitus
ad voluntatem mediate. - Secundo, quod huiusmodi vir-
tutes rectificant uti, pro quanto eget rectificatione. Non eget
autem rectificatione uti his virtutibus, ut est in voluntate
sed ut est in ipsis potentiis inferioribus. Et ideo rectificant
irascibilem et concupiscibilem ut subsunt usui voluntatis.
Ipsa autem voluntas non eget rectificativo ad hoc: quia ex
se determinata est ad rectitudinem omnis sui actus circa
bonum fortitudinis et temperantiae, ut inferius * dicetur. • Art. 6, ad i.

sunt perfectivi potentiarum absolute in ordine ad sua opera; Ad tertium autem iam * dictum est quod dat, per mo- Num. praeced.
et hoc vocatur in littera quod dant facultatem faciendi dum inclinantis quod semper recte utatur; et non cum
,

opus bonum; sed non perficiunt easdem potentias ut stant hac vel illa Quod non facit ars. Cum hoc ta-
limitatione.
sub voluntate utente. Et istae sunt artes et scientiae, qua- men stat, ut dictum est *, quod non utatur illo, quod agat • ibid.

rum non interest perficere usum, neque in voluntate im- contra, et praeter illum agat, etc
perante, neque in potentiis exequentibus ut sic Quidam VI. In eodem articulo adverte subiectum fidei et pruden-
vero habitus perficiunt potentias non solum absolute, sed tiae, ut in locis propriis fundamenta hic habeas, ubi tracta-
etiam ut usuales, sive imperativei sive executive. Et hi sunt bitur quidquid hinc difficultatis occurrerit *. Et si vis videre Cf.qu.Lxv, art.
virtutes morales. Et dicuntur in littera dare non solum fa- quomodo intellectus in ordine ad voluntatem, sit talium n— f,:. S."""°"''
? , . , . . 11", qu. IV,
cultatem boni operis, sed rectum tisum facultatis: quia habituum subiectum conspice naturam actuum propter art.2,Comment.;
,

perficiunt quoad utrumque. Dicuntur etiam reddere opus quos ponuntur. Quia enim credere est actus intellectus qu- "i-vii, art. i.
bonum in actu: quia perficiunt usum, qui est immediata non absolute, sed a voluntate moti, quia nullus credit nisi
ratio quod sint in actu. volens; consequens est ut habitus fidei inclinans intelle-
IV. Ad
evidentiam autem solutionum dandarum quae- ctum ad credendum, perfectio sit eius ut a voluntate mo-
Cf. qu. XVI, art. sitis,oportet recolere superius * determinata. In primis, cum bilis. Et similiter quia praecipere actus est intellectus a
,
i;qu.L, art.3,ad
jJQj^m. quod habitus dat facultatem, et dat rectum usum, voluntate moti, ut superius in quaestione de Imperio * pa- Qu. xvii, art. i. •

non intelligendum nisi eo modo quo habitus est natus

est tet; oportet ut prudentia, cuius praecipu\is et proprius actus
dare. Non enim habitus dat bonitatem cogendo ad illam; est recte praecipere in agibiUbus, sit perfectio intellectus non
aut ita plene etiam immobiliter subiiciendo sibi potentiam. absolute, sed ut a voluntate moti. Et haec bene nota.
 ,,

QUAESTIO LVI, ARTICULUS IV 359

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM IRASCIBILIS ET CONCUPISGIBILIS SINT SUBIECTUM VIRTUTIS
Infra, art. 5, ad i ; III Sent., dist. xxxm, qu. 11, art. 4, qu' 2; De Verit., qu. xxiv, art. 4, ad 9;
De Virtut., qu. i, art. 4; art. 10, ad 5.

>D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ab una potentia secundum quod est ab alia mota,
irascibilis et concupiscibilis non possint non potest esse perfectus, nisi utraque potentia
'esse subiectum virtutis. Huiusmodi enim sit bene disposita ad actum sicut actus artificis :

^vires sunt communes nobis et brutis. non potest esse congruus, nisi et artifex sit bene
Sed nunc loquimur de virtute secundum quod dispositus ad agendum, et etiam ipsum instrumen-
est propria homini: sic enim dicitur virtus hu- tum. In his igitur circa quae operatur irascibilis
mana. Non igitur humanae virtutis potest esse et concupiscibilis secundum quod
sunt a ratione
subiectum irascibilis et concupiscibilis, quae sunt motae , necesse est ut aliquis habitus perficiens
• Q"- i-xxxi, art. partes appetitus sensitivi, ut in Primo * dictum est. ad bene agendum sit non solum in ratione, sed
Praeterea, appetitus sensitivus est vis utens
2. etiam in Et quia bona
irascibili et concupiscibili.
organo corporali. Sed bonum virtutis non potest dispositio potentiae moventis motae attenditur ,

esse in corpore hominis: dicit enim Apostolus, secundum conformitatem ad potentiam moven-
* Vers. 18.
Rom. vii * Scio quod non habitat in carne mea
: tem; ideo virtus quae est in irascibili et concu-
bonum. Ergo appetitus sensitivus non potest esse piscibili, nihil aliud est quam quaedam habitualis
subiectum virtutis. conformitas istarum potentiarum ad rationem.
3. Praeterea, Augustinus probat, in libro de Ad primum ergo dicendum quod irascibilis et
•
c«p. V.
Moribus Eccles. quod virtus non est in cor-
*, concupiscibilis secundum se consideratae, prout
pore, sed in anima, eo quod per animam corpus sunt partes appetitus sensitivi communes sunt ,

regitur: unde quod aliquis corpore bene utatur, nobis et brutis. Sed secundum quod sunt ratio-
totum refertur ad animam siciit si mihi auriga ; nales per participationem, ut obedientes rationi,
obtemperans, equos qiiibus praeest, recte regit, hoc sic sunt propriae hominis. Et hoc modo possunt
totum mihi debetur. Sed sicut anima regit cor- esse subiectum virtutis humanae.
pus, ita etiam ratio regit appetitum sensitivum. Ad secundum dicendum quod, sicut caro homi-
Ergo totum rationali parti debetur, quod irasci- nis ex se quidem non habet bonum virtutis, fit
bilis et concupiscibilis recte regantur. Sed virtus tamen instrumentum. virtuosi actus, inquantum,
• Qu. Lv, art. 4. est qiia recte vivitur, ut supra * dictum est. Vir- movente ratione, membra nostra exhibemus ad
tus igitur non est in irascibili et concupiscibili serviendum iustitiae * ita etiam irascibilis et con-
;
* Ad Rom., cap.
VI, vers. 19.
sed solum in parte rationali. cupiscibilis ex se quidem non habent bonum vir-
4. Praeterea, principalis actus virtutis moralis tutis, sed magis infectionem fomitis; inquantum
•
Cip- f"'- "• "• est electio,' ut dicitur in VIII Ethic. * Sed electio vero conformantur rationi, sic in eis adgeneratur
- S.Th. lect. xm. . .

a non est actus irascibilis et concupiscibihs ^, sed bonum virtutis moralis.

• Qu. XIII, art. ratiouis, ut supra * dictum est. Ergo virtus moralis Ad tertium dicendum quod alia ratione regitur
non est in irascibili et concupiscibili, sed in ra- corpus ab anima, et irascibilis et concupiscibilis
tione. a ratione. Corpus enim ad nutum obedit animae
Sed contra est quod fortitudo ponitur esse absque contradictione, in his in quibus natum est
in irascibili, temperantia autem in concupiscibili. ab anima moveri: unde Philosophus dicit, in I
s Trrect"'xix'
Unde Philosophus dicit, in III Ethic. *, quod hae Polit. *,quod anima regit corpnis despotico prin- * cap. n, n. n.
'

virtutes sunt irrationabilium partium. cipatu, idest sicut dominus servum. Et ideo to-
Respondeo dicendum quod irascibilis et concupi- tus motus corporis refertur ad animam. Et pro-
scibilis dupliciter considerari possunt. Uno modo, pter hoc in corpore non est virtus, sed solum in
secundum se, inquantum sunt partes appetitus anima. - Sed irascibilis et concupiscibilis non ad
sensitivi.Et hoc modo, non competit eis quod nutum obediunt rationi, sed habent proprios mo-
sint subiectum virtutis. - Alio modo possunt con- tus ^ios, quibus interdum rationi ^ repugnant: t

siderari inquantum participant rationem, per hoc unde in eodem libro * Philosophus dicit quod ra- Ibid.

quod natae sunt rationi obedire. Et sic irascibi- tio regit irascibilem et concupiscibilem principatu
lis vel concupiscibilis potest esse subiectum vir- politico, quo scilicet reguntur liberi, qui habent
' D. 206.
tutis humanae * sic enim est principium P hu-
: in aliquibus propriam voluntatem. Et propter hoc
P
mani actus, inquantum participat rationem. Et in etiam oportet in irascibili et concupiscibili esse
his potentiis necesse est ponere virtutes. aliquasvirtutes,quibusbene disponanturad actum.
Quod enim in irascibili et concupiscibili sint Ad quartum dicendum quod in electione duo
aliquae virtutes, patet. Actus enim qui progreditur sunt scilicet intentio finis, quae pertinet ad vir-
:

a) et concupiscibilis. — vel concupiscibilis ed. a, om. P. GHIKL Et ; necesse est ponere quod etiam in his potentiis virtutes quod
[5) principium. - sunt E, sunt principium sD; pro participat
est et in universali et concupiscibili sunt aliquae virtutes F; Et etiam in
participant EF. - Pro Et in liis . patet, Et etiam in his potentiis vir-
. . his potentiis virtutes necesse est ponere (cetera ut P) E.
tutes necesse est ponere quod (eo quod l, ita quod K) in irascibili et Y) interdum rationi. - rationi non ABCFGHIKLpD, rationi E, ra-
concupiscibili sint aliquae virtutes (quod... virtutes om. sD) ABCD tioni interdum sD.
 : : ,

36o QUAESTIO LVI, ARTICULUS V

tutem moralem et praeacceptio eius quod est
; git ex bona dispositione irascibilis et concupisci-
ad finem, quod pertinet ad prudentiam; ut dicitur bilis.Et ideo virtutes morales circa passiones
* Cap. XII, n.
"
6. in VI Ethic. * Quod autem habeat rectam inten- sunt in irascibili et concupiscibili sed prudentia :
S. Th. lect.
tionem finis circa passiones animae, hoc contin- est in ratione.

Commentaria Cardinalis Caietani

quarto eiusdem quinquagesimaesextae quae-
articulo perantia concupiscibilem ad electara abstinentiam, ita
quod
IN
stionis, dubium
occurrit ex Scoto, in III Sent., dist. xxxiii, non solum ad abstinentiam sed ad abstinentiam
inclinat ,

negante in concupiscibili et irascibili, quae sunt potentiae electam ut sic. Et ratio est in promptu quia perficit eam :

partis sensitivae, virtutes - et volens quod, licet possit con-

: ut substat electioni, sicut ante * dictum est de usu. Electio Art. praeced., "

cedi quod in istis potentiis sit aliquis habitus inclinans ad enim, licet sit partis superioris ut principaliter eligentis, Comment.
III, V.
num.

delectabiliter obsequendum rectae rationi, non taraen ha- est taraen partium obsequentiura ut exequentium: et ad
bitus ille est proprie virtus, quia non est habitus electivus, hoc egent virtute, ut ad participabilem in eis electionem
nec inclinans ad rectas electiones. proprii actus, determinatae sint. Et hoc est idera ei quod
II. Ad evidentiam huius, mirum, primo, videtur de hoc consuevit dici de actibus istis ut imperatis. - Secundo, quia
homine, cum fortitudinem et temperantiam, virtutes enu- est principium electionis in voluntate mediate, mediante
Cap. VII, n. 2,
ect.
meratas in II Ethic. *, posuerit aperte Aristoteles in parte scilicet intentione, ut in littera * dicitur. Cum enira qualis " In resp. ad 4.
ii-j-ationali *; quare non respondit Aristoteli. Et similiter,
3-
VIII unusquisque est, talisfinis ei videatur, ut diciturlll Ethic.*; Cap. V, n. 17. -
'Ci.an.Sedcon- (-yjn fundamentum suum argumentum a
fuerit s. Thoma ex hoc quod aliquis est talis ex bona dispositione tempe- S. Th. lect. XIII.

hic quarto loco factum et solutum quare non

;
confutavit rantiae, videbitur ei medium in huiusmodi passionibus finis
responsionem. bonus; et sic in illo formatur intentio talis boni. Ex in-
Dicito ergo, cum Aristotele et Auctore, quod appetitus tentione autem subsequitur, raedio discursu pruden-
finis
sensitivus, distinctus per irascibilem et concupiscibilem, est tiae ex stabilito fine discurrentis, conclusio electionis. Et
subiectum virtutis moralis proprie, temperantiae scilicet haec est solutio litterae,
et fortitudinis, non inquantura communis est nobis et bru- Unde et habitus est electivus in proprio subiecto ele-
tis, sed ut obedibilis rationi. Et quod sibi convenit defini- ctionis participatae. Et est inclinans ad bonas electiones,
Cap. VI, n. 15. tio virtutis posita in II Ethic. *, scilicet quod est habitus dando earura principiura, quod est intentio finis, quae in
electivus, dupliciter. Primo, quia est principium electionis electione clauditur ut principium in conclusione.
participatae in ipsa potentia inferiore: inclinat enim tera-

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM VIRES APPREHENSIVAE -SENSITIVAE SINT SUBIECTUM VIRTUTIS
Supra, qu. l, art. 3, ad.3; III Sent., dist. xxxiii, qu. 11, art. 4, qu' 2, ad 6; Dc Virtut., qu. i, art. 4, ad 6.

FD QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod Respondeo dicendum quod in viribus sensitivis
in viribus sensitivis apprehensivis inte- apprehensivis interius, ponuntur aliqui habitus.
*rius, possit esse aliqua virtus. Appetitus Quod patet ex hoc praecipue quod Philosophus
^enim sensitivus potest esse subiectum dicit, in libro de Memoria *, quod in memorando Cap. II. - S.Th.
lect. V, VI.
« virtutis, inquantum obedit rationi. Sed vires " sen- unum post aliud, operatur consuetudo , quae est
sitivae apprehensivae interius rationi obediunt , quasi quaedam natura: nihil autem est aliud ha-
ad imperium enim rationis operatur et imagina- bitus consuetudinalis quam habitudo acquisita per
tiva et cogitativa et memorativa. Ergo in his vi- consuetudinem, quae est in modum naturae. Unde
ribus potest esse virtus. de virtute dicit Tullius, in sua Rhetorica *, quod Loc. cit. inarg.
3-
2. Praeterea, sicut appetitus rationalis, qui est est habitus in modum naturae, rationi consenta-
voluntas, in suo actu potest impediri, vel etiam neus. In homine tamen id quod ex consuetudine
adiuvari, per appetitum sensitivum; ita etiam in- acquiritur in memoria, et in aliis viribus sensi-
^ tellectus vel ratio potest impediri vel etiam P , tivis apprehensivis non est habitus per se; sed
,

iuvari, per vires praedictas. Sicut ergo in viribus aliquid annexum habitibus intellectivae partis,
'f T

sensitivis appetitivis potest esse virtus, ita etiam ut supra * dictum est.
•
Qu. L, art. 4,
ad 3.
in apprehensivis. Sed tamen sunt habitus in talibus vi-
si qui
^. Praeterea, prudentia est quaedam virtus, ribus, virtutes dici non possunt. Virtus enim est
cuius partem ponit Tullius memoriam, in sua habitus perfectus, quo non contingit nisi bonum
/o^f,'iib!n'capt
Rhetorica *. Ergo etiam in vi memorativa potest operari unde oportet quod virtus sit in illa po-
:

""•' esse aliqua virtus. Et eadem ratione, in

'
aliis in- tentia quae est consummativa boni operis. Co-
terioribus apprehensivis viribus. gnitio autem veri non consummatur in viribus
-Sed contra est quod omnes virtutes vel sunt sensitivis apprehensivis sed huiusmodi vires sunt ;

•cap.i.n lis.Th. intellectualcs,' vel morales,' ut dicitur in II Ethic. * quasi praeparatoriae ad cognitionem intellectivam.
lect.i.- Cf. hb.I, ,,
m
.
,

f^-h^iect^xr'
^orales autem virtutes omnes sunt parte ap- Et ideo in huiusmodi viribus non sunt virtutes,
petitiva : intellectuales autem in intellectu vel ra- quibus cognoscitur verum; sed magis in intellectu
•
*s TJi ?e« "ri
' ^'on^) sicut patet in VI Ethic. * Nulla ergo virtus vel ratione.
est in viribus sensitivis apprehensivis interius. Ad primum ergo dicendum quod appetitus sen-

vires. - virtutes codices et a. - ad

f) aliquid. aliquid P.
5t)

[3) etiam. - Om. codices.

 QUAESTIO LVI, ARTICULUS VI 36i
sitivus se habet ad voluntatem, quae est appe- virtutes cognoscitivae sunt in ipso intellectu vel
titus rationis, sicut motus ab eo. Et ideo opus ratione.
appetitivae virtutis consummatur in appetitu sen- Et per hoc patet ^ solutio ad secundum.
sitivo. Et propter hoc, appetitus sensitivus est Ad tertium dicendum quod memoria non po-
D. 206. subiectum virtutis *. - Virtutes autem sensitivae nitur pars prudentiae, sicut species est pars ge-
apprehensivae magis se habent ut moventes respe- neris, quasi ipsa memoria sit quaedam virtus
ctu intellectus eo quod phantasmata se habent
: per se : sed quia unum eorum quae requiruntur
ad animam intellectivam, sicut colores ad visum, ad prudentiam , est bonitas memoriae ; ut sic
Cap. V, n.
cap. VII, n. 3.
I
ut dicitur in III de Anima *. Et ideo opus co- quodammodo se habeat per modum partis inte-
S.T-h.iect.x.xii. gnitionis in intellectu terminatur. Et propter hoc, gralis.

0) patet. - etiam patet ABCDGHI..

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto eiusdem quinquagesimaesextae quae- ergo, si virtus illa debet illud opus bonum sic reddere ut
IN
stionis, adverte, novitie, propter rationem quae fit in cor- non relinquatur quod fiat malus; quod sit in potentia con-
pore duo. Primum, quod haec duo repugnant, quod
articuli, summativa operis, ut in subiecto.
aliquis habitussit virtus; et quod subiectum eius sit aitera Secundum est pro minore, quod vires interiores appre-
potentia ab illa quae est consummativa operis illius ad hensivae dupliciter sumuntur. Primo, secundum naturam:
quod perficiendum ponitur illa virtus. Et repugnantia fun- et sic a natura, et non a virtute nec habitu determinantur. -
datur super hoc, quod virtus sic reddit opus suum bonum, Alio modo, ut subsunt rationi et sic ordinantur ad intel-
:

quod non contingit opus illud, virtute habente suum per- lectus perfectionem. Propter quod, ipsi habitus qui sunt in
ficere, malum esse, ut in littera breviter dicitur. Ex hoc his partibus, sunt praeparatorii ad inteUectus actum ; et non
enim statim patet quod, si opus aliquod ad quod ponitur sunt perfectivi earum ad proprios actus secundum se. Et
virtus, sit consummandum a potentia B, et virtus illa po- ideo in littera dicitur quod cognitio veri, ad quam ordi-
natur in potentia A; quod quantumcumque virtus illa ha- natur omnis virtus bonum cognitionis faciens, consumma-
beat suum perficere in potentia A et actu eius adhuc , tur in intellectu tantum. Et propterea in his viribus nuUa
opus illud male consummabitur a potentia B. Oportet est virtus.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM VOLUNTAS POSSIT ESSE SUBIECTUM VIRTUTIS
III Sent., dist. XXIII, qu. i, art. 4, qu' i; dist. xxvii, qu. 11, art. 3, ad 5; De Verit., qu. xxiv, art. 4, ad 9;
De Virtut., qu. 1, art. 5; art. 12, ad 10; qu. 11, art. 2.

iD SEXTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod ergo in nulla alia potentia erit aliqua virtus: aut
I
voluntas non sit subiectum alicuius vir- ad eundem actum ordinabuntur duae virtutes;
Ad
enim quod convenit poten-
'tutis. id quod videtur inconveniens. Voluntas ergo non
5^tiae ex ipsa ratione potentiae, non re- potest esse subiectum virtutis.
quiritur aliquis habitus. Sed de ipsa ratione volun- Sed contra est quod maior perfectio requi-
tatis, cum sit in ratione, secundum Philosophum riturin movente quam in moto. Sed voluntas
Cap.
S.TJi.
IX, n. 3. -
lect. XIV.
in III de Anima *, est quod tendat in id quod movet irascibiiem et concupiscibilem. Multo ergo
est bonum secundum rationem, ad quod ordi- magis debet esse virtus in voluntate, quam in ira-
natur omnis virtus, quia unumquodque natura- scibili et concupiscibili.
liter appetit proprium bonum pirtiis enim est : Respondeo dicendu.m quod,'Cum per habitum
habitus per modiim natiirae, consentaneus rationi, "^
perficiatur potentia ad agendum, ibi indiget po-
'Delnvent.Rlie-
ut Tullius dicit in su^ Rhetorica *. Ergo voluntas tentia habitu perficiente ad bene agendum, qui
tor., lib. II, cap
UII.
non est subiectum virtutis. quidem habitus est virtus, ubi ad hoc non sufficit
2. Praeterea, omnis virtus aut est intellectualis, propria ratio potentiae. Omnis autem potentiae
"
Cap. XIII, n. 20.
aut moralis, ut dicitur in I * et II Ethic. ** Sed vir- propria ratio attenditur in ordine ad obiectum.
-S.Th. lect. XX.
' -
Unde cum sicut dictum obiectum volun-
Cap. I, n. I.
tus intellectualis est, sicut in subiecto, in intellectu , est *, ' Q«- xix, an. 3.
S. Th. lcct. I.

et ratione, non autem in voluntate : virtus autem tatis sit bonum rationis proportiona-
voluntati
moralis est, sicut in subiecto, in irascibili et con- tum P, quantum ad hoc non indiget voluntas vir- ^

cupiscibili, quae sunt rationales per participatio- tute Sed si quod bonum immineat
perficiente.
nem. Ergo nuUa virtus est in voluntate sicut in homini volendum, quod excedat proporfionem
subiecto. volentis quantum ad totam speciem huma-
; sive
3. Praeterea, omnes actus humani, ad quos nam, sicut bonum
divinum, quod transcendit li-
virtutes ordinantur, sunt voluntarii. Si igitur re- mites humanae naturae, sive quantum ad indivi-
spectu aliquorum humanorum actuum sit aliqua duum, sicut bonum proximi ibi voluntas indiget ;

virtus in voluntate, pari ratione respectu omnium virtute.Et ideo huiusmodi virtutes quae ordinant
actuum humanorum erit virtus in voluntate. Aut affectum hominis in Deum vel in proximum, sunt

a) consentaneus. - consentiens EF. ^) voluntati proportionatum. - volenti proportionatum ACDFGI.

pBH, .sibonum voluntati proportionatum K.
SUMMAE Theol. D. Thomae T. III. 4"
 ,,

362 QUAESTIO LVI, ARTICULUS VI

in voluntate sicut in subiecto ; ut caritas, iustitia, autem comprehenditur voluntas Et ideo, si qua *. • d. ngg.
D. 206. et huiusmodi *. virtus est in voluntate, erit moralis * nisi sit theo- ' » 206.

Adprimum ergo dicendum quod ratio illa habet logica, ut infra * patebit. * qu. Lvm,
qu. Lxii,
art.
A 3i '"'3;
locum de virtute quae ordinat ad bonum pro- Adtertium dicendum quod quaedam virtutes
t 1 .

=>"• 3-

prium ipsius volentis: sicut temperantia et forti- ordinantur ad bonum passionis moderatae, quod
ludo, quae sunt circa passiones humanas et alia est proprium huius vel illius hominis: et in ta-
•Qu.xxv,art.6, huiusmodi, ut ex dictis * patet. libus non est necessarium quod sit aliqua virtus
xxi^art"i', a^i'; Ad secundum dicendum quod rationale per par- in voluntate, cum ad hoc sufficiat natura poten-
qu.^Lix, art.
4,
tjcipationem non solum est irascibilis et concu- tiae, ut dictum est *. Sed hoc solum necessarium * in corpore.

* D. 231. piscibilis: sed omnino idest universaliter, appe-

, est in illis virtutibus quae ordinantur ad aliquod
"Cap.xiii,n.i8. ^. . .;.' ... . ' „^, *«. o
. ^\.-
Ethtc. ** Sub appetitivo bonum extrinsecum.
1
-s.Th.iect.xx. titivum*, ut dicitur in I

Oommentaria Oardinalis Oaietani

N articulo sexto eiusdem quinquagesimaesextae quaestionis, minis * sit secundum rationem esse; et hoc non conveniat • iiabentis p et

i;in quo concluditur quod in voluntate est aliqua virtus, homini * secundum appetitum sensitivum: oportet quod •LS'e«/iPeted.
scilicet respectu boni divini et proximi et aliqua non, sci- ; conveniat secundum appetitum rationalem; bonum enim 'Sh-

licet respectu boni proprii: dubiuni occurrit ex Scoto, in appetitus alicuius obiectum constat esse. Igitur obiectum
III Setit., dist. XXXIII, contra secundam partem. Putat enim voluntatis est bonum rationis. Et si huic addatur proprietas,
quod temperantia et fortitudo in voluntate sint, et ibi pro- concludetur quod proprium bonum secundum rationem
prie virtutes in concupiscibili autem et irascibili non sunt
; est naturale obiectum voluntatis ac per hoc, voluntas est
:

proprie virtutes. Sed de hoc, quantum ad concupiscibilem ex propria natura inclinata ad proprium bonum secundum
' Art. praeced., et irascibilem spectat, tractavimus *: unde relinquitur quan- rationem. Et quia rationis medium in passionibus concu-
Comment. piscibilis et irascibilis non est alienum, sed proprium bo-
^^^ ^j voluiitatem discutere rationes et conclusiones.
II. Est igitur dubium circa rationem allatam in littera num, secundum rationem ipsius habentis passiones; ideo
ad probandum quod in voluntate non sit aliqua virtus ad naturaliter voluntas habentis passiones, qualis est voluntas
proprium volentis bonum, primo, quia falsum videtur quod humana, ex se determinata est ad tale bonum.
voluntas ex propria ratione sit sufficienter determinata ad VI. Sed adverte quod aliud est voluntatem esse natu-
bonum rationis proprium volentis. Quia si sic esset, vo- raliter inclinatam, quantum est ex se, ad proprium volenlis
luntas, ut in pluribus saltem, eligeret tale bonum rationis. bonum secundum rationem: et aliud est volentem esse na-
Et rursus prompte, faciliter et delectabiliter tale bonum turaliter inclinatum ad hoc. Primum enim sonat in volun-
eligeret. Et rursus ad tale bonum eligendum recte, eodem_ tate tantum talem determinationem secundum, simpliciter.
:

modo determinata esset. Haec sunt falsa. Ergo. - Sequela Et tanta est inter haec distantia, ut ex hac radice omnia
probatur quia determinatio naturae excludens habitum
: fere solvenda sint: ut nunc videbitur. Si enim volens, puta
supplet quidquid daret habitus in subiecto apto nato et ; Socrates, esset determinatus ita quod non egeret habitu ad
tanto melius, quanto habitus imitatur naturam, et non e medium rationis in passionibus; pronus esset ad opera tem-
converso. - Falsitas autem consequentis experientia proba- perantiae et fortitudinis, sicut temperati et fortes. Sed quo-
tur: nam in nobis ipsis haec experimur. niam proni sunt in malum ab adolescentia sua sensus ho-
Et ratione confirmatur. Quia si voluntas esset ex pro- minum*, caro concupiscit adversus spiritum **; non *Gen. cap. vm,
et

pria ratione determinata ad tale bonum, non opus esset simpliciter, sed in voluntate tantum inclinatio haec ad tale ''•"AdGaiai.,csip.
continentiae habitu in voluntate. Si enim voluntas ex se bonum ponitur. Et quoniam exercitatio hominis in his me- v, vers. 17.
magis aut aeque determinata est ad bonum tale, ac si ha- diis non fit sola voluntate, sed concurrente parte sensitiva,

beret habituni virtutis; et habendo habitum virtutis, puta naturahter secundum se inclinata ad concupiscibile sine ra-
temperantiae, non egeret continentia: ergo, inclinata ex pro- tionis freno; ideo non sequitur ex illa inclinatione in vo-
pria ratione, non eget continentia. Sed per te, eget conti- luntate quod, ut in pluribus, eligamus talia bona, aut quod
nentia. Ergo voluntas non est ex se inclinata ad tale bonum. prompte, faciliter et delectabiliter, et quod recte semper
III.Deinde dubitatur quia, si voluntas determinata ex voluntas ad huiusmodi se habeat *: sed bene sequitur cum • cf. num. n.

propria ratione est ad bonum rationis ergo nec virtus iu- , hac specificatione, quod voluntas, quantum est ex se, recte
stitiae in ea esset. - Probatur sequela quia bonum iusti- : se haberet ad huiusmodi, ut in pluribus eligeret talia bona,
tiae est secundum rationem, et est proprium exercentis et prompte, faciliter atque delectabiliter.
iustitiam; iustitia enim bonum reddit habentem, et opus VII. Ad id vero quod de continentia obiicitur *, dicitur • Cf. ibid.

eius bonum. quod continentia non eget voluntas, ut inclinetur, inquantum

IV. Deinceps arguit Scotus, quia, cum iustitia sit virtus in se est, in tale bonum sed ut resistat insurgentibus pas-
:

moralis, et in voluntate; rationes quae militant de voluntate sionibus sensitivi appetitus.

et virtute morali, non concludunt. Et si contra hoc instetur, quia per eundem habitum
Praeterea, voluntas est indeterminata non solum ad op- potentia aliqua inclinatur in unum oppositorum, et reliquo
posita obiecta; sed modos agendi, scilicet recte et non re- resistit: - Et rursus, naturalis determinatio non est minoris

cte. Ergo eget inclinatione ad recte agendum. Et haec est efficaciae quam determinatio habitus; constat autem quod
virtus. si voluntas esset habituata, non egeret continentia ad resi-

Praeterea, voluntas non magis est determinata ad unum, stendum; ergo: - respondetur ordine retrogrado, quod de-
quara intellectus. Ergo ex frequentibus rectis electionibus terminatio naturae non est minus efficax quam determi-
generatur in ea virtus ; sicut in intellectu ex frequentibus natio habitus: est tamen minus faciens et explicans opus
actibus. suum, quam determinatio habitus acquisiti. Et in promptu
Praeterea voluntas non
prompte et delectabiliter
facile, causa est quia acquisitus habitus in ipsa acquisitione ex-
:

se habet, sine virtutis habitu.Ergo eget virtute. - Sequela pulit insurgentia contraria; naturalis autem determinatio
patet. - Et antecedens probatur in vitioso nuper converso non. Unde assimilatur habitui infuso potius quam acqui-
qui difficultatem patitur in perseverando, quia non habet sito. - Ad primum autem dicitur quod voluntas sumitur
habitum acquisitum virtutis. dupliciter: uno modo, secundum se; alio modo, ut coniun-
V. Ad hoc dicitur quod, cum naturaliter amabile sit cta contrario appetitui sensitivo. Et quod, quemadmodum
Cf. Aristot., bonum, unicuique autem proprium*,utexpenentiatestaLtm; ipsa secundum se est determinata ad tale bonum, ita se-
Mp."^iil'''n.^2"'-
consequens est ut voluntati, quae appetitus est rationalis, cundum potens resistere
se est contrario obiecto. Et quod,
s. Th. 'lect. II. amabile sit naturaliter et bonum, et bonum proprium. Cum quemadmodum ipsa ut coniuncta contrario appetitui, non
"S.Th.iect.xxii. autem apud Dionysium, iv cap. de Div. Nom.*, bonum ho- est determinata ad tale bonum, pro quanto impedibilis est
 QUAESTIO LVI, ARTICULUS VI 363
a tendentia in tale bonum, ad quod est ex se inclinata; enim iustitiae obiective non naturaliter inclinatur voluntas :

ita, ut sic, eget habitu ad resistendum huiusmodi impe- quia non est proprium, sed alterius; iustitia enim in his
dimentis. quae sunt ad alterum, est. Et de tali virtute, et de bono
Et si hic instetur, quia voluntas, ut iuncta appetitui sen- secundum rationem, est sermo, cum dicitur quod, quia po-
sitivo, determinata ab bonum in passionibus appetitus
est tentia naturaliter incfinatur in aliquod bonum non eget ,

sensitivi, per te; et voluntas, ut iuncta appetitui sensitivo, habitu virtutis: potentia enim, utsic, obiectum per se primo
eget habitu ad resistendum passionibus, etiam per te ergo : respicit; et habitus operativus, de quo est sermo, et virtus
falsum est quod voluntas est ex se determinata ad tale obiectum respiciunt nec virtutis est virtus, nec habitus ha-
;

bonum, et iuncta sensui eget habitu; sed ut iuncta appe- bitus. Obiectio autem procedit de bono iustitiae formaliter,
titui sensitivo, habet utrumque: et sic omnia ruunt: - Pro- quod est formaliter ipse habitus iustitiae ad quod constat :

batur assumptum quia voluntas separata non est deter-

: potentiam inclinari non mediante alio habitu, ut patet. Hoc
minata ad bonum eligendum in passionibus ut patet in , enim est commune omni virtuti illud autem non est com-
:

angelis; et ex ratione, quia non est proprium bonum vo- mune omni obiecto virtutis, ut patet.
lentis: - IX. Ad obiectiones autem ex Scoto sumptas *: - non quod * Cf. nom. iv.

Respondetur quod falsum assumitur quoad hoc, quod ipse afferat eas contra s. Thomam; sed quoniam ipse, ut
voluntas, ut iuncta sensui, determinetur ad bonum in pas- dictum est, dissentiat a s. Thoma, et has rationes contra
sionibus. Aliud est enim dicere, Voluntas, ut iuncta sensui, oppositam positionem affert: - cuius rationes, licet non sint
habet inclinationem ad bonum proprium passionum aliud : nostrae, veruntamen ut novitii cauti sint, proderunt. Ad
est dicere, Voluntas, ut iuncta sensui, habet quod inclinatio primam ergo dicitur quod rationes militantes de moralibus
sua naturalis terriiinetur ad bonum in passionibus. Primum virtutibus circa passiones , non militant de iustitia : quia
'
enim significat quod coniunctio voluntatis ad partem sen- bonum illarum est proprium volentis, iustitiae vero alterum.
sitivam, sit ratio quod vohmtati conveniat incljnatio talis: Ad secundam dicitur quod, quia bonum rationis in pas-
secundum autem, quod coniunctio non sit ratio quod incli- sionibus est medium secundum rationem, et non secundum
natio conveniat, sed quod incHnatio quam habet, terminetur rem in passionibus, ut patet in II Ethic. *; et medium ra- ' Cap- ^'i,»;
^. . '^ „ ,.
^-
, . . . 10, II. - S.."t^:
ad tale bonum. Et primum quidem falsum est, formaliter tionis non attenditur
secundum quantitatem mtensivam so- lect. vi

loquendo: secundum autem, verum. - Ad cuius eviden- lam, sed secundum omnes circumstantias, scilicet quando
tiam, scito quod voluntati humanae ex suo genere conve- oportet, ubi, propter quid, etc. ; et in hoc manifeste inclu-
nit quod naturahter inclinetur in proprium bonum tam sui ditur recte eligere: ideo voluntas, determinata ex propria
Art. quam volentis, ut superius in qu. x * patet: hoc enim com- ratione ad bonum secundum rationem in passionibus, est
mune est omni Sed quod proprium bonum sit
voluntati. eo ipso eodem modo determinata ad recte eligere eiusdem ;

in taU materia, scihcet in passionibus volentis, hoc est ex enim rationis est inclinatio ad utrumque, et defectus in
coniunctione voluntatis ad partem sensitivam. Unde incli- altero alteri defectum inducit.
natio ipsa voluntatis in proprium bonum secundum ratio- Ad tertiam dicitur quod est manifeste sophisma. Con-
nem, in quacumque materia sit, est ei naturalis ex propria cesso enim, sicut verum est, quod in voluntate ex frequen-
ratione : sed quod haec sua inclinatio terminetur ad bonum tibus rectis electionibus fit habitus virtutis; non sequitur:
in passionibus sensitivis habentis voluntatem, con- est ex Ergo ex frequentibus electionibus rectis circa talem mate-
iunctione voluntatis ad partem sensitivam. Est igitur in vo- riam, scilicet passiones proprias, fit in voluntate habitus vir-
luntate nostra, quantum ex parte voluntatis est, sufficiens tutis; ut patet. Et ratio physica est quia voluntas non est
:

determinatio ipsius ad proprium bonum; ac per hoc, ad determinabihs ex se, sed determinata ad tale bonum, quod
bonum secundum rationem ipsius volentis. Et cum hoc, ex frequenter eligit; habitus autem tahs virtutis non est natus
coniunctione ad parteni sensitivam, sortitur necessitatem ha- fieri nisi in subiecto apto nato, scilicet indeterminato.

bitus ad resistendum contrariis, quibus iungitur. Ad quartam iam patet responsio: quod nuper conversus,
Et haec intelhgito, sustinendo continentiam esse in vo- quantum est ex parte voluntatis, secundum se prompte, fa-
qu.cLv, luntate: quod inferius * discutietur. Si enim continentia in ciliter et delectabiliter eligeret bonum in passionibus sim- ;

art. 3.
ratione ponitur, patet quod nulla est difficultas in propo- pliciter autem ipse volens difficile eligit, propter habitus
sito. Et tamen utilem disputationem hanc habes: cuius etsi priores derelictos. lam * enim dictum est quod inclinatio Num. VII.

dicta conclusio non teneatur, multa tamen alia vera et haec voluntatis intrinseca assimilatur habitui infuso; quem
certa in ea dicta, tenenda sunt. experimur non auferre a nobis difficultatem bene operandi;
Cf. num. iii. VIII. Ad secundum * vero dicitur quod ibi est aequivo- quamvis quantum est ex parte ipsius, prompte, faciliter et
catio de bono iustitiae obiective, vel formaliter. Ad bonum delectabiliter det operari.
 ;:

364 QUAESTIO LVII, ARTICULUS I

QUAESTIO QUINQUAGESIMASEPTIMA
DE DISTINCTIONE VIRTUTUM INTELLECTUALIUM
IN SEX ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de distinctione vir- Tertio: utrum habitus intellectualis qui est ars,
* Cf. qu. LV, In-
trod.
tutum *. Et primo, quantum ad virtutes intel- sit virtus.
* Qu. LVIII.
lectuales; secundo, quantum ad morales *; tertio, Quarto: utrum prudentia sit virtus distincta ab
* Qu. LXII. quantum ad theologicas *. arte.
Circa primum quaeruntur sex. Quinto: utrum prudentia sit virtus necessaria
Primo utrum habitus intellectuales speculativi
:

homini.
sint virtutes.
Secundo: utrum sint tres, scilicet sapientia, Sexto : utrum eubulia , synesis et gnome sint

scientia et intellectus. virtutes adiunctae prudentiae.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM HABITUS INTELLECTUALES SPECULATIVI SINT VIRTUTES
III Sent., dist. xxiii, qu. i, art. 4, qu" i; Dc Virtut., qu. i, art. 7.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod appetitiva animae est quae facit uti omnibus po-
habitus intellectuales speculativi non sint tentiis et habitibus.
virtutes. Virtus enim est habitus ope- Cum igitur habitus intellectuales speculativi
* Qu. Lv, art. 2. rativus, ut supra * dictum est. Sed ha- non perficiant partem
appetitivam nec aliquo ,

bitus speculativi non sunt operativi: distinguitur modo ipsam respiciant, sed solam intellectivam
enim speculativum a practico, idest operativo. possunt quidem dici vitutes inquantum faciunt fa-
Ergo habitus intellectuales speculativi non sunt cultatem bonae operationis, quae est consideratio
virtutes. veri (hoc enim est bonum opus intellectus): non
2. Praeterea, virtus eorum per quae fit
est tamen dicuntur virtutes secundo modo, quasi fa-
homo felix eo quod felicitas est vir-
sive beatus : cientes bene uti potentia seu habitu. Ex hoc enim
* Cap. IX, n. 3 tutis praemium, ut dicitur in I Ethic. * Sed habitus quod aliquis habet habitum scientiae speculati-
sqq.-S.Th.lect.
intellectuales non considerant actus humanos, aut vae non inclinatur ad utendum sed fit potens
, ,

alia bona humana, per quae homo beatitudinem speculari verum in his quorum habet scientiam
adipiscitur: sed magis res naturales et divinas. sed quod utatur scientia habita, hoc est movente
Ergo huiusmodi habitus virtutes dici non pos- voluntate. Et ideo virtus quae perficit voluntatem,
sunt. ut caritas vel iustitia, facit etiam bene uti huius-
3. Praeterea, scientia est habitus speculativus. modi speculativis habitibus. Et secundum hoc
Sed scientia et virtus distinguuntur sicut diversa etiam, in actibus horum habituum potest esse me-
genera non subalternatim posita; ut patet per ritum , si ex caritate fiant: Gregorius dicit,
sicut
' Cap. II, n. I.
Philosophum, in IV Topic. * Ergo habitus specula- in VI Moral. *, quod contemplativa est maioris Cap. XXXVII
al. XVIII, in vet.
,

tivi non sunt virtutes. meriti quam activa *. XXVIII.

• D. 1185.

Sed contra, soli habitus speculativi considerant Adprimum ergo dicendum quod duplex est opus:
necessaria quae impossibile est aliter se habere. scilicet exterius, et interius. Practicum ergo P, vel
Cap.i,n.5sqq Sed Philosophus ponit in VI Ethic. *, quasdam
, operativum, quod dividitur contra speculativum,
cap.iii,n.2.;cap

r'n m^5;
'''^''
virtutes intellectuales in parte animae quae con- sumitur ab opere exteriori, ad quod non habet
« siderat " necessaria quae non possunt aliter se ha- ordinem habitus speculativus. Sed tamen habet
bere. Ergo habitus intellectuales speculativi sunt ordinem ad interius opus intellectus, quod est
virtutes. speculari verum. Et secundum hoc est habitus
Respondeo dicendum quod, cum omnis virtus operativus.
* Qu. Lv, art. 3. dicatur in ordine ad bonum, sicut supra * dictum Ad secundum dicendum quod virtus est aliquorum
est duplici ratione aliquis habitus dicitur virtus,
, dupliciter. Uno modo sicut obiectorum. Et sic ,

* Q«- "> "• ?• ut supra * dictum est : uno modo, quia facit fa- huiusmodi virtutes speculativae non sunt eorum
cultatem bene operandi; alio modo, quia cum per quae homo fit beatus; nisi forte secundum
facultate, facit etiam usum bonum. Et hoc, sicut quod ly per dicit causam efficientem vel obie-
* ibid. supra * dictum est, pertinet solum ad illos habitus ctum completae beatitudinis, quod est Deus, quod
qui respiciunt partem appetitivam: eo quod vis est summum speculabile. - Alio modo dicitur vir-

a) considerat. - considerant E; Sed Philosophus . . . Iiabere 0111. F. [5) ergo. - vero EFGH.
 :

QUAESTIO LVII, ARTICULUS II 365

tus esse aliquorum actuum. Et hoc modo
sicut quae in contemplatione veri consistit, sicut supra * * Q11.111, art. 7-

virtutes intellectuales sunteorum per quae homo dictum est.

fit beatus. Tum quia actus harum virtutum possunt Adtertium DiCENDUM quod scientia dividitur
In corpore. esse meritorii, sicut dictum est *. Tum etiam quia contra virtutem secundo modo dictam *, quae * cf. corp. an.

sunt quaedam inchoatio perfectae beatitudinis, pertinet ad vim appetitivam.

Commentaria Cai'dmalis Caietani

articulo primo quaestionis quinquagesimaeseptimae, in opere interiori intellectus, et extra eum ; a quo dicitur ope-
IN
responsione ad primum, habes, novitie, distinctionem de rativum quod vocatur practicum.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM SINT TANTUM TRES HABITUS INTELLECTUALES SPECULATIVI,
SCILICET SAPIENTIA, SCIENTIA ET INTELLECTUS
De Virtut., qu. i, art. 12.

>D PROCEDiTUR. Videtur quod

SECUNDUM sic mum respectu totius cognitionis humanae. Et
inconvenienter distinguantur tres virtu- quia ea quae sunt posterius nota quoad nos, sunt
'tes intellectuales speculativae scilicet , priora et magis nota secundum naturam, ut dici-
Cap.
^(Sapientia, scientia et inteliectus. Species tur in I Physic. * ideo id quod est ultimum re-
;
I, n.
S. Tlh. lect. I

enim non debet condividi generi. Sed sapientia spectu totius cognitionis humanae est id quod ,

Cai est quaedam scientia, ut dicitur in VI Ethic *. est primum et maxime cognoscibile secundum
-S. % b. lect. V,
Ergo sapientia non debet condividi scientiae, in naturam. Et circa huiusmodi est sapie^ttia, quae
numero virtutum intellectualium. considerat altissimas causas, ut dicitur in I Me-
taphys. * Unde convenienter iudicat et ordinat n
• Cap.
Praeterea, in distinctione potentiarum, habi-
2. cap. II,
I,
n. 7- -
de omnibus quia iudicium perfectum et univer- Th.
tuum et actuum, quae attenditur secundum obiecta, :
S. lect. I

attenditur principaliter distinctio quae est secun- sale haberi non potest nisi per resolutionem ad
dum rationem formalem obiectorum, ut ex supra- primas causas. - Ad id vero quod est ultimum
dictis * patet. Non ergo diversi habitus debent
• Qu.Liv, art. 2,
in hoc vel in illo genere cognoscibilium, perficit
ad Part. I , qu.
i;
Lxxvii, art. 3.
distingui secundum materialeobiectum; sed secun- intellectum scientia. Et ideo secundum diversa
dum rationem formalem illius obiecti. Sed princi- genera scibilium, sunt diversi habitus scientiarum:
pium demostrationis est ratio sciendi conclusiones. cum tamen sapientia non sit nisi una.
Non ergo intellectus principiorum debet poni habi- Ad primum ergo dicendum quod sapientia est
tus alius, aut alia virtus, a scientia conclusionum. quaedam * scientia, inquantum habet id quod
3. Praeterea, virtus intellectualis dicitur quae est commune omnibus scientiis, ut scilicet ex prin-
est in ipso rationali per essentiam. Sed ratio, etiam conclusiones demonstret. Sed quia habet ali-
cipiis

speculativa, sicut ratiocinatur syllogizando demon- quid proprium supra alias scientias, inquantum
strative ;etiam ratiocinatur syllogizando diale-
ita scilicetde omnibus iudicat; et non solum quantum
ctice. Ergo sicut scientia, quae causatur ex syllo- ad conclusiones, sed etiam quantum ad prima
gismo demonstrativo, ponitur virtus intellectualis principia: ideo habet rationem perfectioris virtutis
speculativa; ita etiam et opinio. quam scientia.
• Cap. iii sqq. Sed contra est quod Philosophus, VI Ethic. *, Ad secundum dicendum quod quando ratio obie-
S. Th. lect. 1

sqq. ponit has solum tres virtutes intellectuales specula-
tivas, scilicet sapientiam, scientiam et intellectum.
• Art. praeced.
Respondeo DiCENDUM quod, sicut
virtus intellectualis speculativa est per quam in-
tellectus speculativus perficitur ad considerandum
verum: hoc enim est bonum opus eius. Verum
autem est dupliciter considerabile: uno modo, si-
cutper se notum; alio modo, sicutper aliud notum.
Quod autem est per se notum, se habet ut prin-
cipium; et percipitur statim ab intellectu. Et ideo
habitus perficiens intellectum ad huiusmodi veri
considerationem, vocatur intellectus, qui est ha-
cti sub uno actu refertur ad* potentiam vel habi-
tum, tunc non distinguuntur habitus vel potentiae
iam * dictum est, penes rationem obiecti et obiectum materiale
sicut ad eandem potentiam visivam pertinet vi-
dere colorem, et lumen, quod est ratio videndi
colorem et simul cum ipso videtur. Principia vero
dfemonstrationis possunt seorsum considerari, abs-
que hoc quod considerentur conclusiones. Possunt
etiam considerari simul cum conclusionibus, prout
principia in conclusiones deducuntur. Considerare
ergo hbc secundo modo principia, pertinet ad
scientiam, quae considerat etiam conclusiones *: D. 702a.

bitus principiorum. sed considerare principia secundum seipsa, per-

Verum autem quod est per aliud notum, non tinet ad intellectum.
statim percipitur ab intellectu, sed per inquisitio- Unde, si quis recte consideret, istae tres virtutes
nem rationis: et se habet in ratione termini. Quod non ex aequo distinguuntur ab invicem, sed ordine
quidem potest esse dupliciter: uno modo, ut sit quodam; sicut accidit in totispotentialibus, quorum
ultimum in aliquo genere ; alio modo, ut sit ulti- una pars est perfectior altera, sicut anima rationalis

a) quaedam. - quidcm ABCEHL, om. G.

 .

366 QUAESTIO LVll, ARTICULUS III

est perfectior quam sensibilis, et sensibilis quam est, habitus virtutis determinate se habet ad bo-
vegetabilis. Hoc enim modo, scientia dependet ab num, nullo autem modo ad malum. Bonum autem
Et utrumque depen-
intellectu sicut a principaliori. intellectus est verum, malum autem eius est fal-
det a sapientia sicut a principalissimo, quae sub sum. Unde soli illi habitus virtutes intellectuales
P se continet et intellectum et scientiam ^, ut de dicuntur, quibus semper dicitur verum, et nunquam
conclusionibus scientiarum diiudicans, et de prin- falsum. Opinio vero et suspicio possunt esse veri
cipiis earundem. et falsi. Et ideo non sunt intellectuales virtutes,
• Cap. III, n. I. -
*Qu.Lv,art.3,4.
Ad tertium dicendum quod, sicut supra * dictum ut dicitur in VI Ethic. * S. Th. lect. III.

p) scientiam. - scientias P.

Cominentai'ia Cardinalis Caietani

articulo secundo, et specialiter in responsione ad se- scientiae et ipsa per se nota prmcipia vera esse ex terminis
;

IN
cundum, nota quomodo sapientia continet intellectum et iudicat, defendit et inchoat, quae iiTrellectus tantummodo
scientiam. Non enim continet ut partes integrales, cum iam videt absolute; et utrumque habet resolvendo in altissimam Cap. VII, n. 3.
- S. Th. lect. V.
' Cf. qu. Liv, art. dictum superius * sit quod habitus non integratur ex plu- causam, quod eminentius continere. Et propterea in VI "
est
In resp. ad 2.
4-
ribus habitibus sed continet quasi partes potentiales. Habet
: Ethic. *, et in littera **, dicitur quod continet scientiam et "S.Th. lect. I.-
Did. lib.III, cap.
enim se sapientia ad intellectum et scientiam sic, quod ipsa intellectum. Et in IV Metaphys. *, vocatur scientia, et de- n. I, I.

continet quidquid illae, et eminentiori modo utitur enim S. Th. lect. VI

•
: fendit principia ex terminis *.
sgq. - Did. lib
principiis pef se notis deducendo conclusiones, quod est " cap. iri sqq.
\^^:

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM HABITUS INTELLECTUALIS QUI EST ARS, SIT VIRTUS
De Virtut., qu. i, art. 7; VI Ethic, lect. iii.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod appetitivam partem, utrum sit laetus vel iratus:
non sit virtus intellectualis. Dicit
ars sicut nec in artifice refert, ut dictum est. Et ideo eo
enim Augustinus, in libro de Libero Arbi- modo ars habet rationem virtutis, sicut et habitus
Lib. II,
XVIII, XIX.
cap.
trio *, quod virtute " nullus male iititur. speculativi: inquantum scilicet nec ars, nec habitus
a Sed arte aliquis male utitur potest enim aliquis : speculativus , faciunt bonum opus quantum ad
artifex, secundum scientiam artis suae, male ope- usum, quod estproprium virtutis perficientis appeti-
rari. Ergo ars non est virtus. tum; sed solum quantum ad facultatembene agendi.
2. Praeterea, virtutis non est virtus. Artis au- Ad PRiMUM ergo dicendum quod, cum aliquis ha-
* Cap. V, n. 7. -
S. Th. lect. IV.
tem est aliqiia virtus ut dicitur in VI Ethic. *
, bens artem operatur malum artificium, hoc non
Ergo ars non est virtus. est opus artis, immo est contra artem sicut etiam :

3. Praeterea, artes liberales sunt excellentiores cum aliquis sciens verum mentitur, hoc quod
quam artes mechanicae. Sed sicut artes mechanicae dicit non est secundum scientiam sed contra ,

sunt practicae, sunt speculativae.

ita artes liberales scientiam. Unde sicut scientia se habet semper
Ergo si ars esset virtus intellectualis, deberet vir- ad bonum, ut dictum est *, ita et ars: et secun- * Art. praeced.,
ad 3.

tutibus speculativis annumerari. dum hoc dicitur virtus. In hoc tamen deficit a
Sed contra est quod Philosophus, in VI Ethic, perfecta ratibne virtutis, quia non facit ipsum bo-
ponit artem esse virtutem; nec tamen connumerat num usum, sed ad hoc aliquid aliud requiritur:
eam virtutibus speculativis, quarum subiectum quamvis bonus usus sine arte esse non possit.
•cap. m, n.i. - ponit scientificam partem animae *. Ad secundum dicendum quod, quia ad hoc ut
cif.cap. i,"n. 4
sqq.; cap. vi, n.
Respondeo dicendum quod
^
ars nihil aliud est homo bene utatur arte quam habet, requiritur
. ^. . ,

i. - s. fh. lect. quam ratio recta aliquorum operum faciendorum. bona voluntas, quae perficitur per virtutem mo-
Quorum tamen bonum non consistit in eo quod ralem ; ideo Philosophus dicit quod artis est vir-
appetitus humanus aliquo modo se habet: sed in tus, scilicet moralis, inquantum ad bonum usum
eo quod ipsum opus quod fit, in se bonum est. eius aliqua virtus moralis requiritur. Manifestum
Non enim pertinet ad laudem artificis, inquantum est enim quod artifex per iustitiam, quae facit
artifex est, qua voluntate opus faciat: sed quale voluntatem rectam, inclinatur ut opus fidele faciat.
sit opus quod facit. Ad tertium dicendum quod etiam in ipsis spe-
Sic igitur ars, proprie loquendo, habitus operati- culabilibus est aliquid per modum cuiusdam ope-
vus est. Et tamen in aliquo convenit cum habitibus ris: puta constructio syllogismi aut orationis con-

speculativis: quia etiam ad ipsos habitus specula- gruae, aut opus numerandi vel mensurandi. Et
tivos pertinet qualiter se habeat res quam con- ideo quicumque P ad huiusmodi opera rationis
siderant, non autem qualiter se habeat appetitus habitus speculativi ordinantur, dicuntur per quan-
humanus ad ilias. Dummodo enim verum geometra dam similitudinem artes, sed ^ liberales; ad dif-
demonstret, non refert qualiter se habeat secundum ferentiam illarum artium quae ordinantur ad

a) virtute. - virtus est qua EF. - lidem om. Sed . utitur. - Pro 1

P) quicumque.
- quaecumque ABCDEFGIKLpH et a.
enim aliquis, autem omnis K. I
f) sed. - sed artes A, scilicet Pa.
 ; ,,

QUAESTIO LVII, ARTICULUS IV 367

opera per corpus exercita, quae sunt quodam- modi opus ordinantur, simpliciter scienti^e dicun-
* D. 238. modo serviles *, inquantum corpus serviliter sub- tur,non autem artes. Nec oportet, si liberales artes
ditur animae, et homo secundum animam est sunt nobiliores, quod magis eis conveniat ratio
liber. Illae vero scientiae quae ad nuUum huius- artis.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio, adverte, novitie, quod iuxta duplicem bo-
IN
nitatem, scilicet propriam liabitui arris et moralera, duo
in littera dicuntur. Nam in responsione ad primum, de bo-
sponsione vero ad secundum, de bonitate moris dicitur quod
ad hoc quod homo bene utatur arte, requiritur virtus mo-
ralis hoc enim non exigitur ad faciendum opus artis per-
:

nitate propria arris dicitur quod arte nulius male, idest ad fectura, quoniam potest grammatica perfectissima blasphe-
malum opus malitia opposita bonitari arris, utitur. In re- raare Deura; sed ad bene secundum morem, utendum arte.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM PRUDENTIA SIT VIRTUS DISTINGTA AB ARTE
ir H", qu. xLvii, art. 4, ad 2; art. 5; De Virtut., qu. i, art. 12; VI Ethic, lect. iv.

QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

(D ad huiusmodi actus humanos, qui sunt usus po-
prudentia non sit alia virtus ab arte. tentiarum et habituum, sicut se habet ars ad ex-
'Ars enim est ratio recta aliquorum ope- teriores factiones quia utraque est perfecta ratio
:

^rum. Sed diversa genera operum non respectu illorum ad quae comparatur ^. Perfectio
faciunt ut aliquid amittat rationem artis sunt enim : autem et rectitudo rationis in speculativis, depen-
diversae artes circa opera valde diversa. Cum det ex principiis, ex quibus ratio syllogizat: sicut
igitur etiam prudentia sit quaedam ratio recta dictum est * quod scientia dependet ab intelle- Arl. 2, ad 2.

operum ", videtur quod etiam ipsa debeat dici ars. ctu, qui est habitus principiorum, et praesuppo-
2. Praeterea, prudentia magis convenit cum nit ipsum. In humanis autem actibus se habent
arte quam habitus speculativi: utrumque enim fines sicut principia in speculativis, ut dicitur in
eorum est circa contingens aliter se habere , ut VII Ethic. * Et ideo ad prudentiam, quae est re- m, n. 4.
! si^-Fh.''!lect. Tiii.
• Cap.
s. Tn.
VI n. 1
,

lect. v. -
dicitur in VI Ethic. * Sed quidam habitus specu- cta ratio agibilium, requiritur quod homo sit bene
Cf. cap. IV, n. 4;
cap. V , n. 3, 8 :
lativi dicuntur artes. Ergo multo magis pruden- dispositus circa fines: quod quidem est per ap-
s.Tli.lect.iiMv.
tia debet dici ars. petitum rectum. Et ideo ad prudentiam requiri-
3. Praeterea, ad priidentiam pertinet bene con- tur moralis virtus, per quam fit appetitus rectus.
*

S.
Cap.
Th.
V, n.
lect.
I.

IV
siliari, ut dicitur in VI Ethic. * Sed etiam in qui- Bonum autem artificialium non est bonum ap-
busdam artibus consiliari contingit, ut dicitur in petitus humani, sed bonum ipsorum operum ar-
* Cap. III, n. 8. -

S. Tn. lect. vii.

III Ethic. *: sicut in arte militari, et P gubernativa, tificialium et ideo ars non praesupponit appe-
:

et medicinali. Ergo prudentia ab arte non distin- titum rectum. Et inde est quod magis laudatur
guitur. artifex qui volens peccat, quam qui peccat no-
Sed contra est quod Philosophus distinguit lens; magis autem contra prudentiam est quod
•Cap. V, n.3, 7.-
S. Th. lect. IV.
prudentiam ab arte, in VI Ethic. * aliquis peccet volens, quam
nolens quia rectitudo :

Respondeo dicendum quod ubi invenitur diversa voluntatis est de ratione prudentiae, non autem
ratio virtutis, ibi oportet virtutes distingui. Dictum de ratione artis. - Sic igitur patet quod pruden-
•
Art. i; qu. lvi, est autem supra * quod aliquis habitus habet tia est virtus distincta ab ^te.
art. 3.
rationem virtutis ex hoc solum quod facit facul- Ad primum ergo dicendum quod diversa genera
tatem boni operis: aliquis autem ex hoc quod artificialium omnia sunt extra hominem: et ideo
facit non solum facultatem boni operis, sed etiam non diversificatur ratio virtutis. Sed prudentia est
usum. Ars autem facit solum facultatem boni recta ratioipsorum actuum humanorum unde :

In corpore.
operis: quia non respicit appetitum. Prudentia dictum est *.
diversificatur ratio virtutis. ut
autem non solum facit boni operis facultatem, ,Ad secundum dicendum quod prudentia magis
sed etiam usum respicit enim appetitum, tan-
: convenit cum arte quam habitus speculativi ^

quam praesupponens rectitudinem appetitus. quantum ad subiectum et materiam: utrumque

Cuius diflferentiae ratio est, quia ars est recta enim est in opinativa parte animae, et circa con-
D. 237. ratio factibilium *; prudentia vero est recta ratio tingens -aliter se habere. Sed ars magis convenit
agibilium. Diflfert autem facere agere quia, ut
et cum habitibus speculativis in ratione virtutis
•S.TIi. lect. vm.
- Did. lib. Vlll,
dicitur in IX Metaphys. *, factio est actus tran- quam cum prudentia, ut ex dictis * patet. * In
art.
corpore, et
praeced.
cap. VIII, n. 9.
siens in exteriorem materiam, sicut aedificare, Ad tertium dicendum quod prudentia est bene
secare, et agere autem est actus per-
huiusmodi ; consiliativade his quae pertinent ad totam vi-
manens in ipso agente, sicut videre, velle, et hu- tam hominis, et ad ultimum finem vitae huma-
iusmodi. Sic igitur hoc modo se habet prudentia nae. Sed in artibus aliquibus est consilium de his

o) operum. - operis EF. f ) quia . . . comparatur. - Om. ABCDEFGIKLpH. - lidem otnitt m

p) et. - et etiam in EP". speculativis.
3) liabitus speculativi. - cum habitibus speculativis P.
 ; ;

368 QUAESTIO LVII, ARTICULUS V

quae pertinent ad fines proprios illarum artium. duces vel gubernatores non autem prudentes ,

Unde aliqui, inquantum sunt bene consiliativi in simpliciter: sed illi solum qui bene consiliantur
rebus bellicis vel nauticis, dicuntur prudentes de his quae conferunt ad totam vitam.

Commentaria Oardinalis Caietani

articulo quarto, in responsione ad secundum, dubium laribus singulariter, non convenit intellectui nisi adiuncta
IK
occurrit, eo quod Auctor hic dicit, cum Aristotele in VI sibi cogitativa, ut in VI Ethic. * dicitur. Ergo opinativa pars Cap. XI, n. 4,
. - S. Th. lect.
' Cap. V, n. 8; Ethic.*, quod tam ars quam prudentia est in opinativa parte animae haec duo insinuat. Ideo diversa invenitur data de
cap. VI,
S.Th lect. IV, V. animae, quae, ut ibi, scilicet in VI Ethic. *, dicitur, distingui- ea sententia etiam a divo Thoma, dum in VI Ethic, in-
Cap I,n.5,6. -
s.tS lect. 1.
tur genere a particula animae scientifica: et, ut ipse divus tuendo connotatam cogitativam, illi tribuit opinativi nomen;
Thomas ibidem affirmat, opinativum est cogitativa, scien- et in Prima Parte, qu. lxxix, art. 9, ad 3, intuendo princi-
tificum autem intellectus. Prudentia igitur in cogitativa po- pantem intellectum, in ipso posuit opinativum: medium
nitur hic: et tamen in quaestione praecedente, art. 3, posita enim extremum utrumque sapit.
est in intellectu. Secundo, quod unus habitus est quandoque in diversis
Ad hoc dicitur quod prudentia procul dubio est in in- potentiis sic, quod in una principaHter, et in alia secundario.
tellectu, ut se extendit ad singularia. Propter quod, oportet Et sic prudentia est intellectus principaliter, et in cogitativa
duo hic advertere. Primo, quod intellectus, ut extensus ad et in memorativa secundario. Et propterea diversa de ipsa
singularia, dicit seipsum, et connotat cogitativam, quae est dicuntur, quae non repugnant, dum nunc principale, nunc
ratio particularis. Quoniam, dato quod intellectus per se- secundarium subiectum assignatur. Et de his in 11' 11",
ipsum cognoscat singulare aliquo modo, perfecta tamen et qu. xi.vii *, amplior erit sermo, cum prudentiae natura ' Art. 3, Com-
directa notitia activa, qualis convenit prudentiae, de singu- discutietur: nunc sufficiant haec, communia etiam arti.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM PRUDENTIA SIT VIRTUS NECESSARIA HOMINI
ir ir% qu. u, art. 3, ad 3; De Virtut,, qu. i, art. 6.

QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

•D
prudentia non sit virtus necessaria ad
'bene vivendum. Sicut enim se habet
^ars ad factibilia, quorum est ratio recta
ita se habet prudentia ad agibilia, secundum quae
vita hominis consideratur est enim eorum recta :
ratio prudentia, ut dicitur in Sed ars
^I-tV^-^
lect.
Respondeo dicendum quod prudentia est virtus
maxime necessaria ad vitam humanam. Bene enim
vivere consistit in bene operari. Ad hoc autem
quod aliquis bene operetur, non solum requiri-
tur quid faciat, sed etiam quomodo faciat ; ut sci-
licet secundum electionem rectam operetur, non
VI Ethic. * solum ex impetu aut passione. Cum autem ele-

non est necessaria in rebus factibilibus nisi ad ctio sit eorum quae sunt ad finem, rectitudo ele-
hoc quod fiant, non autem postquam sunt fa- ctionis duo requirit scilicet debitum finem et id
: ;

ctae ". Ergo nec prudentia est necessaria homini
ad bene vivendum, postquam est virtuosus: sed
forte solum quantum ad hoc quod virtuosus fiat,
2. 'PKkY.ims.K, priidentia
'
quod convenienter ordinatur ad debitum finem.
Ad debitum autem finem homo convenienter
disponitur per virtutem quae perficit partem ani-
estper qiiam recte con- mae appetitivam, cuius obiectum est bonum et

cap.
Cap. V, n.
VII, n. 6
i; siliamnr, ut dicitur inVI Ethic. * Sed homo potest finis. Adautem quod convenienter in finem
id
cap. IX, n. 7. - ex bono consilio agere P non solum proprio, sed debitum ordinatur, oportet quod homo directe ^
S.Th. lect. IV, VI,
VIII. etiam alieno. Ergo non est necessarium ad bene disponatur per habitum rationis: quia consiliari
vivendum quod ipse homo habeat prudentiam; et eligere, quae sunt eorum quae sunt ad finem,
sed sufficit quod prudentum consilia sequatur. sunt actus rationis. Et ideo necesse est in ratione
3. Praeterea, virtus intellectualis est secundum esse aliquam virtutem intellectualem, per quam
quam contingit semper dicere verum, et nunquam perficiatur ratio ad hoc quod convenienter se
falsum. Sed hoc non videtur contingere secun- habeat ad ea quae sunt ad finem. Et haec vir-
dum prudentiam non enim est humanum quod
: tus est prudentia. Unde prudentia est virtus ne-
in consiliando de agendis nunquam erretur; cum cessaria ad bene vivendum.
humana agibilia sint contingentia aliter se habere. Ad primum ergo dicendum quod bonum artis
Vers. 14. Unde dicitur Sap. ix *: Cogitationes mortalium consideratur non in ipso artifice sed magis in ,

timidae, et incertae providentiae nostrae. Ergo vi- ipso artificiato, cum ars sit ratio recta facdbilium:
detur quod prudentia non debeat poni intelle- factio exteriorem materiam transiens,
enim, in
ctualis virtus. non sed facfi, sicut motus
est perfectio facientis,
'
Vers. 7. Sed contra est quod Sap. viii *, connumera- est actus mobilis; ars autem circa factibilia est.
tur aliis virtutibus necessariis ad vitam huma- Sed prudentiae bonum attenditur in ipso agente,
nam, cum dicitur de divina sapientia: Sobrieta- cuius perfectio est ipsum agere: est enim pru-
tem et prudentiam docet iiistitiam et inrtutem,
, denfia recta ^ ratio agibilium, ut dictum est *. Et In arg., ct art.

quibus utilius nihil est in vita ^ hominibus. ideo ad artem non requiritur quod artifex bene p"^^'^'

a) factae. - facta codices et a, 3) directe. - recte E.

p) agere. - beiie agere EF. e) recta. - Om. ABCDOHIL.
Y) vita. - hac vita Pa,
 ,, :::

QUAESTIO LVII, ARTICULUS V 369

operetur, sed quod bonum opus faciat. Require- Ad TERTiUM DiCENDUM quod verum intellectus
retur autem magis quod ipsum artificiatum bene practici aliter accipitur quam verum intellectus
operaretur, sicut quod cultellus bene incideret, speculativi, ut dicitur in VI Ethic. * Nam verum *
<^i n.3.-
n. lect. n.
vel serra bene secaret; si proprie horum esset intellectus speculativi accipitur per conformitatem
agere, et non magis agi, quia non habent domi- intellectus ad rem. Et quia intellectus non potest
nium sui actus. Et ideo ars non est necessaria
^-
infallibiliter conformari rebus in contingentibus,
ad bene vivendum ipsi artifici; sed solum ad fa- sed solum in necessariis; ideo nullus habitus spe-
ciendum artificiatum i bonum, et ad conservan- culafivus contingentium est intellectualis virtus,
dum ipsum. Prudentia autem est necessaria ho- sed solum est circa necessaria. - Verum autem in-
mini ad bene vivendum, non solum ad hoc quod tellectus practici accipitur per conformitatem ad
fiat bonus. appetitum rectum. Quae quidem conformitas in
Ad secundum DicENDUM quod, cum homo bo- necessariis locum non habet, quae voluntate hu-
num
operatur non secundum propriam rationem, mana non fiunt: sed solum in contingentibus
sed motus ex consilio alterius; nondum est omnino quae possunt a nobis fieri, sive sint agibilia in-
perfecta operatio ipsius, quantum ad rationem di- teriora, sive factibilia exteriora. Et ideo circa sola
rigentem, et quantum ad appetitum moventem.. contingentia ponitur virtus intellectus practici
Unde si bonum ^ operetur, non tamen simpliciter circa factibilia quidem ars circa agibilia vero,
, ;

bene ;
quod est bene vivere. prudentia.

?) dominium. — damnum ACDGLpBH. 6) bonum. - bene EF".

7]) artificiatum. - ipsum artificiatum Va.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quinto eiusdem quinquagesiraaeseptimae quae- tantura est, quia virtus est. Si autem intendat repraesentare
IN
stionis, in responsione ad tertium, dubium occurrit, quia monstrura, vel talem improportionera, directio vera et opus
Auctor contradicit veritati, et sibi. Nam secundum verita- verum erit, utpote conformitatem habens intento fini, cui
tem, et ipsum in articulo praecedente, ars non praesupponit nata est conformari talis ratio.
appetitum rectum, neque spectat ad ipsum, neque facit IV. Nec te decipiat, novitie, quisquara, dicens veritatem
inarticuiisprae- aut inclinat ad ipsum; ut patet ex se, et ex supradictis *, huiusmodi non spectare ad artem, sed artis usum. Et con-
manifeste. Hic vero littera, loquens de intellectu practico sequenter, quia usus etiam intellectus speculativi ab appe-
non solum quoad prudentiam, sed quoad artem, dicit quod titu pendet, sicut contingit logicum syllogizare ex quatuor
veritas intellectus practici accipitur per conformitatem ad terminis volentem, et ex tribus etiam volentera, ac per hoc
appetitum rectum. Quod est contra praedicta. vere vel non vere logica uti; ita in arte. Huiusmodi ergo
Et quod loquatur de intellectu practico universaliter veritas directionis ad usum spectat, non ad artem ipsam.
ut extendit se ad artem, patet ex duobus. Primo, quia dicit Adverte naraque coincidentiam usus cura directione in
quod haec conformitas ad appetitum rectum habet locum arte: et vide quare apparet quod veritas huiusmodi spectet
in contingentibus quae a nobis fiunt, sive sint agibilia ad usum, et non ad artem. Quaravis enim usus et directio
sive factibilia. Secundo, ex hoc quod statim ex hac ra- in arte coincidant, distinguuntur tamen saltem ratione et :

dice reddit causam obiecti proprii intellectus practici ex- arti convenit directionis veritas, non ratione usus, sed ra-

tensi explicite ad artem et prudentiam. tione propriae naturae, quae nata est dirigere non nisi de-
II. Ad hoc dicitur quod, quia intellectus practicus con- terminata ad directionem ab appetitu recto. In virtutibus
venit cum speculativo in actu cognitionis, et differt in actu autem speculativis, solus usus invenitur pendens ab appetitu.
directionis; differentia practici a speculativo non penes co- V. Et per haec satis patet responsio ad obiectionera *. * Cf. num. i.

gnoscere, sed penes dirigere attenditur. Ideo veritas intel- Nara superius dictum est quod ars nec supponit appeti-
lectus speculativi consistit in cognoscere: veritas autem tum rectum moraliter nec inclinat ad ipsum rectura sive
;

intellectus practici in dirigere. Et sic veritas intellectus spe- moraliter sive artificialiter. Nunc autem dicitur quod pro-
culativi consistit in hoc, quod cognoscere adaequatur rei pria veritas eius consistit in conformitate ad appetitum re-
cognitae : veritas autem intellectus practici consistit in hoc, ctum non in morahbus, sed in artificialibus; qui tunc est,
quod dirigere adaequatur principlo directivo. - Ut autem cum finem habet, a quo obliquando artificiale malum est
"
habetur IX Metaplivs. *, principium determinativum, ac per quia veritas intellectus practici consistit in adaequato di-
-
^.--T^^-.I^JitJI-
Did. lib.
cap. V.
vni, ... ^ •'
hoc directivum, artis ad operandum, est -appetitus. Cum
, . ,
^'^'^
, .

rigere, ut exteriora opera testantur. Haec autem nec veri-

igitur unumquodque ita se habeat ad veritatem sicut ad tati, nec Auctori contradicunt, etc.

entitatem, directionis actus, proprius intellectui practico, et VI. In eadera responsione, scUicet ad tertium quinti ar-
quoad esse et quoad veritatem, pendet ab appetitu. Et hoc ticuU quaestionis quinquagesimaeseptiraae, adverte diligen-
liquet. tissirae ut iungas haec duo siraul scilicet quod habitus
:

III. Sed quoniam in littera dicitur quod pendet ex ap- sit virtus intellectualis; et quod sit circa contingentia. Quo-

petitu recto, scito quod rectitudo ista non est uniformiter niara sibi invicem adversantur. Si enim est intellectualis
accipienda. Directio namque vera intellectus practici in agi- virtus, ergo semper verus, ac per hoc, non contingentiura
bilibus, attenditur penes conformitatem ad appetitum rectum quia contingentium multa est falsitas. Et si est contingen-
rectitudine finis moralium, quae est bonitas moralis. Dire- tium, ergo non seraper verus: ac per hoc, non est virtus
ctio autem vera intellectus practici in factibilibus, attendi- intellectualis. Hanc difficultatem tractat hic Auctor in hoc
tur penes conformitatem ad appetitum rectura rectitudine argumento. Hanc difficultatem non potest effugere quisquis
finis artificialium quod non est appetitura esse bonum
: perfectionem intellectus practici in sola cognitione ponit.
moraliter, sed esse rectum, idest tendere in rectum finem. Ubi scito quod Scotus, in III Sent., dist. xxxvi *, intelle- • Art. 2.

In omni enira arte est dare finera rectum, et non rectura. ctum practicum in sola cognitione rectificans, adeo ut pru-
Intantum autem pendet veritas directionis intellectus dentiam in sola ratione, absque appetitus bonitate, ponat;
practici ab appetitu recto in factibilibus, quod si statuifica non potest huic difficultati satisfacere. Putat autem ipse
repraesentaret hominem,
per statuam intendat raonstrum
et quod, sicut in speculativis principia ex terminis, et conclu-
aut improportionata merabra, volens vel nolens faciat, di- sio ex recto syllogismo scitur necessario, ita in practicis : ,
^ u n >
rectio erronea erit, et non ab arte quoniam ipsa verorum : et sic perficitur ratio practica. Et illud VI Ethic.*, quod s. Th.' lect. '11.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III. 47

 : ;

Syo QUAESTIO LVll, ARTICULUS VI

verum intellectus practici est confesse se habere appetitui perfectionem cognitionis, incompossibilia sunt; inspicias lit-
recto, glossat, quod appetitui recto non praecedenti , sed teram in hac responsione, et invenies quod divinum Au-
apto nato sequi. Ita quod intellectus practicus tunc est ctoris ingenium videns, dixit quod propter hanc rationem,
verus, quando talis est quod recta electio est nata sibi esse scilicet huius incompossibihtatis, nulla virtus intellectualis
conformis ; vel, in idem redit, quando est conformativus ponitur in intellectu speculativo, cuius perfectio consistit
rectae electionis sibi; sive sequatur sive non, recta electio. in cognoscere, circa contingentia. Unde, ut haec duo coeant,
VII. Sed quantus sit hic error, manifeste patet ex allata necesse est ad intellectum digredi eius perfectio: ac per hoc,
difficultate. Nam quantumcumque intellectus noster dis- veritas non consistat in cognoscere, sed in alio actu, qui
currat, nunquam ad hoc pervenire potest, ut de particula- perfectus verusque infallibiliter circa contingentia esse pos-
ribus contingentibus habitum per se verum semper, acqui- sit. Talis est autem intellectus practicus, ut sic: quoniam
rat. Quoniam, cum ab eo quod res est vel non est, oratio sit eius perfectio ac veritas in actu dirigendi consistit, quae
^^^'^ ^^^ falsa *; et contingentia aliter et aliter se habeant directio infallibiliter est vera circa contingentia, si consona
legor., cap. ^,t'
H^"^'*'",'.;' iii
n. 22 impossibile est quod intellectus nostri cognitio conformetur sit appetitui recto praecedenti. Et sic Auctor virtutem in-
infaUibiliter contingentibus. Aut ergo non est virtus pru- tellectualem semper veram respectu contingentium salvavit,
dentia illa Scotica: quia virtus intellectualis ut patet VI , non inquantum cognitorum, sed inquantum attingibilium
•Cai II, n. 6. -

S.Tl lccl. II.

Ethic. *, non est nisi verorum. Aut, si est virtus, non est ab humano opere, propter conformitatem ad appetitum
circa contingentia : et sic non est prudentia, sed scientia rectum.
moralis. Propterea esto cautus, non solum novitie, sed vir docte,
Et
sicut erravit in hoc, ita etiam erravit in glossa illa ne, cum de istis disputas, in intellectu solo sistas. Saepe
*Ou. Lviii, art.4,
5,Gomment.;qu. consequentibus: de quibus infra * erit sermo.
et in enim intellectui ut cognoscenti tantum, deerit certa veritas
Lx, art. I, Com-
meat.
VIII. Tu autem, sectator Aristotelis et divi Thomae, cui praemissae particularis: quoniam non est cognoscibilis cer-
• Cf. num. VI.
datum est videre quod praedicta duo *, si referantur ad titudinaliter, ut patet.

ARTICULUS SEXTUS
UTRUM EUBWLIA, SYNESIS ET GNOME SINT VIRTUTES ADIUNCTAE PRUDENTIAE
II' II", qu. XLvin, Li; III Sent., dist. xxxiii, qu. iii, art. i, qu' 3,4;
De Virtut., qu. i, art. I2, ad 26; qu, v, art. i.

SEXTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod

>D est praecipere. Primi autem duo respondent acti-
inconvenienter adiungantur prudentiae bus intellectus speculativi qui sunt inquirere et
eubulia, synesis et gnome. Eubulia enim iudicare: nam
consilium inquisitio quaedam est.
jest habitus qiio bene consiliamiir, ut di- Sed tertius actus proprius est " practici intellectus,
*Cap.
-
IX, n. 3,4.
S.Th.lect. viH.
citur in VI Ethic. * Sed bene consiliari pertinet inquantum est operativus non enim ratio habet :

' Cf. art.

arg. 2.
pracc,
ad prndentiam, ut in eodem libro * dicitur. Ergo praecipere ea quae per hominem fieri non pos-
eubulia non est virtus adiuncta prudentiae, sed sunt. Manifestum est autem quod in his quae
magis est ipsa prudentia. per hominem fiunt, principalis actus est praeci-
2. Praeterea, ad superiorem pertinet de infe- pere, ad quem alii ordinantur. Et ideo virtuti
rioribus iudicare. Illa ergo virtus videtur suprema, quae est bene praeceptiva, scilicet prudentiae,
cuius est actus iudicium. Sed synesis est bene tanquam principaliori, adiunguntur tanquam se-
iudicativa. Ergo synesis non est virtus adiuncta cundariae, eubulia, quae est bene consiliativa, et
prudentiae, sed magis ipsa est principalis. synesis et gnome quae sunt partes iudicativae
,

3. Praeterea, sicut diversa sunt ea de quibus est de quarum distinctione dicetur *. In resp. ad 3^

iudicandum, ita etiam diversa sunt ea de quibus Ad

primum ergo dicendum quod prudentia est
est consiliandum. Sed circa omnia consiliabilia bene consiliativa, non quasi bene consiliari sit im-
ponitur una virtus, scilicet eubulia. Ergo ad bene mediate actus eius sed quia hunc actum perficit
:

iudicandum de agendis, non oportet ponere, prae- mediante virtute sibi subiecta, quae est eubulia.
ter synesim, aliam virtutem, scilicet gnomen. Ad secundum dicendum quod iudicium in agen-
'
Delnvent. Rhe- 4. Praeterea, Tullius ponit, in sua Rhetorica *, dis ad aliquid iilterius ordinatur: contingit enim
tor., lib. II, cap.
UII. tres alias partes prudentiae: scilicet memoriam aliquem bene iudicare de aliquo agendo, et tamen
praeteritoriim, intelligentiam praesentium, et pro- non recte exequi. Sed ultimum complementum
videntiamfuturorum. Macrobius etiam ponit, super est, quando ratio iam bene praecipit de agendis.
Lib.i.cap.viii. Somnium Scipionis *, quasdam alias partes pru- Ad tertium dicendum quod iudicium de una-
dentiae: scilicet cautionem, docilitatem, et alia hu- quaque re fit per propria principia eius. Inqui-
iusmodi, Non videntur igitur solae huiusmodi vir- sitio autem nondum est per propria principia:
tutes prudentiae adiungi. quia his habitis, non esset opus inquisitione P, sed
• Sed contra est auctoritas Philosophi, in VI iam res esset inventa. Et ideo una sola virtus
* Cap. IX, sqq.
Ethic. *, qui has tres virtutes ponit prudentiae
•

S. Tn. lcct. VIII

ordinatur ad bene consiliandurh, duae autem vir-
IX.
adiunctas. tutes ad bene iudicandum quia distinctio non est :

Respondeo dicendum quod omnibus potentiis in in communibus principiis, sed in propriis. Unde
ordinatis iila est principalior, quae ad principa- una est dialectica inquisitiva de
et in speculativis
liorem actum ordinatur. Circa agibilia autem hu- omnibus: scientiae autem demonstrativae, quae
mana tres actus rationis inveniuntur: quorum sunt iudicativae, sunt diversae de diversis. - Dis-
primus est consiiiari, secundus iudicare, tertius tinguuntur autem* synesis et gnome secundum

o) proprius est. - est proprie Pa. ^) inquisitione, - inquisitionis codices et a.

 QUAESTIO LVII, ARTICULUS VI 371
diversas regulas quibus iudicatur: nam synesis versae a prudentia : sed quodammodo comparan-
est iudicativa de agendis secundum communem tur ad ipsam sicut partes integrales, inquantum
legem; gnome autem secundum ipsam rationem omnia requiruntur ad perfectionem pruden-
ista
naturalem, in his in quibus deficit lex communis; tiae. Sunt etiam et quaedam partes subiectivae,
• II' n*', qu. u, sicut pienius infra * patebit. seu species prudentiae sicut oeconomica, regna-
:

art. 4.
Ad quartum dicendum quod memoria, intelli- tiva, et huiusmodi. Sed praedicta tria sunt quasi
gentia et providentia, similiter etiam cautio et
"<
partes potentiales prudentiae: quia ordinantur sicut • II* II", qtu
docilitas, et alia huiusmodi, non sunt virtutes di- secjjndarium ad principale. Et de his infra * dicetur. XLViii sqq.
^

Y) ctiatn.
- Om. H, autem ceteri.

Oommentaria Cardinalis Caietani

memento, no-
articulo sexto, in responsione ad tertium, illis : principia vero rationum probabilium non diversifican-
IN
vitie, quod tam dialectica quam
demonstrativa docens est tur iuxta diversitatem rerum, quia sunt communia. Hoc
una. Sed in usu est differentia quam ponit littera: quia enim est dialecticam utentem esse unam, demonstrativam
dialectica etiam utens est una; demonstrativa vero multi- multiplicem : diversitas namque vel identitas principiorum
plex. Idest, principia rationum demonstrativarum diversifi- suorum infert earum diversitatem.
cantur iuxta diversitatem rerum scibilium, quia sunt propria
 :

372 QUAESTIO LVIII, ARTICULUS I

QUAESTIO QUINQUAGESIMAOCTAVA
DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM AB INTELLECTUALIBUS
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de virtutibus mo- Secundo : utrum virtus moralis distinguatur ab
* Cf. qn. Lvii, ralibus *. Et primo. de distinctione earum intellectuali.
Introd.
a virtutibus intellectualibus secundo, de distin- ; Tertio utrum sufficienter dividatur virtus per
:

ctione earum ab invicem, secundum propriam intellectualem et moralem.

Qu. LIX. materiam *; tertio, de distinctione principalium, Quarto: utrum, moralis virtus possit esse sine
Qu. LXI. vel cardinalium, ab aliis *. intellectuali.
Circa primum quaeruntur quinque. Quinto : utrum, e converso, intellectualis virtus
Primo : utrum omnis virtus sit virtus moralis. possit esse sine morali.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM OMNIS VIRTUS SIT MORALIS
III Sant., dist. XXIII, qu. i , art. 4, qu* 2 ; I Ethic, lect. xx ; II , lect. i.

»D PRiMUMPROCEDITUR. Videtur quod

sic dicitur: Qui habitare facit unius moris in domo. -
* Cf. Comment. omnis sit moralis *. Virtus enim
virtus Et hae quidem duae significationes in nullo dis-
Caiet. post art.
seq. *moralis dicitur a more, idest consuetu- tinguuntur, apud Lafinos, quantum ad vocem. In
jdine. Sed omnium virtutum actus con- graeco autem distinguuntur nam ethos, quod :

suescere possumus. Ergo omnis virtus est moralis. apud nos morem significat, quandoque habet pri-
•
Cap. VI,
-S. Th.
n. 15.
lect. VII.
2. Praeterea, Philosophus dicit, in II Ethic. *, mam longam, et scribitur per r^, graecam litte-
quod virtus moralis est habitus electivus in me- ram quandoque habet primam correptam et
; ,

dietate rationis consistens. Sed omnis virtus vi- scribitur per £.

detur esse "

habitus electivus: quia actus cuius- Dicitur autem secun- virtus moralis a more ,

libet virtutis possumus ex electione facere.* Omnis dum quod mos significat quandam inclinationem
etiam virtus aliqualiter in medio rationis consistit, naturalem, vel quasi naturalem, ad aliquid agen-
• Qu. Lxiv, art. i, ut infra * patebit. Ergo omnis virtus est moralis. dum. Et huic significationi moris propinqua est
s. 3-
' De Invent. Rhe- 3. Praeterea, TuIIius dicit, in sua Rhetorica *, alia significatio ,
qua significat consuetudinem
tor., lib. II, cap.
Llll. quod virtus est habitus in modum naturae, rationi nam consuetudo quodammodo vertitur in natu-
consentaneiis. Sed cum omnis virtus humana or- ram, et facit inclinationem similem naturali. Ma-
dinetur ad bonum hominis, oportet quod sit con- nifestum est autem quod inclinatio ad actum pro-
sentanea rationi cum bonum hominis sit secun-
: movere
prie convenit appefitivae virtuti, cuius est
* De Div. Nom.,
cap. IV. - S. Th.
dum rationem esse , ut Dionysius dicit *. Ergo omnes agendum, ut ex supradictis *
potentias ad ' Q"- «. =•"• -
lect. XXII. omnis virtus est moralis. patet. Et ideo non omnis virtus dicitur moralis,
Sed contra est quod Philosophus dicit, in I sed solum illa quae est in vi appetitiva.
'

-
Cap.xrii, n.20.
S.Th. lect. XX.
Ethic. *: Dice?ites de moribus, non dicimus quo- Ad primum ergo dicendum quod obiectio illa
niam sapiens vel intelligens ; sed quoniam mitis procedit de more, secundum quod significat con-
vel sobrius. Sic igitur sapientia et intellectus non suetudinem.
sunt morales. Quae tamen sunt virtutes, sicut Ad secundum dicendum quod omnis actus vir-
Qu. Lvii, art. supra * dictum est. Non ergo omnis virtus est tutis potest ex electione agi sed electionem re- :

moralis. ctam agit sola virtus quae est in appetitiva parte

Respondeo dicendum quod ad huius evidentiam, animae dictum est enim supra * quod eligere ?
;
'
Qu. xin, art. i.

considerare oportet quid sit mos : sic enim scire est actus appetitivae partis *. Unde habitus ele- D. 541.

poterimus quid sit moralis virtus. Mos autem duo ctivus,qui scilicet est electionis principium, est
significat. Quandoque enim significat consuetudi- solum ille qui perficit vim appetitivam: quamvis
Vers. I. nem sicut dicitur Act. xv *: Nisi circumcidamini
: etiam aliorum habituum actus sub electione ca-
secundum morem Moysi, non poteritis sahn fieri. dere possint.
Quandoque vero significat inclinationem quandam Ad tertium dicendum quod natiira est princi-
naturalem, vel quasi naturalem, ad aliquid agen- pium motus, sicut dicitur in II Physic. * Movere • Cap I, n. 2. -
S. Th lect. i.

dum unde etiam et brutorum animalium dicun-

: autem ad agendum proprium est appetitivae par-
Vers. II. tur aliquimores; unde dicitur II Machab. xi *, quod tis. Et ideo assimilari naturae in consentiendo ra-
leonum more irruentes in hostes, prostraverunt tioni, est proprium virtutum quae sunt in vi
Vers. 7. eos. Et sic accipitur mos in Psalmo lxvii *, ubi appetitiva.

o) videtur esse. - est EF. - Pro actis, actum codices. fi) eligere. - in eligere ACDEFGHLpB, etiam eligere 1.
 , ,
:

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS II 373

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUS MORALIS DISTINGUATUR AB INTELLECTUALI
III Sent., dist. xxiii, qu. i, art. 4, qu* 2; De Virtut., qu. i, art. 12; I Ethic, lect. xx.

iD SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod sic nulla virtus esset nisi intellectualis. Et haec
virtus moralis ab intellectuali non dis- opinio Socratis, qui dixit omnes virtutes esse
fuit
enim Augustinus, in prudentias, ut dicitur in VI Ethic. * Unde pone-
• Lib. IV, cap.
'tinguatur. Dicit
)^de Civ. Dei *, quod virtus est ars
libro
recte
,^0 ,, ...
bat p quod homo, scientia in eo existente, peccare
. '^-S. cap.xiii, n.3.
Th. lect. XI.

Mi; lib. XXII, g

cap. XXIV. vivendi. Sed ars est virtus intellectualis. Ergo non poterat; sed quicumque peccabat, peccabat
virtus moralis ab intellectuali non differt. propter ignorantiam *. •cf.Ari8tot.,B.
"'

2. Praeterea, plerique in definitione virtutum Hoc autem

procedit ex suppositione falsi, Pars |°Pfh"iec"'
},'

moralium ponunt scientiam sicut quidam defi- : enim appetitiva obedit rationi non omnino ad
niunt quod perseverantia est scientia vel habitus nutum, sed cum aliqua contradictione: unde Phi-
eorum quibus est immanendum vel non immanen- losophus dicit, in I Polit. *, quod ratio imperat •Loc.dt.sapra.

dum; et sanctitas est scientia faciens fideles et ser- appetitivae principatu politico, quo scilicet aliquis
* De Affectihus
sub nomineAn-
vantes quae ad Demn iusta *. Scientia autem est praeest liberis, qui habent ius in aliquo contradi-
dronici. virtus intellectualis. Ergo virtus moralis non debet cendi. Unde Augustinus dicit, super Psalm. ^ *, • Super Psalm.

CXVIII, serm.
distingui ab intellectuali. quod interdum praecedit intellectus , et sequitur
* Cap. VI. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in I Soliloq. *, tardiis aut nullus affectus: intantum quod quan-
quod virtus est recta et perfecta ratio. Sed hoc doque passionibus vel habitibus appetifivae partis
pertinet ad virtutem intellectualem , ut patet in hoc agitur, ut usus rationis in particulari impe-
Cap. xni, n. 4
5.-S.Th.lect.xi
VI Ethic. * Ergo virtus moralis non est distincta diatur. Et secundum hoc, aliqualiter verum est
ab intellectuali. quod Socrates dixit, quod scienfia praesente, non
4. Praeterea, nihil distinguitur ab eo quod in peccatur: si tamen hoc ^ extendatur usque ad
eius definitione ponitur. Sed virtus intellectualis usum rationis in particulari eligibili.
ponitur in definitione virtutis moralis dicit enim : hoc quod homo bene agat, re-
Sic igitur ad
"Cap. VI, n. 15. Philosophus, in II Ethic. *, quod virtus moralis quiriturquod non solum ratio sit bene disposita
S. Th. lect. VII
est habitus electivus existens in medietate determi- per habitum virtutis intellectualis; sed etiam quod
nata ratione, prout sapiens detenninabit. Huius- vis appetitiva sit bene disposita per habitum vir-
modi autem recta ratio determinans medium vir- tufis moralis. Sicut igitur appetitus distinguitur a
tutis moralis, pertinet ad virtutem intellectualem, rafione, ita virtus moralis distinguitur ab intelle-
• Loc. cit. supra. ut dicitur iu VI Ethic. * Ergo virtus moralis non ctuali. Unde sicut appetitus ^ est principium hu-
distinguitur ab intellectuali. mani actus secundum quod participat aliquali-
Cap^xiii, n.2o.
- S.Th.lect. XX.
Sed contra est quod dicitur in I Ethic. * De- : ter rationem, ita habitus moralis habet rationem
terminatur virtus secundum differentiam hanc: di- virtutis humanae, inquantum rationi conformatur.
cimus enim harum has quidem intellectuales, has Ad primum ergo dicendum quod Augustinus
vero morales. communiter accipit artem, pro qualibet recta ra-
Respondeo dicendum quod omnium humanorum tione. Et sic sub arte includitur etiam prudentia,
operum principium primum ratio est: et quae- quae ita est recta ratio agibilium , sicut ars est
cumque alia principia humanomm operum inve- recta ratio factibilium. Et secundum hoc, quod
niantur, quodammodo rationi obediunt; diversi- dicit quod virtus est ars recte vivendi essen- ,

mode tamen. Nam quaedam rationi obediunt tialiter convenit prudentiae:' participative autem
omnino ad nutum, absque omni contradictione aliis virtufibus, prout secundum prudentiam diri-
sicut corporis membra, si fuerint in sua natura guntur.
consistentia statim enim ad imperium rationis
; Ad secundum dicendum quod tales definitiones,
manus aut pes movetur ad opus. Unde Philoso- a quibuscumque inveniantur datae, processerunt
'
Cap.
•S. Th.
II, n. II.
lect. III.
phus dicit, in I Polit. *, quod anima regit corpus ex opinione Socratica et sunt exponendae eo
'^
:

In resp. ad
despotico principatu, idest sicut dominus servum, modo quo de praedictum est *.
arte
i.

qui ius contradicendi non habet. Posuerunt igitur Et similiter dicendum est ad tertium.
quidam quod omnia principia activa quae sunt Ad quartum dicendum quod recta ratio, quae est
in homine hoc modo se habent ad rationem.
, secundum prudentiam, ponitur in definitione vir-
Quod quidem si verum esset, sufficeret quod tufis moralis, non tanquam pars essentiae eius:
ratio esset perfecta, ad bene agendum. Unde, cum sed sicut quiddam participatum in omnibus vir-
virtus " sithabitus qua perficimur ad bene agen- tutibus moralibus , inquantum prudentia dirigit
dum , sequeretur quod in sola ratione esset et : omnes virtutes morales.

a) cum virtus. - cum F, virtus cum ceteri. 3) hoc. - Hoii F, haec P.

Fonebat. - ponebant .\BCDEFGHII.. s) appetitus. - appetitivum ABCDEGHIKL. Pro quod, hoc quod Pa.
^)
-() super Psalm. - Om. codice.s. X) Socratica. - Socratis EF.
 ::

374 QUAESTIO LVIII, ARTICULUS III

Commentaria Cai'dmalis Caietani

articulorum primi et secundi titulis, in quaestione quin- formitate superadditae relationis: sed de conformitate es-
IN
quagesimaoctava, adverte quod, quia formalis est doctrina sentiali. lam enim superius * dictum est quod virtus moralis •Qu. Lv, art.
Commcnt.
Auctoris ideo licet conclusum sit quod non omnis virtus
, conformis rationi et non fit idem
est essentialiter habitus ;

est moralis, specialiter quaesitum est an moralis sit intel- habitus de non virtute virtus, per superadditam relationem
lectualis. Decet enim doctrinam pa'ulatim singula explicare ad rationem rectam. Et haec expositio sufficiat pro omnibus
quamvis omnis virtus humana non moralis, sit intellectualis. simiiibus verbis Auctoris, tam hic quam alibi.
II. In eodem secundo articulo relinquitur difficultas illa in

articulo secundo eiusdem quinquagesimaeoctavae quae- proprio loco * disputanda: An possit homo contra actuale "J. gu. LXXVII,
Cf.
IN orament.
Coi
stionis, adverte quod ultima verba in corpore articuli ,
iudicium operari. Sat enim proposito de habitibus loqui,
est
art .2,

habitus moralis habet rationem virtutis humanae,

scilicet : et necessitatem habitus in appetitu etiam ostendere, ut in
inquantum rationi conformatur, non intelliguntur de con- littera fit.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM SUFFICIENTER VIRTUS DIVIDATUR PER MORALEM ET INTELLECTUALEM
iD TERTiUM PROCEDiTUR. Videtur quod
sic erit virtus moralis. Unde relinquitur quod omnis
virtus humana non
sufficienter divida- virtus humana vel est intellectualis vel moralis.
'tur per virtutem moralem et intellectua- Ad primum ergo dicendum quod prudentia, se-
Jem. Prudentia enim videtur esse aliquid cundum essentiam suam, est intellectualis virtus.
medium inter virtutem moralem et intellectualem: Sed secundum materiam, convenit cum virtutibus
connumeratur enim virtutibus " intellectualibus moralibus est enim recta ratio agibilium
: ut ,

' Cap. III, n. i; in VI Ethic. *; et etiam ab omnibus communiter supra * dictum est. Et secundum hoc, virtutibus •Qu.Lvn.art.^.
cap. V, n. 7, 8:
s. Th.lect. III, connumeratur inter quatuor virtutes cardinales, moralibus connumeratur.
IV. - Cf. lib. 1,
cap. XIII, n. 20; quae sunt morales, ut infra * patebit. Non ergo Ad secundum dicendum quod continentia et per-
s.Th. lect. XX.
* Qu. Lxi, art. l suffiicienter dividitur virtus per intellectualem et severantia non sunt perfectiones appetitivae vir-
moralem, sicut per immediata. tutis sensitivae. Quod
ex hoc patet, quod in con-
2. Praeterea, continentia et perseverantia, et tinente et perseverante superabundant inordinatae
etiam patientia, non computantur inter virtutes in- passiones : quod non esset, si appetitus sensitivus
tellectuales. Nec etiam sunt virtutes morales: quia esset perfectLis aliquo habitu conformante ipsum
non tenent medium in passionibus, sed abundant rationi. Est autem continentia, seu perseverantia,
in eis passiones. Non
ergo sufficienter dividitur perfectio rationalis partis *, quae se tenet contra ^ D. 391, 1025*'.

virtus per intellectuales et morales. passiones ne deducatur *. Deficit tamen a ratione D. 390.

3. Praeterea, fides, spes et caritas quaedam virtutis: quia virtus intellectiva quae facit ratio-
virtutes sunt. Non tamen sunt virtutes intelle- nem se bene habere circa moralia, praesupponit
ctuales: hae enim solum sunt quinque, scilicet appetitum rectum finis, ut recte se habeat circa
scientia sapientia, intellectus, prudentia et ars, ut
, principia, idest fines, ex quibus ratiocinatur; quod
• QU. LVII , dictum est *. Nec etiam sunt virtutes morales continenti et perseveranti deest. - Neque etiam
2. 3, 5-
quia non sunt circa passiones, circa quas maxime potest esse perfecta operatio quae a duabus po-
est moralis virtus. Ergo virtus non sufficienter di- tentiis procedit, nisi utraque potentia perficiatur
viditur per intellectuales et morales. per debitum habitum sicut non sequitur perfecta
:

Sed contra est quod Philosophus dicit, in II actio alicuius agentis per instrumentum, si instru-
• Cap.
S. Th.
I,

lect.
n. Ethic. *, duplicem esse virtiitem, hanc quidem in- mentum non sit bene dispositum, quantumcum-
tellectualem, illam autem moralem. que principale agens sit perfectum. Unde si ap-
Respondeo dicendum quod virtus humana est petitus sensitivus, quem movet rationalis pars,
quidam habitus perficiens hominem ad bene ope- non sit perfectus; quantumcumque rationalis pars
randum, Principium autem humanorum actuum sit perfecta, actio consequens non erit perfecta.
in homine non est nisi duplex, scilicet intellectus Unde nec principium actionis erit virtus. - Et pro-
sive ratio, et appetitus haec enim sunt duo mo- : pter hoc, continentia a delectationibus, et perse-
* Cap. X,Nll. ventia in homine, ut dicitur in III de Anima *. verantia a tristitiis, non sunt virtutes *, sed aliquid D. 389. I025a.
S. Th. lecf. XV.
Unde omnis virtus humana oportet quod sit per- minus virtute, ut Philosophus dicit, in VII Ethic. * * Cap
cap.
fectiva alicuius istorum principiorum. Si quidem Ad
tertium dicendum quod fides, spes et ca- Tth. lect.
-Cf.lib.lV, cap.
I

igitur sit perfectiva intellectus speculativi vel pra- ritas sunt supra virtutes humanas sunt enim vir- : IX. n. 8; s.Tn.
kct XVII.
ctici ad bonum hominis actum, erit virtus intel- tutes hominis prout est factus particeps divinae
lectualis si autem sit perfectiva appetitivae partis.
: gratiae.

a) virtutibus. - iii virtutibus P. ft) contra. — circa D.

 : ,

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS IV 375

Commentaria Oardinalis Caietani

articulo tertio eiusdem quaestionis quinquagesimaeocta- utrum illa virtus intellectualis esset continentia vel non. Et
IN tanquam communiter
vae, in responsione ad secundum, nota, Thomista, ne fal- quod hoc exigatur littera supponit,
laris,sumens hoc quod continentia sit subiective in ratione, .
confessum, et inferius * probandum. Sed in continente non Art. seq.

propter ilia verba, Deficit tamen a ratione virtutis, quia est talis virtus intellectualis. Probatur quia in eo non est re-
:

virtus intellectualis etc. Possunt enim dupliciter intelligi. ctus appetitus finis, qui est principium intellectualis virtutis.

Primo, ut prima facie videtur, ut reddant rationem quare Et Auctor, dicens continentiam esse in rationali parte
sic
continentia non est virtus, quia non est virtus intellectua- animae, comprehendente in se rationem et voluntatem, quia
lis,quia etc. - Et hic sensus, licet forte a pluribus sit ac- appetitus est rationalis; et indistincte relinquens cuius sit,
ceptus, falsus tamen, et contrarius huic litterae et Auctori definiturus hoc in 11" II" *, in loco proprio; duas rationes
'
Qu. CLV, art. 3.

est, ut patebit. reddidit quare continentia non est virtus, Primam, quae
Alio ergo modo possunt intelligi ut reddant rationem nunc excludentem ipsam a numero etiam intelle-
dicta est,
quare continentia non est virtus, quia in continente non da- ctualium virtutum, ex parte superioris partis animae. Se-
tur virtus intellectualis faciens rationem bene se habere circa cundam autem ex parte inferioris partis, scilicet appetitus
materiam continentiae. Quod probatur quia in eo non est : sensitivi,cuius actus sunt materia continentiae. Quae su-
rectus appetitus finis, quem praeexigit ratio recta habituata perius * discussa est in suo universali, quod scilicet habitus Qu. Lvi, art. •
5,
Comnient.
virtute. Quasi diceret: Continentia deficit a ratione virtutis, proprius alicuius operis non est virtus, si non sit in con-
quia sive ponatur quod sit virtus in appetitu, sive in ra- summativa potentia operis: ut contingit continentiae, quae
tione, exigit hoc, quod in ratione continentis ponatur vir- est in appetitu rationali, et opus consummatur ab appe-
tus intellectualis circa materiam continentiae; non curando titu sensitivo.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM MORALIS VIRTUS POSSIT ESSE SINE INTELLECTUALI
Infra, qu. Lxv, art. i; De Virtut., qu. v, art.,2; Quodlib. XII, qu. xv, art. i; VI Ethic, lect. x, xi.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod idest faciens bonam electionem. Ad hoc autem
virtus moralis possit esse sine intelle- quod electio sit bona, duo requiruntur. Primo
*Vid. Comment. sit debita intentio finis: et hoc fit per virtu-
Caiet. post art.
ctuali*. Virtus enim moraiis, ut dicitTul- ut
seq.
'Delnvenl.Rlte- lius *, est habitus in modum naturae, ra- tem moralem, quae vim appetitivam * inclinat ad D. 141.

tor., lib. II, cap.

Llll.
tioni consentaneus. Sed natura etsi consentiat ali- bonum conveniens rationi, quod est finis debitus.
cui superiori rationi moventi, non tamen oportet Secundo, ut homo recte accipiat ea quae sunt ad
quod illa ratio naturae coniungatur in eodem finem et hoc non potest esse nisi per rationem
:

sicut patet in rebus naturalibus cognitione " ca- recte consiliantem, iudicantem et praecipientem;
rentibus. Ergo potest esse mora- in homine virtus quod pertinet ad prudentiam et ad virtutes sibi
lis in modum naturae, inclinans ad consentiendum annexas, ut supra * dictum est. Unde virtus mo-
\x-
rationi, quamvis illius homiriis ratio non sit per- ralis sine prudentia esse non potest.

fecta per virtutem intellectualem. Et per consequens nec sine intellectu. Per in-
2. Praeterea, per virtutem intellectuaiem homo tellectum enim cognoscuntur principia naturali-
consequitur rationis usum perfectum. Sed quan- ter nota, tam in speculativis quam in operativis.
doque contingit quod aliqui in quibus non mul- Unde sicut recta ratio in speculativis, inquantum
tum viget usus rationis, sunt virtuosi et Deo ac- procedit ex principiis naturaliter cognitis, prae-
cepti. Ergo videtur quod virtus moralis possit supponit intellectum principiorum ita etiam pru- ;

esse sine virtute intellectuali. dentia, quae est recta ratia agibilium.
3. Praeterea, virtus moralis facit inclinationem Ad primum ergo dicendum quod inclinatio na-
ad bene operandum. Sed quidam habent natu- turae in rebus carentibus ratione, est absque ele-
ralem inclinationem ad bene operandum etiam , ctione et ideo talis inclinatio non requirit ex ne-
:

absque rationis iudicio. Ergo virtutes morales pos- cessitate rationem. Sed inclinatio virtutis moralis
sunt esse sine intellectuali. est cum electione: et ideo ad suam perfectionem
Sed contra est quod Gregorius dicit, in XXII indiget quod sit ratio perfecta per virtutem in-
Cap. I.
Moral. *, quod ceterae virtutes, nisi ea quae ap- tellectualem.
petunt, prudenter agant, virtutes esse nequaquam Ad secundumdicendum quod in virtuoso non
possunt. Sed prudentia est virtus intellectualis, ut oportet quod vigeat usus rationis quantum ad
' Art. praeced. supra
r
* dictum cst. Ergo virtutes morales non omnia : sed solum quantum ad ea quae sunt
ad I ; qu. LVii, ii _
i-i •

art. 5. possunt esse sine intellectualibus. agenda secundum virtutem. Et sic usus rationis
Respondeo dicendum quod virtus moralis potest viget in omnibus virtuosis. Unde etiam qui vi-
quidem esse sine quibusdam intellectualibus vir- dentur simplices, eo quod carent mundana astutia,
tutibus, sicut sine sapientia, scientia et arte: non possunt esse prudentes; secundum illud Matth. x*: Vers. 16.

autem potest esse sine intellectu et prudentia. Estote prudentes sicut serpentes, et simplices sicut
Sine prudentia quidem esse non potest moralis columbae.
virtus, quia moralis virtus est habitus electivus, Ad tertium dicendum quod naturalis inclinatio

a) cognitione. - ratione P.
 ,

376 QUAESTIO LVIII, ARTICULUS V

ad bonum virtutis, est quaedam inchoatio virtutis: currit. virtus moralis non sit ratio
Et ideo, etsi
non autem est virtus perfecta. Huiusmodi enim recta, ut Socrates dicebat*; non tamen solum * cf. an. 2.

inclinatio, quanto est fortior ^ tanto potest esse est secundum rationem rectam, inquantum inclinat
periculosior, nisi recta ratio adiungatur, per quam ad id quod est secundum rationem rectam, ut
fiat recta electio eorum quae conveniunt ad de- Platonici posuerunt *; sed etiam oportet quod
.',...' •cf.piaton.,M^-
.. -.. non., cap. xLi.
bitum finem : sicut equus currens, si sit caecus, sit
7-..7
cum
• j.
ratione recta ,
. .

ut Aristoteles dicit, m VI
*Cap. xni, n.5. -

tanto fortius impingit et laeditur, quanto fortius EthtC. * S.TT?.. lect.xF.

fl) fortior. - perfectior Va.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM INTELLECTUALIS VIRTUS POSSIT ESSE SINE MORALI
Infra, qu. lxv, art. i; De Virtut., qu. v, art. 2; Quodl. XII, qu. xv, art. i; VI Ethic, lect. x.

>D QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod enim quandoque quod

circa particularia. Contingit
virtus intellectualis possit esse sine vir- huiusmodi universale principium cognitum per
*tute morali. Perfectio enim prioris non intellectum vel scientiam, corrumpitur in particu-
^dependet a perfectione posterioris. Sed lari per aliquam passionem: sicut concupiscenti,
ratio est prior appetitu sensitivo, et movens ipsum. quando concupiscentia vincit, videtur hoc esse
Ergo virtus intellectualis, quae est perfectio ratio- bonum quod concupiscit, licet sit contra univer-
nis, non dependet a virtute morali, quae est per- sale iudicium rationis. Et ideo, sicut homo dispo-
fectio appetitivae partis. Potest ergo esse sine ea. nitur ad recte se habendum circa principia uni-
Praeterea, moralia sunt materia prudentiae,
2. versalia, perintellectum naturaiem velper habitum
sicut factibilia sunt materia artis. Sed ars potest scientiae ; ita ad hoc quod recte se habeat circa
esse sine propria materia: sicut faber sine ferro. principia particularia agibilium, quae sunt fines,
Ergo et prudentia potest esse sine virtutibus mo- quod
oportet perficiatur per aliquos habitus se-
ralibus, quae tamen inter omnes intellectuales .vir- cundum quos fiat quodammodo homini conna-
tutes, maxime moralibus coniuncta videtur. turale recte iudicare de fine. Et hoc fit per vir-
3.Praeterea, prudentia est pirtus bene consi- tutem moralem : virtuosus enim recte iudicat de
Cap. V liativa, ut dicitur in VI Ethic. * Sed multi bene fine virtutis, quia qualis unusquisque est, talis finis
cap. VII ,
n. 6;
cap. IX, n. 7. - consiliantur, quibus tamen virtutes morales desunt. videtur ei, ut dicitur in III Ethic. * Et ideo ad * Cap V, n. 17.-
S. Th. lect. IV, S. Th lect. XIII.
VI, vm. Ergo prudentia potest esse sine virtute morali. rectam rationem agibilium quae est prudentia ,

Sed contra, velle malum facere opponitur di- requiritur quod homo habeat virtutem moralem.
recte virtuti morali non autem opponitur alicui
; Ad primum ergo dicendum quod ratio, secundum
quod sine virtute morali esse potest. Opponitur quod est apprehensiva finis, praecedit appetitum
autem prudentiae quod polens peccet, ut dicitur finis: sed appetitus finis praecedit rationem ra-
Cap. V, n. 7. inVI Ethic. * Non ergo prudentia potest esse sine tiocinantem ad eligendum ea quae sunt ad finem,
S.Th. lect. IV
virtute morali. quod pertinet ad prudentiam. Sicut etiam in spe-
Respondeo dicendum quod aliae virtutes intel- culativis, intellectus principiorum est principium
lectuales " sine virtute morali esse possunt: sed rationis syllogizantis.
prudentia sine virtute morali esse non potest. Ad secundum dicendum quod principia artificia-
Cuius ratio est, quia prudentia est recta ratio agi- lium non diiudicantur a nobis P bene vel male
bilium; non autem solum in universali, sed etiam secundum dispositionem appetitus nostri sicut ,

in particulari, in quibus sunt actiones. Recta au- fines, qui sunt moralium principia: sed solum per
tem ratio praeexigit principia ex quibus ratio pro- considerationem rationis. Et ideo ars non requirit
cedit. Oportet autem rationem circa particularia virtutem perficientem appetitum sicut requirit ,

procedere non solum ex principiis universalibus, prudentia.

sed etiam ex principiis particularibus. Circa prin-
cipia quidem universalia agibilium,
habet per naturalem intellectum principiorum, per
quem homo cognoscit quod nullum malum est
agendum; vel etiam per aliquam scientiam practi-
Ad
tertium dicendum quod prudentia non solum
homo recte se est bene consiliativa, sed etiam bene iudicativa
et bene praeceptiva. Quod esse non potest, nisi
removeatur impedimentum passionum corrum-
pentium iudicium et praeceptum prudentiae et ;

cam. Sed hoc non sufficit ad recte ratiocinandum hoc per virtutem moralem.

a) intellectuales. - a prudentia addit E. fl) a nobis. - nobis ABCEFGHLpD.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulis articulorum quarti et quinti eiusdem quinquage- inferius quaestione lxv. - Secundo, ratione
habendum in
IN
simaeoctavae quaestionis adverte quod duplici ratione
, inclusionis: et sic spectant ad hunc
tractatum de distin-
possunt hae quaestiones moveri. Primo, ratione connexio- ctione moralis et intellectualis virtutis. Est enim inter eas
nis et sic spectarent ad tractatum de connexione virtutum,
: non pura connexio, sed inclusio unius in alia: et propterea
 ,, ;

QUAESTIO LVIII, ARTICULUS V 377

ad modum distinctionis earum spectat haec discussio prius, Et quoniam ex similibus actibus similes
fecte praeciperet.
ita ut postmodum de earum connexione non relinquatur habitus generantur *; et sicut actus ab actu, ita habitus ab *Cf.Ari8tot.,£-
thtc.,\\b.\l, cap.
dubitationi locus. habitu pendet: ideo ex frequentatis huiusmodi actibus ge- I, n. 7. - S. Th.

lect. I.
II. In eisdem articulis, et praecipue in ultimo, diligen- neratur habitus sirailis, scilicet recte praeceptivus in huius-
tissime notato, vir docte, terminos; ne contingat disputare modi , dependens ab habitu rectum reddente appetitum
et
in aequivoco, obscuros fieri, et admirari utrinque. Scito ad finem ad quem prudens iraperat, bonum scihcet ratio-
igitur quod prudentiae nomine, quamvis unum significetur, nis in tali materia, hic, nunc, mihi, etc
duo intelliguntur. Cum enim significet rectam rationem agi- Rursus, cum multo consilio et recto iudicio definierim
bilium, quidam intelligunt eam sic infra limites intellectus, tale bonum, puta temperantiae vel mansuetudinis, esse vo-
ut, eam in intellectu absolute credentes, nihil aliud signi- lendum et sectandum non propterea mihi imponendum
;

ficare dicant nisi rectum dictamen agibilium ita quod pru- : nunc, hic, efficaciter videbitur, nisi sic, scilicet secundum
dentia nil aliud significat nisi rationem recte monstrantem appetitum, dispositus sim. Experior enim quod famelico
in particulari agibUi quid, quomodo, qualiter, etc, eligen- aut sitibundo aut irato, aliud videtur efficaciter prosequen-
dum Et in horum numero est Scotus, in III Sent.
sit. dum quam non appetenti et non appetens, impero mihi
:

Art. 2. dist;. XXXVI *. Et hi, errantes in principio moralium, quantum abstinentiam aut mansuetudinem appetens autera, prosecu-;

postmodum devient et abducant sequaces, facile patet. - tionem. Et hoc, quia qualis unusquisque est, talis ei videtur
Quidam autem, immo omnes recte sentientes, ut Aristo- finis *, quoad prosecutionem, quae consistit in praecepto, * Cf. ibid., lib.
III, cap. V, n.17.-
teles, divus Thomas, et sequaces, prudentiae nomine intel- ut ex supradictis * de ordine actuum voluntatis, patet. Unde S. Th. lect. XIII.
* Qu. XVI, art.
ligunt rectam agibilium rationem appetitii recto particularis cura prudentia habituet me ad praecipiendum mihi ipsi Comment. num. 4,

finis factam etfirmatam. Ubi duo sunt declaranda: primo, consona recto fini raoralium actuum meorum; et qualis II.
Num. IV. quod secundo, quomodo sit *.
ita sit ; sum secundum appetitum meura, tahs mihi videtur finis:
III. Quod enim prudentia essentialiter pendeat ab ap- consequens est quod finis raeus, inquantum apparens mihi
petitu recto, probatur ex VI Ethic, dupliciter primo ex : , principium meae prudentiae, ex qualitate mei secundum
oppositis eius; secundo, ex proprio actu. Omnis igitur ha- appetitum dependeat. Et sic prudentia non est in ratione
bitus in ratione solum, dummodo non sit congenitus, ut absolute, sed in ordine ad appetitura et essentialiter de- :

habitus principiorum, est oblivio, ut patet. Prudentiae non
Cap. V, n. 8. est oblivio, ut patet ibi *. Ergo prudentia non est habitus
S. Th. lert. IV.
in ratione solum. - Praeterea, delectatio et tristitia, et si-
militer malitia, est corruptiva principii prudentiae, ut patet
Ibid. n. 6. in VI Ethic. * Sed haec pertinent ad appetitum. Ergo pru-
dentia pendet ex appetitu.
Deinde probatur directe. Actus proprius prudentipe est
recte praecipere circa agibilia. Ergo prudentia pendet ex
pendet ab appetitu, a quo pendet praeceptum eius actus,
et variatur apparentia finis, eius principiura.
V. Et nota quod, licet utraque via, ex parte scilicet actus
et ex parte principii prudentiae, habeatur dependentia eius
ab appetitu; quia taraen priraa via dependentiara ab ap-
petitu intellectivo, a quo pendet iraperium; secunda autem
dependentiam ab appetitu sirapliciter, sive intellectivo sive
sensitivo , ut est perfectus raoraliter ostendit ideo tam , :

appetitu recto. - Antecedens, quoad omnes partes, probatur. Aristoteles in VI Ethic. *, quam Auctor hic, secunda via usus *Cf.num.iii,init.
Primo, quod praecipere
sit actus prudentiae, patet ex VI est ad declarandara dependentiam prudentiae ab appetitu.
Cap.
X, n. 2. ubi dicitur quod prudentia est praeceptiva. - Se-
Ethic. *, Et merito quia dependentiam a virtutibus moralibus tra-
:

S. Tti. lect. IX.

cundo, quod recte praecipere quia aUter non esset virtus
: ctant, quae non in solo intellectivo appetitu sunt. Ego
praeceptiva, nisi determinaret ad recte praecipiendum. - Ter-
tio, quod proprius et praecipuus ipsius sit actus quia con-
venit ei ut distinguitur a suis partibus, et est consummatio
ceterorum actuum. Patet namque in VI Ethic, quod Aristo-
teles primo, prudentiam indistincte a suis partibus venatus,
"Cap.v, n.i;cap. ponit * ipsam esse consiliativam, etc. postmodum **, dis-
VII, n. 6. -S. Th.
lect. IV, VI. tinguens ipsam a suis partibus, et distribuens singulis sua
autem paululura forte digressus sura, ut subvenirem im-
: becillitati non penetrantium naturas horum habituura; ne
fallantur, loquentes de tali virtute intellectuali, in intellectu
tantum sistendo.
VI. Circa conclusiones eorundem ultimorura articulorum
: eiusdem quaestionis quinquagesiraaeoctavae, adverte quod
inclusio virtutis intellectualis puta prudentiae, in morali,
,

• Cap. IX sqq. -
S. Th. lect. VIII,
officia, expresse dat eubuliae recte consiliari, gnomae autem manifesta valde est ex definitione virtutis II Ethic. * Et * Cap.vi.n. 15.
S. Th. lect. VII.
et synesi recte iudicare, prudentiae autem recte praecipere; quamvis neminem videatur habere contradictorem habet ,

hi enim actus omnes sunt prudentis et secundum has , tamen difficultatem. Quoniara, ut dictum est ex VI Ethic,
partes ei conveniunt. Constat quoque quod de agendis non et hic *, virtutis mpralis est tendere in finem, principium
'
Cf. num. III, rv.

est consummata per consilium et iudicium: sed opor-

ratio prudentiae: principium autem non dependet a principiato,
tet praeceptum rectum supervenire, quando oportet, etc. nec prius a posteriori. Virtus igitur moralis non pendet a
Propter cuius defectum, multos videmus non operari pru- virtute intellectuali, quae est prudentia.
denter, ut consulto iudicent. Praecipere ergo recte est pro- Inclusio autem virtutis moralisf in intellectuali, pruden-
prius et praecipuus prudentiae actus. tia scilicet, habet Scotura, loco allegato *, oppositum:
et '
Cf. num. II.

Consequentia autem probatione non eget. Quia sicut quia prius non dependet a posteriori prudentia autera est ;

praecipere non est intelligibile quin dependeat ab appetitu, prior, tum quia est dictamen rectum ut dictum fuit * ,
'
Num. III.

praecipit enim quilibet volens ; ita recte praecipere sibi ipsi tum quia dictat de fine particulari, et his quae sunt ad
in huiusmodi moralibus, non est nisi a recto appetitu. Et finem. Tum quia non est assignare actum quo generentur
hoc est absque dubio tenendum. istae virtutes, scilicet moralis et sua prudentia quia nec :

Cf. num. II. IV. Quomodo autem hoc sit *, manifestatur ex ipso actu,
et principio. Cum aliquis prudenter se habet ad ea quae
abstinentiae a cibo et potu sunt, non idcirco prudenter se
habet, quia recte discurrit circa qualitatem et quantitatem
et tempus sumendi cibi aut potus, etc. nec quia recte iu-
dicat in ordine ad conditionem suara, etc. sed quia recte
inventa et iudicata sibi ipsi praecepto imponit. Praecepto
autem dico, non quo animus imperfecte imperat sibi vel-
leitate quadam, sicut accidit tepidis in via virtutum, qui
intellectus, nec voluntatis. - Et habet difficultatem propter
hoc, quod raedium virtuti raorali praestituitur a prudentia:
ut patet ex definitione virtutis moralis, et experientia. Me-
diura autem est finis virtutis moralis. Virtus ergo moralis
; non principiat prudentiara: sed e converso prudentia dat
: ei finera, 'principiura in raoralibus.
VII. Ad
evidentiam horura essent raulta dicenda, quo-
rura quaedam ad qu. lxvi, art. 3, ad 3, spectant; quae-
dara ad qu. xlvii *, 11' 11". Unde cum intendam in pro- Art. 6.

vellent quidem actus virtutum, sed in veritate non volunt: priis locis singula discutere, pro nunc supponendo do-
sed quo animus perfecte sibi imperat, non quia vellet ctrinam Auctoris, declarandam inferius *, scito quod, sicut * Locis cit.

Cap. IX. sed quia vult, ut Augustinus disputat in VIII Confess. * in intellectu speculativo sunt duo habitus, scilicet intelle-
Cura autem perfecte sibi ipsi imperat animus appetere tan- ctus et scientia, et scientia, utens propositionibus pertinen-
tum, talem. tali hora, propter bonum rationis, etc, cibum tibus ad intellectum, demonstrat ex evidentia illarum pro-
et potum; oportet quod hoc actuale imperium ab actuali positionum et discursu syllogistico ; ita est in intellectu
appetitu boni rationis in tali materia, nunc, hic, etc, pro- praaico etiara in materia agibilium
, , si in puro intellectu
cedat: nisi enim vellet nunc, hic, hoc bonum, etc, non per- statur. Ex synderesi enim, qui est habitus principiorum in
SuMMAE Thbol. D. Thomae T. III. 48
 ,

378 QUAESTIO LVIII, ARTICULUS V

intellectu practico respectu agibilium, et recta ratione, infra propositio est inter principia prudentiae, et ex fine confi-
limites intellectus, syllogizando, concluditur verum. Sed quo- citur. Habet deinde duplicem actum ut conclusionem, iu-

niam iudicium tale non nisi de universalibus haberi pos- dicium scilicet de his quae sunt ad finem, et praeceptum
set, singularia enim variabilia et incerta sunt, iudiciumque eorundem eligendorum utrumque enim ex fine particula-
:

infallibile non suscipiunt; et prudentia circa singula sem- rissimo concluditur, et clauditur in iudicio praecipiente. Et
per recta est ratio, alioquin virtus non esset: ideo intel- secundum hos actus, determinat et dat medium virtuti mo-
lectus practicus circa agibilia, licet habere possit scientiam rali, concludendo tantam iram, nunc, hic, etc, assumendam,

moralem infra limites intellectus consistens, tamen nun- et praecipiendo illam. Et secundum hos actus, cum depen-

quam habebit rectam rationem agibilium particularium hic, deant ex minori pendente ex appetitu, manifeste pendet
nunc, etc, quod est habere prudentiam, nisi in ordine ad ex appetitu recto. Et quia secundum hos actus est prin-
• Num. IV. appetitum, ut superius * dictum fuit. cipium electionis rectae talis tantaeque materiae ideo est ,

VIII. autera ordo talis in huiusmodi agibiUbus.

Est principium virtutis moralis. - Et sic virtus moralis in solo
Primo, est synderesis in intellectu, dictans et praestituens actu electionis pendet a prudentia. Prudentia autem pen-
virtuti morali suum obiectum, quod est finis propositio-
: det et quoad actum iudicii de fine particularissimo et me- :

nes enim quae sunt principia in agibilibus, ex tine qui , diante hoc, quoad actum iudicii de his quae sunt ad finem,
habet rationem principii in operabilibus, conficiuntur. - Et et quoad actum praecepti, dupliciter; scilicet mediante de-

sic virtus moralis, ad quam spectat

tendere in finem prae- pendentia iudicii de fine, et secundum se, quia de ratione
cognitum, ad finem praestitutum sibi a synderesi, tendit eius est quod sit actus intellectus moti ab appetitu.
actu qui vocatur velle vel intentio in voluntate, et in ap- Et si quis tibi dixerit quod virtus moralis non nisi ha-
petitu sensitivo appetitus per modum intentionis. - Tertio bitus est electivus in medio consistens * etc; ac per hoc, •
cf. Aristot.. £-
loco venit prudentia, habens se ad synderesin, sicut scientia intentio finis praecedens prudentiam non spectat ad vir- ,
dt?'num.'vi.
ad intellectum in speculatis. Prudentia autem, cum sit recta tutem moralem - dicito quod in electione ipsa clauditur
:

ratio, cuius est discurrere, utitur duabus praemissis, quae intentio finis, quoniam electio est eorum quae sunt ad fi-
sunt principia conclusionis. Prima praemissa est propositio nem propter finem. Et bene se habere eligendo, et appe-
spectans ad synderesin, verbi gratia: Bonum rationis tam tendo finem, se habent sicut motus ad medium et termi- ,

in passionibus quam operationibus, est prosequendum. Se- num: constat autem quod propter eandem naturam ten-
cunda vero praemissa est particularissima, sciHcet Bonum : dit aliquid in medium et terminum. Unde eadem est virtus
rationis nunc, hic, salvatur in tali, tanta, etc, audacia vel qua appetitus tendit in finem recte, et ea quae sunt ad
ira. Et tunc sequitur conclusio praeceptiva,
non in actu illum. Propter quod in definitione, dum dicitur quod est
signato, idest, Ergo hoc est mihi nunc praecipiendum, eli- habitus electivus, imphcite dictum est quod etiam intenti-
gendum, prosequendum : sed in actu exercito, idest, Ergo vus finis est.
actualiter sum in exercitio iudicii, praecepti, electionis, pro- X. Et per haec patet responsio ad omnia obiecta *, duo- * Cf. num. vi.

secutionis. Hoc enim est quod multos decipit in hac ma- bus dumtaxat exceptis: scilicet quomodo prudentia det me-
teria: quoniam propositiones istae tam synderesis quam dium virtuti morali, et non finem, cum medium sit finis;

prudentiae, in actu signato disputantur; et tamen oportet et quomodo simul generentur. Et illud quidem inferius in
intueri naturam et vim earum in actu exercito. qu. Lxvi * dicetur, ac postmodum in IP IT', qu. XLvn **, ' Art. 3, Com-
\ A prima autem praemissa ad secundam non ordo
est consummabitur, Deo duce, et divo Thoma intercedente. - "°Art. e, Com-
immediatus in istis, sicut est in speculativis. Sed a propo- Haec autem Scotica quaestio facile patet ex eo quod actus ™'^'"-

sitione quae est prima praemissa, provenit in appetitu mo- isti intellectus et voluntatis non solum simul fiunt, sed
tus eius rectus in finem. Et sic ab appetitu et praemissa unus et idem numero actus est actus utriusque, diversi-
illa provenit veritas secundae praemissae,
quae est parti- mode tamen. Praecipere enim est actus intellectus for-
cularissima: quoniam ex dispositione mea secundum ap- maliter, appetitus autem virtualiter; et simihter electio

petitum, provenit quod mihi consonet taUs finis in parti- est actus appetitus formaliter, intellectus vero virtualiter,
culari, puta tale bonum, nunc, hic, etc. Et
de hac praemissa ut ex supradictis * de actibus voluntatis patet. NuUum igi- * Qu. xni, art. i;
^™' ""' '"

intelligitur illud III Ethic: Qualis unusquisque est , talis tur inconveniens est ab actibus vim duplicem habentibus, ''"'

• Cf. ibid.
ei videtur *. Et sequitur conclusio conformis minori duas fieri simul virtutes.
finis
propositioni, scilicet consistens in actu intellectus ab appe-
titu sciUcet iudicium de his quae sunt ad
finem, puta tanta dicta in articulo quinto eiusdem quaestionis quin-
: CiRCA
ira, nunc, praecipiens illam. Et
deinde actus appetitus in quagesimaeoctavae, ut subveniatur magis novitiis, et in
ordine ad intellectum, scilicet electio. principiis non reUnquatur obscuritas; scribendum occurrit
In hoc autem ordine, si quis inspiciat, et unicuique pro- de particularitate, quomodo et quare appetitus talis facit
pria tantum tribuere veht; dicet quod, quia
prudentia at- iudicium tale de fine, Quod est declarare iliam maximam
tenditur secundum suum proprium et praecipuum actum, III Ethic. Qualis unusquisque est , talis ei finis videtur.
:

qui est recte praecipere; et ipseprincipium rectae ele-

est Sciendum est igitur quod, appetitu affecto ad aliquid,
ctionis ideo virtus morahs, cui attribuitur electio pro pro-
:
puta ad vindictam ex hoc ipso quod afficitur ad illud
,

• Cf. num. VI. prio actu, ut patet ex sua definitione *, pendet necessario ex duo simul fiunt: nam in ipso fit ipsa affectio ad vindi-
prudentia. Et rursus quia ipsum recte praecipere pendet
,
ctam; et in vindicta consurgit relatio convenientiae ad talem
ab appetitu recto verificante minorem propositjonem, quae appetitum. Ita quod vindicta incipit esse, et est conveniens
est praeceptivae conclusionis principium
proximum; con- tali appetitui, quae prius non erat conveniens: non propter

sequens quod prudentia pendeat ab appetitu recto.

est mutationem in vindicta, sed in appetitu. Consonante autem
IX. Ad praelibandum autem quomodo circa
obiecta ve- vindicta appetitui, in intellectu consurgit quod ratio iudicet

ritas se habeat, inspicito in eodem ordine, et adverte quod eam convenientem, ex hoc quod ratio movetur ab appe-
tam virtus moralis quam prudentia, plures actus habet. titu sic aifecto. Quia enim ratio movetur ab appetitu, fit
Virtus enim moralis habet, primo, actum intentionis, seu in ratione passiva motio et consequenter, quia ab appe-
;

simplicis appetitus, respectu sui obiecti, quod est finis, sci- titu sic affecto movetur ratio, fit in ratione passiva motio
licet bonum rationis, quod est principium prudentiae.
Habet consonans illi affectioni ; et sic ab appetitu affecto fit pro-
deinde actum electionis circa materiam consonam fini, sci- portionahter ratio, ut substat appetitui, tanquam affecta et
licet passiones vel operationes tantas, tales, etc. Et ratione conveniens vindictae. Et sic, quemadmodum gustus affectus
primi actus, praecedit prudentiam, immo verificat eius mi- amaritudine, iudicat omnia amara; ita ratio infecta, vel bene
norem et conclusionem: ratione secundi, dependet etiam affecta, iudicat secundum illam immutationem qua ab affe-

a conclusione prudentiae, scilicet praecepto. - Ipsa similiter cto appetitu movetur. Ita quod intus existens, quod pro-
, prudentia habet, primo, actum iudicii practici in particulari hibet extraneum non solum in iudicante secun-
*, invenitur • cf. Aristot. de
dum appetitum; sed etiam secundum rationem, ut substat ™:
agibili; quod non est scibile, quia contingens. Et secundum ^p"",;; ''n''."

hunc actum, verificatur de ea quod recte iudicat de fine, appetitui. In cuius signum, ratio a tah affectione aut non s. Th. iect. vn.

•
Num. praeced. et similia et ratio est quia, ut dictum est *, etiam minor
:
mota, ut accidit sedata passione aut non sufficienter mota, ;
 QUAESTIO LVIII,
ut accidit passione non praevalente, quamvis surgente; aut
aut a recto iudicio non omnino dedinat, ut
.recte iudicat,
experientia testatur.
Et quia prudentia est in ratione ut substat appetitui,
* Part. superioriut supra * didicimus, ideo appetitus affectio corrumpit ae-
huius Comment.
stimationem prudentiae, redundando in rationem ut eius
subiectum; et non corrumpit aestimationem artis, neque
^p. V geometriae, ut dicitur in VI Ethic. * - Praesentata igitur
.Tli. lect. IV.
per intellectum noviter vindicta appetitui, quia rationalis
potentia est ad utrumlibet, et determinatur a proaeresi, ap-
petitus sua se libertate determinat ad vindictam, affectando
illam. Et ex hoc comitatur iudicium rationis quandoque
falsum quando scilicet affectio vindictae est contra rationem
: dum
rectam, et iudicat ratio ab affectu infecta, vindictam ut con-
venientem. Et sic sequitur conclusio praeceptiva quod fiat.
II. Hanc autem causam ex parte rationis ut est subie-
ctum prudentiae, assignatam, adiuvant duae aliae causae:
altera ex parte obiecti; altera ex parte communis inclina-
tionis virium animae. Ex parte siquidem obiecti, quia ex
ipsa appetitus immutatione constituitur in esse vero, dum
vindicta est vere conveniens appetitui sic affecto constat
: tio, tanquam conveniens. Sic ergo fit ut qiialis unusquisque
namque intellectum naturaliter inclinari in verum. Et licet
ex hoc non fiat obiectum conveniens et verum nisi secun-
ARTICULUS V 379
dum quid; et propterea contingat errare intellectum, iudi-
cando vindictam convenientem simpliciter, idest sine addi-
tione, quae tamen non est conveniens nisi secundum quid,
quia appetitui sic afifecto tantum: nonnullum tamen verum
est verum secundum quid attractivamque participat vim
,
intellectus ad se. Et sic affectione appetitus ad vindictam,
constituitur ipsa vindicta in esse vere convenienti secun-
dum quid, et apparenter convenienti simpliciter: quoniam
appetitus animalis est primo totius suppositi, ac per hoc
conveniens vere appetitui offertur ut conveniens simpliciter
ipsi appetenti, etc.
Ex parte vero communis inclinationis virium animae,
eas experirividemur promptas ad operandum consone
affectioni praedominanti. Apparet enim in infirmis sitientibus,
quod repraesentantur eis omnes aquae quas unquam vide-
runt; et concupiscentibus simulacra delectabilium, etiamim-
portuna, occurrunt; tanquam natura inditum sit ut obse-
quium praedominanti affectioni praestent aniraae vires; inter
quas constat apprehensivam vim esse. In cuius signum, irato
absque deliberatione praesentatur statim vindicta, seu puni-
est, talis ei videatur finis. Et sic appetitus corrumpit aesti-
mationem prudentiae.
 38o QUAESTIO LIX, ARTICULUS I

QUAESTIO QUINQUAGESIMANONA
DE COMPARATIONE VIRTUTIS MORALIS AD PASSIONEM
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de distinctione mo- Primo: utrum virtus moralis sit passio.
*Cf.qu.Lvin,In-
trod.
ralium virtutum ad invicem *. Et quia virtu- Secundo: utrum virtus moralis possit esse cum
tes morales quae sunt circa passiones, distinguun- passione.
tur secundum diversitatem passionum oportet , Tertio: utrum possit esse cum tristitia.
primo considerare " comparationem virtutis ad Quarto: utrum omnis virtus moralis sit circa
passionem; secundo, distinctionem moralium vir- passionem P.
Qu. LX.
tutum secundum passiones *. Quinto utrum aliqua virtus moralis possit esse
:

Circa primum quaeruntur quinque. sine passione.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUS MORALIS SIT PASSIO

III. Sent., dist. xxill, qu. i, art. 3, qu' 2; II Ethic, lect. v.

»D PRiMUM sic PROCEDITUR. Videtur quod lum ad malum, secundum aliquem modum; tamen
1
virtus moralis sit passio. Medium enim motus passionis, inquantum passio est, principium
est eiusdem generis cum extremis. Sed habet in ipso appetitu, et terminum in ratione,
moralis est medium inter passio-
j^virtus in cuius conformitatem appetitus tendit. Motus
nes. Ergovirtus moralis est passio. autem virtutis est e converso, principium habens
/ 2. Praeterea, virtus et vitium, cum sint con- in ratione et terminum in appetitu, secundum
traria, sunt in eodem genere. Sed quaedam pas- quod a ratione movetur. Unde in definitione vir-
siones vitia esse dicuntur, ut invidia et ira. Ergo tutis moralis dicitur, in II Ethic. *, quod est habitus Cai
.ap. VI, n. 15. -
Th. lect. VII.
etiam quaedam passiones sunt virtutes. electivus in medietate consistens determinata ra-
3. Praeterea, misericordia quaedam passio est: tione, prout sapiens determinabit.
Qu. XXXV, art. esteuim tristitia de alienis malis, ut supra * di- Ad primum ergo dicendum quod virtus, secun-
ctum est. Hanc autem Cicero, locutor egregius, non dum suam essentiam, non est medium inter pas-
dubitavit appellare virtutem; ut Augustinus dicit, in siones: sed secundum suum effectum, quia scilicet
Cap. V. IX de Civ. Dei *. Ergo passio potest esse virtus inter passiones medium constituit.
moralis. Ad secundum dicendum quod, si vitium dicatur
Sed contra est quod dicitur in II Ethic.*, quod habitus secundum quem quis male operatur, ma-
' Cap. V, n. 3.
S. Th. lect. V.

passiones neque virtutes sunt neque malitiae. nifestum est quod nulla passio est vitium. Si vero
Respondeo dicendum quod virtus moralis non dicatur vitium peccatum, quod est actus vitiosus,
potest esse passio. Et hoc patet triplici ratione. sic nihil prohibet passionem esse vitium, et e con-
Primo quidem, quia passio est motus quidam ap- trario concurrere ad actum virtutis; secundum
Qu.xxii, art.3. petitus sensitivi, ut supra * dictum est. Virtus au- quod passio vel contrariatur rationi, vel sequitur
tem moralis non est motus aliquis, sed magis prin- actum rationis.
cipium appetitivi motus, habitus quidam existens. Ad tertium dicendum quod misericordia dicitur
- Secundo, quia passiones ex seipsis non habent esse virtus, idest virtutis actus, secundum quod
rationem boni vel mali. Bonum enim vel malum motus ille animi rationi servit : quando scilicet ita
T hominis est secundum rationem unde passiones,
^f
: praebetur misericordia, ut iustitia conservetur, sive
secundum se consideratae, se habent et ab bonum cum indigenti tribuitur, sive cum ignoscitur poe-
et ad malum, secundum quod possunt convenire nitenti, ut Augustinus dicit ibidem. Si tamen mi-
rationi vel non convenire. Nihil autem tale potest sericordia dicatur aliquis habitus quo homo per-
esse virtus cum virtus solum ad bonum se ha-
: ficitur ad rationabiliter miserendum, nihil prohi-
Qu. Lv, art. 3. beat, ut supra * dictum est. - Tertio quia, dato quod bet misericordiam sic dictam esse virtutem. Et
aliqua passio se habeat solum ad bonum, vel so- eadem est ratio de similibus passionibus.

a) considerare. - in commimi addit P. Y) est.

- est csse E.
p) passionem. - passiones Pa.
 1;

QUAESTIO LIX, ARTICULUS II 38

Commentaria Cardinalis Caietani

quiquagesimanona nihil scribendum oc-
tota quaestione citur quod virtus moralis non est secundum essentiam me-
IN
currit, primo articulo, in responsione ad primum,
nisi in dia inter passiones, sed secundum effectum: quia scilicet
monere quod virtus moralis materiam suam, puta passiones inter passiones constituit medium, eligendo eas in illa quan-
vel operationes, eligit secundum quosdam limites, sub qui- titate, etc, qua in medio secundum rationem constituun-
bus formam medii suscipiunt. Et propterea in littera di- tur. Hoc enim effectus virtutis moralis est.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE CUM PASSIONE
11 Ethic, lect. ui:

•D SECUNDUM PROCEDiTUR. Vidctur quod

sic qui est voluntas, et inter appetitum sensitivum,
virtus moralis cum passione esse non qui per irascibilem et concupiscibilem dividitur
'possit. Dicit enim Philosophus in IV , non distinguebant in hoc passiones animae ab
* Cap. V, n. \Topic. *, quod mitis est qui 'non pati- aliis affectionibus humanis, quod passiones animae
tiir,patiens autem qui patitiir et non deducitur. sint motus appetitus sensitivi, aliae vero affectio-
Et eadem ratio est de omnibus virtutibus mo- nes, quae non sunt passiones animae, sunt motus
ralibus. Ergo omnis virtus moralis est sine pas- appetitus intellectivi ,
qui dicitur voluntas, sicut
sione. Peripatetici distinxerunt: sed solum quantum ad
Praeterea, virtus est quaedam recta habi-
2. hoc, quod passiones esse dicebant quascumque
tudo animae, sicut sanitas corporis, ut dicitur in affectiones rationi repugnantes. Quae si ex deli-
* Cap.
5. - S.
iii,
Th.
n. 4,
lect.
VII Physic* unde virtus quaedam sanitas animae
: beratione oriantur, in sapiente, seu in virtuoso,
V, VI.
esse videtur, ut Tullius IV de Tuscid.
dicit, in esse non possunt. Si autem subito oriantur, hoc
* Cap. XIII. Quaest. * Passiones autem animae dicuntur morbi in virtuoso potest accidere: eo quod animi visa
* Cap. X. quidam animae, ut in eodem libro * Tullius dicit. quae appellant phantasias , non est in potestate
Sanitas autem non compatitur secum morbum. nostra utrum aliquando incidant animo; et cum
Ergo neque virtus compatitur animae passionem. veniuitt ^ ex terribilibus rebus, necesse est ut sa-
Praeterea, virtus moralis requirit perfectum
3. pientis animum moveant, ita ut paulisper vel pa-
usum rationis etiam in particularibus. Sed hoc
'='
vescat metu, vel tristitia contrahatur, tanquam his
impeditur per passiones: dicit enim Philosophus, passionibus praevenientibus rationis officium; nec
in VI Ethic. *, quod delectationes corrumpunt tamen approbant ista, eisque consentiunt; ut Au-
S. fl
Tb. lect. IV.
existimationem prudentiae; et Sallustius dicit, in gustinus narrat in IX De Civ. Dei *, ab Agellio ^ Ibid.

*Inprincip.orat. Catilinario * quod non facile verum perspicit

,
dictum.
Caesaris.
animus ubi illa officiunt , scilicet animi passio-
, Sic igitur, si ^ passiones dicantur inordinatae af- «

nes. Virtus ergo moralis non potest esse cum fectiones, non possunt esse in virtuoso, ita quod
passione. post deliberationem eis consentiatur ut Stoici ;

Sed contra est quod Augustinus dicit, in XIV posuerunt. Si vero passiones dicantur quicumque
Cap. VI. de Civ. Dei*: Si perversa est voluntas, perversos motus appetitus sensitivi, sic possunt esse in vir-
habebit hos motus, scilicet passionum: si autem tuoso, secundum quod sunt a ratione ordinati.
recta non solum inculpabiles, verum etiam lau-
est, Unde Aristoteles dicit,
.'
in II Ethic.*, quod non
.'•'•..,.
'
S.
cap. m, n.
Th.
5.
lect. iii.
-
.

dabiles erunt. Sed nullum laudabile excluditur per
virtutem moralem. Virtus ergo moralis non ex-
cludit passiones, sed potest esse cum
Respondeo dicendum quod circa hoc fuit discor-
dia inter Stoicos et Peripateticos, sicut Augustinus
Cap. IV. dicit, IX de Civ. Dei. * Stoici enim posuerunt quod
passiones animae non possunt esse in sapiente,
sive virtuoso: Peripatetici vero, quorum sectam
Aristoteles instituit, ut Augustinus dicit in IX de
Ibid. Civ. Dei. *, posuerunt quod passiones simul cum
bene qiitdam determtnant virtUtes impassibihtates
quasdam et quietes, quoniam simpliciter dicunt:
ipsis, sed deberent dicere quod sunt quietes a passio-
nibus quae sunt ut non oportet, et quando non
oportet.
Ad
primum ergo dicendum quod Philosophus
exeftiplum illud inducit, sicut et multa alia in libris
logicalibus, non secundum opinionem propriam,
sed secundum opinionem aliorum. Haec autem
fuit opinio Stoicorum, quod virtutes essent sine

virtute morali esse possunt, sed ad medium re- passionibias animae. Quam opinionem ^ Philoso-
ductae. phus excludit in II Ethic. *, dicens virtutes non '
Loc. cit.

Haec autem diversitas, sicut Augustinus ibi- esse impassibilitates. - Potest tamen dici quod,
dem magis erat secundum verba, quam
dicit, cum quod mitis non patitur, intelligendum
dicitur
secundum eorum P sententias. Quia enim Stoici est secundum passionem inordinatam.
non distinguebant inter appetitum intellectivum, Ad secundum dicendum quod ratio illa, et omnes

o) hoc. - hic etiam Pa. 3) Agellio. - Aulo Gellio P.

P) eorum. - rerum PABCDGHIKLa. e) Sic igitur, - Si igitur PK.

si.

veniunt. - non veniunt ABCGHILpD, proveniunt EF. i;) opinionem. - Om. Pa.
f)
 : :

382 QUAESTIO LIX, ARTICULUS III

similes quas Tullius ad hoc inducit in libro de iudicium rationis si in animo

, praevaleat ut ei
Tusciil. passionibus secun-
Quaest., procedit de consentiatur, impedit consilium et iudicium ratio-
dum quod significant inordinatas affectiones. nis. Si vero sequatur, quasi ex ratione imperata,
Ad tertium dicendum quod passio praeveniens adiuvat ad exequendum imperium rationis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE CUM TRISTITIA

»D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod secundum illud II ad Cor. vn: * Quae secundum • vers. 10.

virtus cum tristitia esse non possit. Vir- Deum est poenitentiam in salutem stabilem
tristitia,

'tutes enim sunt sapientiae effectus: se- operatur. - Quarto, quia potest etiam dolere lau-
Vers. 7. i^cundum wuv.* Sobrietateni et
illud Sap. dabiiiter de peccato alterius. - Unde eo modo quo
iustitiam docet, scilicet divina sapientia, prudentiam virtus moralis compatitur alias passiones ratione
et pirtutem. Sed sapientiae comnctus non habet moderatas, compatitur etiam tristitiam.
Vers. 16. amaritudinem , ut postea * subditur. Ergo nec Secundo, movebantur ex hoc, quod tristitia est
virtutes cum tristitia esse possunt. de praesenti malo, timor autem de malo futuro
2. Praeterea, tristitia est impedimentum ope- sicut delectatio de bono praesenti, desiderium

* C^. XIII, n. I.-

tap.xiii,n.i.-
rationis '; ut patet per Philosophum, in VII * et
s. Th.
Cap.
lect. xiiu
V, n. 5.-
X Ethic. * Sed impedimentum bonae operationis
s. t:n. lect. -v
repugnat virtuti. Ergo tristitia repugnat virtuti.
3. Praeterea, tristitia est quaedam animi ae-
gritudo; ut Tullius eam vocat, in III de Tuscul.
Cap. VI, vii. Quaest. * Sed aegritudo animae contrariatur vir-
tuti,quae est bona animae habitudo. Ergo tristitia
contrariatur virtuti, nec potest simul esse cum ea.
Sed contra est quod Christus fuit perfectus
virtute. Sed in eo fuit tristitia: dicit enim, ut ha-
" Vers. 38. betur Matth. xxvi * Tristis est anima mea usque
: statur. Unde appetitus sensitivus in hoc sequitur
ad mortem. Ergo tristitia potest esse cum virtute.
Respondeo dicendum quod, sicut dicit Augusti-
Cap. vm. nus, XIV de Civit. Dei. *, Stoici poluerunt, pro
tribiis perturbationibus, in animo sapientis esse tres
eupathias, idest tres bonas passiones pro cupidi-
vero de bono futuro. Potest autem hoc ad vir-
tutem pertinere, quod aliquis bono habito frua-
tur, vel non habitum habere desideret, vel quod
etiam malum futurum caveat. Sed quod malo
praesenti animus hominis substernatur, quod fit
per tristitiam, omnino videtur contrarium rationi
unde cum virtute esse non potest.
Sed hoc irrationabiliter dicitur. Est enim ah-
quod malum quod potest esse virtuoso praesens,
ut dictum est. Quod quidem malum ratio dete-
detestationem rationis, quod de huiusmodi malo
tristatur: moderate tamen, secundum rationis iu-
dicium. Hoc autem pertinet ad virtutem, ut ap-
petitus sensitivus rationi conformetur, ut dictum
: est *. Unde ad virtutem pertinet quod tristetur Art. i, ad 2.

tate scilicet poluntatem; pro laetitia, gaudium; pro moderate in quibus tristandum est: sicut etiam
metu, cautionem. Pro tristitia vero, negaperunt Philosophus dicit in II Ethic.*- Et hoc etiam utile •
cap. VI, n. 10,
^ Th. lect.
posse aliquid esse P in animo sapientis , duplici est ad fugiendum mala. Sicut enim ^ bona propter "i.'

ratione. Primo quidem, quia tristitia est de malo delectationem promptius quaeruntur, ita mala pro-
quod iam accidit. Nullum autem malum aesti- pter tristitiam fortius fugiuntur.
mant posse accidere sapienti: crediderunt enim Sic igitur dicendum est quod de his
tristitia '

quod, sicut solum hominis bonum est virtus, bona quae conveniunt virtuti, non potest simul esse
autem corporalia nulla bona hominis sunt; ita cum virtute: quia virtus in propriis delectatur.
solum inhonestum est hominis malum, quod in Sed de hisquae quocumque modo repugnant
virtuoso esse non potest. virtuti, virtus moderate tristatur.

Sed hoc irrationabiliter dicitur. Cum enim homo
sit ex anima et corpore compositus, id quod con-
fert ad vitam corporis conservandam aliquod
bonum hominis est: non tamen maximum, quia
eo potest homo male uti. Unde et malum huic
bono contrarium in sapiente esse potest, et tristi-
tiam moderatam inducere. - Praeterea, etsi vir-
tuosus sine gravi peccato esse possit, nullus tamen
invenitur qui absque levibus peccatis vitam ducat
Vers. 8. secundum illud I loan. i*: Si dixerimus quia pec-
catiim non habemus, nos ipsos seducimus. - Tertio,
quia virtuosus, peccatum ^ non habeat, forte
etsi
quandoque habuit. Et de hoc laudabiliter dolet;
Ad primum ergo dicendum quod ex illa auctori-
tate habetur quod de sapientia sapiens non triste-
, tur. Tristaturtamen de his quae sunt impeditiva
sapientiae. Et ideo in beatis, in quibus nullum im-
pedimentum sapientiae esse potest, tristitia locum
non habet.
^'
Ad secundum dicendum quod tristitia impedit
operationem de qua tristamur: sed adiuvat ad
ea promptius exequenda per quae tristitia fugitur,
Ad tertium dicendum quod tristitia immoderata
est animae aegritudo: tristitia autem moderata
ad bonam habitudinem animae pertinet, secundum
statum praesentis vitae.

d) operationis. - rationis E, bonae operationis F. 0) peccatum. - grave addit sD.

p) esse. - Om. ABCGIKLpDH. £) enim. - homo et ¥, etiam ceteri.
Y) etsi.
- si ABCDEFGILKpH.
 ,,

QUAESTIO LIX, ARTICULUS IV, V 383

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM OMNIS VIRTUS MORALIS SIT CIRCA PASSIONES

QUARTUM SIC PROCEDITUR. Vidctur quod

»D tutem moralem, Ratio autem ordinat non solum
omnis virtus moralis sit circa passiones.
I
passiones appetitus sensitivi; sed etiam ordinat " "
* Cap. n. 1. -
III,
'Dicit enim Philosophus, in II Ethic. *, operationes appetitus intellectivi, qui est voluntas,
S. Th. lect. ni.

^quod circa voliiptates et tristitias est quae non est subiectum passionis, ut supra * di- •Qa.xiii,art.3.

moralis virtus. Sed delectatio -et tristitia sunt pas- ctum est. Et ideo non omnis virtus moralis est
' Qu. xxiii, art. siones, ut supra * dictum est. Ergo omnis virtus circa passiones sed quaedam circa passiones
;

4; qu. XXXI, art.

i ;
qu. XXXV, art. moralis est circa passiones. quaedam circa operationes.
I, 2.
2. Praeterea, rationale per participationem est Ad primum ergo dicendum quod non omnis vir-
* Cap. XIII, n. 19, subiectum moralium virtutum, ut dicitur in I Ethic* tus moralis est circa delectationes et tristitias si-
20. -S.Th. lect.
XX. Sed huiusmodi pars animae est in qua sunt pas- cut circa propriam materiam sed sicut circa :

*Qu.xxii,art.3.
* Cap. VI, n. I;
cap.x, n. i;s.Th.
lect. XIV XIX. -
, circa passiones.
Cf. lib. II, cap.
VII, n. 2, 3; s.Tn.
lect. VIII.
*Cap.i,ii.-S.Th.
ftct. I-IV.
sioncs, ut supra * dictum est. Ergo omnis virtus aliquid consequens proprium actum. Omnis enim
moralis est circa passiones. virtuosus delectatur in actu virtutis, et tristatur
3. Praeterea, in omni virtute morali est inve- in contrario. Unde Philosophus post praemissa
nire aliquam passionem. Aut ergo omnes sunt verba subdit * quod, si virtutes sunt circa actus *Loc.cit.inarg.
.
^-
. ' . . . . Did. num. 3.
circa passiones, aut nulla. Sed aliquae sunt circa et passiones; omni autem passiom et omni actui
passiones, ut fortitudo et temperantia, ut dicitur sequitur delectatio et tristitia; propter hoc virtus erit
in III Ethic. * Ergo omnes virtutes morales sunt circa delectationes et tristitias, scilicet sicut circa ^ P
aliquid consequens.
Sed contra est quod iustitia, quae est virtus Ad secundum dicendum quod rationale per par-
moralis, non est circa passiones, ut dicitur in V ticipationem non solum est appetitus sensitivus,
Ethic. * qui est subiectum passionum; sed etiam volun-
Respondeo dicendum quod virtus moralis per- tas * , in qua non sunt passiones ut dictum ,
* d. 23'. "99-

ficit appetitivam partem animae ordinando ipsam est In corpore. -

. , . . . Cf. qu. Lvi, art.
,
in bonum rationis. Est autem rationis bonum id Ad tertium dicendum quod in quibusdam vir- 6, ^a 2.

quod est secundum rationem moderatum seu tutibus sunt passiones sicut propria materia in ,

ordinatum. Unde circa omne id quod contingit quibusdam autem non. Unde non est eadem ra-
ratione ordinari et moderari, contingit esse vir- tio de omnibus, ut infra * ostendetur. Qu. Lx, art. x.

a) ordinat. - Om. codices. lideni pro passionis , passionum; ante [5) circa. — Om. codices.
Et ideo ACDEGILpBH addunt imperantur.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM ALIQUA VIRTUS MORALIS POSSIT ESSE ABSQUE PASSIONE

D QUiNTUM sic proceditur. Videtur quod Respondeo dicendum quod, si passiones dica-
virtus moralis possit esse absque pas- mus inordinatas affectiones , sicut Stoici posue-
sione. Quanto enim moralis est
virtus runt *; sic manifestum est quod virtus perfecta * cf. art. 2.

perfectior, tanto magis superat passio- est sine passionibus. - Si vero* passiones dicamus
nes. Ergo in suo perfectissimo esse, est omnino omnes motus appetitus sensitivi, sic planum est
absque passionibus. quod virtutes morales quae sunt circa passiones
2. Praeterea, tunc unumquodque est perfe- sicut circa propriam materiam, sine passionibus
ctum, quando est remotum a suo contrario et , esse non possunt. Cuius ratio est, quia secundum
ab his quae ad contrarium inclinant. Sed passio- hoc, sequeretur quod virtus moralis faceret appe-
nes inclinant ad peccatum, quod virtuti contra- titum sensitivum omnino otiosum. Non autem
* Vers. 5. riatur: unde i?om. vii *, noxnmainim passiones pec- ad virtutem pertinet quod ea quae sunt subiecta
catorum. Ergo perfecta virtus est omnino absque rationi, a propriis actibus vacent: sed quod exe-
passione. quantur imperium rationis, proprios actus agendo.
3.Praeterea, secundum virtutem Deo confor- Unde sicUt virtus membra corporis ordinat ad
mamur; ut patet per Augustinum, in libro de Mo- actus exteriores debitos, ita appetitum sensitivum
cap.vi,xi,xiii. ribus Eccles. * Sed Deus omnia operatur sine ad motus proprios ordinatos.
passione. Ergo virtus perfectissima est absque Virtutes vero morales quae non sunt circa pas-
omni passione, siones, sed circa possunt esse sine
operationes ,

Sed contra est quod nullus iustus est qui non passionibus (et huiusmodi virtus est iustitia): quia
* per eas applicatur voluntas ad proprium actum,
* Cap. VIII, n. 12 gaudet iusia operatione , ut dicitur in I Ethic.
S.Th. lect. XIII
Sed gaudium est passio. Ergo iustitia non po- qui non est passio. Sed tamen ad actum iusti-
test esse sine passione. Et multo minus aliae tiae sequitur gaudium ad minus in voluntate ,

virtutes. quod non est passio, Et si hoc gaudium multipli-

 384 QUAESTIO LIX, ARTICULUS V
cetur per iustitiae perfectionem, fiet gaudii redun- natae inducunt ad peccandum: non autem si sunt
dantia usque ad appetitum sensitivum secundum
; moderatae.
quod vires inferiores sequuntur motum superio- Ad tertium dicendum quod bonum in unoquo-
• Q.U. XVII, art.
""um ", ut supra * dictum est. Et sic per redun- que consideratur secundum conditionem suae
7; qu. XXIV, art. (jantiam huiusmodi, quanto virtus P fuerit perfe- naturae. In Deo autem et angelis non est appe-
P ctior, tanto magis passionem causat. titus sensitivus, sicut est in homine. Et ideo bona
Ad primum ergo dicendum quod virtus passio- operatio Dei et angeli est omnino sine passione,
nes inordinatas superat: moderatas autem pro- sicut et sine corpore bona autem operatio ho-
:

ducit. minis est cum passione, sicut et cum corporis

Ad secundum dicendum quod passiones inordi- ministerio.

a) superiorum. — superiorem PHa. I

p) virtus. - tnagis PABCDFGHlKLa.
 , ,

QUAESTIO LX, ARTICULUS I 385

QUAESTIO SEXAGESIMA
DE DISTINCTIONE VIRTUTUM MORALIUM AD INVICEM
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de distinctione vir- Tertio : utrum circa operationes sit una tan-
• Cf. qu. Lix, In- tutum moralium ad invicem *. tum moralis virtus.
trod.
Et circa hoc quaeruntur quinque. Quarto: utrum circa diversas passiones sint
Primo utrum sit tantum una virtus moralis.
:

diversae morales virtutes.

Secundo utrum distinguantur virtutes mora-
:

les quae sunt circa operationes, ab his quae

Quinto utrum virtutes morales distinguantur
:

sunt circa passiones. secundum diversa obiecta passionum.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM SIT UNA TANTUM VIRTUS MORALIS
III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. i, qu' i.

D PRIMUM siG PROCEDiTUR. Videtur quod cipit formam agentis secundum eandem rationem,
sit una tantum moralis virtus. Sicut prout est in agente: sicut est in omnibus agen-
enim in actibus moralibus directio per- tibus univocis. Et sic necesse est quod, si agens
tinet ad rationem, quae est subiectum est unum specie, quod materia recipiat formam
intellectualium virtutum; ita inclinatio pertinet unius speciei: sicut ab igne non generatur uni-
ad vim appetitivam quae est subiectum mo-
. voce nisi aliquid existens in specie ignis. - Ali-
ralium virtutum. Sed una est intellectualis vir- quando vero materia recipit formam ab agente
• tus dirigens in omnibus moralibus actibus " non secundum eandem rationem prout est in ,

scilicet prudentia. Ergo etiam una tantum est agente: sicut patet ih generantibus non univocis,
moralis virtus inclinans in omnibus moralibus ut animal generatur a sole. Et tunc formae re-
actibus. ceptae in materia ab eodem agente, non sunt
2.Praeterea, habitus non distinguuntur secun- unius speciei, sed diversificantur secundum di-
dum materialia obiecta, sed secundum formales versam proportionem materiae ad recipiendum
rationes obiectorum. Formalis autem ratio boni influxum agentis sicut videmus quod ab una
:

ad quod ordinatur virtus moralis, est unum, sci- actione solis generantur per putrefactionem ani-
licet modus rationis. Ergo videtur quod sit una malia diversarum specierum, secundum diversam
tantum moralis virtus. proportionem materiae.
3. Praeterea, moralia recipiunt speciem a fine, Manifestum est autem quod in moralibus ratio
Qu. i, art. 3. ut supra * dictum est. Sed finis omnium virtu- est sicut imperans et movens vis autem appe- ;

tum moralium communis est unus, scilicet feli- titiva est sicut imperata et mota. Non autem
citas; proprii autem et propinqui sunt infiniti. appetitus recipit impressionem rationis quasi uni-
Non sunt autem infinitae virtutes morales. Ergo voce: quia non fit rafionale per essentiam, sed
videtur quod sit una tantum. per participationem, ut dicitur in I Ethic. * Unde 1 s*|'h"i"ct°'M
Sed contra est quod unus habitus non potest appetibilia secundum motionem rationis consfi-
Qu. Lvi, art. 2. essc iu divcrsis potentiis, ut supra * dictum est. tuuntur in diversis speciebus secundum quod ,

Sed subiectum virtutum moralium pars ap- est diversimode se habent ad rafionem. Et ita se-
petitiva animae, quae per diversas potentias dis- quitur quod virtutes morales sint diversae secun-
• Qu. Lxxx,
3 ; qn. Lzzxi, art.
art.
tinguitur
o '
ut in Primo * dictum est. Ergo non dum speciem, et non una tantum.
potest esse una tantum virtus moralis. Ad primum ergo dicendum quod obiectum ra-
' Qu. LviD, art Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum tionis est verum *. Est autem eadem ratio veri • d. 753-
I. 2, 3.
est, virtutes morales sunt habitus quidam appe- in omnibus moralibus, quae sunt contingentia agi-
titivae partis. Habitus autem specie differunt se- bilia. Unde est una sola virtus in eis dirigens,
•D. 693. cundum speciales differentias obiectorum *, ut - Obiectum autem appetitivae
scilicet prudentia.
• Qu. Liv, art. 2. supra * dictum est. Species autem obiecti appe- virtutis est bonum appetibile. Cuius est diversa
tibilis, sicut et cuiuslibet rei, attenditur secundum ratio, secundum diversam habitudinem ad ratio-
formam specificam, quae est ab agente. Est au- nem dirigentem.
tem considerandum quod materia patientis se Ad secundum dicendum quod illud formale est
habet ad agens dupliciter. Quandoque enim re- unum genere, propter unitatem agentis. Sed di-

a) actibus. ~ Om. ABCDEGHIKL.

SUMMAE Theol. D. Thomae T. III. 49
 ;: -

386 QUAESTIO LX, ARTICULUS I

versificatur specie, propter diversas habitudines speciem a fine ultimo sed a finibus proximis ,

in corpore. recipientium, ut supra * dictum est. qui quidem, etsi infiniti sint numero, non tamen
Ad tertium dicendum quod moralia non habent infiniti sunt specie.
^
Commentaria Cardinalis Caietani
corpore articuli primi quaestionis sexagesimae, dubium ctione specierum moralium. Et propter hoc Auctor in lit-
IN
occurrit,quoraodo stet quod hic dicitur, quod ratio est tera procedit ex hoc, quod ratio est rationalis per essen-
siciit imperans et movens, appetitiva autem vis sicut mota tiam, appetitus per participationem. Quamvis autem movere
* Qu. XVII, art. I. et imperata, cum doctrina superius * posita, quod impe- appetitum obiective imperative conveniat intellectui tam
et
—
rium est actus rationis motae ab appetitu. Si enim in im- respectu moralium quam non raoralium; movere tamen
perando appetitus est primum movens, non est ratio ut appetitum regulative, proprium est ei respectu moralium.
imperans imperatus a ratione simpliciter, sed
et appetitus Et de hac motione est hic sermo. In ratione enim oportet
ut mota ab appetitu ac per hoc, appetitus imperatur
est : esse legem regulativam appetitus et habet movere et im-
;

a seipso principaliter. Et consequenter ruit totus processus perare eo modo quo lex movet etimperat; et propterea in
litterae, fundatus super hoc, quod ratio est velut agens ae- littera uterque actus ei tribuitur. Movet autem non quoad
quivocum, et appetitus velut patiens aequivoce a ratione. exercitium actus, ut patet: sed quoad specificationem, non
II. Ad hoc dicitur quod aliud est loqui de ratione et qualemcumque, ut communiter facit, sed regulativam ap-
appetitu in genere naturae et aliud loqui de eis in genere
: petitus, quod solum in moralibus obtinet. Imperat quoque
" Qu. IX, art. i. moris. In genere namque naturae, iam * dictum fuit quod speciem appetitus et exercitii eius et aliorum quoniam in :

distinguendum est de motione vel ad specificationem, vel
ad exercitium actus: et quod primum movens ad specifi-
cationem, pertinet ad intellectum; primum vero ad exerci-
tium, pertinet ad appetitum.
In genere autem moris, quia supponitur voluntarium,
ratio moventis et moti, imperantis et imperati, non quae-
ritur in actibus absolute, sed in actibus voluntariis. Ita quod
attenditur quis inter actus voluntarios, sive sint essentiali-
moralibus oportet legem principari, et ei appetitum omnem
obedire; alioquin, si voluntas principatur, accideret illud,
Cui nimium licuit, licitum: cui prava voluntas lus erat,
et sensus pro ratione fuit. Et quoniam ratio regulat ap-
petitum mediante appetibili consonanti ipsi rationi; idcirco
huius motio non est extra latitudinem motionum ad spe-
cificationem. Et rursus idcirco Auctor non immediate in-
tulit, Ergo virtutes morales sunt diversae sed vitando sal- :

ter intellectus, sive voluntatis, sive appetitus sensitivi, habet tum, et gradatim descendendo, a ratione ad appetibile, et
rationem moventis et moti. Et quonlam hic supponitur inde ad morales virtutes devenit. Et merito: quia ratio for-
ratio voluntarii ut communis omnibus, non attenditur dif- mas dat appetibilibus, quibus morale genus ingrediuntur;
moventis et moti penes dependentiam a voluntate.
ferentia ex hoc namque quod appetibilia consonant vel dissonant
Sed quoniam distinguitur penes rationale per essentiam, rationi, moralia sunt, ut ex supradictis * patet. Appetibilia *Qu.xviii^art.5.

et rationale per participationem et constat quod rationale

; autem rationi consona, adaequata obiecta |sunt speciebus
per participationem derivatur a rationali per essentiam; et moralium appetitionum et virtutum.
ratio est rationalis per essentiam, et appetitus rationalis est V. Et per haec patet solutio omnium obiectorum *. " Cf. num. m.
per participationem ideo ratio dicitur movens et impe-
: Quoniam non loquuntur de imperio regulativo ut sic, quod
rans, et appetitiva vis mota et imperata, non simpliciter, spectat ad specificationem actus et habitus nec de motione ;

sed in moralibus. Moralia enim voluntario constituuntur et cognitione regulativa unita in se, quia est superioris or-
ut materia, ratione autem ut forma et in rationali tantum : dinis, et participata in obiectis moralium, in quibus dis-
animae parte ut sic, fiunt, ut subiecto. tinguitur et implicatur ut pars formalis sed de eorundem :

III. Sed haec responsio non satisfacit quia nihil spe- : imperio ad exercitium actus, et de cognitione absolute.
ciale dicit Quod sic patet. Aut sermo litte-
in moralibus. Aliud est enim loqui de obiecto cognito; et aliud, de obiecto
rae, cum manifestum esse quod in moralibus ratio
dicit consono rationi. Cognitio namque et consonantia, licet in
est movens et imperans, appetitiva autem vis mota et im- hoc conveniant quod multiplicantur secundum obiecta; re-
perata, est de motione ad speciem; aut ad exercitium; aut gula tamen cui consonant consonantia, non multiplicatur;
ad utrumque. Si de motione ad speciem, hoc commune et ad hanc dicitur consonans obiectum. Cognitum autem,
est tam moralibus quam non moralibus. - Et rursus, ex ut regulam non connotat.
sic,

hoc non haberetur intentum. Nam ex hoc quod bonum
intellectum movet appetitum, non habetur pluralitas spe-
cifica appetitionum magis quam intellectionum nisi quia
intellectiones sunt causae, et •ppetitiones causatae.
potius haberetur forte aequa distinctio quia obiect^ adae-
VI. Circaresponsionem ad primum in eodem primo
articulo, dubium occurrit duplex. Primo, de veritate eius
, quod dicitur, scilicet quod prudentia directiva in omnibus
Immo moralibus virtutum actibus, est una secundum speciem spe-
: cialissimam de tali enim unitate et diversitate est sermo. -
:

quata appetitionibus 'diversarum specierum, sunt diversa- Secundo, penes quid attenditur unitas specifica rationis for-
^xit' rum rationum; intellectio autem obiecti pars formalis est, malis veri obiecti prudentiae.
quia bonum ut cognitum, movet. VII. Contra primum enim est Scotus, in III Sent., dist.
Si vero de motione ad exercitium, etiam hoc commune xxxvi, art. volens quod, sicut factibilia omnia non subsunt
ii,

est tam moralibus quam non moralibus: quoniam semper arti uni secundum speciem, ita nec agibilia uni prudentiae:
imperat ut mota a voluntate, ut patet superius in quae- est enim prudentia recta agibilium ratio, sicut ars factibilium.
* Cf. num. I. stione de Imperio *. - Et rursus, ex hoc non apparet unde - Oppositum autem, cum Aristotele, VI Ethic.*, divus Tho- •Cap.xni.n.e.
sequatur intentum cum in littera ex motione rationis supra
: mas hic tenet. Et quod ita sit, probatur efficaciter sic. Recta
appetitum, non inferatur, Ergo appetitiones ; sed, Ergo ap- ratio agibilium iudicat inter agibilia diversarum virtutum
petibilia sunt diversarum rationum, quae constat non spe- moralium. Ergo est una respectu omnium virtutum mo-
cificare ad motionem exercitii. ralium.
IV. Ad haec ergo dicitur quod, quia proportio utitur Antecedens patet in bonis et in malis. Nam ad rectam
rebus quas comparat, ut distinctis et proportione rationis
; rationem spectat discernere quid nunc, hic, etc, magis
ad appetitum, Auctor pro medio utitur oportet ut utraque : expediat, punitio iusta acceptae iniuriae, an tolerare illam
vis sumatur secundum sibi propria; infra latitudinem tamen similiter, an magis expediat bellare, an voluptates oblatas
moralium, quoniam de huius speciebus generis quaestio prosequi et sic de aliis spectantibus ad diversas virtutes
;

est. Ac per hoc, cum principlum proprium moralis esse sit vitiaque moralia, etc. - Consequentia patet ex ratione et
'De Div. Nom., ratio, eo quod, ut Dionysius dicit *, bonum hominis est se- auctoritate II de Anima *, de sensu communi. Unde sicut " Text. 145, 146.
feS". XXII.
'
cundum rationem esse; oportet ut tam appetitiva quam nullus sensus proprius sufficit ad iudicandum inter sen- ii,n.io',ii;'6.TE!
'«'•"'•
cognoscitiva vis sumatur inquantum rationalis; et in utra- sibilia propria, nec omnes simul; ita nulla recta ratio ali-
que ut rationalis est, spectemus quid proprium rationi, et cuius agibilis, nec omnes simul sufficiunt ad iudicandum
quid appetitui; et secundum haec iudiclum fiat de distin- inter omnia agibilia; quae tamen experimur nos iudicare
 ,,

QUAESTIO LX, ARTICULUS II 387

recta ratione. Aut ergo numerandae sunt prudentiae pro- bile, ut in littera, in responsione ad primum, dicitur. Con-
priae iuxta species agibilium, et praeter has prudentias po- tingens enim, quod commune est factibili et agibili, deter-
nenda est communis prudentia iudicans inter omnia, sicut minatum ad agibile unicam rationem formalem sortitur
,

praeter sensus proprios ponitur communis aut ponenda
est una sola prudentia, iudicans propria singulariter, et inter
omnia. Primum nullus hactenus posuit, quantum vidi. Nec
rationabiliter ponitur: quoniam illa sola
tanta multitudo
sufficit. Sicutnatura potuisset facere sensum communem
si
sine propriis attingentem sensibilia exteriora, utique ipsum
solum fecisset. Unde cum nihil prohibeat prudentiam illam
unam iudicantem inter diversas agibilium species, cogno-
: quae obiectum prudentiae, sicut ens mobile physicae.
est
Ex parte vero subiecti, unitas ista attenditur penes uni-
tatem modi iudicandi, scilicet secundum dispositionem ap-
petitus; ut Auctor insinuat in quaestione rfe Virtutibus in
communi *, art. xn **. Omnia enim agibilia in particulari fre- • Qq. dispp., de
Virtut., qu. i.
quenter iudicamus secundum dispositionem appetitus. Nec " In corpore, et
ad 21.
haec unitas est sic ex parte subiecti, quin inchoet ab obiecti
natura quia ex hoc quod agibilia consistunt in operatio-
:

scere singulas species, cum etiam ad singularia se exten- nibus et passionibus quae in nobis sunt, consurgit quod
Cap. vn, n.7. dat, ut patet VI Ethic. *; rationabile, immo necessarium est
*

S. Th. lect. VI.

secundum affectum iudicemus ea. Unde factibilia, quia sunt
unam solam esse prudentiam respectu omnium agibilium. extra nos, non ex affectu, sed intellectu iudicamus. Quia
Putandum est ergo quod prudentia est virtus altioris ergo alia ratione verum decernimus circa agibUia, et alia
ordinis quam sint virtutes morales: sicut ratio per essen- circa factibilia et scientifica; et haec specialis ratio consistit
tiam est altioris ordinis rationalibus per participationem. in hoc quod est secundum dispositionem appe-
iudicare
Propter quod in littera prudentia comparatur ad virtutes titus et in hoc omnia aglbilia conveniunt
; ideo omnia :

morales, ut sol ad species a se productas in materiis infe- agibilia sub una veri ratione ab intellectu conspiciuntur;
rioribus. Et simul dum ostenditur ratio diversitatis virtu- ac per hoc, una est intelligibilis virtus dirigens ea. - Nec
tum moralium, quia participationes sunt, insinuatur ratio obstat quod dispositiones appetitus, secundum quas fit
unitatis prudentiae quia per essentiam est ratio, et parti-
: iudicium, sunt diversae: sicut non obstat unitati scientiae
cipata ab aliis. Virtus autem altioris ordinis oportet quod diversitas principiorum eius. Dispositiones namque istae,
habeat obiectum proprium quoque altioris ordinis. Et pro- cum sint affectionesad fines operum, et fines in operabi-
pterea singulae virtutes morales habent pro obiectis singula libus sint sicut principia in speculabilibus; sunt principia,
agibilia, quaedam enim sunt obiecta unius, et quaedam non partes rectae rationis , quae est virtus intellectualis
alterius, ut patet: ipsius autem prudentiae obiectum est vocata prudentia.
totum agibile. Propter quod littera, assignans prudentiae IX. Ad motivum autem Scoti * dicitur quod similitudo Cf. num. VII.

obiectum, in responsione ad primum, dicit quod est con- de arte et prudentia non currit quatuor pedibus. Constat
tingens agibile, et non tale vel tale agibile. Contingens enim ex VI Ethic. *, quod ars est in ratione solum, et ideo 'Cap-v.n.7,8.-
S. Th. lect. IV.
autem agibile, quia dupliciter est obiectum prudentiae, sci- contingit eius oblivisci sicut et scientiarum
, prudentia :

licet ut verum et ut obiectum: - ut verum quidem, inquan- autem non, et ideo eius non est * oblivio. Unde ad pro- *eius omninoett
P et cd. 1514.
tum iudicatur ab ipsa, et hoc spectat ad prudentiam ex positum dicitur quod factibilia non sunt nec inter se, nec
parte intellectus bonum autem, inquantum est finis ad
; ut in suis principiis connexa, ut patet agibilia autem et inter
:

quem praecipit, ethoc spectat ad prudentiam ex parte ap- se, et in principiis connexa esse oportet ad unicam rectam
petitus: - omnibus modis unitatem formalem retinet, ac pru- eorum rationem. Et quod inter se quidem adeo concur-
dentiae specificam dat. Sicut enim sensibile, obiectum sensus rant ut hoc exigant, patet ex frequentibus operationibus
communis, licet in se commune genericum sit, unitatem eorum occurrentibus in humana vita quas oportet recta ,

specificam dat sensui communi; ita agibile, obiectum pru- ratione agibilium iudicari et eligi. Quod non contingit in
dentiae. Et rursus, sicut bonum rationis in delectationibus disparatis artibus non enim oportet ponere unam artem
:

tactus est finis unus temperantiae et in timoribus et au-

, discernentem inter actus artis sutoriae, et navigativae; quo-
daciis finis unus fortitudinis, et sic de aliis; ita bonum
rationis in universo genere agibilium, est finis unicus pru-
dentiae. Oportet enim altioris ordinis virtuti respondere
finem altioris ordinis. Immo ordo moventium exigit ut al-
tiori motori respondeat finis ad quem ordinentur omnes
fines inferiorum. Et sic accidit in proposito, dum bonum
rationis in istis, et bonum rationis in illis
dinantur ad bonum rationis simpliciter, idest totaliter, - Et
sic tam ex actu, quam ex materia et obiecto ut vero-bono,
habetur unitas atoma prudentiae.
VIII. Nunc superest respondere secundo quaesito *; et
Cf. nnm. vi. deinde satisfiet argumento Scoti *. Cum quaeritur: Ergo
Num. seq. penes quid attenditur ista unitas rationis veri obiecti pru-
dentiae? responderi potest et ex parte obiecti, et ex parte
subiecti. Si loquimur ex parte obiecti, unitas ista attenditur
penes unitatem rationis formalis, quod est contingens agi-
niam haec discretio non eget regula practica, sed scientia,
ut patet. Electio autem huius artis magis quam ilHus, ad
prudentiam spectat; sicut aliae electiones quarumcumque
operationum. - In principiis autem connexionem exigere
manifestat quod error in proprio principio rectae rationis
respectu delectabilium, redundat in errorem principii et con-
passionibus, or- clusionis in terribilibus, et e converso. Si quis enim recte
dispositus sit ad pericula belli subeunda, et male circa ve-
nerea; et praevalere contigerit dispositionem ad venerea,
oblato obiecto delectabili; omittet prosequi pericula belli,
impedientia delectationem. Et e tonverso, recte dispositus
ad abstinentiam a venereis, et male circa timorem pericu-
lorum; imminente periculo, si timor praevaluerit, omittet
castitatem, ne incidat in formidatum malum; ut de Lu-
• Cf.Tit.
cretia dicitur *, et quotidiana experientia docere potest. Et Livium,
Histor., Dec. I,
hoc quia prudentia est in ratione ut subest appetitui. lib. I, cap. LVIII.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUTES MORALES QUAE SUNT CIRCA OPERATIONES, DISTINGUANTUR AB HIS
QUAE SUNT CIRCA PASSIONES
II Ethic, lect. viii.

D SECUNDUM siG PROCEDiTUR. Videtur quod optimorum operativa. Sed voluptates et tristitiae
moraies non distinguantur ab
virtutes sunt passiones quaedam, ut supra * dictum est. * Qu. XXXI, art.
i;qu.xxxv,art.i.
invicem per hoc quod quaedam sunt Ergo eadem virtus quae est circa passiones, est
circa operationes, quaedam circa pas- etiam circa operationes, utpote operativa existens.
Cap. III, n. 6.- siones. Dicit enim Philosophus, in II Ethic. *, quod 2. Praeterea, passiones sunt principia exterio-
S.Th. lect. III.
virtus moralis est circa delectationes et tristitias rum operationum. Si ergo aliquae virtutes recti-
 388 QUAESTIO LX, ARTICULUS II

« ficant " passiones, oportet quod etiam per conse- quibus attenditur ratio debiti vel indebiti ad alte-
quens rectificent operationes. Eaedem ergo vir- rum. Et propter hoc, iustitia et partes eius proprie
tutesmorales sunt circa passiones et operationes. sunt circa operationes sicut circa propriam mate-
Praeterea, ad omnem operationem exterio-
3. riam. - In quibusdam vero operationibus bonum
rem movetur appetitus sensitivus bene vel male. et malum attenditur solum secundum commensu-
Sed motus appetitus sensitivi sunt passiones. Ergo rationem ad operantem. Et ideo oportet in his bo-
eaedem virtutes quae sunt circa operationes, sunt num et malum considerari, secundum quod homo
circa passiones. bene vel male afficitur circa huiusmodi. Et pro-
* Ethic, lib. n, Sed contra est quod Philosophus * "ponit iusti- pter hoc, oportet quod virtutes in talibus sint
cap. VII. n. 2, 3; ^. . ^ . ,
8. Th. lect. viii : tiam circa operationes:
^ temperantiam autem et quae di-
principaliter circa interiores aflfectiones,
lib. IV, cap. V,
n.i; s.Th. lect.
,, ,.
.
\ ,.
lortitudinem et mansuetudmem circa passiones , cuntur animae passiones: sicut patet de temperan-
xin: lib. V, cap. ,
I, 11; s.Th. lect. quasdam. tia, fortitudine et aliis huiusmodi.
*''
'
Respondeo dicendum quod operatio et passio du- Contingit autem quod in operationibus quae
pliciter potest comparari ad virtutem. Uno modo, sunt ad alterum, praetermittatur bonum virtutis
sicut effectus. Et hoc modo, omnis moralis virtus propter inordinatam animi passionem. Et tunc, in-
habet aliquas operationes bonas, quarum est pro- quantum corrumpitur commensuratio exterioris
ductiva et delectationem aliquam vel tristitiam,
; operationis, est corruptio iustifiae inquantum au- :

adS?""'''^"'*'
quae sunt passiones, ut supra * dictum est. tem corrumpitur commensuratio interiorum pas-
Alio modo potest comparari operatio ad vir- sionum, est corruptio alicuius alterius virtutis.
tutem moralem, sicut materia circa quam est. Et Sicut cum propter iram aliquis alium percutit, in
secundum hoc, oportet alias esse virtutes morales ipsa percussione indebita corrumpitur iustitia in :

circa operationes, et alias circa passiones. Cuius immoderantia vero irae corrumpitur mansuetudo.
ratio est, quia bonum et malum in quibusdam Et idem patet in aliis.
operationibus attenditur secundum seipsas, qua- Et per hoc patet responsio ad obiecta. Nam
litercumque homo afficiatur ad eas: inquantum prima ratio procedit de operatione , secundum
scilicet bonum in eis et malum accipitur secun- quod est effectus virtutis. - Aliae vero duae ratio-
^ dum rationem commensurationis ad P alterum. Et nes procedunt ex hoc, quod ad idem concurrunt
in talibus oportet quod sit aliqua virtus directiva operatio et passio. Sed quibusdam virtus est
in
operationum secundum seipsas: sicut sunt emptio principaliter circa operationem, in quibusdam circa
^ et venditio, et omnes ^ huiusmodi operationes in passionem, ratione praedicta *. In corpore.

a) rectifcant. — sunt rectificantes EF. y) omnes. - Om. Pa. - Pro ad alterum, vel ad alterum ACEFGIL
p) ad. - ct ad ABCDEFGIKLpH. pBDH.

Commentaria Cardinalis Caietani

1N titulo articuli secundi eiusdem sexagesimae quaestionis, licuit Auctori non confundere sed explanare secundum
,

adverte quod, sicut dispositio est superius ad habitum, membrum per tertium; ut clarius in sequenti articulo ex-
et tamen dispositio distinguitur contra habitum, appropriato plicat, dicens quod secundum convenientiam operationis in
communioris nomine sibi ita operatio genus est ad actus
; seipsa accipitur ratio debiti, quod constat esse ad alterum.
appetitus sensitivi, qui vocantur passiones, et alias opera- Unde non est idem iudicium de coincidentia secundi mem-
tiones, et tamen operationes aliae ab operationibus appe- bri cum primo, ut patet.
titus sensitivi, appropriaverunt sibi operationis nomen, et III. Secundo nota, in calce articuli, ly principaliter. In-

contra passiones distinguuntur sub operationis vocabulo; ea,
ut puto, ratione, quia actus appetitus sensitivi hoc speciale
sortiti sunt, quod passionem corporalem annexam habent;
alii non exigentes, in communi remanserunt vo-
vero, hoc
cabulo. Sumitur ergo hic operatio non communiter, sed
ut contra passionem distinguitur et continet sub se actus : iungitur saltem amor. Quia igitur ut plurimum passiones
exteriores voluntarios, ut clarius patebit *.
'
Cf. num. III, V.
ii_ Ijj corpore articuli nota quatuor. Primo, quod Auctor,
distinguens bonitatis rationem in passionibus et operatio-
nibus penes habere bonitatem secundum commensuratio-
nem ad affectum operantis, et habere bonitatem secundum
se; appellat primo operationes secundum se bonas, et de-
inde secundum commensurationem ad alterum bonas. Ubi
videtur sibi ipsi oppositus, eo quod a medio in extremum
ductive namque in temperantia, fortitudine et iustitia patet
passiones operationibus, et e converso, coniungi. In tempe-
rantia namque, concupiscentiis iunguntur comestio, potio,
generatio; in fortitudine, timori et audaciae aggressio pericu-
lorum, praelia; in iustitia, restitutionibus, emptionibus, etc,
et operationes nostrae iunguntur, insinuavit Auctor per ly
principaliter quod virtutes a virtutibus non sic distinguuntur
quod aliquae circa solas passiones, aliquae circa solas ope-
rationes; sed quia principaliter circa passiones, vel princi-
paliter circa operationes, ut materiam propriam, sunt.
quomodo ex con-
IV. Tertio nota, ex corpore articuli,
cursu passionis et operationis circa idem, plures virtutes
poUutae fiunt; ut postmodum, cum de vitiis tractabitur *, * Cf. qu. lx»i.

alterum decHnat. (Dperatio namque tripliciter potest consi- quomodo specificationes eorum fiant, melius ipse discu-
derari primo, secundum commensurationem ad affectum
: tere scias. Hinc enim habes quod percussor ex ira duabus
operantis; secundo, secundum se; tertio, secundum com- contrariatur virtutibus, iustitiae et mansuetudini similiter :

mensurationem ad alterum. Et omnia ista membra in littera adulter temperantiam et iustitiam violat; et sic de aliis.
tanguntur. Et tamen Auctor secundum membrum confundit V. Quarto nota quod ex his quae dicuntur in hoc ar-
cum enim hoc licet, quare non licebit confundere
tertio. Si ticulo, duo habentur. Primum est, quod bonum et malum

etiam ipsum secundum cum primo ? in operationibus sic attenditur secundum seipsas, ut nihil
Sed hoc non te moveat quoniam iuxta subiectam mate-
: referat qualitercumque homo operans afficiatur ad ipsas. -
riam sermo fit. Operationes namque distinctae contra pas- Secundum est, quod virtutes morales omnes sunt circa
siones, sunt operationes ad alterum. In his autem quae sunt utrasque, passiones scilicet et operationes: sed differentia
ad alterum, idem est dicere secundum se, et in ordine ad est quia aliquae principaliter operationes, aliquae princi-
alterum : quia secundum se sunt ad alterum. Et propterea paliter passiones bonificant.
 :

QUAESTIO LX, ARTICULUS III 389

Haec autem duo etsi prima facie videantur sibi adver- est quam ex propria ratione, ut contra alios distinguitur,
sari: - quia si non refert in bono iustitiae, quomodo pars af- sortitur. Et secundum propriam bonitatem actus iustitiae,
ficiatur, oportet iustitiam non principaliter, sed solum ope- nihil refert quo quis animo actum faciat, dummodo com-
rationes respicere. Non apparet etiam quomodo verificetur mensuratum alteri faciat. Secundum vero omnera bonita-
quod iustitia sit secundario circa passiones: cum restituens tem ad actum iustitiae virtutis requisitam, refert quo quis
debitum satisfaciat iustitiae, quocumque id animo faciat: - animo restituat, emat, vendat, etc. Et sic iustitia, et uni-
Sed si diligentius doctrina Auctoris inspiciatur, videbuntur versaliter virtus bonificativaoperationum, est principaliter
omnia consona et vera. In operatione namque ad alterum, circa operationes, secundario circa passiones: quia est
et
puta emptione, restitutione, etc, est duo considerare: primo, principaliter circa bonitatem propriam operationi, secunda-
bonitatem propriam; secundo, communem. Communis bo- rio circa communem. - Quomodo autem virtutes circa pas-
nitas est quae ad omnes actus virtutum exigitur: et con- siones sint principaliter, secundario circa operationes, clarum
sistit in illis quatuor generalibus conditionibus insinuatis est: teraperantia enim et liberalitas principaliter respiciunt
per quatuor virtutes cardinales, requisitis ad omnes virtutis affectum, et consequenter operationes ut provenientes ab
P^'^^^'^^^^ actus, ut ponitur in II Ethic.*, scilicet rectitudine, affectibus. Propterea in huiusmodi raaxime consideretur af-
S^''iec°"iv"
firmitate, moderatione et discretione. Propria autem bonitas fectus: in illis autem, opus ipsura.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CIRCA OPERATIONES SIT TANTUM UNA VIRTUS MORALIS
'Vid.Comment.
Caiet. postart. ;,
>D TERTiuM PROGEDiTUR *. Vidctur quod
sic dat. Unde omnes huiusmodi virtutes quae sunt
Init. sit una tantumvirtus moralis circa ope- circa operationes, habent aliquo modo rationem
rationes. Rectitudo enim omnium ope- iustitiae. - Sed debitum non est unius rationis
^rationum exteriorum videtur ad iusti- in omnibus: aliter enim debetur aliquid aequali,
tiam pertinere. Sed iustitia est una virtus. Ergo aliter superiori, aliter minori et aliter ex pacto, ;

una sola virtus est circa operationes. vel ex promisso, vel ex beneficio suscepto. Et se-
2. Praeterea, operationes maxime differentes cundum has diversas rationes debiti, sumuntur
esse videntur quae ordinantur ad bonum unius, diversae virtutes puta religio est per quam red-
:

et quae ordinantur ad bonum multitudinis. Sed ditur debitum Deo pietas est per quam redditur
;

ista diversitas non diversificat virtutes morales debitum parentibus vel patriae gratia * est per ;
* d. 677.
* Cap.
S.Th.
I,
lect.
n. 20.-
II.
dicit enim Philosophus, in V Ethic. *, quod iustitia quam redditur debitum benefactoribus; et sic de
legalis, quae ordinat actus hominum ad commune aliis.

bonum, non est aliud a virtute quae ordinat Ad primum ergo dicendum quod iustitia proprie
actus hominis ad unum tantum, nisi secundum dicta est una specialis virtus, quae attendit per-
"
rationem. Ergo diversitas operationum non causat tectam rationem debiti, quod " secundum aequi-
diversitatem virtutum moralium. valentiam potest restitui. Dicitur tamen et am-
3. Praeterea, si sunt diversae virtutes morales pliato nomine iustitia, secundum quamcumque
circa diversas operationes, oporteret quod secun- debiti redditionem. Et sicnon est una specialis
dum diversitatem operationum, esset diversitas vir- virtus.
tutum moralium. Sed hoc patet esse falsum nam : Ad secundum dicendum quod iustitia quae in-
ad iustitiam pertinet in diversis generibus com- tendit bonum commune, est alia virtus a iustitia
mutationum rectitudinem etiam in
statuere , et quae ordinatur ad bonum privatum alicuius unde :

* Cap. II, n. 12,

distributionibus, ut patet in V
ergo Ethic. * Non et ius commune distinguitur a iure privato et

T
;
13. - S. Th. lect.

diversae virtutes sunt diversarum operationum. TuIIius * ponit unam specialem virtutem, pieta- 'Deinvent.Rhe-
,, „,.'.. • tor., Itb. II, cap.
Sed contra est quod religio est alia virtus a tem, quae ordinat ad bonum p^triae. - Sed lustitia ""•

pietate quarum tamen utraque est circa opera-

: ordinans hominem ad bonum commune, est ge-
tiones quasdam. neralis per imperium : quia omnes actus virtutum
Respondeo dicendum quod omnes virtutes mo- ordinat ad finem suum, scilicet ad bonum com-
rales quae sunt circa operationes, conveniunt in mune. Virtus autem secundum quod a tali iustitia
quadam generali ratione iustitiae, quae attenditur imperatur, etiam iustitiae nomen accipit P. Et sic P

secundum debitum ad alterum distinguuntur au- : virtus a iustitia legali non differt nisi ratione:
tem secundum diversas speciales rationes. Cuius sicut sola ratione differt virtus operans secundum
ratio est quia in operationibus exterioribus ordo seipsam, et virtus operans ad imperium alterius.
Art. praeced. rationis instituitur, sicut dictum est *, non secun- Ad tertium dicendum quod in omnibus opera-
dum proportionem ad alfectionem hominis, sed tionibus ad iustitiam specialem pertinentibus, est
secundum ipsam convenientiam rei in seipsa; se- eadem ratio debiti. Et ideo est eadem virtus iusti-
cundum quam convenientiam accipitur ratio de- tiae, praecipue quantum ad commutationes. Forte
biti,ex quo constituitur ratio iustitiae: ad iusti- enim distributiva est alterius speciei a commu *II'II*%qu.LH,
tiam enim pertinere videtur ut quis debitum red- tativa sed de hoc infra * quaeretur.
: art. I.

o) quod. - quae ACEFGHIKLpBD. P) accipit. - accepit F.

 ;, :

390 QUAESTIO LX, ARTICULUS IV, V

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM CIRCA DIVERSAS PASSIONES DIVERSAE SINT VIRTUTES MORALES
• Vid.
Caiet. post
Comment.
art.
• D QUARTUM sic PROCEDiTUR *. Videtur quod medium in contrariis passionibus secun-
consistat,
seq., Init. circa diversas " passiones non sint di- dum eandem rationem insfituitur: sicut et in na-
a
Versae virtutes morales. Eorum enim turalibus idem est medium inter contraria, ut inter
^quae conveniunt in principio et fine, album et nigrum.
unus est habitus: sicut patet maxime in scientiis. Secundo, quia diversae passiones inveniuntur
Sed omnium passionum unum est principium secundum eundem modum rationi repugnantes
scilicet amor; et omnes ad eundem finem termi- puta secundum impulsum ad id quod est contra
nantur, scilicet ad delectationem vel tristitiam; ut rationem; vel secundum retractionem ab eo quod
* Qu. XXV, art. i.
XXVII,
supra * habitum est. Ergo circa omnes passiones est secundum rationem. Et ideo diversae passiones
2, 4; qu.
art. 4. est una tantum moralis virtus. concupiscibilis non pertinent ad diversas virtutes
2. Praeterea, si circa diversas passiones essent morales: quia earum motus secundum quendam
diversae virtutes morales, sequeretur quod tot ordinem se invicem consequuntur, utpote ad idem
essent virtutes morales quot passiones. Sed hoc ordinafi, scilicet ad consequendum bonum, vel ad
patet esse falsum quia circa oppositas passiones
: fugiendum malum sicut ex amore procedit cOn-
;

est una et eadem virtus moralis; sicut fortitudo cupiscentia, et ex concupiscentia pervenitur ad
circa timores et audacias, temperantia circa de- delectafionem. Et eadem ratio est de oppositis:
lectationes et tristitias. Non ergo oportet quod quia ex odio sequitur fuga vel abominafio, quae
circa diversas passiones sint diversae virtutes mo- perducit ad tristitiam. - Sed passiones irascibilis
rales. non sunt unius ordinis, sed ad diversa ordinan-
3. Praeterea, amor, concupiscentia et dele- tur: nam audacia et timor ordinantur ad aliquod
•Qu.xxiu,art.4. ctatio suut passioncs specie difFerentes, ut supra * magnum periculum; spes et desperatio ad aliquod
habitum est. Sed circa omnes has est una virtus, bonum arduum; autem ad superandum ali-
ira
scilicettemperantia. Ergo virtutes morales non quod contrarium quod nocumentum intulit. Et
sunt diversae circa diversas passiones. ideo circa has passiones diversae virtutes ordi-
Sed contra est quod fortitudo est circa timores nantur: utpote temperantia circa passiones con-
et audacias temperantia circa concupiscentias
; cupiscibilis; fortitudo circa timores et audacias;
' Cap. VI,
cap.x, n.i.-S.Th
n. I
mansuetudo circa iras; ut dicitur in III * et IV ** magnanimitas circa spem et desperationem; man-
lect. XIV, XIX.
•*
Ethic. suetudo circa iras.
Cap. V, n. I. -

S. Tii. iect. XIII-

Respondeo dicendum quod non potest dici quod Ad primum ergo dicendum quod omnes passio-
circa omnes passiones sit una sola virtus mora- nes conveniunt in uno principio et fine communi:
lis: sunt enim quaedam passiones ad diversas non autem in uno proprio principio seu fine.
potentias pertinentes aliae namque pertinent ad
; Unde hoc non sufficit ad unitatem virtutis moralis.
Qu. xxiii, art. I.
irascibilcm, aliae ad concupiscibilem, ut supra * Ad secundum dicendum quod, sicut in naturali-
dictum est. bus idem est principium quo receditur ab uno
Nec tamen oportet quod omnis diversitas pas- principio, et acceditur ad aliud; et in rationalibus
sionum sufficiat ad virtutes morales diversifican- est eadem contrariorum ita etiam virtus
ratio :

das. Primo quidem, quia quaedam passiones sunt moralis, quae in modum
naturae rationi consentit,
quae sibi opponuntur secundum contrarietatem: est eadem contrariarum passionum.
sicut gaudium et tristitia, timor et audacia, et alia Ad tertium dicendum quod illae tres passiones
huiusmodi. Et circa huiusmodi passiones sic op- ad idem obiectum ordinantur secundum quendam
• D. 695. positas, oportet esse unam et eandem virtutem *. ordinem, ut dictum est *. Et ideo ad eandem vir- In corpore.

Cum enim virtus moralis in quadam medietate tutem moralem pertinent.

a) diversas. - Om. codices et a.

ARICULUS QUINTUS
UTRUM VIRTUTES MORALES DISTINGUANTUR SECUNDUM DIVERSA OBIECTA PASSIONUM
II Ethic, lect. viii, ix.

QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

>D emere vel vendere domum, et equum.
pertinet
I morales non distinguantur se-
virtutes Ergo etiam nec virtutes morales quae sunt circa
'cundum obiecta passionum. Sicut enim passiones, diversificantur per obiecta passionum.
s^sunt obiecta passionum, ita sunt obiecta 2. Praeterea, passiones sunt quidam actus vel

operationum. Sed virtutes morales quae sunt circa motus appedtus sensitivi. Sed maior diversitas re-
operationes, non distinguuntur secundum obiecta quiritur ad diversitatem habituum, quam ad di-
operationum :ad eandem enim virtutem iustitiae versitatem actuum. Diversa igitur obiecta quae
 : . ;;

QUAESTIO LX, ARTICULUS V 391

non diversificant speciem passionis, non diversi- animam; ad bonum hominis in or-
sive ordinetur
ficabunt speciem virtutis moralis. Ita scilicet quod dine ad Et omnis talis diversitas, propter di-
alios.
de omnibus delectabilibus " erit una virtus mo- versum ordinem ad rationem, diversificat virtutem.
ralis: et similiter est de aliis. Sic igitur si consideretur aliquod bonum, si qui-
3. Praeterea, magis et minus non diversifi- dem sit per sensum tacms apprehensum, et ad con-
cant speciem. Sed diversa delectabilia non diffe- sistentiam humanae vitae pertinens in individuo
runt nisi secundum magis et minus. Ergo omnia vel in specie, sicut sunt delectabilia ciborum et
delectabilia P pertinent ad unam speciem virtutis. venereorum; pertinens ad virtutem temperan-
erit
Et eadem ratione, oninia terribilia: et similiter de tiae. Delectationes autem aliorum sensuum, cum
aliis. Non ergo virtus moralis distinguitur secun- non sint vehementes, non praestant aliquam diffi-
dum obiecta passionum. cultatem rationi: et ideo circa eas non ponitur
4. Praeterea, sicut virtus est operativa boni, aliqua virtus, quae est circa difficile, sicut et ars,
impeditiva mali. Sed circa concupiscentias Ethic. *
* Cap.iii, I1.I0..
ita est ut dicitur in II
S. TTi. lect. ra.
bonorum sunt diversae virtutes: sicut temperantia Bonum autem non sensu, sed interiori virtute
circa concupiscentias delectationum tactus, et eu- apprehensum, ad ipsum hominem pertinens se-
Ergo etiam circa
trapelia circa delectationes ludi. cundum seipsum est sicut pecunia et honor,

timores malorum debent esse diversae virtutes, quorum pecunia ordinabilis est de se ad bonum
Sed contra est quod castitas est circa delecta- corporis, honor autem consistit in apprehensione
T bilia venereorum abstinentia vero est ^ circa de-
; animae. Et haec quidem bona considerari possunt
lectabilia ciborum ; et eutrapelia circa delectabilia vel absolute, secundum quod pertinent ad concu-
ludorum. piscibilem vel cum arduitate quadam, secundum
;

Respondeo dicendum quod perfectio virtutis ex quod pertinent ad irascibilem. Quae quidem dis-
ratione dependet: perfectio autem passionis, ex tinctio non habet locum in bonis quae delectant
ipso appetitu sensitivo. Unde oportet quod virtutes tactum: quia huiusmodi sunt quaedam infima, et
diversificentur secundum ordinem ad rationem competunt homini secundum quod convenit cum
passiones autem, secundum ordinem ad appeti- brutis. Circa bonum igitur pecuniae absolute sum-
tum. Obiecta igitur passionum, secundum quod ptum, secundum quod est obiectum concupiscen-
8i diversimode comparantur ' ad appetitum sensiti- tiae vel delectationis aut amoris, est liberalitas.
vum, causant diversas passionum species: secun- Circa bonum autem huiusmodi cum arduitate
dum vero quod comparantur ad rationem, cau- sumptum, secundum quod estobiectum spei, est
sant diversas species virtutum. Non est autem magnificentia. Circa bonum vero quod est honor,
idem motus rationis, et appetitus sensitivi. Unde si quidem sit absolute sumptum, secundum quod
nihil prohibet aliquam differentiam obiectorum est obiectum amoris, quaedam virtus quae
sic est
causare diversitatem passionum, quae non causat vocatur philotimia, idest amor honoris. Si vero
diversitatem virtutum, sicut quando una virtus est cum arduitate consideretur, secundum quod est
- Art. praeced. circa multas passioncs, ut dictum est *: et aliquam obiectum spei, sic est magnanimitas. Unde libera-
etiam differentiam obiectorum causare diversitatem philotimia videntur esse in concupiscibili *
litas et :
" «'s. 833-

virtutum, quae non causat diversitatem passionum, magnificentia vero et magnanimitas in irascibili.
cum circa unam passionem, puta delectationem, Bonum vero hominis in ordine ad alium, non
diversae virtutes ordinentur. videtur arduitatem habere: sed accipitur ut abso-
Et quia diversae passiones ad diversas potentias lute sumptum, prout est obiectum passionum con-
• D. 775, 1041, pertinentes, semper pertinent ad diversas virtutes*, cupiscibilis. Quod quidem bonum potest esse ali-
"^Lt. praeced. ut dictum est *; ideo diversitas obiectorum quae cui delectabile secundum quod praebet se alteri
respicit diversitatem potentiarum, semper diversi- vel in his quae serio fiunt, idest in actionibus per
ficat species virtutum puta quod aliquid
;
sit bonum rationem ordinatis ad debitum finem ; vel in his
absolute, et aliquid bonum cum aliqua arduitate. - quae fiunt ludo, idest in actionibus ordinatis ad
Et quia ordine quodam ratio inferiores hominis delectationem tantum, quae non eodem modo se
partes regit, et etiam se ad exteriora extendit; ideo habent ad rationem sicut prima. In seriis autem se
etiam secundum quod unum obiectum passionis exhibet aliquis alteri dupliciter. Uno modo, ut de-
apprehenditur sensu vel imaginatione, aut etiam lectabilem decentibus verbis et facfis et hoc per- :

ratione et secundum etiam quod pertinet ad ani-

; tinet ad quandam virtutem quam Aristoteles * ' Ethic, \\b. n,

mam, corpus, vel exteriores res; diversam habitu- nommat amicitiam; et potest dici affabilitas. Alio s.xh. lect. «.

dinem habet ad rationem; et per consequens natum modo praebet se aliquis alteri ut manifestum, per
est diversificare virtutes. Bonum igitur hominis, dicta et facta hoc pertinet ad aliam virtutem,
: et
quod est obiectum amoris, concupiscentiae et de- quam nominat veritatem *. Manifestatio enim ' it>id., n. a.

lectationis, potest accipi vel ad sensum corporis propinquius accedit ad rationem quam delecta-
pertinens; vel ad interiorem animae apprehensio- tio et seria quam iocosa. Unde et circa delecta-
;

nem. Et hoc, sive ordinetur ad bonum hominis in tiones ludorum est alia ^ virtus, quam Philoso-
^

seipso, vel quantum ad corpus vel quantum ad phus * eutrapeliam nominat. ' "''<'•' '• '3-

a) delectabilibus. - delectationibus PGa. 0) comparantur. - considerantur ACDGIpBH, ordinantur PsH et a

P) delectabilia. - Om. codices. Obiecta . appetitum om. L.
.

vero est. - est E, om. ceteri. - et om. codices. i) alia. - Om. P.

•f)
 ', ,

392 QUAESTIO LX, ARTICULUS V

' Ethic.Mb.u, Sic iaitur
° patet quod,
^^ ^ '
secundum Aristotelem ^*, Ad tertium dicendum quod magis et minus non
cap. VII. - S.Th. .
,
. .

lect.viii, K. sunt decem ^ virtutes morales circa passiones*^: diversificant speciem, nisi propter diversam ha-
•
cf. art. praec. scilicct fortitudo, tcmperantia, liberalitas, magnifi- bitudinem ad rationem *. ' d. 648.
''°'
centia, magnanimitas, philotimia, mansuetudo, ami- Ad quartum dicendum quod
bonum fortius est
*"
citia, veritas et eutrapelia "^. Et distinguuntur se- ad movendum quam malum quia malum non :

cunduni diversas materias; vel secundum diversas agit nisivirtute boni, ut Dionysius dicit, iv cap.
passiones; vel secundum diversa obiecta. Si igitur de Div. Nom. * Unde malum non facit difficul- -s.Th.iect.xxr,
XXII.
cf. art. 3. addatur iustitia, quae est circa operationes *, erunt tatem rationi, quae requirat virtutem, nisi sit ex-
9
omnes undecim ^. cellens: quod videtur esse unum in uno genere
Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod omnia obiecta passionis. Unde circa iras non ponitur nisi una
eiusdem operationis secundum speciem, eandem virtus, scilicet mansuetudo: au- et similiter circa
habitudinem habent ad rationem; non autem o- dacias una - Sed bonum in-
sola, scilicet fortitudo.
mnia obiecta eiusdem passionis secundum spe- gerit difficultatem, quae requirit virtutem ', etiam '

ciem : quia operationes non repugnant rationi si non sit excellens in genere talis passionis. Et

ideo circa concupiscentias * ponuntur diversae "

sicut passiones.
Ad segundum dicendum quod alia ratione diversi- virtutes morales, ut dictum est *. *
'" corpore.

' I" corpore.

ficantuf passioncs, et alia virtutes, sicut dictum est*.

?) decem. - undecim ABCDEGIKLpH et a, duodecim F ; cf. Com- 0) undecim. - duodecim ABCDFGIKLpEH et a.

ment. Caiet., num. iv. i)virtutem. - difficultatem ACLpBDH.
7)) et eutrapelia. - eutrapelia et iustitia ABCDEFGIKLpH et a. - x) concupiscentias. - concupiscentiam ABCDEFHIKL.
Pro Et distinguuntur, Distinguuntur ABCIpD, Quae distinguuntur EF,
Distinguuntur autem H, Et distinguuntur autem K.

Coramentaria Cardinalis Caietani

|Missis singillatim articulis tertio et quarto, quia ille in sed ut aliqualiter se habent ad passiones, amoris scilicet
o:'secundo articulo, hic in quinto tangitur; in articulo pecuniae, et spei in illa. Et propterea nec istae virtutes sunt
quinto dubium primo occurrit simpliciter, et ad iiominem, in Deo nisi metaphorice, aut secundum aliquid. - Et eodem
de subiecto numeratarum virtutum. Sed discussio simpli- modo dicendum est de veritate, quam in I Contra Gent. *, ' Loc. cit.

citer singularum in propriis tractatibus, in 11' 11", erit: di- numerat inter virtutes circa actiones, et non passiones.
scussio vero ad liominem hic occurrit. Videtur enim Auctor Omnes enim hic dicuntur circa passiones.
sibi ipsi contrarius de subiecto liberalitatis et magnificentiae. III. Ineodem quinto articulo, nota, novitie, duo in lit-
Nam hic utramque ponit in appetitu sensitivo, illam in tera. Primum est, quod cum ibi dicitur quod unum obie-
concupiscibili hanc in irascibili; et circa passiones, sicut
, ctum passionis apprehenditur sensu vel imaginatione, vel
alias enumeratas virtutes. In Tertio autem Sent., dist. xxxin, etiam ratione, non est sermo de aliqua re obiecta una se-
qu. n, art. iv, qu' 3, et in I Contra Gent., cap. xciii, et, cundum numerum aut speciem: sed de unitate obiecti pas-
quod plus urget, superius in I Parte, qu. xxi, art. i, ad i, sionis, ut obiectum
est illius. Verbi gratia, de amabili, de
expresse ponit eas in voluntate, et non in parte sensitiva; concupiscibili, de delectabili, etc. quorum quodlibet, unum
:

et circa operationes, ut distinguuntur contra passiones. specie obiectum passionis, multa rerum genera est com-
II. Ad hoc dicitur quod tam liberalitas quam magnifi- prehendens.
centia respicit passionem
operationem, illam propinque,
et Secundum est, quod cum in concluditur quod
littera
hanc remote et quod inquantum respicit operationera cum
: virtutes morales distinguiintur vel secundum diversas ma-
sua materia, puta sumptus pecuniae, est in voluntate; pro terias, vel diversas passiones, vel diversa obiecta, tres mo-
quanto respicit passionem, est in concupiscibili. - Et proba- dos enumeravit non subordinatos, sed disparatos, coinci-
tur hanc essc mentem Auctoris: quia uti pecunia, quod est dentes tamen quandoque. Diversitas namque materiae abs-
principalis actus istarum virtutum, est actus voluntatis; quia que diversitate passionis et obiecti faciens diversitatem
,

» Qu. XVI, art. t. uti est actus voluntatis, ut patet superius *. virtutum, invenitur in magnificentia et magnanimitate qua- :

Sed ista solutio nihil valet. Quia, cum una virtus non rum utraque est circa spem utraque circa arduum , sed
,

possit esse in duabus potentiis subiective aequaliter, aut li- in diversa materia, pecunia et honore. Et idem apparet in
beralitas erit in concupiscibili ut subest voluntati; aut e con- liberalitate et philotimia. - Diversitas vero passionis absque
verso. Non secundum, ut patet. Nec primum, nisi ratione diversitate materiae et obiecti, faciens diversas virtutes, in-
electionis participatae : quod est commune omnibus virtuti- venitur in fortitudine et mansuetudine quarum utraque :

• Loc. cit. bus appetitus Ergo. - Praeterea, Auctor in I Parte *

sensitivi. circa tale malum, et utraque circa arduum, secundum di-
non solum affirmat has esse in voluntate, sed negat eas esse versam passionem, timorem atque audaciam, et iram, ver-
in parte sensitiva. Unde ponere utrumque subiectum, con- satur. - Diversitas demum obiecti absque diversitate materiae
tradicit illi. - Praeterea, stante ista solutione, pari ratione et passionis, diversitatera virtutum faciens, invenitur in ve-
potuisset poni fortitudo in voluntate: et consequenter pro- ritate, aniicitia et eutrapelia seu urbanitate omnes enim :

prie in Deo. Quoniam ipsa respicit passionem audaciae, et circa dicta et facta humana, et delectationem seu aniorem,
operationem, puta debellationem hostium: et secundum secundum distincta sunt obiecta, scilicet manifestationem
istam operationem, constat quod potest attribui Deo. Et affabilitatem et delectationem. - Coincidentia autem manife-
* Ibid. tamen Auctor expresse negat * de fortitudine, quia est circa sta est in temperantia et fortitudine : quarum materia et
passiones. passio et obiectum diversificantur.
Dicendum est ergo, ut mihi videtur, quod Auctor aliena IV. In eodem
articulo, in calce corporis articuli, adverte
opinione superius in I Parte, et in libro Contra Gent., quod corrupta est *, nec in aliquo codice invenire
littera ' Cf. not. 5, n, e

ubi ex proposito haec non tractantur; et sequens alios in potui verum textum. Unde, quia Aristotelem affert, ex II
anterioribus scriptis, antequam ad summam speculam huius EtJiic. corrigendum duxi quoad tres dictiones: quarum duae
Summae asccnderit; illa dixit. Nunc vero secundum pro- sunt mutandae, et una delenda. Ubi igitur in littera dicitur
Qu. cxxxiv, priam sententiam determinat, sic quod in 11* 11" *, in qua quod secundum Aristotelem sunt undecim virtutes mora-
art. 4, ad i.
etiam altius prospexit, confirmat hanc determinationem. Et les circa passiones, mutetur numcrus undenarius in nume-
ratio est, ut ibi dicitur, quia istae virtutes non respiciunt rum denarium, et legatur: sunt decem. - Ubi vero, enume-
operationes secundum se, ut respicit iustitia et partes eius: rando virtutes, ultimo loco dicit, et iustitia; delendum est,
 :;

QUAESTIO LX, ARTICULUS V 393

ut eutrapelia sit ultima. - Cum vero post subiungit, 5/ igitur
addatur iustitia, quae est circa operationes, erunt omnes
duodecim, mutetur duodenarius in undenarium, et legatur
erunt omnes undecim.
Ratio autem quare littera salvari non potest, est tum
•Cap.vn.-S.Th. quia refert se ad Aristotelem: qui, ut patet in WEthic.*,
lect. VIII, IX.
duodecim medietates ponit, sed decem virtutes et duas pas-
siones, et ultra has iustitiam et virtutes rationales. Tum
quia iustitia non est virtus circa passiones, sed operationes
• Cap. I, II. -
s.Th.iect.isqq.
ut patet V Ethic.*, et hic in articulo - Et scito,
tertio.
j^Q^jjjg^ quod Auctor, cum nota concludens nu-
illationis
merum virtutum moralium, dicendo, Sic igitur patet quod
secundum Aristotelem etc. non infert ex hoc articulo solo,
; accidens magis et minus variant hic speciem; quia per
sed iuncto praecedenti , in quo fortitudinem et mansuetu-
dinem distinxit, ex III et IV Ethic. Et propterea, enume-
rando virtutes, has connumeravit, licet earum in hoc articulo
non meminerit.
V. In responsionibus ad argumenta eiusdem articuli,
diligentius notato primam tertiam et ultimam. Primam
, circa
quidem, quia ex ea habes differentiam inter unicam ope-
rationem et unicam passionem, in diversificando virtu-
tem; ex hoc quod passio repugnat rationi, operatio autem
non. Et subtiliter dixit: quia cum habitudo ad rationem
constituat virtutis obiectum, et diversa habitudo diversum
obiectum; passio, quae secundum se importat aliquid ab-
ducens a ratione, importat aliquid egens virtute ad con-
sonam reddendam ipsam rationi, et secundum diversas
proprii obiecti materias diversimode ad rationem se ha-
bere potest, et sic diversa virtutum obiecta constituet. Ope-
ratio autem, quia secundum se rationi non repugnat, se-
cundum omnem sui obiecti materiam, eodem modo ad
rationem se habet.
Tertiam autem, quia hic habes quasi exceptionem ab illa
maxima, Magis et minus non variant speciem. Dico autem
quasi exceptionem: quia revera non est exceptio, sed per
adiunctam eis diversam specifice habitudinem ad rationem,
ut in littera dicitur.
Ultimam autera, quia aurea est tota, et semper memo-
riae mandanda. Unum tamen restat mirandum in hac ma-
teria: quare Aristoteles nullam virtutem moralem posuit
passionem tristitiae, propriam illi, et tot circa delecta-
tionis passionem. Si suscepta esset hic provincia assignandae
sufiicienliae virtutum moralium, reddenda esset ratio. Sed
quia nec Auctor hoc suscepit, nec Aristoteles modo expo-
nitur, alteri loco reservetur.

SuMMAE Theol. D. Thomak T. III. 5o

 394 QUAESTIO LXI, ARTICULUS I

QUAESTIO SEXAGESIMAPRIMA
DE VIRTUTIBUS CARDINALIBUS
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de virtutibus cardi- Tertio : quae sint.

• Cf. qu. Lviii, *.
Introd.
nalibus Quarto : utrum differant ab invicem.
Et circa hoc quaeruntur quinque.
Quinto : utrum dividantur convenienter in vir-
Primo utrum virtutes morales debeant
: dici
cardinales, vel principales. tutes politicas, et purgatorias, et purgati animi,

Secundo : de numero earum. et exemplares.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUTES MORALES DEBEANT DICI CARDINALES, VEL PRINCIPALES
Infra, qu. Lxvi art. 4; III Sent., dist. xxxm, qu. 11, art. i, qu' 2;
De Virtut., qu. i, art. 12, ad 24; qu. v, art. i.

D PRiMUM sic quod

PROCEDiTUR. Videtur citur virtus quae non requirit rectitudinem ap-
virtutes morales non debeant dici car- petitus quia solum facit facultatem bene agendi,
:

dinales, seu principales. Quae enim ex non autem causat boni operis usum. Constat au-
opposito dividuntur, sunt simul natura, tem quod perfectum est principalius imperfecto.
Cap. X, n. 3. ut dicitur in Praedicamentis *: et sic unum non Et ideo virtutes quae continent rectitudinem ap-
est altero principalius. Sed omnes virtutes ex op- petitus, dicuntur principales. Huiusmodi autem
posito dividunt genus virtutis. Ergo nullae earum sunt virtutes morales; et inter intellectuales, sola
debent dici principales. prudentia, quae etiam quodammodo moralis est,
Praeterea finis principalior est his quae
2. ,
secundum materiam ut ex supradictis * patet. Qu. , Lvii, art.

sunt ad finem. Sed virtutes theologicae sunt circa

TTi • •

Unde convenienter mter virtutes morales ponun- 3. ad

4;qu •
1 .

I.
Lviii, art.

finem virtutes autem morales circa ea quae sunt

: tur illae quae dicuntur principales, seu cardinales.
ad finem. Ergo virtutes morales non debent dici Ad primum ergo dicendum quod, quando genus
principales, seu cardinales; sed magis theologicae. univocum dividitur in suas species, tunc partes
Praeterea, principalius est quod est per es-
3. divisionis ex aequo se habent secundum rationem
sentiam, quam quod est per participationem. Sed generis licet secundum naturam rei, una species
;

virtutes intellectuales pertinent ad rationale per sit principalior et perfectior alia, sicut homo aliis
essentiam: virtutes autem morales ad " rationale animalibus. Sed quando est divisio alicuius ana-
' Qu. Lvi, art. 6, per participationem, ut supra * dictum est. Ergo logi, quod dicitur de pluribus secundum prius et
ad 2; qu. Lviii,
art. 3; qu. lix, virtutes morales non sunt principales, sed magis posterius tunc nihil prohibet unum esse princi-
;
art. 4, arg. 2.
virtutes inteilectuales. palius altero, etiam secundum communem ratio-
Sed contra est quod Ambrosius dicit, super nem; sicut substantia principalius dicitur ens quam
"
Lib. V.
Cap. VI, vers.
Lucam *, exponens illud, Beati pauperes spiritu **: accidens. Et talis est divisio virtutum in diversa
20. Scimus pirtutes esse quatuor cardinales, scilicet ^ genera virtutum: eo quod bonum rationis non se-
temperantiam, iustitiam, prudentiam, /ortitudinem. cundum eundem ordinem invenitur in omnibus.
Hae autem sunt virtutes morales. Ergo virtutes Ad secundum dicendum quod virtutes theologi-
morales sunt cardinales. cae sunt supra hominem, ut supra * dictum est. • Qu Lvin, art.
3, ad 3.
Respondeo dicendum quod, cum simpliciter de Unde non proprie dicuntur virtutes humanae, sed
f virtute loquimur, intelligimur ^ loqui de virtute super-humanae, vel divinae.
Qu. Lvi, art. 3. humana. Virtus autem humana, ut supra * dictum Ad tertium dicendum quod aliae virtutes in-
est, secundum perfectam rationem virtutis dici- tellectuales a prudentia *, etsi sint principaliores
tur, quae requirit rectitudinem appetitus: huius- quam morales quantum ad subiectum; non ta-
modi enim virtus non solum facit facultatem bene men sunt principaliores quantum ad rationem
agendi, sed ipsum etiam usum boni operis causat. virtutis, quae respicit bonum, quod est obiectum
Sed secundum imperfectam rationem virtutis di- appetitus.

a) ad. - pertinent ad Pa. Y) intelligimur. - intelligimus ABCEFGHIKLpD et a.

p) scilicet. - Om. codices. 3) a prudentia. — est prudentia F, et prudentia P.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo quaestionis sexagesimaeprimae, adverte, novitie, quia non nisi metaphorice virtuti convenit, et metaphorae
IN
cardinalis vocabulum, ab Ambrosio forte primum intro- a scientia eiectae sint ab Aristotele, in II Poster. *: idcirco Cap. XII, n. 26.
^ Th. Icsct. XVI.
ductum, a cardine secundum grammaticam derivatum: Auctor, metaphoram explanans, in quo sensu disputandum '
 QUAESTIO LXI, ARTICULUS II 395
sit,in primi articuli titulo ait: carSinales, seu principales. habitibus , sed virtutibus. Ita quod in ratione et latitudine
Cardines enim sustinentes ostium, principia sunt sustinendi an principalitas debeatur morali-
virtutis ut sic, quaeritur
fixeque versandi ostii. Et inde cardinales illae dicuntur res, bus. Quod est comparare morales intellectualibus duo enim :

seu dignitates, quae quasi sustinent firmantque alias, quasi tantum posita sunt virtutum genera humanarum de qui- ,

super eas innixas: quod est principatum tenere. Et inde bus tantum Auctor testatur in corpore se loqui. Et hoc,
virtutes illae dictae sunt cardinales, quae virtuosam vitam propter virtutes theologicas.
sustinent, et super quas universa studiosa vita firmatur, ac
opera propria explet: quod est esse inter virtutes princi- articulo primo quaestionis sexagesimaeprimae, nota, vir • opnsc. Caiet.,
IN
pales simpliciter, non respectu huius vel illius. speculative, responsionem ad primum : etinde perspicies ^°^i^^'^l^^,
Et nota, novitie, quod non quaeritur de principalibus quam bene de Analogia Nominum alibi * scripserimus. 1612).

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM SINT QUATUOR VIRTUTES CARDINALES
Infra, qu. Lrvi, art. 4; III Sent., dist. xxxiii, qu. 11, art. i, qu' 3; De Virtut,, qu. i, art 12, ad 25;
qu. V, art I ; II Ethic, lect. vm.

SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod

•D est iustitia: vel circa passiones, et sic necesse est
non
sint quatuor virtutes cardinales. Pru- esse duas virtutes. Ordinem enim rationis necesse
'dentia enim est directiva aliarum virtu- est ponere circa passiones, considerata repugnan-
• Qu. Lviii, art. \\.\xm moralium, ut ex supradictis * patet. tia ipsarum ad rationem. Quae quidem potest esse
4-
Sed id quod est directivum aliorum, principalius dupliciter. Uno modo , secundum quod passio
est. Ergo prudentia sola est virtus principalis. impeilit ad aliquid contrarium rationi: et sic ne-
Praeterea, virtutes principales sunt aliquo
2. cesse est quod passio reprimatur, et ab hoc de-
modo morales. Sed ad operationes morales ordi- nominatur temperantia. Alio modo secundum ,

namur per rationem practicam, et appetitum re- quod passio retrahit ab eo quod ratio dictat,
•

S.
Cap.
Th.
II, n. 3.
lect. II.
ctum, ut dicitur in VI Ethic. * Ergo solae duae sicut timor periculorum vel laborum: et sic ne-
virtutes cardinales sunt. cesse est quod homo firmetur in eo quod est
3. Praeterea, inter alias etiam virtutes una est rationis, ne recedat; et ab hoc denominatur /or-
principalior altera.Sed ad hoc quod virtus di- titudo.
catur principalis,non requiritur quod sit princi- Similitersecundum subiecta, idem numerus
"

palis respectu omnium, sed respectu quarundam. invenitur. Quadruplex enim invenitur subiectum
Ergo videtur quod sint multo plures principales huius virtutis de qua nunc ^ loquimur: scilicet
virtutes. rationale per essentiam, quod prudentia perficit;
Sed contra est quod Gregorius dicit, in II et rationale per participationem, quod dividitur in
•cap. xijx, ai.
Moral. * In quatuor virtutibus tota boni operis
: tria; idest in voluntatem *, quae est subiectum D. ngg.
XXVII
XXXVI.
structura consurgit. iustitiae; et in concupiscibilem, quae est subie-
Respondeo dicendum quod numerus aliquorum ctum temperantiae ; et in irascibilem quae est ,

accipi potest aut secundum

formalia, principia subiectum fortitudinis *. D. 231.

aut secundum subiecta: et utroque modo inve-
niuntur quatuor cardinales virtutes. Principium
enim formale virtutis de qua nunc loquimur,
rationis bonum. Quod quidem dupliciter potest
considerari. Uno modo, secundum quod in ipsa
Ad primum ergo dicendum quod prudentia est
simpliciter principalior omnibus. Sed aliae po-
est nuntur principales unaquaeque in suo genere.
Ad secundum dicendum quod rationale per par-
ticipationem dividitur in tria, ut dictum est *. In corpore.

consideratione rationis consistit. Et sic erit una Ad

tertium dicendum quod omnes aliae virtu-
virtus principalis, quae dicitur prudentia. - Alio tes, quarum una
est principalior alia, reducuntur
modo, secundum quod circa aliquid ponitur ra- ad praedictas quatuor, et quantum ad subiectum,
tionis ordo. Et hoc vel circa operationes, et sic et quantum ad rationes formales.

a) Similiter. - Similiter autem et K, Et similiter Pa. |

fi) nunc. ~ Ora. codices.

Oommentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis sexagesimaepri- tium Lxvi quaestionis; ubi ex proposito penes nobilitatem
IN comparatio erit intellectualium et moralium virtutum.
mae, reservatur responsio ad primum, ad articulum ter-
 ;

396 QUAESTIO LXI, ARTICULUS III, IV

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ALIAE VIRTUTES MAGIS DEBEANT DICI PRINCIPALES QUAM ISTAE
III Sent., dist. xxxiii, qu. ii, art. i, qu' 4; De Virtut., qu. i, art. 12, ad 26;
qu. V, art. i ; II Ethic, lect. vin.

D TERtiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod maxime difficile est reprimere, scilicet in delecta-
aliae virtutes debeant dici magis prin- tionibus tactus. Bonum autem firmitatis ad stan-
quam istae. Id enim quod est
cipales dum in bono rationis contra impetum passionum,
maximum in unoquoque genere, videtur praecipue invenitur in periculis mortis, contra
Sed magnanimitas operatur ma-
esse principalius. quae "^
difficillimum est stare.
*Cap.
S.Th.
III, n. 14. -
lect. VIII.
gnum in omnibus virtutibus, ut dicitur in Ethic* W Sic igitur praedictas quatuor virtutes dupliciter
Ergo magnanimitas maxime debet dici principalis considerare possumus. Uno modo secundum ,

virtus. communes rationes formales. Et secundum hoc,

2. Praeterea, illud per quod aliae virtutes fir- dicuntur principales, quasi generales ad omnes
mantur, videtur esse maxime principalis virtus. virtutes utputa quod omnis virtus quae facit bo-
:

Sed humilitas est huiusmodi dicit enim Grego- : num in consideratione rationis, dicatur prudentia;
' Homil VII
Evang.
in
rius * quod qiii ceteras virtutes sine humilitate et quod omnis virtus quae facit bonum debiti et
congregat, quasi paleas " in ventum portat. Ergo recti operationibus, dicatur iustitia; et omnis
in
humilitas videtur esse maxime principalis. virtus quae cohibet passiones et deprimit, dicatur
3. Praeterea, illud videtur esse principale P, quod temperantia et omnis virtus quae facit firmitatem
;

est perfectissimum. Sed hoc pertinet ad patientiam; animi contra quascumque passiones, dicatur for-
Vers. 4. secundum illud lacobi i*: Patientia opiis perfectum titudo. Et sic multi loquuntur de istis virtutibus,
habet. Ergo patientia debet poni principalis. tam sacri doctores quam etiam philosophi. Et sic
Sed contra est quod TuIIius, in sua Rheto- aliae virtutes sub ipsis continentur. - Unde cessant
* Delnvent. Rhe-
rica *, ad has quatuor omnes alias reducit. omnes obiectiones.
tor., lib. U, cap.
LIII, LIV.
* Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum Alio vero modo possunt accipi, secundum quod
est, huiusmodi quatuor virtutes cardinales acci- istae virtutes denominantur ab eo quod est prae-
piuntur secundum quatuor formales rationes vir- cipuum in unaquaque materia. Et sic sunt specia-
tutis de qua loquimur. Quae quidem in aliquibus les virtutes, contra alias divisae. Dicuntur tamen
actibus vel passionibus principaliter inveniuntur. principales respectu aliarum, propter principalita-
Sicut bonumconsistens in consideratione rationis, tem materiae: puta quod prudentia dicatur quae
principaliter invenitur in ipso rationis imperio praeceptiva est iustitia, quae est circa actiones
;

•Qu.Lyii,art.6. non autem in consilio, neque in iudicio, ut supra * debitas inter aequales; temperantia, quae repri-
dictum est. Similiter autem bonum rationis prout mit concupiscentias delectationum tactus; forti-
ponitur in operationibus secundum rationem recti tudo quae firmat contra pericula mortis. - Et
,

et debiti, principaliter invenitur in commutatio- sic etiam cessant obiectiones quia aliae virtutes :

nibus vel distributionibus quae sunt ad alterum possunt •^habere aliquas alias principalitates, sed
cum aequalitate. Bonum autem refraenandi pas- istae dicuntur principales ratione materiae, ut su-
siones principaliter invenitur in passionibus quas pra dictum est.

a) paleas. - pulverem vel paleas F. Y) quae.

- quos ABCDGHIL ,
quod K.
P) principale.
- maxime principale Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio, mandabis memoriae 'quod dupliciter istae quatuor virtutes dicuntur principales: vel ut genera; vel
IN
gratia praecipuae materiae.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM QUATUOR VIRTUTES CARDINALES DIFFERANT AB INVICEM
III Sent., disti xxxiii, qu. i, art. i, qu* 3; De Virtut., qu. i, art. 12, ad 23;
qu. V, art. i, ad i ; II Ethic, lect. viii.

>D QUARTUM SIC PROCEDITUR. VidctUr quod non est. Hoc autem non contingeret, si praedi-
quatuor praedictae virtutes non sint di- ctae quatuor virtutes ab invicem distin-
essent
fversae virtutes, et ab invicem distinctae. ctae : diversae enim species eiusdem generis non
cap- 1.
^O^^Dicit enim Gregorius, in XXII Moral.*: denominant se invicem. Ergo praedictae virtutes
Prudentia vera non est, quae iusta, temperans non sunt ab invicem distinctae.
et fortis non est; nec perfecta temperantia, quae 2. Praeterea, eorum quae ab invicem sunt
fortis, iusta et prudens non est; necfortitudo in- distincta, quod est unius, non attribuimr alteri.
tegra, quae prudens, temperans et iusta non est; Sed illud quod est temperantiae, attribuitur for-
nec vera iustitia, quae prudens,fortis et temperans titudini dicit enim Ambrosius, in I libro de Offic.*:
: Cip. XXZTI.
 QUAESTIO LXI, ARTICULUS IV 397
lure ea fortitiido vocatur, quando unusquisque se- tiam. Solum autem hoc quod est discrefionem
ipsum vincit, nullis illecebris emollitur atque in- habere, quod attribuebatur prudentiae, videtur dis-
Cap. xxiT. flectitur. De temperantia etiam dicit * quod mo- tingui ab aliis tribus, inquantum hoc est ipsius
dutn vel ordinem servat omnium quae vel agenda rationis per essentiam; alia vero tria important
vel dicenda arbitramur. Ergo videtur quod huius- quandam participationem rationis, per modum ap-
modi virtutes non sunt ab invicem distinctae. plicationis cuiusdam ad passiones vel operationes.
* Cap. nr, n. 3.
3. Praeterea, Philosophus dicit, in II Ethic. *, Sic igitur, secundum praedicta, prudentia quidem
S. Th. lect. IV.
quod ad virtutem haec requiruntur primum qui- : esset virtus distincta ab aliis tribus : sed aliae tres
dem, si sciens ; deinde, si eligens, et eligens " pro- non essent virtutes distinctae ab invicem ; mani-
pter hoc; tertium autem, si firme et immobiliter festum est enim quod una et eadem virtus et est
habeat et operetur. Sed horum primum videtur habitus, et est virtus, et est moralis.
ad prudentiam pertinere, quae est recta ratio agi- Alii vero, et melius, accipiunt has quatuor vir-
bilium secundum, scilicet eligere, ad temperan-
; tutes secundum quod determinantur ad materias
tiam, ut aliquis non ex passione, sed ex electione speciales; unaquaeque quidem illarum ad unam
agat, passionibus refraenatis; tertium, ut aliquis materiam, in qua principaliter laudatur illa gene-
propter debitum finem / operetur , rectitudinem ralis conditio a qua nomen virtutis accipitur, ut
quandam continet, quae videtur ad iustitiam per- supra * dictum est. Et secundum hoc, manifestum * ib'd-

tinere; aliud, scilicet firmitas et immobilitas, per- est quod praedictae virtutes sunt diversi habitus,
tinet ad fortitudinem. Ergo quaelibet harum vir- secundum diversitatem obiectorum distincti.
tutum est generalis ad omnes virtutes. Ergo non Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod Gregorius lo-
distinguuntur ad invicem. quitur de praedictis quatuor virtutibus secundum
Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro primam acceptionem. - Vel potest dici quod istae
Cap. xT.
de Moribus Eccles. *, quod quadripartita dicitur quatuor virtutes denominantur ab invicem per
virtus, ex ipsius amoris vario affectu: et subiungit redundantiam quandam. Id enim quod est pru-
de praedictis quatuor virtutibus. Praedictae ergo dentiae, redundat in alias virtutes, inquantum a
quatuor yirtutes sunt ab invicem distinctae. prudentia diriguntur. Unaquaeque vero aliarum
* Art. praeced. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum redundat in alias ea ratione, quod qui potest
est, praedictae quatuor virtutes dupliciter a di- quod est difficilius, potest et id quod minus est
versis accipiuntur. Quidam enim accipiunt eas, difficile. Unde
qui potest refraenare concupiscen-
prout significant quasdam generales conditiones tias delectabilium secundum tactum, ne modum
iumani animi, quae inveniuntur in omnibus vir- excedant, quod est difficillimum; ex hoc ipso red-
tutibus : ita scilicet quod prudentia nihil sit aliud ditur habiiior ut refraenet audaciam in periculis
quam quaedam rectitudo discretionis in quibus- mortis, ne ultra modum procedat, quod est longe
cumque actibus vel materiis iustitia vero sit ; facilius; et secundum hoc, tem- fortitudo dicitur
quaedam rectitudo animi, per quam homo ope- perata Temperantia etiam dicitur fortis, ex re-
^. f
ratur quod debet in quacumque materia tempe- ; dundantia fortitudinis in temperantiam inquantum :

rantia vero sit quaedam dispositio animi quae scilicet qui per fortitudinem habet animum
ille

modum quibuscumque passionibus vel operatio- firmum contra pericula mortis, quod est difficil-
nibus imponit, ne ultra debitum efferantur; for- limum, est habilior ut retineat animi firmitatem
titudo vero sit quaedam dispositio animae per contra impetus delectationum quia, ut dicit Tul- ;

quam firmetur in eo quod est secundum ratio- *

lius in I de OJfic. , non est consentaneum ut • cap. ix.

nem, contra quoscumque impetus passionum vel qui metu non frangitur, cupiditate frangatiir ; nec
operationum P labores. Haec autem quatuor sic qui invictum se a labore praestiterit, vinci a vo-
distincta, non important diversitatem habituum luptate ^. 2

virtuosorum quantum ad iustitiam, temperantiam Et per hoc etiam patet responsio ad secun-
et fortitudinem. Cuilibet enim virtuti morali, ex dum. Sic enim temperantia in omnibus modum
hoc quod est habitus, convenit quaedam firmitas, servat, et fortitudo contra illecebras voluptatum
ut a contrario non moveatur: quod dictum est animum servat inflexum, vel inquantum istae vir-
ad fortitudinem pertinere. Ex hoc vero quod est tutes denominant quasdam generales conditiones
virtus, habet quod ordinetur ad bonum, in quo virtutum; vel per redundantiam praedictam.
importatur ratio recti vel debiti: quod dicebatur Ad tertium dicendum quod illae quatuor gene-
ad iustitiam pertinere. In hoc vero quod est virtus rales virtutum conditiones quas ponit Philoso-
moralis rationem participans, habet quod modum phus, non sunt propriae praedictis virtutibus. Sed
rationis in omnibus servet, et ultra se non ex- possunt eis appropriari, secundum modum iam * * in corpore.

tendat: quod dicebatur pertinere ad temperan- dictum.

a) et eligens. - Om. ABCEFGIKLpDH. f) temperata.

- temperantia ABCEFGHIKLpD.
p) operationum. — operum ABCDEFGHIL. S) voluptate. - aliquando possit addunt Pa, potest addit K.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto, manda memoriae redundantiam virtu- in minus et ex victoria maioris,
; habilior mens redditur ad
IN
tum *. Et eius causam modum
habes in littera: quod
et vincendum minora.
redundat altera in alteram, quia potens in maius, potest
 ,:

SgS QUAESTIO LXI, ARTICULUS V

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM VIRTUTES CARDINALES CONVENIENTER DIVIDANTUR IN VIRTUTES POLITICAS,
PURGATORIAS, PURGATI ANIMI, ET EXEMPLARES
III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. 4, ad 2; dist. xxxiv, qu. i, art. i, arg. 6; De Verit., qu. xxvi, art. 8, ad 2.

»D QUiNTUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod dicitur per hoc quod concupiscibilis conformatur
Iinconvenienter huiusmodi quatuor vir- rationi; fortitudo autem Dei est eius immutabi-
^tutes dividantur in virtutes exemplares, litas ; iustitia vero Dei est observatio legis aeter-
^purgati animi, purgatorias, et politicas. nae in suis operibus, sicut Plotinus dixit *. ' cf. Macrob.
!-..•, loc. cit.
super Somnium Sci- Et quia homo secundum suam naturam est ani-
, .

Ut enim Macrobius dicit, in I

* cap. vni. pionis * virtutes exemplares sunt qiiae in ipsa

, mal politicum, virtutes huiusmodi, prout in ho-
divina mente consistunt. Sed Philosophus in X , mine existunt secundum conditionem suae naturae,
s^fE'7e"t"in"
Ethic. dicit *, quod ridiculiim est Deo iustitiam, politicae vocantur prout scilicet homo secundum
:

a fortitudinem, temperantiam et prudentiam " attri- has virtutes recte se habet in rebus humanis ge-
buere. Ergo virtutes huiusmodi non possunt esse rendis. Secundum quem modum hactenus de his
exemplares. virtutibus locuti sumus.
2. Praeterea, virtutes purgati animi dicuntur Sed quia ad hominem pertinet ut etiam ad
quae sunt absque passionibus dicit enim ibidem : divina se trahat quantum potest, ut etiam Phi-
Macrobius quod temperantiae purgati animi est losophus dicit, in X Ethic. *; et hoc nobis in * cap, vn, n. 8.
^ „ .
, . , . .
'
,
- S.Th. lect. 3U.
terrenas cupiditates non reprimere, sed penitus sacra bcnptura multiphciter commendatur, ut est
oblivisci; fortitudinis autem passiones ignorare illud Matth. v * Estote perfecti, sicut et Pater
: * vers. 48.
• Qu. Lix, art.5. non vincere. Dictum est autem supra * quod vester caelestis perfectus est: necesse est ponere
huiusmodi virtutes sine passionibus esse non pos- quasdam virtutes medias inter politicas ,
quae
sunt. Ergo huiusmodi virtutes purgati animi esse sunt virtutes humanae, et exemplares, quae sunt
non possunt. virtutes divinae.Quae quidem virtutes distin-
•Macrob.loc.cit. 3. Praeterea, virtutes purgatorias dicit * esse guuntur secundum diversitatem motus et ter-
eorum qui P quadam humanorum fuga solis se mini. Ita scilicet quod quaedam sunt virtutes
inserunt divinis. Sed hoc videtur esse vitiosum transeuntium et in divinam similitudinem ten-
'- ^

* Cap. XXI. dicit enim Tullius, in I de Offic. *, quod qui de- dentium: et hae vocantur virtutes purgatoriae.
spicere se dicunt ea quae plerique mirantur im- Ita scilicet quod prudentia omnia mundana di-
peria ^ et magistratus his non modo non laudi,
, vinorum contemplatione despiciat omnemque ,

verum etiam vitio dandum puto. Ergo non sunt animae cogitationem in divina sola dirigat; tem-
aliquae virtutes purgatoriae. perantia vero relinquat, inquantum natura patitur,
*Macrob.loc.cit. Praeterea, virtutes politicas esse dicit * quae corporis usus requirit; fortitudinis autem
4.
quibus boni viri reipublicae consulunt, urbesque est ut anima non terreatur propter excessum '^
"^

tuentur. Sed ad bonum commune soia iustitia le- a corpore, et accessum ad superna; iustitia vero
' Cai
s. tIg; {'J^- ;|; " galis ordinatur ; ut Philosophus dicit, in Ethic. * V est ut tota anima consentiat ad huius propositi
Ergo aliae virtutes non debent dici politicae. viam. - Quaedam vero sunt virtutes iam asse-
Sed contra est quod Macrobius ibidem dicit quentium divinam similitudinem quae vocantur :

Plotinus, inter philosophiae professores Pla- cum virtutes iam purgati animi. Ita scilicet quod pru-
"^ i

tone princeps, « Quatuor simt, » inquit, « quater- dentia sola divina intueatur; temperantia terrenas
narum genera virtutum. Ex his primae politicae cupiditates nesciat; fortitudo passiones ignoret;
vocantur; secundae purgatoriae; tertiae autem
,
iustitia cum divina [mente perpetuo foedere so-
iam purgati animi; quartae, exemplares. » cietur, eam scilicet imitando. Quas quidem vir-
Respondeo dicendum quod, sicut Augustinus dicit tutes dicimus esse beatorum, vel aliquorum in
Cap. VI.
in libro deMoribus Eccles. *, oportet quod anima hac vita perfectissimorum.
aliquid sequatur, ad hoc quod ei possit virtiis in- Ad primum ergo dicendum quod Philosophus
nasci: et hoc Deus est, quem si sequimur, bene loquitur de his virtutibus secundum quod sunt
8
vivimus. Oportet ^ igitur quod exemplar humanae circa res humanas puta iustitia circa emptiones
:

virtutis in Deo praeexistat, sicut et in eo prae- et venditiones, fortitudo circa timores, temperantia
existunt omnium rerum rationes. Sic igitur virtus circa concupiscentias. Sic enim ridiculum est eas
potest considerari vel prout est exemplariter in Deo attribuere.
Deo : dicuntur virtutes exemplares. Ita sci-
et sic Ad secundum dicendum quod virtutes humanae
licet quod ipsa divina mens in Deo dicatur pru- sunt circa passiones, scilicet virtutes hominum in
dentia temperantia vero, conversio divinae in-
; hoc mundo conversantium. Sed virtutes eorum
tentionis ad seipsum, sicut in nobis temperantia qui plenam beatitudinem assequuntur, sunt absque

a) et prudentiam. - Om. K, cum Aristot. e) transeuntium. - transcendentium codices et a.

P) qui. - quae PK. ^) excessum - recessum codices et a. - Pro accessum , ascensunt
Y) imperia. - scilicet imperia PKa. - non ante laudi om. PHa. ABCDEHIKL.
3) Oportet. - Patet P. ri) iam. - Om. codices.
 QUAESTIO LXI, ARTICULUS V 399
•cf.Macrob.ioc. passionibus. Unde Plotinus dicit * quod passiones statem aliis laudemque concederent. Quod con-
politicae virtutes molliunt, idest ad redu- medium sonat ei quod Augustinus dicit. XIX de Civ. Dei*: Cap. XIX.

cunt; secundae, scilicet purgatoriae, auferunt; ter- Otium sanctum quaerit caritas veritatis; negotium
tiae, quae sunt purgati animi, obliviscuntur ; in iustum suscipit necessitas caritatis. Quam sarcinam
'
quartis, scilicet exemplaribus ", nefas est nomi- si nullus imponit , percipiendae atque intuendae
nari. - Quamvis quod loquitur hic de
dici possit vacandum est veritati: si autem imponitur, susci-
passionibus secundum quod significant aliquos pienda est , propter caritatis necessitatem.
inordinatos motus. Ad quartum dicendum quod sola iustitia legalis
Ad
tertium dicendum quod deserere res huma- bonum commune sed per impe-
directe respicit :

nas ubi necessitas imponitur, vitiosum est: alias rium omnes alias virtutes ad bonum commune
est virtuosum. Unde parum supra Tullius prae- V Ethic. * dicit Philosophus. Est enim
trahit, ut in *Loc.cit.inarg.,
n. 14.
mittit: His forsitan concedendum est rempublicam considerandum quod ad politicas virtutes, secun-
non capessentibus, qui excellenti ingenio doctrinae dum quod hic dicuntur, pertinet non solum bene
se dederunt; et his qui aut valetudinis imbecilli- operari ad commune, sed etiam bene operari ad
tate, aut aliqua graviori causa impediti, a repu- partes communis, sciHcet ad domum, vel aliquam
blica recesserunt; cum eius administrandae pote- singularem personam.

9) ifi quartis. scilicet exemplaribus. - quartas scilicet exemplares ed. a; in om. codices.

Oommeixtaria Cardinalis Caietani

corpore articuli quinti eiusdem quaestionis sexagesi- pro obiecto secundum exercet ipsum temperantiae actum. -
IN ;

maeprimae adverte quod distinctio virtutum moralium

, Unde potes distinguere, ut vel sic intelHgant moralia. Velle
in politicas, purgatorias et purgati animi, non est distin- bonum temperantiae, potest intelligi dupliciter: primo, ut
ctio virtutum secundum essentiam; sed secundum statum, est actus exercitus temperantiae secundo, ut est actus vo-
;

et actus perfectionem. IUimet namque habitus qui modo
sunt virtutes politicae, quia passiones ad medium reducunt,
proficiunt intantum ut passiones auferant; et usque adeo
ascendunt, ut passionum obliviscantur; ut in responsione
ad secundum ex Plotino habes. - Potes etiam inspicere hanc
esse mentem Auctoris, ex hoc quod virtutes purgati animi
luntatis habens pro obiecto actum temperantiae ut volitum.
Si primo modo sumitur, sic assumptum est verum, quod
ego mihi volo hoc bonum per habitum temperantiae. Sed
sequela nihil penitus valet, Quia habitus temperantiae non
nisi ad habentem se extendit: tum quia est electivus, ac
per hoc eorum tantum quae in nostra sunt potestate tum ;

Art. I.
dicit esse beatorum. Constat enim ex qu. Lxvn * inferius, quia bonum reddit habentem, et opus eius bonum, non
quod eaedem virtutes morales perseverant in patria, diffe- alterius; tum quia est agibilis, quo nos sumus formaliter
rentes secundum status perfectionem et actus. - Memento boni, et non est sicut ars bonificativa factibilis extra nos.-
tamen quod hic non distinctas has secundum essentiam a Unde cum dicitur quod per mihi et tibi non variatur ratio
moralibus dicimus, comprehendendo sub moralibus acqui- formalis habitus, respondetur quod falsum est: quia per
sitas et infusas morales. Purgatoriae namque et purgati mihi et tibi, idest in me
extra me, variatur ratio formalis
et
animi morales infusae sunt secundum essentiam politicae : et generica habitus. Unde
virtutes morales ab artibus dis-
,

autem morales acquisitae, secundum veritatem 'quidquid tinguuntur genere, quia illae sunt eius quod in me, et istae
Plotinus putaverit in homine divino. eius quod extra, ut patet in VI Ethic. * Et miror, immo * Cap. IT, T. -
S. Th. lect. ni,
II. In responsione ad primum eiusdem articuU, adverte stupeo, quomodo in mentem huius docti viri cadere po- IT.

quod Scotus, in III Sent., dist. xxxm, somniavit virtutes tuit ista propositio: cum constet quod intemperata mater
morales quae sunt circa passiones posse poni in arigelis ,
vult et conatur filiam habere castam, non per habitum tem-
et in Deo, tali ratione. Angelus in puris naturalibus po- perantiae, ut patet; nec per actum temperantiae, quia ex
test velle mihi bonum temperantiae : ergo in eo potest frequentatis huiusmodi volitionibus et conatibus erga filiam
esse virtus temperantiae. Et eadem ratione in Deo, sublata tantum, nunquam ipsa mater fiet casta.
omni imperfectione. - Antecedens probatur: quia volun- Si vero secundo modo sumatur,»iam ex dictis constat
tas angeli non est imperfecta, ita ut oporteat ipsam carere quod sic velle bonum temperantiae, sive in se sive in alio,
hac bona volitione seu electione. - Consequentia proba- non est actus temperantiae sed amoris naturalis ad se, et
;

tur: quia talis electio est Probatur.

actus temperantiae. amicitiae ad alterum.
Ego habitu temperantiae eligo mihi tale bonum: ergo IV. Ad secundum * dicitur quod veUeitas illa qua quis Cf. num. II.

eiusdem rationis habitu potest mihi quilibet velle tale bo- deliberat se sic electurum et facturum si sibi conveniret,
num quia per mihi et tibi non variatur ratio formalis
,
etsi sit actus bonus vel malus moraliter, et ad speciem illius
habitus. obiecti pertinens; non est tamen actus illius habitus; neque
Praeterea, angelus, praesentato sibi per intellectum obie- perfectus, qui elicitur ab habitu, neque imperfectus, qui ge-
cto temperantiae, potest recte eligere quid sibi faciendum nerat habitum frequentatus; ut patet de habitu magnificen-
esset, convenirent sibi delectationes tactus. Ergo potest
si tiae. Quamvis enim pauper frequenter deliberet se velle

in eo esse habitus temperantiae. - Probatur: quia ex frequen- magnifica facere si posset, nunquam tamen postea erit ma-
tatis huiusmodi electionibus fit temperantia. gnificus nisi'in potentia, quamvis propinqua, ut dicitur in
III. Ad primum horum, neganda est sequela. Et ad eius IV Ethic. * Et ratio assignatur ex II Ethic. **: quia fabri-
S.
S. Th. 1«
lect. Tii.
probationem negandum est assumptum quia actus quo
, : cando fabri, abstinendo abstinentes, fortia operando fortes, et •• Cap. I, n. 4.
s<!q--S.Th. lect.
mihi aliquis vult bonum teraperantiae, non est actus tempe- universaliter ipsos actus virtutum exercendo, et non solum
Et cum probatur, Quia ego eligo mihi
rantiae, sed amicitiae. volendo, virtuosi efficimur; cui autem deest materia virtutis
hoc per temperantiam, Ergo et quilibet mihi, etc. -
bonum : alicuius, non potest se exercere in actu illius virtutis, licet
et antecedens potest negari; et consequentia nihil penitus possit appetere exercitium illud. Et propterea, sicut magni-
valet. Antecedens quidem deficit, quia aliud est velle mihi ficentia non generatur in eo qui magnos sumptus non exer-
.bonum temperantiae: et aliud velle mihi in actu exercito cet, quamvis vellet si posset ita temperantia non generatur
;

bonum obiectum temperantiae idest medium in delecta- , in eo qui concupiscentias delectabilium tactus non mode-
tionibus tactus. Primum enim desidero mihi etiam intem- ratur, quamvis vellet si posset. - Et quamvis huiusmodi velle
peratus: secundum, non primum, habet actus temperantiae si posset, in nobis ad eandem speciem reducatur ad quara
400 QUAESTIO LXI, ARTICULUS V
spectat ipsum exercitium, quia actus exercitus in nobis spe- sunt in eis huiusmodi volitiones actus iustitiae, qua eorum
ciem constituens, obiectum fit volitionis, et ad suam trahit voluntas eligit in omnibus, etiam conditionatis obiectis, sub-
speciem in angelis tamen, in quibus huiusmodi actus exer-
; esse divinae legi. - Et haec dicta sufficiant, ne ridiculo
citi non possunt cadere secundum affectum nec speciem , simus philosophis ponendo univoce virtutes politicas in
,

aliquam constituunt, nec volitionem ad speciem trahunt. Sed substantiis separatis.

•V*

tinijjp 03 TunjDii-jv tsfji^'}'^'' ui'j;jr.i:\> ui:. t:i'j'

 ,:,

QUAESTIO LXII, ARTICULUS I 401

QUAESTIO SEXAGESIMASECUNDA
DE VIRTUTIBUS THEOLOGICIS
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de virtutibus theo- Secundo : utrum virtutes theologicae distin-
:
.Cf.,qu.
Introd.
Lvn,
Di
L Jlogicis *.
guantur ab intellectualibus et moralibus.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. Tertio: quot, et quae sint.
Primo :utrum sint aliquae virtutes theologicae. Quarto de ordine earum.
:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM SINT ALIQUAE VIRTUTES THEOLOGICAE
III Sent., dist. xxiii, qu. i, art. 4, qu* 3; De Virtut., qu. i, art. 10, 12.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod quod dicitur II Pet. *, quod per Christum facti
i • vers. 4.

non sint aliquae virtutes theologicae. Ut sumus consortes divinae naturae. Et quia huius-
•T<at.i7.-S.Th. enim dicitur in VI Physic. *, virtus est modi beatitudo proportionem humanae namrae
lect. V.
dispositio perfecti ad optimtim : dico ait- excedit, principia naturalia hominis, ex quibus
tem perfectiim, quod est dispositum secundum na- procedit ad bene agendum secundum suam pro-
turam. Sed id quod est divinum, est supra na- portionem, non sufficiunt ad ordinandum homi-
turam hominis. Ergo virtutes theologicae non nem in beatitudinem praedictam. Unde oportet
sunt virtutes hominis. quod superaddantur homini divinitus aliqua prin-
2. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur cipia, per quae ita ordinetur ad beatitudinem su-
quasi virtutes divinae. Sed virtutes divinae sunt pernaturalem, sicut per principia naturalia ordi-
•Qu.Lxi, exemplarcs, ut dictum est *: quae quidem non
art. 5.
natur ad finem connaturalem, non tamen absque
sunt in nobis, sed in Deo. Ergo virtutes theolo- adiutorio divino, Et huiusmodi P principia virtutes ?

gicae non sunt virtutes hominis. dicuntur theologicae: tum quia habent Deum pro
3. Praeterea, virtutes theologicae dicuntur obiecto, inquantum per eas recte ordinamur in
quibus ordinamur in Deum, qui est primum prin- Deum; tum quia a solo Deo nobis infunduntur;
« cipium et ultimus finis rerum ". Sed homo ex tum quia sola divina revelatione, in sacra Scri-
ipsa natura rationis et voluntatis, habet ordinem ptura, huiusmodi virtutes traduntur.
ad primum principium et ultimum finem. Non Ad primum ergo dicendum quod aiiqua natura
ergo requiruntur aliqui habitus virtutum theolo- potest attribui alicui rei dupliciter. Uno modo
gicarum quibus ratio et voluntas ordinetur in
,
essentialiter: et sic huiusmodi virtutes theologicae
Deum. excedunt hominis naturam. Alio modo, partici-
Sed contra est quod praecepta legis sunt de pative, sicut lignum ignitum participat naturam
actibus virtutum. Sed de actibus fidei, spei et ignis: et sic ^ quodammodo fit homo particeps ^
dantur praecepta in lege divina dicitur
caritatis : divinae naturae, ut dictum e^t Et sic istae vir-
*. • in corpore.

• vers. 8 sqq. enim EccH. II*: Qui timetis Deum , credite illi; tutes conveniunt homini secundum naturam par-
item, sperate in illiim; item, diligite illum. Ergo ticipatam.
fides, spes et caritas sunt virtutes in Deum or- Ad secundumdicendum quod istae virtutes non
dinantes. Sunt ergo theologicae. dicuntur divinae, sicut quibus Deus sit virtuosus
Respondeo dicendum quod per virtutem per- sed sicut quibus nos efficimur virtuosi a Deo
ficitur homo ad actus quibus in beatitudinem et in ordine ad Deum. Unde non sunt exempla-
• Qu. V, art. 7. ordinatur , ut ex supradictis * patet. Est autem res, sed exemplatae.
• ibid. art. 5. duplex homiuis beatitudo sive felicitas, ut supra * Ad tertium dicendum quod ad Deum natura-
dictum est. Una quidem proportionata humanae liter ratio et voluntas ordinatur, prout est natu-
naturae, ad quam scilicet homo pervenire potest rae principium et finis, secundum tamen propor-
per principia suae naturae. Alia autem est bea- tionem naturae. Sed ad ipsum secundum quod
titudo naturam hominis excedens, ad quam homo est obiectum beatitudinis supernaturaiis, ratio et
sola divina virtute pervenire potest, secundum voluntas secundum suam naturam non ordinan-
quandam divinitatis participationem ; secundum tur sufficienter.

a) reruin. — Om. Pa. sic. - Om. PABCDGHIKLa.

f)
fl) huiusmodi. — haec codices.

StJMMAE Theol. D. Thomae T. III. 5i

 :, .

402 QUAESTIO LXII, ARTICULUS II

Commentaria Cardinalis Caietani

primo articulo quaestionis sexagesimaesecundae, notanda
IN
sunt duo. Primo, qualitas rationis: quod scilicet ratio in
littera posita, procedit ex altera propositione credita, et al-
tera scita. Creditur enim quod simus ordinati ad beatitu-
dinem supernaturalem. Scitur autem quod ad proportio-
natas operationes per totam vitam fini supernaturali, oportet
proportionata principia quoque supernaturalia adesse. Et
quia conclusio sequitur debiliorem partem, ideo conclusio
malum fugienduni, et si qua sunt huiusmodi beatitudini
annexa: in parte autem appetitiva habemus naturalera in-
clinationem in bonum proprium, quae plus est quam vir-
tus. Unde consequens est ut ad beatitudinem supernatu-
ralem proportionaliter ordinemur in utraque parte. Et sic
prima principia rectarum operationum ad huiusmodi felici-
tatem ordinantia ut ei commensurata, de ipso ultimo fine
Deo, sed ut obiecto supernaturahs beatitudinis erunt in ,

non est simpliciter scita. Et propterea Auctor in littera intellectu et in appetitu; ita inchoantia, per modum habitus,
dicit quod etiam ob hoc istae virtutes dicuntur divinae Deum sic sumptum in mente
nostra, sicut principia natu-
quia ex sola divina doctrina sciuntur. ralia naturalem. Et hoc est quod
stabiliunt in ea finem
Secundo, qualitas harum virtutum. Cum enim finis in in littera dicitur, quod per ista principia quae vocantur
operabilibus sit principium; et beatitudo, per hoc quod est virtutes theologicae, ita ordinamur ad beatitudinem super-
finis ultimus, sit primum principium: oportet supponere naturalem, sicut per principia naturalia ad finem conna-
quod prima principia proxima bonarum operationum, ha- turalem. Sunt ergo istae virtutes de fine, tanquam de
bent beatitudinem pro obiecto; sicut apparet in nobis re- obiecto proprio. De virtutibus autem quae sunt de his
spectu felicitatis naturalis. In parte namque apprehensiva quae sunt ad finem supernaturalem, quasi proportionatae,
habemus habitum principiorum, quo inditum est ut beati- infra * erit sermo sunt enim virtutes morales infusae, ut
:
Qu. seq., art.

tudo sit appetenda, omne bonum prosequendum, omne patebit.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUTES THEOLOGICAE DISTINGUANTUR AB INTELLECTUALIBUS ET MORALIBUS
III Sent., dist. xxm, qu. i, art. 4, qu' 3, ad 4; De Verit., qu. xrv, art. 3, ad 9; De Virtut., qu. i, art. 12.

D SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod malem differentiam obiectorum. Obiectum autem
virtutes theologicae non distinguantur theologicarum virtutum est ipse Deus, qui est
a moralibus et intellectualibus. Virtutes ultimus rerum finis, prout nostrae rationis cogni-
enim theologicae, si sunt in anima hu- tionem ^ excedit. Obiectum autem virtutum in- ^

mana, oportet quod perficiant ipsam vel secun- tellectualium et moralium est aliquid quod hu-
dum partem intellectivam. vel secundum partem mana ratione comprehendi potest. Unde virtutes
appetitivam. Sed virtutes quae perficiunt partem theologicae specie distinguuntur a moralibus et
intellectivam, dicuntur intellectuales: virtutes au- intellectualibus.
tem quae perficiunt partem appetitivam, sunt mo- Ad primum ergo dicendum quod virtutes intelle-
rales. Ergo virtutes theologicae non distinguuntur ctuales et morales perficiunt intellectum et appe-
a virtutibus moralibus et intellectualibus. titum hominis secundum proportionem naturae
'
Praeterea, virtutes theologicae dicuntur quae humanae sed theologicae ^ supernaturaliter.
:

ordinant nos ad Deum. Sed inter intellectuales Ad secundum dicendum quod sapientia quae a
virtutes est aliqua quae ordinat nos ad Deum Philosopho * ponitur intellectualis virtus, consi- ' Ethic.,\ih.vi,

scilicet sapientia, quae est de divinis, utpote cau- derat divina secundum quod sunt investigabilia s. fh. lect! m.
sam altissimam considerans. Ergo virtutes theo- ratione humana. Sed theologica virtus est circa
logicae ab intellectualibus virtutibus non distin- ea secundum quod rationem humanam excedunt.
guuntur. Ad tertium dicendum quod, licet caritas sit amor,
3. Praeterea, Augustinus, in libro de Moribus non tamen omnis amor est caritas. Cum ergo
• Cap. XV. - Cf. Eccles. *, manifestat in quatuor virtutibus cardi- dicitur quod omnis virtus est ordo amoris, potest
qu.Lv,art. I, arg.
4- nalibus quod sunt ordo amoris. Sed amor ^"
est intelligi vel de amore communiter dicto ; vel de
a
caritas,quae ponitur virtus theologica. Ergo vir- amore de amore communiter dicto,
caritatis. Si
tutes morales non distinguuntur a theologicis. sic ordo amoris, in-
dicitur quaelibet virtus esse
Sed contra, id quod est supra naturam ho- quantum ad quamlibet cardinalium virtutum re-
minis, distinguitur ab eo quod est secundum na- quiritur ordinata affectio : omnis autem affectionis
P turam hominis P. Sed virtutes theologicae sunt radix et iprincipium est amor, ut supra * dictum " Q"- "«'. »"•

i * .
'
. . 4;qu. xxviii, art.
super naturam hominis cui secundum naturam est. - Si autem mtellieatur de amore caritatis, non e. ada; qu.xu,
'^
T :
P ... ... art. 2, ad i.

conveniunt virtutes intellectuales et morales, ut ex datur per hoc intelligi quod quaelibet alia virtus
Qu. Lviii, art. supradictis* patet. Ergo distinguuntur ab invicem. essentialiter sed quod omnes aliae vir-
sit caritas :

•Qu. uv, art. 2, Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum tutes aliqualiter a caritate dependeant, ut infra * '
"^
^"^[^y^l:,
est, habitus specie distinguuntur secundum for- patebit. xxnl, art. 7.

a) Sed amor. - Amor aittem codices. 0) rationis cognitionem. - cognitionis rationem ABHIL, cog^nitio-

P) hominis.— Om. codices. nis finem E, cognitionem F.

Y) naturam. — suam naturam codices. t) sed tkeologicae. - theologicae autem codices.
 ;

QUAESTIO LXII, ARTICULUS III 40 3

Ooramentaria Oardin.alis Caietanl

articulo secundo eiusdem quaestionis sexagesimaese- te cogitare quod totum universum ex naturalibus et ex
IK
• Qu. I, art. I, cundae, recolito eorum quae in principio Primae Partis * supernaturalibus unum quoddam sit; et quod Deus ut finis
Corament. num.
dicta sunt de duplici ordine cognoscibilium de Deo. Et vi- naturalium, est quidem ultimus finis, non simpliciter, sed
debis quod ordo eorum quae ratione naturali comprehen- respectu horum; ut autem est finis supernaturalium sic ,

duntur, subest ordini eorum quae supra naturalem sunt est ultimus totaliter finis rerum. Et sic est obiectum no-
rationem et consequenter Deus ipse, ut finis est superna-
: strae beatitudinis quae de supernaturalium numero est; et,
:

turalium, induit rationem ultimi totaliter finis. Et propterea si non primum, propter unionem personalem in Verbo, se-

in littera dicitur quod ipse Deus est ultimus rerum finis, cundum tamen locum obtinere videtur.
prout nostrae rationis cognitionem excedit. Oportet igitur

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CONVENIENTER FIDES, SPES ET GARITAS PONANTUR VIRTUTES THEOLOGICAE
ir 11", qu. xvii, art. 6; III Sent., disl. xxni, qu. i, art. 5; dist. xxvi, qu. 11, art. 3, qu* 1;
De Virtut., qu. i, art. 10, 12; I Cor., cap. xiii, lect. 11, iv.

D
TERTiUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod ligentibus se. Unde oportuit quod quantum ad
inconvenienter ponantur tres virtutes utrumque, aliquid homini supernaturaliter adde-
'theologicae, fides, spes et caritas. Vir- retur, ad ordinandum ipsum in finem supernatu-
jtutes enim theologicae se habent in or- ralem. Et primo quidem, quantum ad intellectum,
dine ad beatitudinem divinam, sicut inclinatio na- adduntur homini quaedam principia supernatu-
turae ad finem connaturalem. Sed inter virtutes ralia, quae divino lumine capiuntur et haec sunt :

ordinatas ad finem connaturalem, ponitur una sola credibilia, de quibus est fides. - Secundo vero,
virtus naturalis, scilicet intellectus principiorum. voluntas ^ ordinatur in illum finem et quantum ad
Ergo debet poni una sola virtus theologica. motum intentionis, in ipsum tendentem sicut in
2. Praeterea, theologicae virtutes sunt perfe- id quod est possibile consequi, quod pertinet ad
ctiores virtutibus intellectualibus et moralibus. Sed spem: et quantum ad unionem quandam spiri-
inter intellectuales virtutes fides non ponitur: sed tualem, per quam quodammodo transformatur in
est aliquid minus virtute, cum sit cognitio imper- illum finem, quod fit per caritatem. Appetitus
fecta ". Similiter etiam inter virtutes morales non enim uniuscuiusque rei naturaliter movetur et
ponitur spes: sed est aliquid minus virtute, cum tendit in finem sibi connaturalem: et iste motus
sit passio. Ergo muho minus debent poni virtutes provenit ex quadam conformitate rei ad suum
theologicae. finem.
Praeterea, virtutes theologicae ordinant ani-
3. Ad primum ergo dicendum quod intellectus in-
mam hominis ad Deum. Sed ad Deum non po- diget speciebus intelligibilibus, per quas intelligat:
test anima hominis ordinari nisi per intellectivam et ideo oportet quod in eo ponatur aliquis ha-
partem in qua est intellectus et voluntas. Ergo
, bitus naturalis superadditus potentiae. Sed ipsa
non debent esse nisi duae virtutes theologicae ,
natura voluntatis sufficit ad naturalem ordinem
una quae perficiat intellectum, alia quae perfi- in finem, sive quantum ad intentionem finis, sive
ciat voluntatem. quantum ad conformitatem ad ipsum. Sed in or-
Sed contra est quod Apostolus dicit, I ad dine ad ea quae supra naturam sunt, ad nihil
Vers. 13.
Cor. xm *: Nunc autem manent fides , spes, ca- horum sufficit natura potentiae. Et ideo oportet
ritas, tria haec. fieri superadditionem habitus supernaturalis quan-
Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum tum ad utrumque.
est, virtutes theologicae hoc modo ordinant ho- Ad secundum dicendum quod fides et spes im-
minem ad beatitudinem supernaturalem, sicut per perfectionem quandam important quia fides est :

naturalem inclinationem ordinatur homo in finem de his quae non videntur, et spes de his quae
sibi connaturalem. Hoc autem contingit secun- non habentur. Unde habere fidem et spem de
dum duo. Primo quidem secundum rationem , his quae subduntur humanae potestati, deficit a
vel intellectum inquantum continet prima prin-
: ratione virtutis. Sed habere fidem et spem de his
cipia universalia cognita nobis per naturale lumen quae sunt supra facultatem naturae humanae, ex-
intellectus, ex quibus procedit ratio tam in spe- cedit opinem virtutem homini proportionatam
culandis quam in agendis. Secundo, per rectitu- secundum illud I ad Cor. *: Quod infirmum est i Vers. 25.

dinem voluntatis naturaliter tendentis in bonum Dei, fortius est hominibus.

rationis. Ad tertium dicendum quod ad appetitum duo
Sed haec duo deficiunt ab ordine beatitudinis pertinent: scilicet motus in finem; et conforma-
Vers. 9. supernaturalis; secundum illud I ad Cor. ii *: Ocu- tio ad finem per amorem. Et sic oportet quod

lus non vidit, et auris non audivit, et in cor ho- in appetitu humano duae virtutes theologicae po-
minis non ascendit, quae praeparavit Deus di- nantur, scilicet spes et caritas.

a) cum sit cognitio imperfecta, - Om. ABCDEFGHILa; cum.. p) voluntas. - est voluntas quae Pa.
minus virtute om. K.
 :

404 QUAESTIO LXII, ARTICULUS IV

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio eiusdem quaestionis sexagesimaesecundae, portionaliter sibi invicem respondere oportet, ac per hoc,
IN
in responsione ad primum, adverte quod Auctor reddit ra- obiecto supernaturali nec actus nec habitus naturalis pro-
tionem indigentiae habitus naturalis in intellectu ex indigen- portionatus est; et quod virtutes oportet esse non quales-
tia specierum intelligibilium ad intelligendum, non quod cumque habitus, sed dispositiones perfecti ad optimum *, • Cf. art. i, arg. i.

putet liabitum naturalem in intellectu, qui vocatur intellectus reddentes actus proportionatos obiecto consequens esse vi-
:

principiorum, esse idem quod species intelligibiles, ut patet debis quod fides et spes acquisitae respectu supernatura-
' Cf. qu. Liv, art. ex supra * dictis quoniam intellectum egere speciebus
: sed, lium, multo minus sunt virtutes quam fides et spes acqui-
4, Coment. nam.
2 sqq. intelligibilibus intelligat, est intellectum non esse
ad hoc ut sitae respectu eorum quae sunt in potestate humana. Si
per seipsum in actu, ita quod possit absque superaddita qua- enim fides et spes acquisitae respectu possibilium nostro-
litate exire in actum intelligendi; et ex hoc habetur quod rum, deficiunt a ratione virtutis quia non sunt proportio-
per suam essentiam non potest vim habitus naturalis ha- natae obiectis, quia sunt de visibilibus non videndo, et de
bere; et experimur in nobis aliquem naturalem habitum ad possibilibus haberi non habendo, ut in httera dicitur, et
intelligendum habere, respectu scilicet principiorum tam in bene quanto magis fides et spes acquisita de credibilibus
;

speculativis quam in practicis optime sequitur quod oportet

; et sperandis supernaturaliter, deficiunt a ratione virtutis,
in intellectu ponere aliquem habitum naturalem. Quasi di- propter improportionem maiorem, quia scilicet ad super-
ceret: Respectu finis naturalis, oportet ponere aut habitus naturalia ordinant secundum vires naturales. Quod enim
naturales; aut potentias supplentes vices habituum. Sed in hic sit improportio, patet. Quod maior vero, declaratur ex '

intellectu non potest poni quod potentia suppleat vicem eo quod plus deficit actus secundum vires naturae a per-
habitus quod ex hoc manifestum fit, quia scilicet ex se
: fectione debita ad proportionem tanti obiecti, quam actus
est adeo in potentia, ut egeat adventitia specie intelligibili, fidei de huraanis a visione eorum. Hi enim sunt nostri
si debet intelligere. Ergo oportet in eo apponere naturalem ordinis, et per virtutem creatam potest mens nostra perfici
habitum. In voluntate autem, ipsa potentia vices naturalis de his illi autem sunt diversorum ordinum, scilicet natu-
:

habitus optime praebet quia naturaliter ex seipsa inclina-

: ralis et supernaturalis, et non nisi per Deum infundentem
tur ad tendendum in finem naturalem; et est secundum se potest mens proportionate perfici de illis. Unde, ut in lit-
appetitus naturaliter coaptatus, seu conformis, huiusmodi tera dicitur, fides et spes infusae habent quod sint virtutes
fini, etc. Et ideo non oportet in ea ponere naturales habitus. ex eo quod sunt divini ordinis essentialiter, et non solum
Secus autem est respectu supernaturalis finis, ut patet in quantum ad materiam ex hoc enim habent quod actus
:

littera. proportionatos obiectis eliciunt, efficaces ad coniungendum

Quid sit autem ista conformitas appetitus ad finem, cum obiectis. Et quamvis imperfectionem evidentiae habeant,
*u*ii*',qu.xxin, jg caritate tractabitur *,patebit: sicut etiam de actu spei **. iustum tamen est ut quod infirmum est Dei, fortius sit
"ibid^^qir.^vn, Nunc enim sermo est. Pro nunc tamen co-
in universali hominibus.
art. 5, Comment.' amicorum voluntates esse habitualiter confor-
gita, novitie, III. Ex hoc autem habes solutionem tractatorum a Scoto

mes per idem velle et idem nolle habitualiter, idest per in xxvi distinctione III Sent. Habes enim quod ad theolo-
habitus ad haec inclinantes, quos constat esse amoris. gicam virtutem, nisi aequivoce loquamur, exigitur quod sit
II. In responsione ad secundum eiusdem articuli et quae- divini seu supernaturalis ordinis essentialiter et sic oportet
;

stionis, nota quod tam fides quam spes acquisita est du- haberi sola infusione divina, ut etiam in primo articulo
plex: una respectu eorum quae sub ordine creaturae, seu dictum est. - Habes quoque quod aliud est loqui de ha-
naturali, cadunt; altera est respectu supernaturalium, scilicet bitu theologico; et aliud de virtute theologica. Nam habitus
quod Deus est trinus, et incarnatus est, et aliorum huius- theologicos in nobis acquisitos dari, ut habitum scientiae
modi. Et licet Auctor in littera non expresse loquatur nisi imperfectae, qualis est theologia nostra, quae inevidens est,
de fide et spe acquisitis respectu eorum quae sunt in pote- et opinionis, et fidei, et dilectionis, et spei, non negamus
state humana, et eas excludat a numero virtutum; si tamen virtutes autera theologicas acquisitas dari negamus. Et in
attendalur ratio, videbitur quod eadem ratione nec fides promptu causa quia improportionata sunt acquisita
est:
nec spes acquisitae respectu supernaturalium, sunt virtutes. omnia ad actus proportionatos super-
infallibiliter rectos et
Si enim advertas quod obiectum, habitum et actum pro- naturalibus, ut patet ex dictis.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM FIDES SIT PRIOR SPE, ET SPES CARITATE
II' 11", qu. IV, art. 7; qu. xvii, art. 7, 8; III Sent., dist. xxiii, qu. 11, art. 5; dist. xxvi, qu. 11; art. 3, qu* 2;
De
Virtut., qu. iv, art. 3.

iD QUARTUM sic PROCEDITUR. Videtur quod 3. Praeterea, amor est principium omnis affe-
non sit hic ordo theologicarum virtu- ctionis, ut supra dictum est * Sed spes nominat • cf. an. 2, ad 3.

'tum, quod fides sit prior spe, et spes quandam affectionem: est enim quaedam passio,
jprior caritate. Radix enim est prior " eo ut supra * dictum est. Ergo caritas, quae est amor, Qu. xxiii, art.

quod Sed caritas est radix omnium

est ex radice. est prior spe.
Vers. 17. virtutum; secundum illud ad Ephes. iii *: In ca- Sed contra est ordo quo Apostolus ista enu-
ritate radicati et fundati. Ergo caritas est prior merat*, dicens: iVw«c autem manent fides, spes, -i ad cor., c&p.
XIII, vers. 13.
aliis. caritas.
2. Praeterea, Augustinus dicit, in I de Doct. Respondeo dicendum quod duplex est ordo sci- :

Cap. xxxvu. Christ. * : Non potest aliquis diligere quod non

esse licet generationis, et perfectionis. Ordine quidem
crediderit. Porro si credit et diligit, bene agendo generationis, quo materia est prior forma, et imper-
efficit ut etiam speret. Ergo videtur quod fides fectum perfecto, in uno et eodem fides praecedit ;

praecedat caritatem, et caritas spem. spem, et spes caritatem, secundum actus (nam

o) prior. - prius ABCDEGHIL.

 QUAESTIO LXII, ARTICULUS IV 40 5
• D. 1177. habitus simul infunduntur *). Non enim potest in Ad secundum dicendum quod Augustinus loqui-
aliquid motus appetitivus P tendere vel sperando tur de spe qua quis sperat ex meritis iam ha-
vel amando nisi quod est apprehensum sensu
, bitis se ad beatitudinem perventurum quod est :

aut intellectu. Per fidem autem apprehendit in- spei formatae quae sequitur caritatem. Potest
,

tellectus ea quae sperat et amat. Unde oportet autem aliquis sperare antequam habeat ^ carita-
quod ordine generationis, fides praecedat spem
, tem, non ex meritis quae iam habet, sed quae
et caritatem. - Similiter autem ex hoc homo ali- sperat se habiturum.
quid amat, quod apprehendit illud ut bonum Ad tertium dicendum
quod, sicut supra * dictum Qu. XL, art. 7.

suum. Per hoc autem quod homo ab aliquo est, cum de passionibus
ageretur, spes respicit duo.
sperat se bonum consequi posse, reputat ipsum Unum quidem sicut principale obiectum: scilicet
in quo spem habet, quoddam bonum suum. Unde bonum quod speratur. Et respectu huius, semper
ex hoc ipso quod homo sperat de aliquo, pro- amor praecedit spem nunquam enim speratur
:

cedit ad amandum ipsum. Et sic, ordine genera- aliquod bonum nisi desideratum et amatum. -
tionis, secundum actus, spes praecedit caritatem. Respicit etiam spes illum a quo se sperat posse
Ordine vero perfectionis,
caritas praecedit fidem consequi bonum. Et respectu huius, primo qui-
et spem eo quod tam fides quam spes per
^: dem spes praecedit amorem; quamvis postea ex
caritatem formatur, et perfectionem virtutis acqui- ipso amore spes augeatur. Per hoc enim quod
rit. Sic enim caritas est mater omnium virtutum aliquis reputat per aliquem se posse consequi
• D. 306. et radix *, inquantum est omnium virtutum for- aliquod bonum, incipit amare ipsum: et ex hoc
•
"
D. 307.
n* 11", qu.
ma *, ut infra ** dicetur. ipso quod ipsum amat postea fortius de eo
,

XXIII, art. 8. Et per hoc patet responsio ad primum. sperat.

P) appetitivus.
— appetitus codices. cedit et spem etfidem ceten.-PTo fides quam spes, spes quamfides codd.
Y) praecedit fidem et spem. - praecedit et fidem et spem Ea, prae- S) habeat. - homo habeat codices.

Commentaria Cardiiialis Caietani

articulo quarto eiusdera sexagesiraaesecundae quaestio- infusio est, iudicat. Verus autem, quia quantum est ex
IN
nis, nota quod habitus virtutura theologicarura simul in- parte infusionis, simul omnes infunduntur. Et casus ob-
fundi, potest intelligi tripliciter, Uno modo, sic quod, quan- stantes ex parte receptivi ,
per accidens eveniunt : accidit
documque infunditur una, infundantur tunc oranes. Et hoc enim quod hic qui baptizatur, sit indispositus ad carita-
est manifeste falsura: quia quotidie fidelibus poenitentibus tem; et similiter quod hic baptizatus cadat a caritate, quam
infunditur habitus caritatis, et non fidei neque spei. - Alio simul cum fide et spe suscepit.
modo, ut quandocumque infunditur una, infundatur vel in- II. In responsione ad tertium eiusdem articuli, habes quod
fusa sit alia. Et hoc non salvat veritatera litterae: quia non spes praecedit ordine generationis caritatera, ut actus utrius-
salvat siraultatera infusionis. Nec est verum quia si bapti-
: que respicit Deum, cui spes innititur, et quem caritas
zetur adultus in peccato fornicationis perseverans, suscipit amat quamvis subsequatur, etiam hoc ordine, caritatem,
:

fidei speique habitum, suscipiendo characterem, et est vere ut actus utriusque respicit futuram beatitudinem, quae obie-
lidelis et tamen nec suscepit, nec suscipit caritatem. - Hoc
; ctive est Deus ipse; quam beatitudinem spes respicit ut
ergo modo intelligitur quantura est ex parte infundentis,
: bonura speratura et caritas ut amatum. Et quia virtutes
,

et ratione infusionis quaravis ex dispositione receptivi, vel

;
quia perdidit unara et non alias, vel est indispositus ad
unara et non alias, oppositum contingat. Et hic sensus est
formalis et verus. Formalis quidem, quia infusionem, ut
istae ordinant, scilicet suos actus, ut respiciunt Deum; ideo
dictum est in corpore articuli quod, scilicet ordine originis,
spes praecedit caritatem.

(S
bMM
 ,:

4o6 QUAESTIO LXIII, ARTICULUS I

QUAESTIO SEXAGESIMATERTIA
DE CAUSA VIRTUTUM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de causa virtutum Tertio utrum aliquae virtutes morales sint in
D *.
' Cf. qn. LV, In-
:
trod.
Et circa hoc quaeruntur quatuor. nobis per infusionem.
Primo utrum virtus sit in nobis a natura.
: Quarto : utrum virtus quam acquirimus ex as-
Secundo utrum aliqua virtus causetur
: in no- suetudine operum, sit eiusdem speciei cum
bis ex assuetudine operum. virtute infusa.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUS INSIT NOBIS A NATURA
Supra, qu. lv, art. i; l Sent., dist. xvii, qu. i, art. 3; II, dist. xxxix, qu. ii, art. i; lll, dist. xxxiii, qu. i, art. 2, qu' i;
De Verit., qu. xi, art. i; de Virtut,, qu. i, art. 8; II Ethic, lect. i.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod seco: ita scilicet quod omnes virtutes et scien-
virtussit in nobis a natura. Dicit enim tiae anima; sed per
naturaliter praeexistunt in
'\^'m%^i''i^'. ^I ^^^Damascenus, in III
siint virtutes, et aequaliter insunt
libro *: Naiurales
omni-
disciplinam et exercitium impedimenta scientiae
et virtutis tolluntur, quae adveniunt animae ex
* ^^
S'"'
apud S.Atnanas.
y"^™ bus. Et Antonius dicit, in sermone ad Monachos *'
corporis gravitate sicut cum ferrum clarificatur ;

Si naturam voluntas mutaverit, perversitas est; per limationem. Et haec fuit opinio Platonico-
vers. 23. conditio servetur et virtus est. Et Matth. iv *
, rum *. - Alii vero dixerunt quod sunt totaliter ab •Cf.Platon.,Me-
non. cap.xv sqq.
' ordin. super iliud, Circuibat lesus etc, dicit Glossa*: extrinseco, idest ex influentia intelligentiae agentis:
« Docet naturales iiistitias "^ scilicet castitatem, iusti- ut ponit Avicenna *. - Alii vero dixerunt quod •
DeAnima, part.
V, cap. V.
tiam, humilitatem, quas naturaliter habet homo. secundum aptitudinem scientiae et virtutes sunt
2. Praeterea, bonum virtutis est secundum in nobis a natura, non autem secundum perfe-
•^Qu. Lv, art. iv,
rationem esse, ut ex dictis * patet. Sed id quod ctionem: ut Philosophus dicit, in II Ethic. * Et hoc Cap. I, n. 2
sqq.-S.Th. lect.
? est secundum rationem, est homini ^ naturale: verius est.
cum ratio sit hominis natura. Ergo virtus inest Ad cuius manifestationem, oportet considerare
homini a natura. quod aliquid dicitur alicui homini naturale du-
3. Praeterea, illud dicitur esse nobis naturale, pliciteruno modo, ex natura speciei alio modo,
: ;

quod nobis a nativitate inest. Sed virtutes quibus- ex natura individui. Et quia unumquodque ha-
• vers. 18. dam a nativitate insunt: dicitur enim lob. xxxi *: bet speciem secundum suam formam, individua-
Ab infantia crevit mecum miseratio, et de utero tur vero secundum materiam *; forma vero ho- D. 731.

egressa est mecum. Ergo virtus inest homini a minis est anima rationalis, materia vero corpus:
natura. id quod convenit homini secundum animam ra-
Sed contra, id quod inest homini a natura, est tionalem, est ei naturale secundum rationem
omnibus hominibus commune, et non tollitur per speciei; id vero quod est ei naturale secundum
peccatum: quia etiam in daemonibus bona na- determinatam corporis complexionem, est ei na-
turalia manent, ut Dionysius dicit, in iv cap. de turale secundum naturam individui. Quod enim
s.Th.iect.xK. j)ix;, Nom. * Scd virtus non inest omnibus ho- est naturale homini ex parte corporis secundum
minibus; et abiicitur per peccatum. Ergo non inest speciem, quodammodo refertur ad animam in- :

homini a natura. quantum scilicet tale corpus est tali animae pro-
Respondeo dicendum quod circa formas corpo- portionatum.
rales, aliqui dixerunt quod sunt totaliter ab intrin- Utroque autem modo virtus est homini natura-
'
Anaxagoras, -
seco sicut ponentes latitationem formarum *. -
: lis secundum quandam inchoationem. Secundum
Cf. Part. I, qu.
XLv, art. 8; qu. Aliqui vero, quod totaliter sint ab extrinseco si- : quidem naturam speciei, inquantum in ratione
Lxv, art. 4.
cut ponentes formas corporales esse ab aliqua hominis insunt naturaliter quaedam principia na-
causa separata. - Aliqui vero, quod partim sint ab turaliter cognita tam scibilium quam agendorum,
intrinseco, inquantum scilicet praeexistunt in ma- quae sunt quaedam seminalia ^ intellectualium
teria in potentia et partim ab extrinseco, inquan-
; virtutum moralium; et inquantum in volun-
et

*
T
D. 642,
tum scilicet f reducuntur ad actum per agens *. tate inest quidam naturalis appetitus boni quod
etiam circa scientias et virtutes
Ita aliqui , est secundum rationem. Secundum vero naturam
quidem posuerunt eas totaliter esse ab intrin- individui, inquantum ex corporis dispositione ali-

a) iustitias. - virtutes Pa. Y) scilicet. - Om. codices.

p) homini. - bonum codices. 8) seminalia. - seminaria Pa.
 : ,;

QUAESTIO LXIII, ARTICULUS II 407

qui sunt dispositi vel melius vel peius ad quas- secundum diversas materias in quibus virtutes
dam virtutes: prout scilicet vires quaedam sen- operantur, et secundum diversas circumstantias.
sitivae actus sunt quarundam partium corporis, ex Sic ergo patet quod virtutes in nobis sunt a
quarum dispositione adiuvantur vel impediuntur natura secundum aptitudinem et inchoationem
huiusmodi vires per consequens
in suis actibus, et non autem secundum perfectionem praeter vir- :

huiusmodi sensitivae vires

vires rationales, quibus tutes theologicas, quae sunt totaliter ab extrin-
deserviunt. Et secundum hoc, unus homo habet seco.
naturalem aptitudinem ad scientiam, alius ad for- Et per hoc patet responsio ad obiecta. Nam
titudinem, alius ad temperantiam. Et his modis primae duae rationes procedunt secundum quod
tam virtutes intellectuales
morales, secun- quam seminalia virtutum insunt nobis a natura, inquan-
^

dum quandam aptitudinis inchoationem, sunt in tum rationales sumus. - Tertia vero ratio procedit
nobis a natura. - Non autem consummatio ea- secundum quod ex naturali dispositione corporis,
rum. Quia natura determinatur ad unum con- : quam habet ex nativitate, unus habet aptitudi-
summatio autem huiusmodi virtutum non est se- nem ad miserendum, alius ad temperate viven-
cundum unum modum actionis, sed diversimode, dum, alius ad aliam virtutem.

s) seminalia. - seminaria Pa.

Commentaida Cardinalis Caietani

corpore primi articuli quaestionis sexagesimaetertiae, non Nara intellectus tara in speculativis quam
apparet.
IN ,

nota quod iilud verbum litterae Principia naturaliter
cognita sunt seminaria virtutum, potest dupliciter exponi
scUicet simpliciter, vel accommode. Si enim interpretentur
secundum distributionem accommodam, clarum est quod
principia consummata dicuntur seminaria ceterarum vir-
tutum, sicut caelum dicitur continere omnia corpora. - Si
autem intelligantur simpliciter, idest quod sint seminaria
omnium simpliciter virtutum, tunc sumuntur principia se-
cundum naturalem eorum inchoationem in anima. Et sic
constat quod sunt seminaria omnium virtutum intellectua-
lium moralium, quamvis diversimode: quia intellectus
et
sunt inchoationes scientiae autem et reliquarum sunt activa
; patet; et compositio secundum diversas materias diversimode
principia mediate vel iramediate, ut patet. Semen namque
, practicis,uno modo operatur, scilicet, cognitis terminis, solo
naturali lumine. Quaelibet autem scientia, demonstrando ex
uno prirao [uno] modo, unam tantum materiam circa quam
versatur, habet. - Et rursus in angelis tara intellectus quam
scientia a natura etiam secundura consummationem exi-
stens, manifestat quod neutri dissonat a natura esse, scilicet
consummationera natura enim est determinata ad
: unum
non solum in nobis, sed in angelis et in Deo. Ratio igitur
litterae deficere videtur.
III. Ad hoc quod, quia virtutum istarum, scilicet
dicitur
intellectus et scientiae, actus in compositione consistit, ut
a recto fit intellectu - aliter enira coraponit scientia rem
:

et inchoationis et principii rationem habet. aUquam cum materia remota, et aliter cum materia neces-
II. In eodem articulo primo eiusdem quaestionis sexa- saria; et sirailiter intellectus aliter componit ens cura non
gesimaetertiae, dubium occurrit de causa reddita in littera ente, et aliter totura cum parte, aliter bonura et aliter ma-
quare consummatio virtutum non est a natura, quia na- lum cum prosecutione et fuga : - ideo consummatio harum
tura est determinata ad unum; consummatio autem vir- virtutum non est secundum unum modum actionis, sed
tutum non est secundum unum modum actionis, sed di- diversimode secundum diversas materias. Et quamvis unico
versimode, secundum diversas materias in quibus virtutes generalissimo modo scilicet componendo
, et una secun- ,

operantur, et secundum diversas circumstantias. Dubium, dum rationem formalem materia, idest obiecto, unica virtus
inquam, est non de arte et virtutibus moralibus, sed de utatur; cum unitate tamen horum stat diversitas specialium
intellectu et scientia. Tam nempe ars, quam virtus moralis, modorum actionis ex parte agentis secundum diversas spe-
principium est actus diversiraode se habentis ad diversas vel ciales raaterias, ut patet ex dictis. - Et quoniam in angelis
raaterias vel circumstantias temperantia enira principium
: est notitia evidens et principiorura et conclusionura non
est concupiscendi aliter potum, aliter cibum, aliter nunc, componendo, sed sicut nos intelligimus quod quid est prima
aliter post etc. Et hoc ex parte agentis
, nam ex parte : operatione intellectus; ideo in eis non est habitus nec prin-
passi, etiam natura aliter et aliter efficit. Et propterea in cipiorum nec conclusionum. superadditus speciebus intelli-
littera notanter dicitur, secundum unum modum actionis: gibilibus. Et quoniam species inteiligibiles possunt esse a
actio enim ex parte agentis se tenet. - Sed quo pacto in- natura, consequens est quod in eis habitus intellectualis
tellectus principiorum, et similiter scientia aliqua, diversi- potest esse naturalis etiam secundum consummationem :

mode agit secundura diversas raaterias aut. circumstantias, in nobis autem, non.

. ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM ALIQUA VIRTUS CAUSETUR IN NOBIS EX ASSUETUDINE OPERUM
Supra, qu. ti, art. 2; II Sent., dist. xliv, qu. i, art. i, ad 6; III, dist. xxxiii, qu, i, art. 2, qu' 2;
De Virtuti, qu. i, art. 9; II Ethic, lect. i.

PROCEDiTUR. Vidctur quod

>D SECUNDUM sic non potest acquiri ex operibus, sed causatur in
nobis causari non possint
virtutes in nobis a Deo ; secundum illud £p/ze5. ii *: Gratia vers. s.

'ex assuetudine operum. Quia super il- estis per fidem. Ergo nulla virtus potest
salvati
vers. 23. g7^i^^\^lud Rom. XIV*: Omne quod non est ex in nobis acquiri ex assuetudine operum.
Gioss. ordin. fide, veccatum est, dicit Glossa Augustini * : Omnis 2. Praeterea, peccatum, cum contrarietur vir-
«inenomine; ex •'.
„ , ,. . ., ., ,
iib.5CTi/en(.Pro-
snpn Renf.
«peri, sent. rvi_
cvi.
infidelium pita »peccatum est; et ninil est
«^ '
bonum tuti, non compatitur secum virtutem. Sed homo
sine summo bono. Ubi deest cognitio veritatis, non potest vitare peccatum nisi per gratiam Dei
falsa est virtus etiam in optimis moribus. Sed fides secundum illud Sap. viii *: Didici quod non pos- vers. 21.
 ; .

4o8 QUAESTIO LXIII, ARTICULUS II

sum esse aliter continens, nisi Deus det ". Ergo ideo, huiusmodi virtutem definiens, Augustinus * ' Super Psalm.
CXVJII, serm.,
nec virtutes aliquae possunt in nobis causari ex posuit in definitione virtutis : qiiam Deus in no- XXVI. - df. MajSr.,
11 Sent., d ist.
assuetudine operum; sed solum dono Dei. bis sine nobis operatur. XXVII.

P 3. Praeterea, actus qui sunt in virtutem P, de- Et de huiusmodi etiam virtutibus ^ prima ratio
ficiunt a perfectione virtutis. Sed effectus non procedit.
potest esse perfectior causa. Ergo virtus non pot- Ad secundum dicendum quod virtus divinitus
est causari ex actibus praecedentibus virtutem. infusa, maxime si in sua perfectione conside-
Sed contra est quod Dionysius dicit, iv cap. de retur, non compatitur secum aliquod peccatum
s.Th.iect.xvi,
2)j>. Nom. *, quod bonum est virtuosius quam mortale *. Sed virtus humanitus acquisita potest D. 1178.

malum. Sed ex malis actibus causantur habitus secum compati aliquem actum peccati, etiam
vitiorum. Ergo multo magis ex bonis actibus pos- mortalis: quia usus habitus in nobis est nostrae
sunt causari habitus virtutum. voluntati subiectus, ut supra * dictum est; non * Qu. xux, art.
arg. Sed con-
3,

Respondeo dicendum quod de generatione ha- autem per unum actum peccati corrumpitur ha- tra.

• Qu. Li, art. 2 bituum ex actibus, supra * in generali dictum est. bitus virtutis acquisitae; habitui enim non con-
3-
Nunc autem specialiter quantum ad virtutem, con- trariatur directe actus, sed habitus. Et ideo, licet
• Qu. Lv, art. 3, siderandum est quod, sicut supra * dictum est, sine gratia homo non possit peccatum mortale
virtus hominis perficit ipsum ad bonum. Cum au- vitare, ita quod nunquam peccet mortaliter *; D. 688.

tem ratio boni consistat in modo, specie et or- non tamen impeditur quin possit habitum virtutis
Cap. in. dine, ut Augustinus dicit in libro de Natura Boni*; acquirere, per quam a malis operibus abstineat ut
sive in numero, pondere et mensura, ut dicitur in pluribus, et praecipue ab his quae sunt valde
* Vers. 21.
Sap. XI *: oportet quod bonum hominis secun- rationi contraria. - Sunt etiam quaedam peccata
dum aliquam regulam consideretur. Quae quidem mortalia quae homo sine gratia nullo modo po-
• Qu. xK, ari. est duplcx, ut supra * dictum est: scilicet ratio test vitare, quae scilicet directe opponuntur vir-
3> 4'
humana, et lex divina. Et quia lex divina est ^f
tutibus theologicis *, quae ex dono gratiae sunt D. 689.

superior regula, ideo ad plura se extendit: ita in nobis. Hoc tamen infra * manifestius fiet ^. * Qu. cix. art. 4.
t

quod quidquid regulatur ratione humana, regula- Ad

tertium dicendum quod, sicut dictum est *, •

art.
Art.
I.
i; qu. li,

tur etiam lege divina, sed non convertitur. virtutum acquisitarum praeexistunt in nobis quae-
Virtus igitur hominis ordinata ad bonum quod dam semina sive principia, secundum naturam.
modificatur secundum regulam rationis humanae, Quae quidem principia sunt nobiliora virtutibus
potest ex actibus humanis causari: inquantum hu- eorum virtute acquisitis : sicut intellectus princi-
iusmodi actus procedunt a ratione, sub cuius pote- piorum speculabilium est nobilior scientia conclu-
state et regula tale bonum consistit. - Virtus vero sionum; et naturalis rectitudo rationis est nobilior
ordinans hominem ad bonum secundum quod quae fit per participationem
rectificatione appetitus
modificatur per legem divinam, et non per ra- rationis,quae quidem rectificatio pertinet ad virtu-
tionem humanam, non potest causari per actus tem moralem. Sic igitur actus humani, inquantum
humanos, quorum principium est ratio sed cau- : procedunt ex altioribus principiis, possunt causare
satur solum in nobis per operationem divinam. Et virtutes acquisitas humanas.

- dederit Pa.
o) det. lex divina EF, Sed lex divina 1 , Quae K , om. C. Pro ideo, et ideo
sunt in virtutem. - sunt in virtuie ACEFGILpBD, praecedunt
P)
ABCIpDH.
virtutem sB, sunt secundum virtutes sH, sunt sine virtute PKsD et a; S) virtutibus. - virtute Pa,
argumentum om. pH. e) Hoc . . . fiet. - Haec . . fient EF.
f) Et quia lex
divina. - Quia lex divina AGILpBDH, Quia autem

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo secundo eiusdem quaestionis sexagesimaeter-
IN
adverte quod, licet prima facie Auctor videatur di-
tiae,
minutus, quia ad conclusionem universalera, scilicet de
omnibus virtutibus, particularem rationem, scilicet haben-
tem locum in practicis tantum, inducit dum ex hoc quod
; accipiatur, seu cognoscatur; et sic ex parte dicentis, seu
humanae ad bonum modificatum regula rationis
virtutes
humanae ordinant, ostendit eas ab actibus humanis in po-
testate rationis existentibus causari: in practicis enim
tutibus constat bonum earum regulandum humana ratione
in speculativis autem, bonum attenditur secundum confor-
mitatem ad rem, quia bonum earum est verum, quod con-
stat ab eo quod res est vel non est pendere; et sic me-
dium non videtur adaequare conclusionem: -licet, inquam,
sic appareat, profundius tamen si speculati fuerimus, in-
veniemus medium adaequare conclusionem. Nam scientiae
actus, in quo eius bonitas consistit, examinatur a ratione
humana in principiis: et actus intellectus principiorum a
Metaphys.*, consistit in ens esse, et non ens non esse; et hoc S.Th. lect.xvi.
--Did.Iib.IU,cap.
nisi in dicere, accipere, cognoscere, etc, invenitur: conse- VII, n. I.
quens est ut verum ipsum in unoquoque dicente, accipiente,
cognoscente, secundum proprii luminis facultatem dicatur,
scientis, a propria ratione mensuretur. Et quoniam nunc
est quaestio de causa virtutum ex parte habentis ipsas, quo-
vir- niam est quaestio an ex propriis habentis actibus generen-
tur; ideo Auctor, suppositis dependentiis actuum ab obiectis,
et commensurationibus eorum ad illa; ex hoc quod sunt
ad bonum habentis, et consequenter in aliquali nutnero,
pondere et mensura ipsius habentis; posuit principium ea-
rum ex parte nostri habere rationem regulae numerantis,
ponderantis et commensurantis; ut ex hoc discerneremus
quae possunt ex nostris actibus in nobis causari virtutes,
et quae non. Virtutes enim, ut sic, rationem boni rationa-
lis habent: principium autem rationalis boni ut sic, regula

principio humanae rationis etiam, quod vocatur lumen in- est. - In sequenti tamen quaestione amplior erit de hoc
tellectus agentis; in quo est status. Et sicut actus cogno- sermo.
scendi verum dependet a duobus, scilicet a cognoscente et II. In responsione ad secundum eiusdem articuli, pro
cognito ita non inconvenit habere duas mensuras, alteram
; nunc tantummodo nota quod dupliciter Auctor salvat quo-
hinc, alteram inde. - Rursus, quia ratio veri, ut patet in IV modo stant haec duo simul, Homo non potest vitare pec-
 , :

QUAESTIO LXIII, ARTICULUS III 409

catum mortale sine gratia ; et, Homo potest habere virtu- tutibus infidelium sentiendum sit. De hoc tamen latior erit
tes ex assuetudine operum suorum. Primo, quia actus pec- sermo in qu. lxv, art. 11.

cati mortalis stat cum virtute acquisita. Et hoc quoad actus In responsione ad tertium eiusdem articuli, nota quo-
III.

vitiorum contrariorum virtutibus acquisitis. Secundo, quia
sunt aliqua peccata mortalia alterius ordinis a vitiis con-
trariis virtutibus acquisitis, ea scilicet
praeceptis de actibus virtutum theologicarum. Ex hac enim
doctrina, iuncta responsioni ad primura, habes quid de vir-
quae contrariantur
modo Auctor, nulli philosophorum secundus, optime inve-
nit in omnium genere virtutum nobilius semper esse ge-
nerans. Ita quod, licet actus praecedentes habitum virtutis
sint secundum se imperfecti, ut tamen ex altiori oriuntur
principio, generativi sunt virtutis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM ALIQUAE VIRTUTES MORALES SINT IN NOBIS PER INFUSIONEM
Supra, qu. Li, art. 4; III Sent., dist. xoiii, qu. i, art. 2, qa' 3; De Virtut., qu. i, art. 10.

D TERTiUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod quibusdam naturalibus principiis in nobis prae-
praetervirtutestheologicas,non sint aliae existentibus, ut supra * dictum est. Loco quorum Art. 1
; qu. Li,
art. i.

virtutes nobis infusae a Deo. Ea enim naturalium principiorum, conferuntur nobis a Deo
quae possunt fieri a causis secundis, virtutes theologicae, quibus ordinamur ad finem
non fiunt immediate a Deo, nisi forte aliquando supernaturalem, sicut supra * dictum est. Unde • Qu. lxh, art. i.

•
Cael.
cap, IV.
Hier miraculose: quia, ut Dionysius dicit *, lex divi- oportet quod his etiam virtutibus theologicis pro-
nitatis est ultima per media adducere. Sed virtu- portionaliter respondeant alii habitus divinitus cau-
tes intellectuales et morales possunt in nobis cau- sati in nobis, qui sic se habeant ad virtutes theo-
Art. praeced. sari per nostros actus, ut dictum est *. Non ergo logicas, sicut se habent virtutes morales et intel-
convenienter causantur in nobis per infusionem. lectuales ad principia naturalia virtutum.
2. Praeterea, in operibus Dei multo minus est Ad PRiMUM ERGO DiCENDUM quod aliquae quidem
aliquid superfluum quam in operibus naturae. virtutes morales et intellectuales possunt causari
Sed ad ordinandum nos in bonum supernaturale, in nobis ex nostris actibus: tamen illae non sunt
sufficiunt virtutes theologicae. Ergo non sunt aliae proportionatae virtutibus theologicis. Et ideo opor-
virtutes supernaturales, quas oporteat in nobis tet alias, eis proportionatas immediate a Deo ,

causari a Deo. causari.

Praeterea, natura non facit per duo, quod
3.
potest facere per unum: et multo minus Deus.
Sed Deus inseruit animae nostrae semina virtu-
• cf. Hieron.,
tum ut dicit Glossa Heb. *. Ergo non oportet
, i
iat.,cap.i, vers.
quod alias virtutes in nobis per infusionem causet.
15 10,
Vers. 7.
Sed contra est quod dicitur Sap. vin *: Sobrie-
tatem et iustitiam docet, prudentiam et virtutem.
Respondeo dicendum quod oportet eff^ectus esse
suis causis et principiis
autem virtutes tam intellectuales quam morales,
Ad secundum dicendum quod virtutes theologi-
cae sufficienter nos ordinant in finem supernatu-
"
ralem, secundum quandam inchoationem "^, quan-
tum scilicet ad ipsum Deum immediate. Sed opor-
tet quod per alias virtutes infusas perficiatur anima
circa alias res, in ordine tamen ad Deum.
Ad tertium dicendum quod virtus illorum prin-
cipiorum naturaliter inditorum, non se extendit
proportionatos. Omnes ultra proportionem naturae. Et ideo in ordine ad
finem supernaturalem indiget homo perfici per
i^, ^

quae ex nostris actibus acquiruntur, procedunt ex alia principia superaddita.

a) inchoationem. - inclinationem ABCEFGHlLpD. |

^) supernaturatem. - naturalem ABCFGlLpD et a, naturalem non H.

Commentaria Cardinalis Caietani »

articulo tertio eiusdem quaestionis sexagesimaetertiae multis capitibus ostenditur. Primo, ex supernaturalis perfe-
IN ctionis compleraento. Inchoatur enim in nobis supernatu-
Art. 3. dubium ex Scoto, in III Sent., dist. xxxvi *, occurrit, ne-
gante has virtutes morales infusas; non tamen solvente ra- ralis perfectio per gratiara et virtutes theologicas: et nisi

tionera s. Thomae. Movetur autem, quia ponere ipsas nec consequerentur virtutes raorales supernaturales perfectio ,

oportet ex parte finis quoniam finis supernaturalis suffi-

,
supernaturalis incompleta remaneret; sicut si perfectio na-
cienter habetur in anima per virtutes theologicas: nec ex turalis haberet tantura primas virtutes, circa finem scilicet,
parte modi, vel medii quia fides modum dat operandi in-
,
et non eas quae sunt ad finera. - Secundo, ex proportione
ferioribus in ordine ad Deum, et caritas ordinat ad ipsum effectus ad causara. Oportet enira causis naturalibus effectus
omnia. naturales et supernaturalibus supernaturales respondere.
,

Ex parte quoque Scoto argui, ex

obiecti, posset ex ipso Ergo principiis supernaturalibus, qualia sunt virtutes theo-
xxxrv distinctione eiusdera Tertii, ubi impugnat dona. Quia logicae, oportet assignare effectus supernaturales quales ,

quatuor virtutes cardinales, et tres theologicae, si perfectis- sunt morales: sicut naturalibus naturales. Et haec est ratio
sime habeantur, sufficienter perficiunt animam nostram re- litterae. Et ex hac ratione habes quod huic principio quod
spectu omnis obiecti pertinentis ad partem practicam agi- est caritas, non est proportionatus actus temperantiae acqui-
bilium ut facile est deducere tam de obiecto naturali, quara
: sitae, sed infusae. - Tertio, ex parte obiecti. Quia modus
supernaturali tam de fine ultimo, quam de his quae sunt
; impositus in passionibus et operationibus secundura divinara
ad finem. Theologicae namque virtutes finem supernatura- regulara, et irapositus secundura humanam rationem, sunt
lem sufficienter respiciunt; et ad ipsura ordinant actus suos, obiecta forraaliter distincta et utruraque oportet habere
:

et aliarum virtutum. et primura ad infusas, secundum ad acquisitas morales spe-

II. Sed ut omnibus liqueat quod istas virtutes raorales ctat. Et haec ratio tangitur in sequenti articulo. - Quarto,
infusas oportet in anima ponere praeter theologicas, ex ex ordine ad finem. Quia infusae ordinant ad vitam divi-
SuHUAE Theol. D. Thomae T. III.
 410 QUAESTIO LXIII, ARTICULUS IV
nam, acquisitae ad humanam: ut in eodem sequenti arti- dium moralibus infusis imponit, et illas oportet medium
culo patet. illud habilitare. Fides ergo medium non dat nisi remote:
Et quamvis Scotus nullam istarum solvat, ac propterea prudentia autem infusa proxime. Oportet autem Dei opera
non esset opus ampliori firmitate ut tamen Scotistae ex; perfecta esse ut et prima et proxima habeantur prindpia.
;

propriis se cognoscant, vide quod si ratio Scoti ex parte ,

Ex parte quoque obiecti, oportet easdem ponere. Quia
obiecti approbaretur, sequeretur in primis quod nec theo- aliud est loqui de obiecto formali et aliud de materia vir- ;

logicas virtutes oportet ponere infusas. Probatur. Quia ad tutum. Et licet per septem illas virtutes perficiamur circa
idem obiectum perficiunt fides, spes et caritas acquisitae omnem materiam; non tamen circa omne obiectum for-
de Deo, ad quod perficiunt infusae : et nihil creditur, nihil male. Idest, perficimur circa omne obiectum, sed non se-
speratur, nihil amatur infusis, quod non
Et qua- acquisitis. cundum omnem rationem formalem, ut patet ex dictis *. * Num. n.

cumque ratione solvent hoc, solvemus etiam de moralibus Ad id autem quod additur, quod virtutes morales acqui-
infusis. Verbi gratia, si dixerint quod non aeque perfecte fit sitae, ut imperantur a caritate, ordinantur ad ultimum finem
per acquisitas sicut per infusas; ita etiam hic. Et sic de aUis. supernaturalem respondetur quod hoc verum est, sed non
:

Praeterea, si non ponerentur virtutes morales infusae, sufficit. Quod dupliciter patet. Primo, quia ad ipsum non
sequeretur quod baptizato puero, vel adulto quasi neutrali ordinantur acquisitae ut ad proportionatum secundum se,
secundum virtutem vel vitium acquisita, non sufficienter sed ex parte ordinantis tantum virtutes autem morales
:

provisum esset. Quia perfectus esset respectu finis tantum,
ex quo nullam moralem infusam aut acquisitam haberet
virtutem. Et sic non posset sequi operatio perfecta in ap-
petitu inferiori: quia ipso existente imperfecto, operatio non
potest sequi perfecta sequitur enim deteriorem partem, ut
; proximus finis in illum ordinatur. Constat autem quod bo-
conclusio in syllogismo. - Dicito ergo quod, sicut ex arti-
culis fidei muha deducimus credenda ex illis, ita ex theo-
logicis virtutibus revelatis virtutes morales deducimus po-
nendas in anima, ut patet ex dictis.
infusae ordinantur ut secundum se proportionatae ad ta-
lem finem supernaturalem. Cum enim utroque modo con-
tingat aUquid ordinari ad supernaturalem finem, ille actus
ordinatur in illum ut proportionatus secundum se, cuius
num secundum regulam divinam, quod est proprius finis
moralis infusae, et bonum secundum humanam regulam,
quod est proximus finis acquisitae, ita se habent quod hoc
est humani illud divini ordinis
, et consequenter hoc ex
:

* Cf. num. I. III. Ad rationes ergo in oppositum *

quod neces- dicitur alio tantum, iUud etiam ex se habet quod ad Deum su-
sitas ponendi has virtutes est ex fine originaliter, non in se, pernaturalem finem ordinetur. - Secundo quia, ut ex supra-
sed in his quae sunt propter se. Oportet enim animam di- dictis * patet, virtutes morales ordinantur a caritate ad Deum, ' ibid.

vine se habentem ad finem divine quoque se habere ad

, ut res improportionatae ipsi caritati, utpote inferioris ordi-
ea quae sunt ad finem, si proportionata omnia esse de- nis. Oportet autem caritatem media habere sui ordinis, etc.
bent. - Oportet etiam ponere easdem propter modum, seu - Accedit ad hoc, in Clementin. de Sum. Trin. et Fid.
medium. Nam sicut in virtutibus acquisitis synderesis non Cath., cap. Fidei catholicae, auctoritas decernens virtutes in-
ponit medium nisi mediante prudentia, et morales appeti- fundi in baptismo. Et quia non dicit has vel illas virtutes,
tivae medium illud exequuntur; ita in infusis fides, finem omnes quas theologi infundi in baptismo unitas tenent, in-
ultimum firmans et largiens, mediante prudentia infusa, me- teUige.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VIRTUS QUAM ACQUIRIMUS EX OPERUM ASSUETUDINE,
SIT EIUSDEM SPECIEI CUM VIRTUTE INFUSA

III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. 2, qu' 4; De Virtut., qu. i, art. 10, ad 7, 8, g; qu. v, art. 4.

D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod nobis sine nobis operatiir, ut supra * dictum est. ^Art.2; qu. lv,

virtutes infusae non sint alterius speciei a Ergo virtus acquisita, cui hoc non convenit, non
virtutibus acquisitis. Virtus enim acqui- est eiusdem speciei cum infusa.
sita et virtus infusa, secundum praedi- Respondeo dicendum quod dupliciter habitus dis-
Art. praeccd.
cXSL non videntur differre nisi secundum ordi- tinguuntur specie. Uno modo, sicut praedictum
nem ad ultimum finem. Sed habitus et actus hu- secundum speciales et formales rationes obie-
est *, * Qu- "v, art. 2;
^, . 1-1 •
1
qu.Lvi,art.2;qu.
mani non recipiunt speciem ab ultimo fine, sed ctorum. Obiectum autem virtutis cuiushbet est bo- ", «rt. i.

a proximo. Non ergo virtutes morales vel intel- num consideratum in materia propria sicut tem- :

lectuales infusae diflferunt specie ab acquisitis. perantiae obiectum est bonum delectabilium in
2. Praeterea, habitus per actus cognoscuntur. concupiscentiis tactus. Cuius quidem obiecti for-
Sed idem est actus temperantiae infusae, et acqui- malis ratio est a ratione, quae instituit modum in
sitae : scilicet moderari concupiscentias tactus. his concupiscentiis : materiale autem est id quod
Ergo non differunt specie. est ex parte concupiscentiarum. Manifestum est
3. Praeterea, virtus acquisita et infusa diffe- autem quod modus qui im-
alterius rationis est
"
runt secundum illud quod est immediate a Deo ponitur " in huiusmodi concupiscentiis secundum
factum, et a creatura. Sed idem est specie homo regulam rationis humanae, et secundum regulam
quem Deus formavit, et quem generat natura; et divinam. Puta in sumptione ciborum, ratione hu-
oculus quem caeco nato dedit, et quem virtus mana modus statuitur ut non noceat valetudini
formativa causat. Ergo videtur quod est eadem corporis, nec impediat rationis actum: secundum
specie virtus acquisita, et infusa. autem regulam legis divinae, requiritur quod homo
Sed contra, quaelibet differentia in definitione castiset corpus
'-',.-'. suum, et in servitutem redigat*, •
-4d cor.
v"s.
i, cap.
.| • ,. I
. '", 27.
posita, mutata diversificat speciem. Sed in defi- per abstinentiam cibi et potus. et ahorum huius-
nitione virtutis infusae ponitur: quam Deus in modi. Unde manifestum est quod temperantia in-

a) qui imponitur. — impositus codices.

 ,

QUAESTIO LXIII, ARTICULUS IV 4H

fiisa et acquisita differunt specie: et eadem ratio Ab PRiMUM ERGO DicENDUM quod virtus infusa et
est de aliis virtutibus. acquisita non solum secundum ordinem
diflferunt
Alio modo habitus distinguuntur specie secun- ad ultimum finem ; sed etiam secundum ordinem
D. 693. dum ea ad quae ordinantur * non enim est ea- : ad propria obiecta, ut dictum est *. In corpore.

dem specie sanitas hominis et equi, propter di- Ad secundum dicendu.m quod alia ratione mo-
versas naturas ad quas ordinantur. Et eodem dificat concupiscentias delectabilium tactus tempe-
'Cai
.ap.
Th.
II, n. 2.
lect.
1 III.
modo Philosophus, in III Polit. *, quod
dicit rantia acquisita, et temperantia infusa, ut dictum
diversae sunt virtutes civium, secundum quod est *. Unde non habent eundem actum. Ibid.

? bene se habent ad diversas politias ^. Et per hunc Ad tertium dicendum quod oculum caeci nati
etiam modum differunt specie virtutes morales Deus ad eundem actum ad quem formantur
fecit
infusae, per quas homines bene se habent in alii secundum naturam et ideo fuit eius-
oculi :

ordine ad hoc quod sint cives sanctoriim et do- dem speciei. Et eadem ratio esset, si Deus vellet
i/vSs^To'"'''
^^^'^^^ Dei*; et aliae virtutes acquisitae, secun- miraculose causare in homine virtutes quales
dum quas homo se bene habet in ordine ad res acquiruntur ex actibus. Sed ita non est in pro-
D.19, 1038, 1183.
•D. 205, 1111,1180. humanas *. posito *, ut dictum est **. " In corpore.

3) politias.
- politicas PABCEFGILpDHK et eJ. a.

Commentafia Cardinalis Caietani

articulo quarto , nihil addendum occurrit supradictis cum ordinentur ad actus distinctos specie ab his qui nati
IN
nisi quod ex responsione ad tertium memor sis colligere sunt fieri ab acquisitis, non accidit, sed per se convenit in-
quod infusio dupliciter se habet ad virtutes scilicet per se,: fundi; ita quod ex natura sua habent quod vindicent sibi
et per accidens. Nam virtutibus acquisibilibus per actus no- infusibilitatem. Et propterea in definitione virtutis sumpta
stros, accidit infundi quia si infundantur, ordinantur ad
: ab Augustino *, dicitur: quam Deus in nobis sine nobis * Cf. arg. Sed
contra.
actum eundem specie ad quem' ordinantur acquisitae, sicut operatur. Et hoc scito applicare, cum tractatur an, vel quo-
oculi miraculose dati. Virtutibus autem non acquisibilibus. modo infusio variet speciem rei infusae.
 : ,

412 QUAESTIO LXIV, ARTICULUS I

QUAESTIO SEXAGESIMAQUARTA
DE MEDIO VIRTUTUM
IN QUATUOR ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de proprietatibus Primo utrum virtutes morales sint in medio.
:

* Cf. qu. Lv, In-

trod.
virtutum *. Et primo quidem, de medio vir- Secundo utrum medium virtutis moralis P sit
:

a tutum; secundo, de connexione virtutum "*; ter- medium rei, vel rationis.
LXV.
LXVI. tio, de aequalitate earum *; quarto, de ipsarum Tertio: utrum intellectuales virtutes consistant
Qu. Lxvn. duratione *. medio.
in
Circa primum quaeruntur quatuor. Quarto utrum virtutes theologicae.
:

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUTES MORALES SINT IN MEDIO

n* U", qu. xra, art. 5, ad 2; III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. 3, qu' i; De Virtut., qu. i, art. i3; qu. iv, art. i, ad 7;
II Ethic, lect. vi, vii.

'D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod huiusmodi est per hoc quod aliquid discordat a
virtus moralis non consistat in medio. sua regula vel mensura. Quod quidem contingit
Ultimum enim repugnat rationi medii. vel per hoc quod superexcedit mensuram, vel per
Sed de ratione virtutis est ultimum di- : hoc quod deficit ab ea sicut manifeste apparet :

8. - S.
Cap. XI, n. 7,
Th. lect.
citur enim in I de Caelo *, quod virtus est iilti- in omnibus regulatis et mensuratis. Et ideo patet
XXV.
mtim potentiae. Ergo virtus moralis non consistit quod bonum virtutis moralis consistit in adae-
in medio. quatione ad mensuram rationis. - Manifestum est
2. Praeterea,illud quod est maximum, non autem quod inter excessum et defectum medium
est medium. Sed quaedam virtutes morales ten- est aequalitas sive conformitas. Unde manifeste
dunt in aliquod maximum: sicut magnanimitas apparet quod virtus moralis in medio consistit.
est circa maximos honores, et magnificentia circa Ad primum ergo dicendum quod virtus moralis
•

s. tI
Cai
lect. VI
maximos sumptus, ut dicitur in IV Ethic. * Ergo bonitatem habet ex regula rationis pro materia :

sqq.
non omnis virtus moralis est in medio. autem habet passiones vel operationes. Si ergo
3. Praeterea, si de ratione virtutis moralis sit comparetur virtus moralis ad rationem, sic, se-
in medio esse, oportet quod virtus moralis non cundum id quod rationis est, habet rationem ex-
perficiatur, sed magis corrumpatur, per hoc quod tremi unius, quod est conformitas excessus vero :

tendit ad extremum. Sed quaedam virtutes mo- et defectus habet rationem alterius extremi, quod
rales perficiuntur per hoc quod tendunt ad ex- est difformitas. Si vero consideretur virtus mora-
tremum: sicut virginitas, quae abstinet ab omni lis secundum suam materiam, sic habet rationem

delectabili venereo, et sic tenet extremum, et est ^f

medii, inquantum passionem reducit ad regulam
perfectissima castitas. Et dare omnia pauperibus rationis. Unde Philosophus dicit, in II Ethic. *, Cap.
S.
VI, n. 17.
Th.lect. VII.
est perfectissima misericordia vel liberalitas. Ergo quod pirtus secundum substantiam medietas est
videtur quod non sit de ratione virtutis moraUs inquantum regula virtutis ponitur circa propriam
esse in medio. materiam: secundum optimum autem et bene, est
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II extremitas scilicet secundum conformitatem ra-
,

.ap,
9»i: V' " '5- Ethic. *, quod virtiis moralis est habitus electivus tionis.
• S.Th. lect.vn.
in medietate existens. Ad secundum dicendum quod medium et ex-
Qu. Lv, art. 3.
Respondeo dicendum quod, sicut ex supradictis * trema considerantur in actionibus et passionibus
patet, virtus de sui ratione ordinat hominem ad secundum diversas circumstantias: unde nihil pro-
bonum. Moralis autem virtus proprie est perfe- hibet in aliqua virtute esse extremum secundum
ctiva appetitivae partis animae circa aliquam de- unam circumstantiam, quod tamen est medium
terminatam materiam. Mensura autem et regula secundum alias circumstantias, per conformitatem
appetitivi motus circa appetibilia, est ipsa ratio. ad rationem. Et sic est in magnificentia et magna-
Bonum autem mensurati et regulati
cuiuslibet nimitate. Nam si consideretur quanfitas absoluta
consistit in hoc quod conformetur suae regulae eius in quod tendit magnificus et magnanimus,
sicut bonum in artificiatis est ut consequantur * dicetur extremum et maximum: sed si conside-
regulam arfis. Malum autem per consequens in retur hoc ipsum per comparationem ad alias cir-

a) virtutum. - Om. codices. T) et est.

- est ABCDELpH, quod est G, est tamen K.
^) moralis. - vel rationis ABCGIKLpDH, om. PsH et a. 0) consequantur. - sequatur PKa.
 QUAESTIO LXIV, ARTICULUS II 4i3
cumstantias , sic habet rationem medii; quia in virginitate paupertate, quae est de magnani-
et
hoc tendunt ^ huiusmodi virtutes secundum regu- mitate. Abstinet enim virginitas ab omnibus ve-
lam rationis, idest ubi oportet, et quando opor- nereis, et paupertas ab omnibus divitiis, propter
tet, et propter quod oportet. Excessus autem, si quod oportet, et secundum quod oportet idest ;

in hoc maximum tendatur quando non oportet, secundum mandatum Dei, et propter vitam ae-
vel ubi non oportet, vel propter quod non opor- ternam * autem hoc fiat secundum quod non
Si D. 1166.

tet; defectus autem est, si non tendatur in hoc oportet, idest secundum aliquam superstitionem
maximum ubi oportet, et quando oportet. Et hoc illicitam, vel etiam propter inanem gloriam erit ;

• Cap. n. 8. -
est quod Philosophus dicit, in IV Ethic. *, quod
III,
S. Tn. lect. viii. superfluum, Si autem non fiat quando oportet,
magnanimus est qiiidem magnittidine extremiis; vel secundum quod oportet, est vitium per de-
eo atitem qiiod iit oportet, mediiis. fectum : ut patet in transgredientibus votum vir-
Ad tertium dicendum quod eadem ratio est de ginitatis vel paupertatis.

e) teiidunt. - maxime tendunt Pa.

Commentaria Cardinalis Caietani

titulo quaestionis sexagesimaequartae mox dubium oc- aequivalens dando venditori, vel e converso et temperantia
IN :

currit, quomodo consistere in medio inter proprietates mediura ponit inter plus et minus delectari, delectationem
virtutis computetur : cum II Ethic. ponatur in
expresse in capiendo quando, ubi, sicut oportet, etc. Et hoc, ut patebit *, ' i" hac quaest.

definitione virtutis moralis, quae in littera, in argumento ad convenit omni virtuti, exceptis theologicis. Et de tali medio
oppositum, affertur, quamvis non tota. - Sed hoc facile sol- est quaestio oranium articulorum huius quaestionis.
vitur a recolentibus quod saepe proprietates notiores ad- II. In responsione ad tertium primi articuli, non te con-

mittuntur in definitionibus , ut latentes differentiae insi- turbet quod Auctor ponat tam virginitatem quam pauper-
nuentur. tatem mediam inter superfluum et diminutum alterius or-
dinis ; dum superfluum ponit in superstitione vel vana
titulo primi articuli, adverte quod virtutem consistere gloria, et diminutum in transgressione voti, quae constat
IN
in medio contingit dupliciter: scilicet essentialiter, et cau- esse secundum se vitia extreraa alterius virtutis, puta reli-
saliter. Secundum essentiam virtus est in medio, quae est gionis et philotimiae seu magnaniraitatis. Fecit namque hoc
in medio duorum vitiorum sicut temperantla inter luxu-
: Auctor, quia nec virginitas nec paupertas habet specialem
riam et insensibilitatem. Et hoc non convenit omni virtuti: rationem virtutis et consequenter specialia extrema inter
,

' Cap. V, n. 17, quia non convenit iustitiae, ut patet in V Ethic. * Et de tali quae mediet, infra proprias materias in ordine ad regulam
18. - S. Th. lect.
raedio non est hic quaestio. - Secundum vero effectum di- tam humanam quara divinam; sed ex extrinseco fine et
citur esse virtus in medio, quae in materia propria circa rehgionis actu, scihcet voto, ut in II' 11" * tractabitur ple- Ou. cun, art.

quam est, medium facit inter plus et minus illius, seu in nius. Quia igitur ex extrinseco rationem sumit specialis ^^^rti''^,'
illa, ad illam, illi, etc. Sicut iustitia in emptione medium virtutis, consequens fuit ut ex extrinseco extrema ^dhibe- ^^ 3- '

ponit inter plus in emptore et rainus in venditore, pretium rentur.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM MEDIUM VIRTUTIS MORALIS SIT MEDIUM REI, VEL RATIONIS
II' ir% qu. Lviii, art. 10; III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. 3, qu* 2; De Virtut., qu. i, art. i3.

PROCEDiTUR. Vidctur quod

D SECUNDUM sic medium in ipso actu rationis existit, quasi ipse
medium moralis non sit me-
virtutis actus rationis ad medium reducatur. Et sic, quia
dium rationis, sed medium rei. Bonum virtus moralis non perficit actum rafionis, sed
^enim virtutis moralis consistit in hoc actum virtutis appetitivae medium virtutis mo- ;

quod est in medio. Bonum autem, ut dicitur in ralis non est medium rationis. - Alio modo potest
'
S. Th. lect. IV. VI Metaphys. *, est in rebus ipsis. Ergo medium dici medium rationis id quod a ratione ponitur
-Did.lib.V, cap.
virtutis moralis est medium rei. in aliqua materia. Et sic omne medium virtutis
2. Praeterea, ratio est vis apprehensiva. Sed moralis est medium rationis: quia, sicut dictum
virtus moralis non consistit in medio apprehen- est *, virtus moralis dicitur consistere in medio, * An. praecej.

sionum sed magis in medio operationum et pas-

; per conformitatem ad rationem rectam.
sionum. Ergo medium virtutis moralis non est Sed quandoque contingit quod medium ratio-
medium rationis, sed medium rei. nis est etiam medium rei: et tunc oportet quod
3. Praeterea, medium quod accipitur secun- virtutis moralis medium sit medium rei sicut est ;

dum proportionem arithmeticam vel geometri- in iustitia. Quandoque autem medium rationis non
cam, est medium rei. Sed tale est medium iusti- est medium rei, sed accipitur per comparationem
* Cap. m,
n. 12,
13; cap. IV, n. 8,
tiae, ut dicitur in V Ethic. * Ergo medium virtutis ad nos et sic est medium in omnibus aliis vir-
:

9. S. Th. lect.
-
moraUs non est medium rationis, sed rei. tutibus moralibus. Cuius ratio est quia iustitia est
Sed contra est quod Philosophus dicit, in II circa operationes, quae consistunt in rebus exte-
' Cap.
- S. Th.
fi, n. 15.
iect. vii.
Ethic. *, quod virtus moralis in medio consistit rioribus, in quibus rectum institui debet simpli-
quoad nos, determinata ratione. citer et secundum se, ut supra * dictum est: et * Qu. ut, art. ».

Respondeo dicendum quod medium rationis du- ideo medium rationis in iustitia est idem cum
pliciter potest intelligi. Uno modo, secundum quod medio rei, inquantum scilicet iustitia dat unicui-
 , .

414 QUAESTIO LXIV, ARTICULUS III

que quod debet, et non plus nec minus. Aliae per respectum ad nos, qui afficimur secundum
vero virtutes morales consistunt circa passiones passiones.
interiores, in quibus non potest rectum constitui Et per hoc patet responsio ad obiecta. Nam
eodem modo *, propter hoc quod homines diver- primae duae rationes procedunt de medio rationis,
simode se habent ad passiones et ideo oportet : quod scilicet invenitur in ipso actu rationis. -
quod rectitudo rationis in passionibus instituatur Tertia vero ratio procedit de medio iustitiae.

a) tnodo. — apiid omnes addunt EK.

Commentaria Cardinalis Caietani

secundo articulo eiusdem sexagesimaequartae quaestio- et sibi et alteri : sicut animal ab homine et leone. Propter
IN
nis, nota terminos quibus in virtutibus utimur: scilicet quod, medium rationis in communi, consistit inter plus et
medium rationis, et medium rei. Medium rationis, cum sit minus secundum rationem: in speciali autem, dissimiliter.
modus in materia alicuius virtutis secundum conditiones Nam in virtutibus circa passiones, medium rationis con-
regulae, exigit duo: scilicet materiam, et conditiones ra- sistit inter plus et minus mihi ipsi eligenti, sicut medium
tionis. Ita quod consistit medium rationis in affirmatione consistit in commensuratione ad meipsum : propter hoc
et
utriusque, scilicet materiae propriae, et omnium conditio- dicitur in littera quod medium in passionibus sumitur
num spectantium ad rationem rectam verbi gratia me- : , quoad medium rationis consistit inter
nos. In iustitia autem,
dium rationis in temperantia est delectari quando, sicut, plus uni et minus alteri, sicut et medium rei. Quia non
quare oportet, etc. - Extrema autem sumuntur penes nega- solum aequalitatem eandem quam rei medium exigit, recta
tionem unius, et affirmationem alterius: ita quod superfluum ratio imponit * iustitiae sed conditiones etiam nullas ei;
* non impunit P
et ed. 1514.
affirmat materiam, negatis conditionibus diminutum vero ; apponit nisi redundantes in aequalitatem vel inaequalita-
negat materiam, affirmatis conditionibus. Verbi gratia, uti tem rei : reddere namque debitum recta ratio dictat iusti-
delectationibus non quando, non quare, non ubi opor- tiae, quando ubi oportet, pro quanto faciunt vel tollunt
et
tet, etc, superfluum est: est enim delectationibus, quae sunt rationem debiti. - Et propterea esto cautus, ut discernas
temperantiae materia, plusquam oportet uti. Non uti autem circumstantias in materia iustitiae dupliciter inveniri primo, :

delectationibus quando oportet, quare oportet, etc, dimi- ut redundant in aequale vel inaequale, idest ut pertinent
nutum est namque minus delectari quam oportet.
: ad rationem debiti; alio modo, ut sunt communes circum-
Medium autem rei consistit in aequalitate rei ad rem stantiae actus virtuosi. Verbi gratia, reddere mutuo acce-
seu ad personam alteram. Aequalitas autem cum duplex ptum die statuto, spectat ad
rationem debiti: reddere au-
sit, scilicet duarum quantitatum, sicut duo pedalia sunt tem illo hora incompacta, puta qua sumit cibum,
die
aequalia, et quinque et quinque sunt aequalia, et haec vo- impertinens est iustitiae non enim iniusti, sed imprudentis
;

catur aequalitas arithmetica; et duarum proportionum, sicut est haec electio. Et propterea in littera dicitur quod me-
proportio sex ad quatuor, et duodecim ad octo, sunt aequa- dium rationis in iustitia est medium rei.
les utrobique, utrobique enim est sesquialtera proportio, Et ex hoc provenit quod extrema, scilicet plus et minus,
idest continentia totius et dimidii: utraque invenitur in iusti- in iustitia non sumuntur secundum affirmationem materiae
tia. Nam commutativa iustitia observat medium secundum et negationem conditionum, et e contra, ut in aliis moralibus
aequalitatem quantitatum: nam quantum valet quod accipit, virtutibus; sed secundum plus uni et minus alteri. - Et hinc
tantum valet quod dat ut patet in emptione. lustitia vero
; etiarn provenit quod iustitia non est media inter duas ma-
distributiva observat medium secundum aequalitatem pro- litias, sicut aliae virtutes morales, quae mediant inter affir-

portionum: nam eandem proportionem facit inter bona
quae distribuit, quam habent inter se personae quibus di-
stribuitur. - Extrema autem in aequalitate quantitatum, sunt
plus et minus secundum quantitatem, ut patet. Extrema
autem in aequalitate proportionum, sunt plus et minus
mationem materiae et negationem conditionum ut super-
fluum, et negationem materiae et affirmatas conditiones
ut diminutum. Nam si medium rationis et extrema in iustitia
sumerentur secundum conditiones, ut in aliis, et non prae-
cise ut redundant in medium rei contingeret accipere ex- ;

secundum proportionem: ita quod si, verbi gratia, inter per- trema vitia, ut in aliis. - Et haec sint hic dicta pro intellectu
sonas est proportio sesquialtera, superfluum erit si inter res medii et extremorum in virtutibus, pro clarificanda novi-
distributas sit proportio dupla, in qua continetur totum bis; tiorum mente.
diminutum vero, si inter res distributas esset proportio ses- III. In eodem secundo articulo eiusdem sexagesimae-
quitertia, aut sesquiquarta, in qua continetur totum et tertia quartae quaestionis, declarandum occurrit novitiis quod
pars vel quarta tantum. prima ratio pro tanto dicitur in littera quod procedit de
II. Et quoniam medium rei ad alterum est, consequens medio rationis subiective ,
quia concludit quod medium
est ut sit medium inter plus uni, et minus alteri : vel ita rationis, quia bonum est rationis, est in ipsis actibus ra-
quod plus sit mihi et minus alteri, ut in commutationibus; tionis tanquam in rebus ipsis: sicut mediura rationis cau-
vel ita quod plus uni parti et minus alteri, ut in distri- saliter, quod scilicet a ratione impositum est operationibus
butionibus. - Mediuni autem rationis, quia continet sub se et passionibus, est in passionibus et operationibus tanquam
commensuratum sibi et commensuratum alteri, abstrahit in rebus ipsis.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM VIRTUTES INTELLECTUALES GONSISTANT IN MEDIO
III Sent., dist. XXXIII, qu. i, art. 3, qu* 3 ; De Virtut., qu. i, art. 1
3 ;
qu. :v, art. i , ad 7.

»D TERTiUM PROCEDITUR. Videtur quod

sic rem regulam. Ergo virtutes intellectuales non con-
non consistant in
virtutes intellectuales medio.
sistunt in
*medio. Virtutes enim morales consistunt 2. Praeterea, medium virtutis moralis deter-
!^in medio, inquantum conformantur re- minatur a virtute intellectuali dicitur enim in :

gulae rationis. Sed virtutes intellectuales sunt in II Ethic. *, quod virtus consistit in medietate de- Cap. VI, n. 15.
S.T n. lect. VII.
ipsa ratione; et sic non videntur habere superio- terminata ratione, proiit sapiens determinabit. Si
 ,

QUAESTIO LXIV, ARTICULUS III 4i5

iterum consistat in me-
igitur virtus intellectualis quam quod non est: defectus autem
dicitur esse
dio, oportetquod determinetur sibi medium per accipitur secundum negationem falsam, per quam
aliquam aliam virtutem. Et sic procedetur ' in dicitur non esse quod est.
infinitum in virtutibus. Verum autem virtutis intellectualis practicae,
3. Praeterea, medium proprie est inter con- comparatum quidem ad rem, habet rationem men-
'S.Th.lect. IX. -
Did.lib.IX, cap.
traria ;ut patet per Philosophum, in X Metaphys* surati. Et sic eodem modo accipitur medium per
VII, n. 3 sqq. Sed in intellectu non videtur esse aliqua contra- conformitatem ad rem, in virtutibus intellectuali-
rietas: cum
etiam ipsa contraria, secundum quod bus practicis, sicut in speculativis. - Sed respectu
sunt in intellectu, non sint contraria, sed simul appetitus, habet rationem regulae et mensurae.
intelligantur, ut album et nigrum, sanum et ae- Unde idem medium quod est virtutis moralis,
grum. Ergo in intellectualibus virtutibus non est etiam est ipsius prudentiae, scilicet rectitudo ra-
medium. tionis sed prudentiae quidem est istud medium
:

Sed contra est quod ars P est virtus intellectua- ut regulantis et mensurantis; virtutis autem mo-
• Cap.
lis, ut dicitur in VI Ethic. *; et tamen artis est ali-
n. 6;
cap.
II,
in, n. i. - ralis, ut mensuratae et regulatae. Similiter exces-
S.Th.lect. II, iii.
Cap. VI, n. 9. -
quod medium, ut dicitur in II Ethic. * Ergo etiam sus et defectus accipitur diversimode utrobique.
S. Th. lect. VI.
virtus intellectualis consistit in medio. Ad primum ergo dicendum quod etiam virtus in-
Respondeo dicendum, quod bonum alicuius rei habet suam mensuram, ut dictum est*:
tellectualis * '> corpore.

consistit in medio, secundum quod conformatur et per conformitatem ad ipsam, accipitur in ipsa
regulae vel mensurae quam contingit transcen- medium.
Art. dere et ab ea deficere,
dictum est *. Virtus
sicut Ad secundum dicendum quod non est necesse
autem intellectualis ordinatur ad bonum, sicut et in infinitum procedere in virtutibus: quia mensura
'
Qu. Lvi, art. 3. moralis, ut supra * dictum est. Unde secundum et regula intellectualis virtutis non est aliquod aliud
quod bonum virtutis intellectualis se habet ad genus virtutis, sed ipsa res.
mensuram, sic se habet ad rationem medii. Bo- Ad tertium dicendum quod ipsae res contrariae
num autem virtutis intellectualis est verum: spe- non habent contrarietatem in anima, quia unum
culativae quidem virtutis, verum absolute, ut in est rafio cognoscendi alterum: et tamen in intel-
ip. II, n. •
VI Ethic. * dicitur; practicae
autem virtutis, verum lectu est contrarietas affirmationis et negationis,
S.Tlh. lect. i"

secundum conformitatem ad appetitum rectum. quae sunt contraria, ut dicitur in fine Peri Herme-
Verum autem intellectus nostri absolute con- neias*. Quamvis enim esse et non esse non sint cap.xiv.-sup-

sideratum, est sicut mensuratum a re: res enim

.
,
... . . . plem. Caiet. ad

.' sed.._
contrana, contradictone opposita, si conside- comment.s.Th.,
'^^.', lib. II, lect. XUI,
D. 872. est mensura intellectus nostri *, ut dicitur in X Me- rentur ipsa signmcata prout sunt rebus, quia m .

^^iv.

*S.Th. lect.ii. -
taphys.*; ex eo enim quod res est vel non est, ve- alterum est ens, et alterum est pure non ens ta- :
Did.lib.IX,cap.
I, n. 14. ritas est in opinione et in oratione. Sic igitur bo- men si referantur ad actum animae, utrumque
num virtutis intellectualis speculativae consistit in ponit aliquid Unde esse et non esse sunt con-
"^.

quodam medio, per conformitatem ad ipsam rem, tradictoria: sed opinio qua opinamur quod botiiim
secundum quod dicit esse quod est, vel non esse est bonum, est contraria opinioni qua opinamur
quod non est; in quo ratio veri consistit. Excessus quod boniim non est bonum. Et inter huiusmodi
autem est secundum affirmationem falsam, per contraria medium est virtus intellectualis.

a) procedetur. - proceditur PCIa, procederetur K. - esse addunt Pa.

f) aliquid.
^) ars. — consistitin medio quae add. EF; et om. et tamen... Ethic.

Commentaria Cardiiialis Caietani

articulo tertio eiusdem sexagesimaequartae quaestionis, quando in ordine ad rem cognitam sumitur ex parte vero
IN :

multa dubia simul solvenda occurrunt. Primum est, quo- nostri, cum secundum modum quo in nobis fit aut est,
modo virtus intellectualis quae vocatur inteliectus sit in , accipitur. Quoad dirigere vero, quod addunt practicae supra
medio cum careat contrario. Non enim contingit oppositum
; speculativas, secundum se sunt ipsae regulae, et respiciunt
primorum principiorum opinari, affirmando aut negando. regulabilia per eas: unde ex parte tantum nostri regulam
Secundum est, quomodo stant haec duo simul: quod habere possunt, secundum quam in nobis fiunt aut sunt.
verum intellectus practici consistit in confesse se habere Virtutes quoque morales secundum se obiecta respiciunt:
" Qu. Lvii, art.
5 appetitui recto, ut superius * ex VI Ethic. dicitur; et quod ex parte autem nostri, principia quibus in nobis fiunt et
ad 3. - Cf. Com-
nient. num. vi. veritas eiusdem habeat pro mensura res, et sit mensura ap- sunt. Et quia Auctor sic de virtutum mensura et medio
petitus. Ex primo enim habetur quod dependet ab appe- secundum se loquitur, ut in art. 4 manifestatur; ideo obie-
titu, et consequenter mensuratur ab eo. cta omnia, quae ex parte nostri se tenent, nihil officiunt pro-
Tertium est, quomodo hic dicitur quod virtutis intelle- posito.
ctualis mensura non est aliquod genus virtutis, ut patet in III. Et ut ad singula descendamus, cognitio in primis
responsione ad secundum: et tamen superius in qu. lxiii, principiorum secundum se est in medio duorum contrario-
art. 2, dictum est quod duplex est regula boni hominis, ad rum: verbi gratia, huic acceptioni, Totum est maius sua
quod ordinatur humana
virtus, scilicet ratio et lex divina. parte, contrariatur secundum se, ut superfluum, Totum est
II. Ad evidentiam horum omnium, distingue quod vir- minus sua parte, et ut deficiens, Totum non est maius sua
tutes omnes dupliciter possunt accipi, scilicet secundura se, parte: quamvis ex modo quo haec cognitio est in nobis,
et ex parte nostri: et utroque modo regulam habent. Et in quia scilicet naturaliter est in nobis, contraria loca habere
littera quidem quamvis de solis theologicis virtutibus fiat non possunt.
ista distinctio, in articulo sequenti veritatem tamen habet
; Verum quoque intellectus practici secundum se quidem
extensa ad omnes virtutes, diversimode applicata. Nam virtus a rebus pendet, quoad cognoscere ex parte autem nostri,:

intellectualis, quoad cognoscere, secundum se consideratur, ab appetitu recto ,

qui facit nobis apparere finem secun-
 4i6 QUAESTIO LXIV, ARTICULUS IV
dum ipsius appetitus dispositionem. Quoad dirigere vero, mensura illa, mensura est. Aliquarum autem virtutum in-
'
Num. pracced. ut dictum est *, ipsa intellectualis virtus est regula; et no- tellectualium, puta prudentiae et scientiae, quae ad prin-
stro lumini rationis naturalis et appetitui commensuratur, cipia per se nota examinantur, mensura quoque aliud vir-
" Qu. Lvii, art. 5,
tutum genus secundum se et ex parte nostra est. Prima-
Comment. num. ut superius * declaratum fuit.
II ;
qu. Lvm,
qu art. Eadem etiam ratione, virtutis intellectualis secundum se rum autem virtutum intellectualium, scilicet intellectus et
5, Co
Comment. n.
mensura, nec practicae nec speculativae est aliquod virtutis synderesis, mensura etiam ex parte nostri non est aliqua
genus procederetur enim in infinitum. Sed virtutum mo-
: virtus sed solum naturale lumen ex parte nostra, et res
:

ralium mensura quia est obiectum nostra vel divina regula cognita secundum se. - Et sic patet responsio ad omnia
modificatum, ideo aliud virtutum genus, ad quod pertinet obiecta.

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM VIRTUTES THEOLOGICAE CONSISTANT IN MEDIO
ir II", qu. XVII, art. 5, ad 2; III Sent., dist. xxxiii, qu. i, art. 3, qu" 4; De Virtut., qu. i, art. i3;
qu. II, art. 2, ad 10, i3; qu. iv, art. i, ad 7; Rom., cap. xii, lect. i.

»D QUARTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod magnitudinem omnipotenfiae et pietatis eius. Et

I virtus theologica consistat in medio. Bo- ista estmensura excellens P omnem humanam fa-
'num enim aliarum virtutum consistit in cultatem: unde nunquam potest homo tantum di-
^medio. Sed virtus theologica excedit in ligere Deum quantum diligi debet, nec tantum
bonitate alias virtutes. Ergo virtus theologica multo credere aut sperare in ipsum, quantum debet.
magis est in medio. Unde multo minus potest ibi esse excessus. Et
2. Praeterea, medium virtutis accipitur, mora- sic bonum talis virtutis non consistit in medio:
a lis * quidem secundum quod appetitus regulatur sed tanto est melius, quanto magis acceditur ad
per rationem ; vero secundum quod
intellectualis summum.
intellectus noster mensuratur a re. Sed virtus theo- Alia vero regula vel mensura virtutis theolo-
logica et perficit intellectum, et appetitum, ut su- gicae est ex parte nostra non possumus : quia etsi
•Qu.Lxii,art.3. pra * dictum est. Ergo etiam virtus theologica con- ferri in Deum quantum debemus, debemus tamen
sistit medio.
in ferri in ipsum credendo, sperando et amando, se-
3. Praeterea, spes quae est virtus theologica, cundum mensuram nostrae conditionis. Unde per
medium est inter desperationem et praesumptio- accidens potest in virtute theologica considerari
nem. Similiter etiam fides incedit media inter con- medium et extrema, ex parte nostra.
trarias haereses, ut Boefius dicit, in Xihro' de Duabus Ad primum ergo dicendum quod bonum virtu-
Cap. VII. Naturis*: quod enim confitemur in Christo unam tum intellectualium et moralium consistit in me-
personam et duas naturas, medium est inter hae- dio per conformitatem ad regulam vel mensuram
resim Nestorii, qui dicit duas personas et duas quam transcendere contingit. Quod non est in
naturas; et haeresim Eutychis, qui dicit unam virtutibus theologicis per se ,
loquendo , ut di-
personam et unam naturam. Ergo virtus theo- ctum est *. In corpore.

logica consistit in medio. Ad secundum dicendum quod virtutes morales

Sed contra, in omnibus in quibus consistit vir- et intellectuales perficiunt intellectum et appeti-
tus in medio, contingit peccare per excessum, sicut tum nostrum in ordine ad mensuram et regulam
et per defectum. Sed circa Deum, qui est obiectum creatam : virtutes autem theologicae in ordine ad
virtutis theologicae, non contingit peccare per ex- mensuram et regulam increatam. Unde non est
Vers. 33. cessum dicitur enim Eccli. xliii * Benedicentes
: : similis ratio.
Deum, exaltate illum quantum potestis: maior Ad tertium dicendum quod spes est media inter
enim est omni laude. Ergo virtus theologica non praesumptionem et desperationem, ex parte no-
consistit in medio. stra inquantum scilicet aliquis praesumere dicitur
:

Art. I. Respondeo dicendum quod, sicut dictum est *, ex eo quod sperat a Deo bonum quod excedit
medium virtutis accipitur per conformitatem ad suam conditionem; vel non sperat quod secun-
suam regulam vel mensuram, secundum quod dum suam condidonem sperare posset. Non au-
contingit ipsam transcendere vel ab ea deficere. tem potest esse superabundantia spei ex parte
Virtutis autem theoiogicae duplex potest accipi Dei, cuius bonitas est infinita. - Similiter etiam
mensura. Una quidem secundum ipsam rationem fides estmedia inter contrarias haereses, non per
virtutis. Et sic mensura et regula virtutis theolo- comparationem ad obiectum, quod est Deus, cui
gicae est ipse Deus: fides enirn nostra regulatur non potest aliquis nimis credere sed inquantum :

secundum veritatem divinam caritas autem se- , ipsa opinio humana est media inter contrarias
' Art. pracced.,
cundum bonitatem eius, spes autem secundum opiniones, ut ex supradictis * patet. ad 3.

a) accipitur, moralis. - moralis accipittir PEHa. |

[i) excellens. - excedens P.

Commentaria Oardinalis Caietani

articulo quarto eiusdem sexagesimaequartae quaestionis, quibus virtus consistit in medio, contingit peccare per ex-
IN
dubium occurrit deilla propositione universali assumpta cessum, sicut et per defectum. Videtur enim hoc falsum de
in littera, arguendo in oppositum, scilicet: In omnibus in iustitia: nam consistit in medio, et non contingit peccare
 ,
;

QUAESTIO LXIV, ARTICULUS IV 417

nisi uno modo, scilicet per defectum. Quilibet enim iniu- mis verum aut bonum, quia tendit in infinitum obiectura,
stitiam faciens, violat aequalitatem quia declinat in minus potest tamen nimis tendere in illud; et sic virtus theolo-
alteri, enim declinaret in
cui debetur aequale. Si maius illi, gica moderatur actum, ut medio modo tendat. Et conse-
non esset iniustitia, ut patet in commutativa iustitia: et quenter fides est media inter levitatem, iuxta illud, Qtii
etiam in distributiva, in qua si quis maius quam persona cito credit, levis est corde * ,
pertinaciam violantis ra-
et • £«/1. cap.xix,
vers. 4.
mereatur det, ideo violat aequalitatem, quia alterum minuit tionem; et spes inter praesumptionem
et desperationem.
hic excessus. Dubium secundo occurrit specialiter de medio respectu
II. Ad hoc dicitur quod medium iustitiae contingit vio- fidei. Videtur enim quod secundum se habeat medium:
lari utroque modo, scilicet per excessum et defectum. Di- quia obiectum suum, quod est quid complexum, puta Deutn
versimode tamen contingit hoc circa medium iustitiae, et esse triniim , et huiusmodi, habet extrema, scilicet Deum
aliarum virtutum. Nam extrema medii aliarum virtutum non esse triniim, et Deum esse trinum essentialiter ; hoc
constituunt diversa vitia, inter quae media est virtus ipsa, enim est superfluum, illud diminutum.
"*• P^'^^'^ '^^ U Ethic.*: et propterea alio vitio peccatur se- IV. Ad primum horum primo, quod positio illa
dicitur,
'a*'^?! ^-'s"t^'
lect. VII, viii, «. cundum excessum, et alio peccatur secundum defectum. Scotica est contra divum Thomam, et veritatem. Contra
Extrema autem medii iustitiae non constituunt diversa vi- divum quidem Thomam, expresse dicentem hic de modo
tia: et propterea uno et eodem vitio peccatur per excessum actus, quod non potest esse excessivus: s^cilicet quod non
et defectum. Et non solum uno vitio, sed uno actu nu- potest quis nimis credere, nimis sperare, nimis amare, ten-
mero, ut patet in furto simul enim violat medium minus
: dendo in Deum. Contra veritatem vero, quia constat quod
alteri, et plus sibi faciendo. Et simile est in distributionis non potest Deus amari nimis, ita quod actus amandi Deum
violatione: simul enim minus uni, et plus alteri tribuitur. itaexcessivus immo modus amandi Deum, secundum Ber-
:

Nec obstat si quandoque solum minus videatur fieri al- nardum *, est sine modo amare. - Nec est verum quod de * De Diligendo

DeOy cap. i.
teri, et nulli plus; ut in incendiis et huiusmodi. Hoc enim fide dicitur. Quoniam licet corde;
qui cito credit, levis sit
ostendit quod medium iustitiae principaliter violatur in non tamen qui cito credit Deo, levis est corde. Praesumptio
minus. Et vere sic est quia, cum aequale sit ad alterum,
: quoque, ut patet in responsione ad tertium, non est vitium
per minus illi directe violatur. Sed tamen semper conco- quia nimis speret in Deum sed quia sperat bonum exce-
:

mitatur plus alicui, vel in re vel in potestate. - Sat est dens propriam conditionem. - Unde concessio ista non so-
ergo litterae quod, ubicumque est virtus in medio, contingit lum ut falsa, sed ut mala, utpote ponens modum dilectionis
et per excessum et per defectum peccare: sive simul sive Dei, procul abiiciatur.
separatim, sive uno sive pluribus vitiis, non est curae. Ad secundum autem dicitur quod fides secundum se est
III. In eodem quarto articulo dubium primo occurrit ex de Deo, cuius non sunt extrema. Ex parte autem nostri
Scoto, in III Sent., dist. xxvi, docente quod potest concedi est de Deo per modum compositionis et divisionis, ut in
quod virtus theologica est proprie in medio, non ex parte ir 11" * dicitur. Et propterea ex parte nostri est in medio Qu. I, art. 3.
obiecti, sed actus : ita quod, licet non possit tendere in ni- et non secundum se.

SujiMAE Theol. D. Thomae T. III.

53
 4i8 QUAESTIO LXV, ARTICULUS I

9UAESTIO SEXAGESIMAQUINTA
DE CONNEXIONE VIRTUTUM
IN QUINQUE ARTICULOS DIVISA

EiNDE considerandum est de connexione vir- Secundo : utrum virtutes morales possint esse
cf.
Introd
qu. Lxiv, d;
jL/tutum *. sine caritate.
Tertio: utrum caritas possit esse sine eis.
Et circa hoc quaeruntur quinque.
Quarto utrum fides et spes possint esse sine
:

Primo : utrum virtutes morales sint ad invicem caritate.

connexae. Quinto : utrum caritas possit esse sine eis.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUTES MORALES SINT AD INVICEM CONNEXAE
III Sent., dist. xxx\a, art; i; IV, dist. xxxiii, qu. iii, art. 2, ad 6; De Virtut., qu. v, art. 2; Quodl. Xl\, qu. xv, art. i;
VI Ethic, lect. xi.

D PRiMUM sic PROCEDiTUR. Vidctur quod Augustinus etiam dicit, in VI de Trin., * quod vir- ' cap- "•

virtutes morales non sint ex necessitate tutes quae sunt in animo humano, nullo modo se-
connexae. Virtutes enim morales quan- parantur ab invicem. Et Gregorius dicit, XXII Mo-
doque causantur ex exercitio actuum, ral. *, quod ima virtus sine aliis aut omnino nulla Cap. I.

' Cap. I. S. Th. ut probatur in II Ethic. * Sed homo potest exer- est, aut imperfecta. Et TuIIius dicit, in II de Tu-
lect, I.

citari in actibus alicuius virtutis, sine hoc quod scul. Qiiaest. *: Si unam virtutem confessus es te Cap. XIV.

exercitetur in actibus alterius virtutis.
virtus moralis potest haberi sine altera.
2. Praeterea, magnificentia
sunt quaedam virtutes morales. Sed aUquis po-
test habere alias virtutes morales, sine hoc quod
habeat magnificentiam et magnanimitatem dicit
* Cap.
S. Th.
ir, n. 13. -
lect. VII.
enim Philosophus, in IV Ethic. *, quod inops non
potest esse magnificiis , qui tamen potest habere
quasdam aUas virtutes et quod ille qui parvis est
; tutes morales, non sunt connexae videmus enim
Ergo una non habere, nullam necesse est te habiturum.
Respondeo dicendum quod virtus moraUs potest
et magnanimitas accipi vel perfecta, vel imperfecta. Imperfecta qui-
dem moralis virtus, ut temperantia vel fortitudo,
nihil aUud est quam aliqua inclinatio in nobis exi-
: stens ad opus aliquod de genere bonorum facien-
dum: sive talis inclinatio sit in nobis a natura,
sive ex assuetudine. Et hoc modo accipiendo vir-
:

digmis, et his se dignificat, temperatus est, ma- aliquem ex naturali complexione, vel ex aliqua
ii '^'-S TTiea'
gft^f^^f^^s autem non e^/ *. Ergo virtutes morales consuetudine, esse promptum ad opera liberalita-
"'" non sunt connexae. tis, qui tamen non est promptus ad opera casti-

3. Praeterea, sicut virtutes morales perficiunt tatis.

partem appetitivam animae, ita virtutes intelle- Perfecta autem virtus moralis est habitus incli-
ctuales perficiunt partem intellectivam. Sed vir- nans in bonum opus bene agendum. Et sic ac-
tutes intellectuales non sunt connexae: potest enim cipiendo virtutes morales, dicendum est eas "
aliquis habere unam scientiam, sine hoc quod ha- connexas esse; ut fere ab omnibus ponitur, Cuius
beat aUam. Ergo etiam neque virtutes morales ratijD duplex assignatur, secundum quod diversi-

sunt connexae. mode aliqui virtutes cardinales distinguunt. Ut

4. Praeterea, si virtutes morales sint connexae, enim dictum est *, quidam distinguunt eas secun- Qu. Lxi,art. 3,

hoc non est nisi quia connectuntur in prudentia. dum quasdem generales conditiones virtutum ut- :

Sed hoc non sufficit ad connexionem virtutum pote quod discretio pertineat ad prudentiam, re-
moraUum. Videtur enim quod aUquis possit esse ctitudo ad iustitiam, moderantia ad temperantiam,
prudens circa agibiUa quae pertinent ad unam firmitas animi ad fortitudinem, in quacumque ma-
virtutem, sine hoc quod sit prudens in his quae teria ista considerentur. Et secundum hoc, mani-
pertinent ad aUam: sicut etiam aUquis potest ha- feste apparet ratio connexionis: non enim firmi-
bere artem circa quaedam factibiUa, sine hoc quod tas habet laudem virtutis, si sit sine moderatione,
habeat artem circa aUa. Prudentia autem est recta vel rectitudine, aut discretione; et eadem rafio
ratio agibiUum. Ergo non est necessarium virtu- est de Et hanc rationem connexionis assignat
aliis.
tes morales esse connexas. Gregorius, XXII Moral. *, dicens ^ quod virtu- Loc. cit.

Sed contra est quod Ambrosius dicit, siiper tes, si sint disiunctae, non possunt esse perfectae,

veVs''"^ sqq"''
Lucam*'. Conncxae siM sunt, concatenataeque pir- secundum rafionem virtutis: quia nec prudentia
tutes, iit qiii unam habet, plures habere videatur. vera est quae iusta, temperans et fortis non est;

a) eas. - virtutes morales codices.

I
fl) dicens. - Oni. ABCDEFGHIL.
 , ,:

QUAESTIO LXV, ARTICULUS I 419

et idem subdit de aliis virtutibus. Et similem ra- liberalitatem circa mediocres donationes et sum-
Loc. cit.
tionem assignat Augustinus, in VI de Trin. * ptus, si abundantia pecuniarum
superveniat ei
Alii vero distinguunt praedictas virtutes secun- modico exercitio acquiret magnificentiae habitum:
dum materias. Et secundum hoc assignatur ratio sicut geometer modico studio acquirit scientiam
s^fS^kct x"xi'
connexionis ab Aristotele, in VI Ethic. * Quia sicut alicuius conclusionis quam nunquam considera-
Qu. Lym, 'art. supra * dictum est, nulla virtus moralis potest sine vit *. Illud autem habere dicimur, quod in prom- • d. 676, nos.

prudentia haberi eo quod proprium virtutis mo-

: ptu est ut habeamus secundum illud Philosophi,
;

ralis est facere electionem rectam, cum sit habitus in II Physic. *: Quod parum deest , quasi nihil •cap. v, n. 9.

electivus; ad rectam autem electionem non solum deesse videtur.

sufficit inclinatio in debitum finem, quod est di- Et per hoc patet responsio ad secundum.
recte per habitum virtutis moralis; sed etiam quod Ad tertium dicendum quod virtutes inteilectua-
aliquis directe eligat ea quae sunt ad finem, quod les sunt circa diversas materias ad invicem non
fit per prudentiam, quae est consiliativa et iudi- ordinatas : sicut patet in diversis scientiis et arti-'
cativa et praeceptiva eorum quae sunt ad finem. bus. Et ideo non invenitur in eis connexio quae
Similiter etiam prudentia non potest haberi nisi invenitur in virtutibus moralibus existentibus circa
habeantur virtutes morales: cum prudentia sit re- passiones et operationes *, quae manifeste habent ' d. nsi.

cta ratio agibilium, quae, sicut ex principiis, proce- ordinem ad invicem Nam omnes passiones, a
*. * d- "77-

dit ex finibus agibilium, ad quos aliquis recte se
habet per virtutes morales. Unde sicut scientia
speculativa non potest haberi sine intellectu prin-
cipiorum, ita nec prudentia sine virtutibus mora-
libus. Ex quo manifeste sequitur virtutes morales
esse connexas.
Ad primum ergo dicendum quod virtutum mo-
ralium quaedam perficiunt hominem secundum
communem statum, scilicet quantum ad ea quae
communiter in omni vita hominum occurrunt
agenda. Unde oportet quod homo simul exerci-
quibusdam primis procedentes, scilicet amore et ,
odio, ad quasdam alias terminantur, scilicet dele-
ctationem et tristitiam. Et similiter omnes opera-
tiones quae sunt virtutis moralis materia, habent
ordinem ad invicem, et etiam ad passiones. Et
ideo tota materia moralium virtutum sub una
ratione prudentiae cadit.
Habent tamen omnia intelligibilia ordinem ad
prima principia. Et secundum hoc, omnes vir-
tutes intellectualesdependent ab inteilectu prin-
cipiorum sicut prudentia a virtutibus moralibus,
;

tetur circa materias omnium virtutum moralium. ut dictum est *. Principia autem universalia, quo- * in corpore.

Et si quidem circa omnes exercitetur bene ope- rum est intellectus principiorum, non dependent
rando, acquiret habitus omnium virtutum mora- a conclusionibus, de quibus sunt reliquae intelle-
lium. Si autem exercitetur bene operando circa ctuales virtutes sicut morales ^ dependent a pru-
;
s

unam materiam, non autem circaaliam, puta dentia, eo quod appetitus movet quodammodo
bene se habendo circa iras, non autem circa con- rationem, appetitum, ut supra* dictum est.
et ratio ' Q"- «. »«•
qn- Lviii, art.
, . .

cupiscentias ; acquiret quidem habitum aliquem Ad quartum dicendum quod ea ad quae mcli- 1
ad '•

ad refrenandum iras, qui tamen non habebit nant virtutes morales, se habent ad prudentiam
rationem propter defectum prudentiae
virtutis ,
sicut principia: non autem facfibilia se habent
quae concupiscentias corrumpitur. Sicut
circa ad artem sicut principia, sed solum sicut materia.
etiam naturales inclinationes non habent perfe- Manifestum est autem quod, etsi ratio possit esse
ctam rationem virtutis, si prudentia desit. recta in una parte materiae,
et non in alia nullo ;

Quaedam vero virtutes morales sunt quae per- tamen modo potest dici ratio recta, si sit defe-
ficiunt hominem secundum aliquem eminentem ctus cuiuscumque principii. Sicut si quis erraret
statum: sicut magnificentia, et magnanimitas. Et circa hoc principium, Omne totum est maius sua
quia exercitium circa materias harum virtutum parte, non posset habere scientiam geometricam ^ ^

non occurrit unicuique communiter, potest aliquis
^ habere alias virtutes morales, sine hoc quod ha-
'f
bitus harum virtutum habeat actu, loquendo de
quia oporteret multum recedere a veritate in se-
quentibus. - Et praeterea, agibilia sunt ordinata
adinvicem; non autem factibilia, ut dictum est *. ' fo resp. ad •

virtutibus acquisitis. Sed tamen, acquisitis aliis vir- Et ideo defectus prudentiae circa unam partem
tutibus, habet istas virtutes in potentia propinqua. agibilium, induceret defectum etiam circa alia "^
X,

Cum enim aliquis per exercitium adeptus est agibilia. Quod in factibilibus non contingit.

Y) alias. — aliquas K, om. PEa. e) geometricam. - geometriae EFK.

3) morales. - virtutes morales ABCDGHIKL. ?) defectum. - in defectiim ACDEFGHIKLpB et a.

Commentairia Cardixialis Oaietani

articulo primo quaestionis sexagesimaequintae, termini Sciendum est igitur quod constat virtutes perfectas ab
IN
duo sunt primo declarandi, quid scilicet importet virtus imperfectis non propterea distingui, quia illae in summo
perfecta, et quid virtus imperfecta, de quibus in littera sunt gradu, istae non. Nam virtutes connexae, quae sunt
sermo fit: an differentia haec sit sicut inter calorem remis- solae perfectae, ut in littera dicitur, intendi possunt; ut
sum, et in summo an sicut inter dispositionem et habi-
; sequens quaestio * ostendit. ' Cf. art. i, 2.

tum; an sicut inter diversas formas, puta opinionem et Quomodo autem distinguantur, ex natura habitus et dis-
scientiam. Non enim parvi refert quo haec modo distin- positionis manifestatur. Habitus enim et dispositio distincta
guantur. Et si quis hic erraret, male posset de connexione contra habitum, secundum melius sentientium sententiam,
virtutum disputare. distinguuntur non modaliter tantum, sed essentialiter. Ita
 :;, ::;

420 QUAESTIO LXV, ARTICULUS I

quod qualitas illa quae est dispositio, nunquam erit essen- Ipse namque, in III Sent., dist. xxxvr, solam connexionem
tialiter habitus, quamvis forte habitus modum habere possit: virtutis moralis cum
prudentia sua, idest illius materiae, et
sed dispositio est qualitas secundum se facile mobilis; ha- non e contra, tenens putat nec prudentiam moralem virtu-
;

bitus vero est qualitas ex natura sua difficile mobilis. - Ve- tem, nec moralem virtutem prudentiam simpliciter, idest
rum huiusmodi qualitas habet duplicem statum. Est enim totius agibilis, nec unam moralera virtutem aliam moralem
quandoque in se quidem habitus, sed per modum disposi- coexigere: sed simul stare quod aliquis sit temperatus in
tionis inhaeret, quia facile corrumpi potest: ut patet de summo, et tamen avarus, iniustus, etc. Et ut distincte omnia
scientia per primam demonstrationem acquisita, et non me- percipiantur, primo recitabuntur sua motiva; secundo, de-
ditatione firmata. Quandoque autem et in se est habitus, et clarabuntur fundamenta veritatis *; tertio, satisfiet obiectis**. ' Num. seq.
, .
o
.
« • . Num. XI.
in statu habitus : quia per modum habitus, habetur firmi- Arguit primo Scotus ' contra connexionem virtutum, ex •Loc. cit., art. i.
ter, etc. hoc quod sunt perfectiones partiales. Quando enim sunt
II. Sicut autem in communissimis rationibus primae spe- plures perfectiones partiales eiusdem perfectibilis, potest
ciei qualitatis invenitur habitus dupliciter, scilicet per mo- perfectum esse illud perfectibile secundum unam, et imper-
dum dispositionis, et per modum habitus; et praeter haec fectum secundum aliam ut patet in Socrate respectu visus
:

dispositio, sive per modum dispositionis, sive per modum et auditus. Constat autera cardinales virtutes esse partiales
habitus ita in virtute ut sic, quae est species habitus, in-
: perfectiones mentis nostrae. Ergo.
venitur qualitas quae est essentialiter virtus, dupliciter, sci- Secundo, ex definitione virtutis II Ethic* Quaelibet virtus • cap. vi, u. 15.-
licethabens statum virtutis, et non habens statum virtutis; moralis est habitus electivus in medietate consistens deter- ^- ^- '"^'- ""•
et praeter haec invenitur sub specie dispositionis, inclinatio minata ratione, prout sapiens determinabit, absque deter-
^ seu dispositio ad virtutem. Ex his autem tribus, scilicet vir- minatione et electione medii in alia materia. Ergo est virtus
tute in statu virtutis, virtute non in statu virtutis, et dispo- sine connexione ad alias virtutes. - Et antecedens patet:
sitione ad virtutem; sola prima virtus perfecta est et dicitur: quia in definitione virtutis non ponitur nisi connexio ad
immo, ut in quarto articulo dicitur, haec sola simpliciter prudentiam, seu rationem determinantem medium in illa
et proprie virtus dicitur. Et ratio in promptu est quia : materia.
virtutem proprie et simpliciter oportet esse principium ope- Tertio, ex exercitio causante virtutem. Quia potest ali-
ris virtuosi simpHciter, et non secundum quid; virtus autem quis optirae se exercere in materia unius virtutis, et non
non in statu virtutis, tale opus non facit, quia defectuosa in materia alterius. Ergo non sunt connexae. - Tenet se-
est, utpote privata proprio statu.. quela: quia virtus generatur ex actibus.
Sic ergo virtutis perfcctae nomine, qualitas quae est Quarto, ex distantia. Quia virtutes eiusdem generis, quae
virtus, statum virtutis habens, intelligitur. Virtutis autem sunt propinquiores, non sunt connexae puta virginitas, et
:

imperfectae nomine, licet secundum proprietatem vocabuli castitas coniugalis. Ergo, a fortiori, virtutes distinctae se-
sola virtus secundum essentiam et deficiens videatur intel- cundum genus, ut cardinales, quae magis distant, non sunt
ligi,quia virtus imperfecta dicit virtutem et imperfectionem connexae.
eius; extenso tamen seu accommodato vocabulo, virtutis Quinto, deducit ad tria inconvenientia ex connexione.
imperfectae nomine intelligitur tara virtus deficiens in statu, Primo, quod aliqua virtus esset virtus antequam esset vir-
quam dispositio ad virtutem, praesertim si est firmata. tus. Secundo, quod nulla virtus esset prima. Tertio, quod
In quo autem consistat virtutis essentia, ex qu. lv colli- unus actus generaret omnes virtutes. - Sequela primi pro-
gere poteris. In quo autem perfectio status virtutis consi- batur sic. Temperantia, per te, non est virtus sine virtute
stat, ex littera quidem unico verbo habes, quoad morale, fortitudinis ergo fortitudo est prius virtus. Et ex alia parte,
:

Cap. IV, n. 3. - scilicet ad bonum bene. Ex II autem Ethic. *

quod inclinat fortitudo non potest esse virtus sine temperantiae virtute
explicatius habes quod sciens, quod eligens, quod propter ergo fortitudo non erit virtus nisi post teraperantiam. Ergo
hoc, quod immobiliter Itabens ipsam, operetur, Et conse- fuit virtus antequara esset virtus. - Sequela secundi patet
quenter imperfecta virtus est si aliquid horum deficiat quia ex quo quaelibet coexigit aliam, omnes sunt simul et ;

quamvis enim bonura tunc fieret, non tamen bene. consequenter nulla prior aut posterior. - Sequela tertii pro-
III. Et scito, novitie, quod alicui qualitati inclinanti in batur: quia impossibile est simul haberi tot actus perfectos
bonum aliquid, dupliciter deesse potest aliqua virtutis con- generativos tot virtutum. Quod autem tertium sit inconve-
ditio. Primo de pertinentibus ad speciem seu essentiam
, niens, probatur: quia unus actus est unius virtutis; et sicut
virtutis. Ut si deficeret recta ratio vel electio vel proprius esset actus unius virtutis si esset generata, ita est genera-
finis in habitu agibilium, non esset in veritate virtus nec tivus unius, et non omnium virtutum. - Haec de primo.
perfecta nec imperfecta: diceretur tamen virtus imperfecta, V. Quoad secundura *, scito connexionem virtutum car- 'Cf. num.praec.

sicut dispositio ad virtutem. Unde si quis habituatus est ad dinalium convinci ex isto processu, qui in littera fit Virtus :

abstinentiae vel castitatis materiam non secundum regulam moralis exigit prudentiam; prudentia autera exigit omnes
rationis, aut non electione propter ipsum bonum rationis tres virtutes morales; ergo oranes virtutes morales sunt con-
talis habitus nec est, nec erit unquam virtus ; sed dispositio nexae. Sed quia propositiones hic assumptae diversimode
tantum ad virtutem. - Secundo, de pertinentibus ad statum intelliguntur, oportet eas explanare, et sensum verum ca-
tantum virtutis. Ut si deficeret immobilitas aut extensio aut pere; et tunc videre vim rationis huius.
debita dispositio subiecti, esset quidem imperfecta virtus, sic VI. Prima ergo propositio, scilicet, Virtus moralis exigit
quod potest eadera numero esse perfecta et sirapliciter vir- prudentiam , quia ex definitione virtutis II Ethic. allata pa-
tus, ablatis illis defectibus. tet, non negatur, sed distinguitur: quia aut intelligitur de
Oportebit ergo te cautum esse, cum de virtute imper- prudentia totali; aut partiali. Et vocatur prudentia totalis,
fecta est sermo: an intelligatur ibi de imperfecta ratione prudenti^.tespectu omnium agibilium; partialis autem, re-
status ; an quia dispositio tantum est. Et eadem oportet uti spectu talfs materiae, delectationis venereae, vel periculorum
cautela, cum negari inveneris rationera proprie vel simpli- raortis, etc. Si in assumpta propositione, et definitione vir-
citer virtutis. Scies autem discernere intentionem litterae, si, tutis raoraUs, intelligiturde prudentia totaH, negatur si de :

secundum nunc eadem qualitas quae

dicta, inspexeris an partiali conceditur. Sed tunc patet manifeste quod nihil
,

negatur virtus, sit postmodum virtus, vel non quoniam, ut : valet processus: quia prudentia partialis non exigit oranes
patet, si primum inveneris, de non virtute secundum statum virtutes morales. - Propter istam autem distinctionem, opor-
est serrao si secundum, de non virtute secundum essen-
; tet ostendere aut verificari assumptum de prudentia totali
tiam. Et hoc si servaveris, non vagaberis ad quaerendum aut quod prudentia partialis exigat omnes virtutes. Et utrum-
constitutiva virtutum in esse virtutis in genere relationis que simul fiet, ostendendo quod prudentia partialis aut non
•Cf.qu.Lv.art.i, ut Scotus putavit * sed perfectionem statuum perquires;
: est prudentia sufficiens ad materiara illius virtutis, et con-
Comment. nutn. 3^^ novae virtutis generationera facilera, post talem ac tan- sequenter non est prudentia aut est totalis.
:

tam dispositionem. Ostenditur autem hoc facile ex connexione materiarum

IV. In eodem primo articulo quaestionis sexagesimae- virtutum moraUum, et ipsa definitione virtutis, sic. Virtus
quintae, dubium de connexione virtutum ex Scoto resurgit. moraHs, puta teraperantia, est habitus secundum rationem
 : ,

QUAESTIO LXV, ARTICULUS I 42 <

rectam electivus medii in delectationibus tactus, non prout iudicans inter aliqua duo, oportet cognoscere utrumque. Si
electionem medii in talibus delectationibus contingit cor- enim hanc rectam rationem oportet comparare hanc ma-
rumpi passione; sed simpliciter, undecumque
a tali aut tali teriam reliquis agibilibus, oportet eam, quia ratio est, utra-
contingat ab electione talis medii in electionem extremorum que cognoscere; et quia recta est, circa utraque rectam esse.
vitiorum declinare. Ergo temperantiae virtus necessario ha- Constat autem rectam rationem circa omnia agibilia, pru-
bituatum reddit animum ad eligendum tale medium secun- dentiam esse totalem.
dum prudentiam totalem. IX. Patet igitur ex dictis quod prudentia partialis non est
VII. Assumptum hoc manifestatur. Dupliciter siquidem prudentia nisi sit totalis. Et consequenter, ut patebit *, exi- ' ^am. seq.

credi potest quod virtus moralis, puta temperantia, perficit git omnes virtutes morales. Propter quod in calce articuli
animum. Primo, ut declinatio a tali medio oritur ex aliqua diciturquod defectus prudentiae circa unam partem agibi-
certa passione: puta ut ex amore concupiscentiae declinari lium, induceret defectum circa alia.
solet a medio in delectationibus tactus; ita quod non spe- Ex autem habes quomodo intelligenda sit definitio
his
ctat ad temperantiam inclinare ad eligendum niedium in virtutis moralis II Ethic.*, quoad duos terminos, scilicet ele- ' Cf. num. iv.

delectationibus tactus, nisi pro quanto abducimur a medio ctionem medii, et rectam rationem. Intelligitur enim de
ob amorem superfluae delectationis. Secundo autem modo, electione medii non secundum quid, sed simpliciter, idest
ut temperantiae sit inclinare ad tale medium contra quos- contra quaecumque abducentia; et recta ratione, non secun-
que impetus, ex quacumque passione provenientes, ad ab- dum quid, idest secundum partem, sed simpliciter seu tota-
ducendum a tali medio: puta ex avaritia, ex timore mor- liter. - Et sic patet quod ex definitione virtiitis, sine glossis

tis, etc. Differunt autem intantum hi duo modi, ut ex hoc appositivis, excludendo solum sensum secundum quid, et
pendeat ista veritas: et secundum primum modum non fiat utendo sensu simpliciter (quod regulariter in definitionibus
aliquis temperatus nisi secundum quid; iuxta secundum inteUigitur) habes connexionem prudentiae totaliter ad vir-
;

vero, fiat temperatus simpliciter. Quoniam, ut patet, iuxta tutem moralem.

primum modum non est habituatus ad medium in delecta- X. Explanata autem et probata prima propositione as-
'

tionibus tactus nisi secundum quid, quia secundum quod sumpta, reliquum est ut probetur et explanetur secunda,
oriuntur a certo motivo tantum iuxta secundum vero, est : qaoA prudentia exigit omnes virtutes morales*. Haec
scilicet * Cf. num. v.

habituatus ad medium in delectationibus tactus totaliter, propositio licet possit probari ex parte materiae, quia sicut
quia secundum quod oriuntur ex quocumque motivo. temperantia generatur ex frequentibus electionibus medii in
Quod autem temperantia prinio modo non sit virtus, sed delectationibus, ita prudentiam oportet generari ex frequen-
secundo modo tantum, non eget probatione: quia manifeste tibus iudiciis et praeceptis circa suam materiam, quae est to-
ex usu convincitur. Mulier enim habituata ad castitatem tum agibile; - melius tamen monstratur propositum ex ipsa
quantum est ex amore delectationum, si inops et avara male ratione prudentiae secundum se, ut in littera fit ex parte
merendo venereis vacat, procul dubio intemperata est: et principiorum ipsius prudentiae, sic Prudentia est recta ratio
similiter si timore verberum aut infamiae, etc, hoc faciat. consiliativa, iudicativa et praeceptiva. Ergo rectitudo eius
Idem ergo est dicere quod temperantia non perficit animum exigit animum tam secundum partem apprehensivam, quam
contra timores et alias passiones, ut et inquantum natae sunt secundum partem appetitivam, recte et bene se habere circa
corrumpere electionem medii in delectationibus tactus; et principia rectae rationis, quae sunt fines agibilium. Sed sic
dicere quod qui moechatur ut furetur, non est moechus; se habere ad huiusmodi fines est habere omnes virtutes mo-
et meretricem ob solam avaritiam, posse simul esse tempera- rales principales. Ergo prudentia coexigit secundum se
,

tam; et infinita huiusmodi falsa. Spectat igitur ad moralem omnes virtutes huiusmodi.
virtutem inclinare ad medium in propria materia, non solum Antecedens patet. - Sequela vero, quoad partem appre-
excludendo extrema secundum se; sed secundum quod con- hensivam, est per se nota: quia habitus conclusionum pendet
nexionem habent cum aliena materia. Ut enim in littera ex habitu principiorum. - Quoad partem vero appetitivam,
dicitur, in responsione ad tertium et quartum, agibilia, quae licet ex supradictis * de prudentia pateat, breviter tamen, -Qu. Lvni.art.s.
sunt materiae virtutum moralium, sunt ordinata ad invicem quasi repetendo, manifestatur sic Prudentia non est in ra-
et propterea unum redundat in aliud. Et propterea oportet tione solum, ut dicitur in VI Ethic.*: quia est in ratione * Cap. v, n. 8.-
='=•"'•
virtutem moralem perficere sic animum in propria materia, ut mota ab appetitu; et propter hoc non traditur obli-
, '

ut nec ex his quae infra limites propriae materiae secundum vioni, ut ibideni dicitur. Ergo dependet ab appetitu, procul
se sunt, nec ex his quae intrant limites propriae materiae dubio recto. Obiectum autem appetitus est finis. Ergo de-
ex connexione illius cum aliis, abducatur a medio eligendo pendet ab appetitu recte se habente ad finem. Quod erat
in illa materia. intentum.
Et sic patet assumptum et restat manifestanda con-
VIII. : Quod autem dependeat prudentia ab appetitu recto re-
Cf. nura. VI, sequentia*, quod scilicet ex hoc sequatur quod virtus moralis spectu omnium finium agibilium, et non unius tantum; licet
fine
coexigat prudentiam totalem. Hoc autem sic probatur. Vir- ex redundantia connexionis posset hfeberi; in littera * tamen * in resp. ad 4.
tus moralis eligit mediura in propria materia simpliciter, probatur ex hoc quod, sicut scientia dependet ex omnibus
idest se, et ut in eam redundant aliae materiae.
secundum ipsius principiis, et non aliquibus tantum, ita quod geome-
Ergo rectam rationem sui secundum se, et secun-
exigit tria errans in uno principio, non est scientia; ita prudentia
dum comparationem ad alias. Sed hoc est prudentia totalis. non est prudentia, nisi omnia principia recta supponat.
Ergo. - Sequela est manifesta ex eo quod virtus moralis Fines autem agibilium constat esse principia ex quibus pru-
est electiva secundum rectam rationem. Et sicut est ele- dentia procedit et ad quos oportet appetitum se recte ha-
;

ctiva in propria materia et secundum

secundum com- se et bere': alioquin et in actu iudicii, quia delectatio corrum-
parationem ad alias materias, ita oportet quod ratio sit re- vit aeslimationem prudentiae *, et in actu praecepti, quia 'Cf.Aristot.,ioc.
ult. cit., n. 6.
ctificans illam materiam et secundum se, et secundum com- est a ratione ut subest appetitui, errabitur.
parationem ad alias. Ex defectu namque rectae regulae in Et scito quod, licet recta ratio agibilium pendeat ex
huiusmodi comparationibus, provenit quod habituatus ani- utraque rectitudine circa fines, scilicet ex rectitudine partis
mus in castitate, et non in paupertate, liberalitate, fortitu- apprehensivae, et appetitivae; quia tamen rectitudo appre-
dine et iustitia, propter avaritiam aut timorem aut odium, hensivae non est propria prudentiae, sed communis sibi et
contra castitatem facit. Comparatur siquidem tunc in tali ceteris virtutibus intellectualibus circa conclusiones; et Au-
animo bonum castitatis bono pecuniae,aut evasionis a morte, ctoris divinum ingenium ex propriis consuevit doctrinam
aut explendi appetitus odii huiusmodi; et dictatur magis facere: ideo illam silentio praeterivit, et rectitudinem ap-
eligendum nunc hoc apparens bonum quam illud vere bo- petitus, quae est propria prudentiae (sola enim prudentia
num, propter passiones seu affectiones nunc, hic, etc, ad hoc secundum se pendet ex appetitu recto moraliter finis), po-
magis quam illud. - Quod autem ratio recta circa unam suit principium prudentiae. Et propterea comparavit ipsam
•
Text. 145, 146. rnateriam tam secundum se quam secundum id quod ex intellectui qui est habitus principiorum, dicens quod, sicut
Ai. lib.iii, cap. connexione habet, sit prudentia totalis, ex illo principio II in speculativis scientia pendet ex habitu principiorum, ita
n, n.io, 11; s.Th. , . ,t . f,
.
^ , ...
de Anitna *, in cap. de bensu Communi, patet scilicet quod
. '^ ,

in moralibus recta ratio pendet ex recto appetitu finium:

lect. III. :
 ::

422 QUAESTIO LXV, ARTICULUS I

est enlm habitus principiorum in appetitu, quia fines prin- dicitur, Ille actus est unius virtutis: dico quod ille actus
cipia sunt operabilium. est actus generativus prudentiae, qui agit in virtute habi-
Quod demum appetitum recte se habere ad fines ope- tus principiorum prudentiae. Cum enim, ut ex dictis * patet, 'Cf.num.x.
rabilium, habere virtutes morales, patet ex eo quod ea-
sit habitus principiorum prudentiae in parte apprehensiva sit
deni est virtus intendens finem proprium alicuius materiae, synderesis, in parte appetitiva sit ad minus triplex habitus
et eligens medium in illa. Ac per hoc, eadem est tempe- trium virtutum cardinalium; et pluribus habitibus simul uti
rantiae virtus qua quis recto appetitu intendit bonum ra- contingat in ordine ad unum; et prudentia, una existens, ex
tionis in delectationibus tactus; et qua eligit medium in omnibus his pendeat; et generatio prudentiae sit perfectio
eisdem secundum rectam rationem. virtutum: consequens est ut actus generativus prudentiae
* Cf. num. V.
Et sic patet totus processus *. Qui tanto verior compro- procedat et a synderesi, et habitibus tribus virtutum cardi-
batur, quanto ex sola definitione virtutis moralis, conside- nalium non prius perfectarum, sed ipso actu generante pru-
rando quae coexigunt particulae definitionis, deduxit con- dentiam esse perfectum accipientium. Et sic ille actus, dato
nexionem mutuam virtutum moralium, computata etiam quod esset unius tantum virtutis, puta synderesis, quia nulla
inter eas prudentia. - Haec de secundo. praesupponitur aha virtus; esset tamen multorum habituum
* Cf. num. IV. XI. Quoad tertium, respondendo ordinate obiectis *, di- participativus, et sic posset multas consummare virtutes:
citur quod primae rationis maior est falsa, si est univer- sicut post genitam prudentiam, recte praecipere simul in
salis, ut esse debet. Sunt enim multae partiales perfectiones pluribus materiis, est actus unius virtutis, prudentiae sci-
connexae, licet non omnes sint connexae intellectus enim : licet, ehcitive; multarum autem virtutum moralium, prin-
et voluntas connexae sunt, visus et auditus non. Unde ex cipiorum prudentiae, est actus participative.
hoc nihil habetur. Secundo autem modo, simultas temporis intelligitur se-
* Num. VI sqq. Secunda vero ratio, ex definitione virtutis, iam * soluta cundum propinquitatem: ut scilicet quae parum differunt
est ;et convictum est quod in definitione virtutis oportet secundum tempus, simul esse dicuntur; iuxta illud, Quod
cadere rectam rationem simpliciter, et non secundum quid, parum distat, nihil distare videtur *. morales Et sic virtutes ' Cf. resp. ad i,

ut opponens vult, concedens quod non spectat ad tempe-
rantiae virtutem firmare animum ne timore mortis forni-
cetur ; et sic incidit in foveam magnam, scilicet quod
non contra temperantiam. Cuius oppositum tamen
faciat
sentit. - Et praeterea convincitur. Aut talis recedit a medio
temperantiae, aut non. Si sic, declinat in vitium extremum
ergo est contra rectam rationem spectantem ad temperan-
tiam. Si non, ergo fornicationem committens ex avaritia
solum, et non propter delectationem; non peccat contra
temperantiam.
Ad
tertium respondetur in littera, ad primum, quod ma-
teriaevirtutum sunt duplices: quaedam spectantes ad com-
munem vitam, quaedam ad aliquem particularem statum.
In primis, quae sunt materiae virtutum cardinalium, non
contingit exerceri in una et non in alia, recte, sic ut fiat
virtus aliqua: quamvis possit inchoatio aliqua virtutis ge-
nerari. - Inautem, contingit fieri unam sine aha actu.
istis
Fit tamen omnis dupliciter. Primo, in potentia propinqua,
pluribus actibus quasi simul generantur: et dicuntur conne-
xae, quia oportet unamquamque statim aliam comitem ha-
talis bere. Et licet hoc videatur prima facie inconsonum, si quis
tamen consideret quod sermo praesens non est metaphy-
sicus neque mathematicus, sed moralis, in quo non ad-
amussim certitudo quaeritur; et attendat ad alias proprie-
tates virtutum, quod simili modo verificantur: non usque-
quaque hoc spernet. Patet namque quod attingere medium
non minus convenit virtuti quam connexio: et constat quod
contingere medium vocatur non solum attingere centrum,
sed prope. Quare ergo connexio virtutum non vocanda est,
si prope sint; sed solum in instanti si attingant ? Idem
enim videtur in materia connexionis instans, quod in ma-
teria de medio punctum centrale.
Xm. Et scito hic quod ex utroque modo simultaneae
generationis virtutum, salvatur quod virtutes, quatenus vir-
tutes sunt, qualitates sunt absolutae, quas dicimus habitus,
iuxta superius * determinata contra Scotum. si si- Nam '
Q"- "> "'• '»

ut in littera dicitur. Secundo in praeparatione animi, ut

, multas ista non est instantanea, sed quasi; constat quod,
* H' II" ,
qu. alibi * dicit Auctor: quia connexio virtutum omnium est con- sicut post multos actus, ex aliquo in virtute omnium, ge-
<xii, art. 3, ad2. nexio in tertio, idest in prudentia, quae dictat formale in neratur habitus temperantiae, ita et virtus temperantiae. Et
omni virtute, scilicet praeparationem animi, etiam deficiente sicut augetur habitus, virtus augetur : et sic de ahis. - Si au-
materia. tem simultas ista est vere instantanea, tunc sicut una electio
Et per hoc patet responsio ad quartum. Tum quia forma- comparativa potest esse a multis, immo omnibus virtutibus
liter tantum, idest secundum praeparationem animi, sufficit cardinalibus postquam sunt genitae; ita una similis ele-
,

castitatem coniugalem et virginitatem esse connexas. - Tum ctio potest esse generativa simul omnium, ita in propinqua
quia falsum esr quod sit maior ratio de connexione spe- dispositione existentium, ut unico actu supervenienti, in vir-
ciaHum, quam generalium virtutum: quia, ut dictum est, tute tot praecedentium, generandae essent secundum suas »
harum materiae magis connexae sunt coniunctione occursus absolutas entitates. Nec in hoc est differentia inter ratio-
respectu conversationis humanae, licet minus connexae sint nem ut patet. Manifeste autem constat,
virtutis, et habitus,
coniunctione similitudinis. Et propterea istas oportet esse cum, proposito adulterio perpetrando sub instanti poena
connexas formahter et materialiter illas, formaliter tantum.
: mortis, eligitur perseverare in bono electionem illam esse ;

XII. Ad quintum dicitur dupliciter, iuxta duos modos
quibus connexio ista intelligi potest. Connexio namque vir-
tutum, cum non sit successiva, claudit in se simultatem tem-
poris, ita quod oportet eas in eodem tempore esse, fieri
et corrumpi. Sed huiusmodi simultas temporis potest du-
pliciter intelligi. Primo, secundum rigorem veritatis: ut sci-
licet in eodem
instanti temporis quo est una, sit actualiter
alia; et in nullo instanti sit una sine aha actualiter. Et hic
sensus videtur communiter accipi: et contra eum procedit ar-
gumentum. Unde, hunc sequendo sensum, conceditur quod
nulla cardinalium virtutum est prior aut posterior altera se-
cundum tempus. Et similiter quod nulla est prima positive
ordine temporis ; sed quaelibet sic est prima negative. - Ne-
gatur autem quod sequatur temperantiam esse prius virtu-
tem quani sit virtus. Et probatio assumit falsum, scilicet
Si temperantia non est virtus sine virtute fortitudinis, for-
titudo est prius virtus: sufficit enim ad hoc, quod forti-
tudo simul virtus, ut patet. - Non habeo demum pro
sit
inconvenienti quod unico actu, in virtute tot praecedentium,
generentur simul omnes virtutes in esse perfecto. Et cum
a prudentia iudicante et praecipiente, a iustitia ius alterius
coniugis refutante violare, a fortitudine timorem mortis su-
perante, a temperantia delectationem veneream quando opor-
tet, etc, recusante. Unde adeo exercitatus in ha-
si quis sit
rum omnium virtutum actibus, ut devenerit ad hoc, quod
si unico actu adhuc exerceretur, fieret in eo virtus tempe-
rantiae, et similiter de iustitia et aliis; et ipse in unicum
postmodum exeat actum cadentem super materias omnium
virtutum, ac per hoc aequivalentem quatuor actibus: illo
unico actu generabuntur simul quatuor habitus virtuosi,
quos virtutes cardinales dicimus. Hoc autem contingeret,
si sic dispositus ad virtutes, proposito sibi adulterio cum
morte, ut dictum est, eligeret bonum rationis possidere:
tunc enim ratione iudicii et praecepti fieret prudentia, ra-
tione electionis sequentis fierent ahae virtutes. Et simile est
in simihbus comparativis. Et scias quod tanto facilius si-
multaneam generationem in instanti salvabis, quanto ad so-
lum statum virtutis obligaris salvandum quod fiat in in-
stanti: quoniam virtutes absque virtutis statu, utpote imper-
fectae, non sunt connexae *. - Sed ne videamur fugere, et ' Cf. num. m.
 QUAESTIO LXV, ARTICULUS II 423
quia vero omnia consonare absolute et simpliciter disputa- fectionem appetitus ut moventis ad exercitium; ac per hoc,
mus; haec de tertio. In quo plus dictura est quam promis- ut moventis rationem; ac per hoc, ut inchoantis pruden-
sum fuerit, ne connexio adduceret ad credendum habitus tiam, quae est in ratione ut mota ab appetitu. Prudentia
virtutum moralium ex respectibus esse virtutes, et non ex vero, quia formas dat agibilibus, sub quibus formis agibilia,
essentia cuius contrarium supra habuimus, etc,
: utpote rationi consona, bonos efficiunt habitus, qui sunt
XIV. In responsione ad primum in eodem articulo, habes virtutes; perficit intellectum quatenus motivus est ad spe-
illa verba, scilicet quod geometra modico studio acquirit ciem; ac per hoc, quatenus motivus est appetitus ex parte
scientiam alicuius conclusionis quam nunquam considera- obiecti ad virtutes morales. Quia igitur mutua est motio
vit; ex quibus errarunt Thomistae aliqui de habitu scien- rationis et appetitus; et prudentia in ratione, et virtutes
* Qu. Liv, art. 4,
tiae, ut superius * exposuimus. Et ideo transeamus. morales in appetitu, spectant ad illas mutuas motiones: hinc
Comment. n. ui,
XV. In responsione ad tertium in eodem articulo, hoc provenit ut prudentia et morales virtutes mutua quoque
solum restat declarandum quod in calce illius dicitur: sci- connexione sint dependentes. - Et hinc eleva, lector, mentis
licetquod causa dependentiae mutuae inter prudentiam et oculos in celsitudinem admirabilem doctrinae huius divini
morales virtutes, est mutua motio rationis et appetitus. Ubi Doctoris, etiam in his minimis resolventis in prima principia.
Qu. IX, art. :
nota quod superius *, dum de actibus voluntatis tractare- XVI. In responsione ad quartum in eodem articulo, nota,
tur, didicimus quod ratio est primum movens ad speciem, novitie, quod hinc habes duplicem differentiam inter artem
et propterea movet appetitum ex parte obiecti; appetitus et prudentiam, ex qua fit quod artes non sunt connexae,
autem est primum movens ad exercitium, et ideo movet prudentiae verp non solum connexae, sed una. Prima est,
rationem ex parte subiecti. Et in hoc tam excelsum et pri- quia ars respicit factibilia uno modo tantum, scilicet ut ma-
mum principium deducit Auctor, quasi in primam radicem, teriam prudentia vero respicit agibilia dupliciter, scilicet ut
:

connexionem virtutum moralium. Et merito. Quia virtutes materiam, et ut principia. - Secunda est quod, etiam stando
morales perficiunt appetitum respectu finis: et ex supradi- utrobique infra rationem materiae, factibilia non sunt con-
Ibid. ctis * constat quod appetitus ex hoc quod proprium eius nexa, ut error in uno redundet in aliud agibilia autem sic :

obiectum habet quod sit primum movens ad exer-

est finis, sunt ordinata, quod error in uno errorem induceret in alio,
citium. Perfectio igitur virtutum moralium spectat ad per- ut ex praedictis * patet.
* Ct. num. VI sqq.

ARTICULUS SECUNDUS
UTRUM VIRTUTES MORALES POSSINT ESSE SINE CARITATE
II' II", qu. XXIII, art. 7 ; III Sent., dist. xxvii, qu. 11, art. 4, qu' 3, ad 2 ; dist. xxxvi, art. 2 ; De Virtut., qu. v, art.

iD SECUNDUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod sunt: sicut fuerunt in multis gentilibus. - Secun-
virtutes morales possint esse sine cari- dum autem quod sunt operativae boni in ordine
*tate. Dicitur enim in libro Sententianitn ad ultimum finem supernaturalem sic perfecte ,

Sent. VII. ^Prosperi *, quod omnis virtiis praeter et vere habent rationem virtutis et non possunt ;

caritatem , potest esse communis bonis et malis. humanis actibus acquiri, sed infunduntur a Deo.
Sed caritas non potest esse nisi in bonis, ut dici- Et huiusmodi virtutes morales sine caritate esse
tur ibidem. Ergo aliae virtutes possunt haberi non possunt. Dictum est enim supra * quod aliae *Art.i;qu. Lviii,
art. 4, 5.
sine caritate. virtutes morales non possunt esse sine pruden-
2. Praeterea, virtutes morales possunt acquiri tia; prudentia autem non potest esse sine virtu-
•
Cap. I. -S. Th. ex actibus humanis, ut dicitur in II Ethic. * Sed tibus moralibus, inquantum virtutes morales fa-
lect. I.

caritas non habetur nisi ex infusione; secundum ciunt bene se habere ad quosdam fines, ex qui-
* Vers. 5. illud Rom. v * Caritas Dei diffusa est in cordibus
: bus procedit ratio prudentiae. Ad rectam autem
nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est no- rationem prudentiae multo magis requiritur quod
bis. Ergo aliae virtutes possunt haberi sine ca- homo bene se habeat circa ultimum finem, quod
ritate. fit per caritatem, quam circa alios fines, quod

3. Praeterea, virtutes morales connectuntur fit per virtutes morales : sicut ratio recta in spe-
ad invicem, inquantum dependent a prudentia. culativis maxime primo principio inde-
indiget
Sed caritas non dependet a prudentia; immo monstrabili, quod est contradictoria non simul
* Vers. 19. prudentiam excedit, secundum illud Ephes. iii *: esse vera. Unde manifestum fit quod nec pru-
Superemine}item scientiae caritatem Christi. Ergo dentia infusa potest esse sine caritate nec aliae
;

virtutes morales non connectuntur caritati, sed virtutes morales consequenter, quae sine pruden-
sine ea esse possunt. tia esse non possunt.
Vers. 14. Sed contra est quod dicitur I loan. iii *: Qui Patet igitur ex dictis quod solae virtutes in-
non diligit, manet in morte. Sed per virtutes per- fusae sunt perfectae, et simpliciter dicendae vir-
ficitur vita spiritualis: ipsae enim sunt quibus tutes: quia bene ordinant hominem ad finem
recte vivitur, ut Augustinus dicit, in II de Lib. ultimum simpliciter. Aliae vero virtutes, scilicet
Arbit. * Ergo non possunt esse sine dilectione "
' Cap. XVIII, "'"•
acquisitae, sunt secundum quid virtutes, non au-
a
caritatis. tem simpliciter: ordinant enim hominem bene
• QU. LXIII, art. Respondeo dicendum quod, sicut supra * dictum respectu finis ultimi in aliquo genere, non autem
2.
est, virtutesmorales prout sunt operativae boni respectu finis ultimi simpliciter. Unde Rom. xiv,
in ordine ad finem qui non excedit facultatem super illud *, Omne quod non est ex Jide, pecca- Vers. 23.
Ordin. sine
naturalem hominis, possunt per opera humana tum Glossa * Augustini
est, dicit : Ubi deest agnitio nom.; ex lib.

acquiri. Et sic acquisitae sine caritate esse pos- veritatis , falsa est virtus etiam in bonis moribus. fc^tl^l!"'^''

o) dilectione. - directione ABCDFGHIKLa.

 424 QUAESTIO LXV, ARTICULUS III

Adprimum ergo dicendum quod virtutes ibi ? Ad secundum dicendum quod ratio iila procedit
accipiuntur secundum imperfectam rationem vir- de virtutibus moralibus acquisitis.
tutis. Alioquin, si virtus moralis secundum per- Ad tertium dicendum quod, etsi caritas excedat
fectam rationem virtutis accipiatur, bonum facit scientiam et prudentiam, tamen prudentia depen-
*
^af
^"

"ie^Jra"-
habentem*; et per consequens in malis esse non det a caritate, ut dictum est *. Et per consequens, In corpore.

L. potest. omnes virtutes morales infasae.

P) ;*/. - Om. ABCGHIKf.pD.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulosecundo eiusdem sexagesimaequintae quaestio-
I5J
nis, tria. Primo, duplicem differentiam, ad propo-
adverte
situm, inter morales infusas et acquisitas. Quia infusae per-
ficiunt in ordine ad ultimum finem simpliciter: acquisitae
vero, in ordine ad ultimum finem in genere, scilicet boni
tutes secundum quid: et hoc spectat ad theologum. Unde
si non vis in hac re errare, aut despici tanquam volunta-
rius creator virtutum; attende quo habitu accinctus, na-
turali scilicet an divino, de his loquatur; et in quolibet
venerare veritatem etiam absolute prolatam quia subin- ;

Cap. sqq. humani, puta felicitatis positae in X Ethic. * Et ex hoc telligitur in qualibet arte et scientia, quod gaudeat propriis.
S. Th. lect."ik
sqq. secundo differunt, quia morales infusae sunt virtutes sim- Secundo adverte quod, sicut prudentia acquisita pendet
pliciter acquisitae vero, secundum quid. - Nec propterea
: a virtutibus moralibus tanquam a proximis principiis sta-
putes Auctorem hic contrariari philosopho morali, ac per bilientibus proximos prudentiae fines et ab appetitu natu- ;

hoc sibi ipsi, et etiam reliquis. Cum enim vero verum non sit rali felicitatis tanquam a primo principio stabilienti ulti-
"Cap.xiv, n.- II. contrarium, ut in calce Peri Hermeneias * dicitur et unus- ; mum finem humanum ita prudentia supernaturalis depen-
:

Supplement. Ca-
iet.adComment. quisque verum dicat, si secundum causas ad ipsum spe- det a moralibus infusis tanquam a proximis principiis fines
S.Th.,lib.II,lect.
ctantes recte iudicet : contingit quod de eodem diversi iu- proximos supernaturales afferentibus et a caritate tanquam ;
XIV.
dicia sic diversa proferant, ut videantur contraria, non ta- a primo principio ultimum supernaturalem finem in ap-
men Ut patet si de infirnio medicus iudicet futuram
sunt. petitu firmante. ,

mortem ex aegritudine, de quo, quia astrorum circulationes Tertio adverte, quod hic Auctor ponit virtutes morales
promittunt longam vitam, astrologus diutius victurum di- acquisitas in gentilibus multis : ut cum inferius * de neces- Qu. cix, art.2;
11" 11-, qu. X,
xerit: uterque enim, secundum causas proprias, iudicium sitate ad opera
sratiae moraliter perfecta, et de actionibus
.„,,." '
.
'
, , , . art. 4; qu. xxiii
verum protulit. Et hoc pacto accidit in proposito. Quo- mndelium erit sermo, non erres, putando quod hic sermo art. 7, ad i.

niam de virtutibus moralibus acquisitis si secundum hu-
manas causas iudicium fiat, dicuntur et sunt inter maxima
bona hominis et simpliciter virtutes et hoc spectat ad
, :
moralem. Si autem de eisdem iudicandum sit secundum
supernaturales et divinas causas, sic sunt et
fuerit de virtutibus secundum se, et non in natura lapsa.
Quamvis enim praesens sermo sit de virtutibus secundum
se,quia tamen Auctor ipse expresse applicat eum ad gen-
tiles sine caritate, oportet hanc sustinere doctrinam etiam
dicuntur vir- in natura infirma, qualis fuit in gentilibus huiusmodi.

ARTICULUS TERTIUS
UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE ALJIS VIRTUTIBUS MORALIBUS
III Sent., dist. xxxvi, art. 2; De Virtut., qu. v, art. 2.

D tertium sic proceditur. Videtur quod Sed contra est quod per caritatem tota lex
caritas sine aliis virtutibus moralibus impletur dicitur enim Rot7t. xiii *
: Qui diligit :
• vers. s.

Ad
enim ad quod suffi-
haberi possit. id proximum, legem implevit. Sed tota lex impleri
cit unum, indebitum est quod plura or- non potest per omnes virtutes morales: quia
nisi
dinentur. Sed sola caritas sufficit ad omnia opera lex praecipit de omnibus actibus virtutum ut ,

virtutis implenda ut patet per id quod dicitur I

: dicitur in V Ethic. * Ergo qui habet caritatem, cap. i, n. 14;
* Vers. 4 sqq. ad Cor. xiii *: Caritas patiens est, benigna est, etc. habet omnes virtutes morales. - Augustinus etiam s!V.'ie"t'. u,m.
Ergo videtur quod, habita caritate, aliae virtutes quadam epistoia *, quod caritas includit -Ep. cLxvn,ai.
dicit, in

superfluerent. in se omnes virtutes cardinales. iacobi\, ii A^t

2. Praeterea, qui habet habitum virtutis, de Respondeo dicendum quod cum caritate simul cldeMor.Ecct.
^'"""^*-' '''•
facili operatur ea quae sunt virtutis, et ei secun- infunduntur omnes virtutes morales, Cuius ratio f cap. XV.
dum se placent: unde et signum habitus est de- est quia Deus non minus perfecte operatur in
'„9sp- '."•"•'• - lectatio qitae Jit in opere, ut dicitur in II Ethic. * operibus gratiae, quam in operibus naturae. Sic
Sed multi habent caritatem, absque peccato mor- autem videmus in operibus naturae quod non
,

tali existentes, qui tamen difficultatem in operi- invenitur principium aliquorum operum in aliqua
bus virtutum patiuntur: neque eis secundum se re, quin inveniantur in ea quae sunt necessaria
placent, sed solum secundum quod referuntur ad ad huiusmodi opera perficienda sicut in anima- :

caritatem. Ergo multi habent caritatem, qui non libus inveniuntur organa quibus perfici possunt
habent alias virtutes. opera ad quae peragenda anima habet potesta-
3. Praeterea, caritas in omnibus sanctis inve- tem. Manifestum est autem quod caritas, inquan-
nitur. Sed quidam sunt sancti qui tamen aliqui- tum ordinat hominem ad finem ultimum est ,

'SuperLuc, cap bus virtutibus carent : dicit
XVII, vers. 10.
sancti magis humiliantur de virtutibus quas non
habent, quam de virtutibus quas habent, glorien-
tur. Ergo non est necessarium quod qui habet
caritatem, omnes virtutes morales habeat.
enim Beda * quod principium omnium bonorum operum quae in
finem ultimum ordinari possunt, Unde oportet
quod cum caritate simul infundantur omnes vir-
tutes morales, quibus homo perficit singula ge-
nera bonorum operum.
 :

QUAESTIO LXV, ARTICULUS IV 425

Et sic patet quod virtutes morales infusae non Ad secundum dicendum quod quandoque con-
solum habent connexionem propter prudentiam ;
tingit quod aliquis habens habitum, patitur diffi-
sed etiam propter caritatem. Et quod qui amittit cultatem in operando et per consequens non,

caritatem per peccatum mortale, amittit omnes sentit delectationem et complacentiam in actu,
virtutes morales infusas. propter aliquod impedimentum extrinsecus su-
Ad primum ergo dicendum quod ad hoc quod perveniens: sicut ilie qui habet habitum scientiae,
actus inferioris potentiae sit perfectus, requiritur patitur difficultatem in intelligendo propter so- ,

quod non solum adsit perfectio in superiori po-
tentia, sed etiam in inferiori si enim principale
agens debito modo se haberet,
actio perfecta, instrumentum non esset bene dis-
si
positum. Unde oportet ad hoc quod homo bene
operetur in his quae sunt ad finem, quod non
mnolentiam vel aliquam infirmitatem. Et simili-
: ter habitus moraiium virtutum infusarum patiun-
non sequeretur tur interdum difficultatem in operando, propter
aliquas dispositiones contrarias ex praecedentibus
actibus relictas. Quae quidem difficultas non ita
accidit in virtutibus moralibus acquisitis quia :

solum habeat virtutem qua bene se habeat circa per exercitium actuum, quo ^ acquiruntur, toUun-
finem, sed etiam virtutes quibus bene se habeat tur etiam contrariae dispositiones.
circa ea quae sunt ad finem: nam virtus quae Ad tertium dicendum quod aliqui sancti dicun-
est circa finem, se habet ut principalis et motiva tur aliquas virtutes non habere, inquantum pa-
respectu earum " quae sunt ad finem. Et ideo tiuntur difficultatem in actibus earum, ratione
cum carkate necesse est etiam habere alias vir- iam * dicta; quamvis habitus omnium virtutum In resp. ad 2.

tutes morales. habeant.

a) earum. - eorum EF. ( P) quo. - quibus actibus E, om. F.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo tertio eiusdem quaestionis sexagesimaequintae, infusarum, consequenti, et e converso; ut in qu. Lxra * Art. 3.
IN
nihil occurrit scribendum nisi quod hic articulus de con- superius patet, etc.

nexione, adiuvat illum de necessitate earundem moralium

ARTICULUS QUARTUS
UTRUM FIDES ET SPES POSSINT ESSE SINE CARITATE
ir 11", qu. xxni, art. 7, ad i; III Sent., dist. xxiii, qu. m, art. i, qu* 2; dist. xxvi, qu. 11, art. 3, qu" 2; I Cor., cap. xiii, lect. i.

d quartum sic proceditur. Videtur quod quod bonum quod qui-

potest in opus perfecte :

fides et spes nunquam sint sine caritate. dem dum non solum bonum est quod fit,
est
Cum enim sint virtutes theologicae, di- sed etiam bene fit. Alioquin, si bonum sit quod
gniores esse videntur virtutibus mora- fit, non autem bene fiat, non erit perfecte bo-
libus, etiam infusis. Sed virtutes morales infusae num unde : nec habims qui est talis operis prin-
non possunt esse sine caritate. Ergo neque fides cipium, habebit perfecte rationem virtutis. Sicut
et spes. si aliquis operetur iusta, bonum quidem facit:

Praeterea, nullus credit nisi volens, ut Au-

2. sed non erit opus perfectae virtutis, nisi hoc bene
-
Tract. XXVI. gustinus dicit, super loan. * Sed caritas est in vo- faciat, idest secundum electionem rectam, quod
•
Qu. ucii, art. luntatc sicut perfectio eius, ut supra * dictum est. est per prudentiam: et ideo iustitia sine prudentia
^'
Ergo non
potest esse sine caritate.
fides non potest esse virtus perfecta.
Cap. vin. 3. Praeterea, Augustinus dicit, in Enchirid. *, Sic igitur fides et spes sine caritate possunt
quod spes sine amore esse non potest. Amor autem quidem aliqualiter esse perfectae autem virtutis :

est caritas : de hoc enim amore ibi loquitur. Ergo rationem sine caritate non habent. Cum enim fi-
spes non potest esse sine caritate. dei opus sit credere Deo ; credere autem sit ali-
Vers. 2. Sed contra est quod Matth. * dicitur in Gios- i cui P propria voluntate assentire si non debito :

Interlin. sa * quod fides generat spem, spes pero caritatem. modo velit, non erit fidei opus perfectum. Quod
Sed generans est prius generato, et potest esse autem debito modo velit, hoc est per caritatem,
sine eo. Ergo fides potest esse sine spe; et spes quae perficit voluntatem: omnis enim rectus mo-
sine caritate. tus voluntatis ex recto amore procedit, ut Augu-
Respondeo dicendum quod fides et spes, sicut stinus dicit, in XIV
de Civ. Dei *. Sic igitur fides Cap. IX.

et virtutesmorales, dupliciter considerari pos- est quidem sine caritate, sed non perfecta virtus

sunt uno modo, secundum inchoationem quan-

:
sicut temperantia vel fortitudo sine prudentia. -
dam; alio modo, secundum perfectum esse vir- Et similiter dicendum est de spe. Nam actus spei
tutis. Cum enim virtus ordinetur ad bonum opus est expectare futuram beatitudinem a Deo. Qui
agendum, virtus quidem perfecta dicitur » ex hoc quidem aclus perfectus est, si fiat ex meritis quae

a) dicitur. - dicetur codices. p) alicui. - aliquem ABCDEFGIKLsH.

SuMMAE Theol. D. Thomae T. III.
 ;:,: ,

426 QUAESTIO LXV, ARTICULUS IV

quis habet: quod non potest esse sine caritate. caritate, utpote deficiente debita habitudine ad pri-
Si autem hoc expectet ex meritis quae nondum mum principium quod est ultimus finis. Fides
,

habet, sed proponit in futurum acquirere, erit actus autem et spes, secundum proprias rationes, nec a
imperfectus et hoc potest esse sine caritate. - Et
:
prudentia nec a caritate dependent. Et ideo sine
ideo fides et spes possunt esse sine caritate: sed caritate esse possunt licet non sint virtutes sine ;

sine caritate, proprie loquendo, virtutes non sunt caritate, ut dictum est *. In corpore.

nam non solum

ad rationem virtutis pertinet ut Ad secundum dicendum quod ratio illa procedit
T secundum ipsam aliquod bonum operemur ^, sed de fide quae habet perfectam rationem virtutis.
* Ad tertium dicendum quod Augustinus loquitur
ls.''li..'"iec":v':
etiam bene, ut dicitur in II Ethic.
Ad primum ergo dicendum quod virtutes mora- ibi de spe, secundum quod aliquis expectat fu-

les dependent a prudentia: prudentia autem in- turam beatitudinem per merita quae iam habet;
fusa nec rationem prudentiae habere potest absque quod non est sine caritate.

f) aliquod bonum operemur. - aliquid operetur F, aliquod {aliquis E) bonum operetur ceteri et a.

Commentaria Cardinalis Caietani

articulo quarto eiusdem quaestionis sexagesimaequintae, ratio dubii est quia, ut dictum est *,hic est sermo de per- * Num. i.

IN fectione et imperfectione virtutum quoad statum. Ex hoc

adverte quod hic est sermo de affirmatione et negatione
virtutis ratione status, et non ratione essentiae: quoniam enim sequitur aut quod virtutes morales sine prudentia
eadem numero qualitas affirmatur et negatur virtus secun- sunt virtutes secundum essentiam, licet non quoad statum,
• cf. art. I, Com- dum diversa tempora*. Intendit ergo Auctor quod fides et si simiHtudo proportionalis tenet: cuius tamen oppositum
ment. num. m.
^^^^ ^j^^ caritate non sunt virtutes, quia non sunt in statu dictum est, dum dictum est * quod sine recta ratione habi- * Art. i, Com-
. ^ ^. j.^ ^ -^- ^
...... r j • ment. num. iii.
virtutis : cum caritate autem sunt virtutes, quia sunt in statu tantum ad virtutem
tus temperantiae dispositio esse potest.
virtutis. - Quare autem et quomodo hoc accidat, secundum Aut quod similitudo haec proportionalis non teneat.
rationem in littera positam , facile apparet recolentibus IV. Ad hoc dicitur quod dupliciter intelligi potest vir-
quoad fidem, de eius subiecto, quod non ab-
est intellectus tutes morales sine recta ratione esse. Primo, ut sint quali-
solute sed a voluntate motus. Ex hoc enim patet quod
, tates habituantes vires animae ad temperata, ad iusta, etc,
actus fidei, scilicet credere Deo, cum non sit ab intellectu absque recta ratione omnino. Et si sic esset, huiusmodi ha-
absolute, exigit necessario intellectum motum a voluntate bitus non essent virtutes aliquo modo, sed dispositiones ad
ad talem actum aliter non esset credere, nec fidei actus.
: virtutes quia deesset eis essentiale principium, ut patet ex
:

Ac per hoc, bene credere exigit intellectum bene motum a definitione virtutis *. Et si in hoc sensu verba litterae su-
. . , , ,, 1
* Cf.
ii/ftic.
,
Aristot.
Iib.n.cap.
voluntate quod esse non potest nisi voluntas sit bene affe-
: scipiantur, tunc aut velut exemplariter allata; aut secundum vi, n. 15. - s.Th.
similitudinem aliqualem, puta in hoc quod non sunt virtutes '^"- ^""
cta Deo, quod est per caritatem. Et sic fides est in suo per-
fecto statu, ex hoc quod habet subiectum bene dispositum simpliciter sed inchoationes virtutum, exponenda sunt.
et sic est virtus. SimiHter quoque acccidit in spe. Quoniam Secundo intelligi possunt, ut tales habitus sint sine recta
subiectum eius est voluntas affecta meritis: et propterea ratione perfecta, quae est prudentia. Et sic similitudo optime
actus eius, scilicet expectare beatitudinem a Deo, exigit in currit. Quoniam qualitates habituantes vires animae ad tem-
voluntate meritum, sine quo non esset sperare. Sed habere perata ad iusta etc, secundum rectam rationem imper-
, ,

merita contingit dupliciter scilicet in intentione tantum; et

: fectam extensive, puta quia adhuc non habituavit ad recte
in re. Et si quidem voluntas speret affecta tantum meritis praecipiendum in comparationibus diversarum materiarum,
in intentione, actus quidem est spei, sed imperfectus: si sed paulatim ad hoc tenditur sunt virtutes secundum es- ;

vero speret affecta meritis in re, tunc spes est in suo per- sentiam, sed non perfectae, quia non sunt in statu virtu-
fecto statu, habens debitam in proprio subiecto dispositio- tis; propter quod diximus * eas non esse connexas. Et secun- * Art. i, Com-
nem. Et sic est virtus, etc. dum hoc, sicut huiusmodi virtutes se habent ad prudentiam,
II. In eodem quarto articulo nota, novitie, circa illud, ita fides et spes ad caritatem utrobique enim contingit :

Credere est alicui propria voluntate assentire, quod Sco- defectus status ex subtractione principii et indispositione
tus, in XXV distinctione III Sent., in quaestione lateraU, subiecti. Virtutes enim morales habent pro subiecto appe-
nescio quo spiritu ductus, non vult intellectum moveri a titum ut subest rectae rationi perfectae, quae est prudentia
voluntate ad credendum sufficit eam non contra mo-
; sed simpliciter: et fides et spes intellectum motum a voluntate
vere. Affert enim quod
sequeretur quod, proposito in
aliter perfecta, et voluntatem affectam raeritis praesentibus, quo-

intellectu astra esse paria, posset voluntas imperare credu- rum utrumque sola caritate habetur. - Et quoniam littera
litatem. prudentiam pluries nominat, ideo hic sensus eligendus vi-

Sed revera experimur quod credere est voluntarium detur.

quamvis aestimationes et dubitationes ad alteram partem V. In eodem quarto articulo, in responsione ad primum,
sint a persuasionibus et apparentiis. Unde, obiecto insuffi- adverte, novitie, quod Auctor distinguit virtutes in eas se-
ciente ad determinandum intellectum' ad alteram partem cundum proprias rationes, puta fidei, prudentiae, temperan-
determinate absque formidine alterius partis, ut obiectum tiae, etc et in eas ut virtutis perfectae rationem habent. Ita
;

fidei est; oportet voluntate supplere, movendo intellectum
ad assensum absque formidine: alioquin fidei actus nun-
quam erit, utpote carens sufficienti causa. - Nec inconvenit
ex sola voluntate credere astra esse paria. Sicut enim vo-
luntas determinat potentiam rationalem ad alterum con-
trariorum ad quae neutraliter se habet, ut dicitur IX Me-
quod considerat fidem inquantum fides; et rursum fidem in-
quantum est simpliciter virtus; et sic de aliis. Et intendit
quod in hoc est differentia inter fidem infusam et prudentiam
infusam, quod licet neutra, inquantum virtus, possit esse
sine caritate; fides tamen, inquantum fides, esse potest sine
illa, quia potest habere sine illa opus suum: salvatur enim

•S.Th. lect.iv.- taphvs. *; sic determinat intellectum ad alteram partem

"*/'./•'•
sine illa intellectus motus a voluntate ad credendum Deo
Did. VIII,
lib. c. '. .
f. . j- j- •

V, n. 2, 3. contradictioms credendam. Et sicut medicus ex solo odio

1
secundum regulam divinae revelationis, licet non perfecte.
determinat artem ad occidendum infirmum ita ex solo ; Prudentia autem infusa, nec inquantum prudentia, potest
amore alicuius quantumcumque extranei, determinatur quis esse sine caritate quia inquantum prudentia
: dependet ,

ad credendum id cuius nuUam habet rationem. magis ab ultimo quam

a finibus proximis, sicut scientia a
III. In eodem quarto articulo dubium est de proportio- primis principiis; et propterea, sicut non potest esse sine
nali similitudine in littera posita inter fidem ac spem ad moralibus infusis, a fortiori non potest esse sine caritate. .

caritatem, et virtutes morales acquisitas ad prudentiam. Et VI. Ex praedictis autem * patet quod ahter se habet ca- v. '
 QUAESTIO LXV, ARTICULUS V 427
ritas ad fidem et spem; et aliter ad morales acquisitas. Istae status. Propter quod Scotus, in xxxvi distinctione Tertii *, Art. 4.

enim non constituuntur in esse virtutis secundum essentiam, tenens fidem et spem esse perfectas virtutes, sicut morales,
nec secundum statum, per caritatem, aut aliquid eius sed : sine caritate, minus perspicaciter vidit.
dum imperantur ab ea, ad superiorem ordinem referuntur. In articulo quinto eiusdera quaestionis, nihil scribendum
Illae autem ex caritatis praesentia sortiuntur perfectionem occurrit.

ARTICULUS QUINTUS
UTRUM CARITAS POSSIT ESSE SINE FIDE ET SPE

iD QuiNTUM sic PROCEDiTUR. Videtur quod Fidelis Deus, per quem vocati estis in societatem
caritas possit esse sine fide et spe. Ca- Haec autem societas hominis ad Deum,
Filii eius.
'ritas enim est amor Dei. Sed Deus po- quae est P quaedam familiaris conversatio cum P

a nobis amari naturaliter, etiam non

|test ipso, inchoatur quidem hic in praesenti per gra-
praesupposita fide, vel spe futurae beatitudinis. tiam, perficietur autem in futuro per gloriam ^: Tf

Ergo caritas potest esse sine fide et spe. quorum utrumque fide et spe tenetur. Unde sicut
2. Praeterea, caritas est radix omnium virtu- aliquis non posset cum aliquo amicitiam habere,
vers. 17. tum secundum illud Ephes. iii *: In caritate ra-
; si discrederet vel desperaret se posse habere ali-

dicati et fundati. Sed radix aliquando est sine quam societatem vel familiarem conversationem
ramis. Ergo caritas potest esse aliquando sine cum ipso ita aliquis non potest habere amici-
;

fide et spe et aliis virtutibus. tiam ad Deum, quae est caritas, nisi fidem ha-
3.Praeterea, in Christo fuit perfecta caritas. beat, per quam credat huiusmodi societatem et
' Ipse tamen non habuit fidem et spem: quia fuit
* conversationem hominis cum Deo, et speret se
*Part.III,qu.vii, perfectus comprehensor, ut infra * dicetur. Ergo ad hanc societatem pertinere. Et sic caritas sine
an. 3, 4-
caritas potest esse sine fide et spe. fide et spe nullo modo esse potest.
Vers. 6. Sed contra est quod Apostolus dicit, Heb. xi *: Ad primum ergo dicendum quod caritas non est
Sine fide impossibile est placere Deo ; quod ma- qualiscuraque amor Dei: sed amor Dei quo di-
xime pertinet ad caritatem, ut patet; secundum ligitur ut beatitudinis obiectum, ad quod ordina-
Vers. 17.
illud Proverb. viii * : Ego diligentes tne diligo. mur per fidem et spem.
Spes etiam est quae introducit ad caritatem, ut Ad secundum dicendum quod caritas est radix
'
Qu. uui,art.4. supra * dictum est. Ergo caritas non potest ha- fidei et spei * inquantum dat eis perfectionem
,
* d. 306.

beri sine fide et spe. virtutis. Sed fides et spes, secundum rationem *
Respondeo dicendum quod caritas non solum propriam, praesupponuntur ad caritatem, ut su-
amorem Dei, sed etiam amicitiam quan-
significat pra * dictum est. Et sic caritas sine eis esse non * Q"- t-xn, art.

dam ad ipsum quae quidem super amorem addit

;
potest.
mutuam redamationem cum quadam mutua com- Ad tertium dicendum quod Christo defuit fides
Cap. II, n. 3. municatione, ut dicitur in VIII Ethic. * Et quod et spes, propter id quod est imperfectionis ^ in ^
S. Th. lect. II.
hoc ad caritatem pertineat, patet per id quod di- eis. Sed loco fidei, habuit apertam visionem; et
vers. 16. citur I loan. iv *: Qui manet in caritate, in Deo loco spei, plenam comprehensionem. Et sic fuit
vers. 9. manet, et Deus in eo. Et I ad Cor. * i dicitur: perfecta caritas in eo.

o) Ipse. - Et ipse Pa. f) per gloriam. - in gloria ABCDHIL.

P) quae est. - est sH et a, et ceteri. 3) imperfectionis. - aliquid imperfectionis Pa.
 428 QUAESTIO LXVI, ARTICULUS I

QUAESTIO SEXAGESIMASEXTA
DE AEQUALITATE VIRTUTUM
IN SEX ARTICULOS DIVISA

DEiNDE considerandum est de aequalitate vir- Tertio: de comparatione virtutum moralium

tutum *. ad intellectuales.
Quarto: de comparatione virtutum moralium
Et circa hoc quaeruntur sex.
ad invicem.
Primo utrum virtus possit
: esse maior vel
Quinto: de comparatione virtutum intellectua-
minor. lium ad invicem.
Secundo : utrum omnes virtutes simul in eo- Sexto de comparatione virtutum theologica-
:

dem existentes, sint aequales. rum ad invicem.

ARTICULUS PRIMUS
UTRUM VIRTUS POSSIT ESSE MAIOR VEL MINOR
III Sent., dist. xxxvi, art. 4; De Malo, qu. 11, art. 9, ad 8; De Virtut., qu. v, art. 3.

»D PRIMUMsic PROCEDiTUR. Videtur quod radix humani boni

est ratio. Et ideo prudentia,
ivirtus non possit esse maior vel minor. quae rationem, praefertur in bonitate aliis
perficit
* Vers. i5. 'Dicitur enim in Apoc. xxi *, quod latera virtutibus moralibus, perficientibus vim appetiti-
jcivitatis lerusalem sunt aequalia. Per vam inquantum participat rationem. Et in his
Ordin. haec autem significantur virtutes, ut Glossa * dicit etiam tanto est una altera melior, quanto magis
ibidem. Ergo omnes virtutes sunt aequales. Non ad rationem accedit. Unde et iustitia, quae est in
ergo potest esse virtus maior virtute. voluntate, praefertur aliis virtutibus moralibus : et
2. Praeterea, omne illud cuius ratio consistit fortitudo,quae est in irascibili, praefertur tempe-
in maximo non potest esse maius vel minus.
, ranfiae, quae est in concupiscibili quae minus ,

Sed ratio virtutis consistit in maximo : est enim participat rationem, ut patet in VII Ethic, * Cap. VI, n. I.
S. Th. lect. VI.

virtus ultimiim potentiae, ut Philosophus dicit in Alio modo potest intelligi quaestio in virtute
* Cap.
8. - S.
XI, n. 7,
Th. lect.
I de Caelo *; et Augustinus etiam dicit ", in II de eiusdem speciei. Et sic, secundum ea quae dicta
XXV.
a
Lib. Arb. *, quod virtutes sunt maxima bona, qui- sunt supra *, cum de intensionibus habituum age- '
Qu. Lii, art. I.

' Cap. xviii. bus nullus potest male uti. Ergo videtur quod retur, virtus potest dupliciter dici maior et minor:
virtus non possit esse maior neque minor. uno modo, secundum seipsam; alio modo, ex
3. Praeterea, quantitas effectus pensatur se- parte participantis subiecti. Si igitur secundum se-
cundum virtutem agentis. Sed virtutes perfectae, ipsam consideretur, magnitudo vel parvitas eius
quae sunt virtutes infusae, sunt a Deo, cuius attenditur secundum ea ad quae se extendit. Qui-
virtus est uniformis et infinita. Ergo videtur quod cumque autem habet aliquam virtutem, puta tem-
virtus non possit esse maior virtute. perantiam, habet ipsam quantum ad omnia ad
Sed contra, ubicumque potest esse augmen- quae se temperantia extendit. Quod de scientia
tum et superabundantia, potest esse inaequalitas. et arte non contingit: non enim quicumque est
Sed in virtutibus invenitur superabundantia et grammaticus, scit omnia quae ad grammaticam
Vers, 20. augmentum dicitur enim Matth. v *: Nisi abun-
: pertinent. Et secundum hoc bene dixerunt Stoici,
daverit iustitia pestra plus quam Scribarum et ut Simplicius dicit in Commento Praedicamento-
Pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum; rum *, quod virtus non recipit magis et ^ minus, ^,^P;,/f/
et Qualit.
'2'"''''

Vers. 5. et Proverb. xv * dicitur In abundanti iustitia vir-

: sicut scienfia vel ars; eo quod ratio virtutis con- S

tus maxima est. Ergo videtur quod virtus possit sistit in maximo.
esse maior vel minor. Si veroconsideretur virtus ex parte subiecti
Respondeo dicendum quod cum quaeritur utrum parricipantis, sic contingit virtutem esse maiorem
P virtus una possit esse P maior alia, dupliciter in- vel minorem: sive secundum diversa tempora,
potest quaestio. Uno modo, in virtutibus
telligi in eodem *; sive in diversis hominibus. Quia ad D. 315, I05ia.

specie differentibus. Et sic manifestum est quod atringendum medium virturis, quod est secundum
una virtus est alia maior. Semper enim est po- rationem rectam, unus est melius dispositus quam
T tior causa suo effectu: et ^ in effectibus, tanto alius vel propter maiorem assuetudinem
: vel ,

• Qu. XVIII, art. aliquid est potius, quanto est causae propinquius. propter meliorem dispositionem naturae, vel pro-
5, qu. Lxi, ar. * quod causa et
jyjgj^jfgg^-jjjj^ gg^ autem ex dictis pter perspicacius iudicium rationis, aut eriam pro-

a) etiam dicit. - dicit HI, ait ante quod P, om. ed. a. 1

y) ^^- et etiam EF.

p) possit esse. sit codices. - Pro quaestio, haec quaestio EF. | 3) et. neque Pa.
 , . :

QUAESTIO LXVI, ARTICULUS II 429

pter maius gratiae donum, quod unicuique do- secundum proportionem intelligenda quia
est 1 :

natur seciindiim mensuram donationis Christi, ut omnes virtutes proportionaliter crescunt in ho-
Vers. 7. dicitur ad Ephes. iv*. - Et in hoc deficiebant Stoici, mine, ut infra * dicetur, Art. seq.

aestimantes nullum esse virtuosum dicendum, nisi Ad secundum dicendum quodiilud ultimum quod
qui summe fuerit dispositus ad virtutem. Non pertinet ad virtutem, potest habere rationem ma-
enim exigitur ad rationem virtutis, quod attingat gis vel minus boni secundum praedictos modos
rectae rationis medium in indivisibili, sicut Stoici cum non sit ultimum indivisibile, ut dictum est *. In corpore.

putabant : prope medium esse % ut in

sed sufficit Ad
tertium dicendum quod Deus non operatur
• Cap. IX, n. 8 II Ethic. * dicitur. Idem etiam indivisibile signum secundum necessitatem naturae, sed secundum
S. Th •
lect. XI.
unus propinquius et promptius attingit ^ quam ordinem suae sapientiae secundum quam ^ di- :

alius : sicut etiam patet in sagittatoribus trahenti- versam mensuram virtutis hominibus largitur, se-
bus ad certum signum. cundum illud ad Ephes. iv *: Unicuique vestrum Vers. 7.

Ad primum ergo dicendum quod aequalitas illa data est gratia secundum mensuram donationis
non est secundum quantitatem absolutam sed , Christi.

i) esse. - attingere prope medium EF.

prope medium