Alkeny i Alkiny

Przed zapoznaniem si z reguami nazewnictwa alkenw warto wprowadzi pojcie tzw. wodorku macierzystego. Z pojciem tym bdziemy si spotyka wielokrotnie przy tworzeniu nazw innych zwizkw.

1.

Wodorkiem macierzystym nazywamy wglowodr nasycony utworzony ze zwizku w ten sposb, e wszystkie wizania wielokrotne w zwizku zostay zamienione na wizania pojedyncze, heteroatomy (atomy inne ni wgiel) zastpione atomami wodoru, wolne wartociowoci wysycone atomami wodoru.

2.

Obecno jednego lub wikszej liczny wiza podwjnych lub potrjnych w nasyconym macierzystym wodorku (z wyjtkiem ukadw heterocyklicznych) wskazuje si zamieniajc kocwk -an w nazwie macierzystego wodorku na jedn z poniszych: wizanie podwjne wizanie potrjne jedno -en -yn (-in) dwa adien -adiyn trzy -atrien atriyn ...itd. ...itd.

3.

pent-2-en

heks-3-yn

4.

Obecno zarwno podwjnego wizania, jak i potrjnego wizania wskazuje si kocwkami takimi jak -enyn, -adienyn, -enodiyn itd. Podwjnym, a nastpnie potrjnym wizaniom przypisuje si moliwie najnisze lokanty, chocia czasami moe si zdarzy, e -yn otrzyma niszy lokant ni -en. Wymienia si tylko niszy lokant wielokrot-nego wizania, chyba e rnica midzy obydwoma lokantami jest wiksza od jednoci wtedy wyszy lokant podaje si w nawiasie.

hept-2-en-5-yn

okt-5-en-2-yn

bicyklo[6.5.1]tetradek-1(14)-en

5-metylookt-3-en

4-butylookta-3,5-dien

Stereochemia

Termin struktura moe by uyty do opisu organizacji kadej materii (struktura zwizku, struktura elektronowa). Jest to pojcie bardzo szerokie i w wielu przypadkach powinno by zastpowane pojciami bardziej precyzyjnymi.

Izomery - zwizki majce identyczne wzory sumaryczne (czsteczkowe) a rnice si sposobem powizania atomw, kolejnoci lub sposobem rozmieszczenia ich w przestrzeni.

Konstytucja - okrela sposb i kolejno powizania atomw. Izomery rnice si konstytucj s izomerami konstytucyjnymi. Termin wzr konstytucyjny powinien zastpi naduywany termin wzr strukturalny.

Pod pojciem konfiguracji czsteczki o okrelonej konstytucji rozumiemy rozmieszczenie atomw w przestrzeni bez uwzgldnienia rnych pooe atomw wynikajcych z rotacji wewntrznej wok jednego lub kilku wiza pojedynczych (wiza sigma).

Konformacja czsteczki o okrelonej konfiguracji to rne rozmieszczenie jej atomw w przestrzeni wynikajce z rotacji wewntrznej wok wiza pojedynczych (wiza sigma).

Stereoizomery s to izomery o identycznej konstytucji, a rnice si rozmieszczeniem atomw w przestrzeni. Zwizki o rnej konfiguracji lub rnej konformacji s stereoizomerami. przykady stereoizomerw

zwizki o rnej konfiguracji

zwizki o rnej konformacji

Do okrelenia konfiguracji czsteczki (okrelenia wzajemnego pooenia podstawnikw lub opisania ich pooenia) uywa si przedrostkw cis- i trans-; Z i E; R- i S-, lub nie zalecanej przez komisj IUPAC notacji syn- i anti-.

Izomeria cis- trans

Przedrostki cis i trans od dawna stosuje si do okrelenia wzgldnego pooenia podstawnikw poczonych z atomami z wizaniem podwjnym lub poczonych z piercieniem traktowanym jako paski.

Atomy lub grupy s wzgldem siebie cis- gdy le po tej samej stronie, za trans- gdy le po przeciwnej stronie paszczyzny odniesienia analogicznej dla obydwu stereoizomerw. W zwizkach z podwjnym wizaniem paszczyzna odniesienia przechodzi przez atomy zwizane wizaniem podwjnym i jest prostopada do paszczyzny w ktrej te atomy le. W zwizkach cyklicznych paszczyzn odniesienia jest ta paszczyzna w ktrej ley (niekiedy w przyblieniu) szkielet piercienia. Przedrostki cis- i transumieszcza si przed nazw (lokantem w przypadku gdy okrelenie odnosi si do podstawnika).

cis-

trans-

cis-

trans-

trans(B w stosunku do B)

cis-pent-2-en

2-cis-5-trans-5-chloro-6-metylookta-2,5-dien

trans-1-chloro-4-metylocykloheksan

trans-azobenzen

2-cis-4-trans-3,4-dichloroheksa-2,4-dien

Przy alternatywnym wyborze kierunku numeracji, wybieramy ten by przedrostek cis- mia mniejszy lokant.

Ten sposb nazewnictwa niestety nie jest sposobem oglnym. Zawodzi przy alkenach trj- i czteropodstawionych, a gdy wizanie podwjne jest wizaniem terminalnym, gdy czy acuch z priercieniem, lub dwa piercienie w ogle nie mona go stosowa. Z tego wzgldu wprowadzono system oparty o reguy pierwszestwa. Reguy te nazywane reguami Cahna-Ingolda-Preloga (w skrcie CIP) s nastpujce: 1. atom o wikszej liczbie atomowej jest waniejszy (preferowany) od atomu o mniejszej liczbie atomowej. W przypadku izotopw, nuklid o wikszej liczbie masowej jest waniejszy od nuklidu o mniejszej liczbie masowej. 2. Rozwaajc osobno kady z atomw poczonych wizaniem podwjnym, ustal ktry atom bezporednio z nim zwizany jest preferowany. 3. Jeeli atomy bezporednio przyczone do wizania podwjnego nie rni si liczb atomow naley rozway drugie, trzecie i dalsze atomy (liczc od wizania podwjnego), a do wystpienia rnicy. 4. Atomy poczone wizaniem wielokrotnym s rwnowane z odpowiedni liczb atomw przyczonych wizaniami pojedynczymi. Np.:

Natomiast grupa acetylenowa rwnowana jest nastpujcej, hipotetycznej grupie:

Steryczne relacje grup wok wizania podwjnego okrela si w nazwie przedrostkiem Z- lub E- , ktre ustala si nastpujco: o dla kadego z dwch atomw poczonych wizaniem podwjnym wybieramy na podstawie regu CIP podstawniki preferowane.

Jeeli wybrana para podstawnikw preferowanych znajduje si po tej samej stronie paszczyzny odniesienia, stosuje si przedrostek Z-. Gdy grupy preferowane nie znajduj si po tej samej stronie paszczyzny odniesienia, nazw zwizku poprzedzamy przedrostkiem E-. Przedrostki Z- i E- zapisujemy w nawiasie, jeeli zachodzi potrzeba, poprzedzamy je lokantem.

(Z)-but-2-en

(2E)-oksym butan-2-onu (E)-3-bromo-3-chloroakrylonitryl

kwas krotonowy kwas (2E)-but-2-enowy

Jeeli nazwa zwyczajowa jednoznacznie okrela stereochemie zwizku, przedrostkw Z- i E- nie podaje si. Jeeli przedrostek Z- lub E- odnosi si do podstawnika, wtedy tworzy on cz nazwy podstawnika.

(2E,5Z)-4-[(1E)-prop-1-enylo]okta-2,5-dien

(2Z,4E)-heksa-2-4-dien

 Przy alternatywnym sposobie numeracji, przedrostek Z- ma pierwszestwo przed przedrostkiem E-.

Zwizki aromatyczne
Zwizki aromatyczne mimo, e odkryte znacznie pniej ni zwizki alifatyczne (benzen odkryty w 1825 roku przez Faradaya), ze wzgldu na sw du uyteczno byy intensywnie badane. Nazwy dla nich tworzono najczciej od nazwy substancji z ktrych byy wyizolowane (toluen - z balsamu tolutaskiego). Nazwy te tak mocno zakorzeniy si w sownictwie chemicznym, e IUPAC dopuszcza ich stosowanie. Nazw tych nie jest wiele i warto nauczy si ich by mc porozumie si z innymi chemikami. Konstytucje zwizkw aromatycznych przedstawia si w postaci wzorw szkieletowych. Naley pamita, e w przypadku wzorw szkieletowych kady wze oznacza atom wgla zwizany z odpowiedni iloci atomw wodoru, tak by jego wartociowo wynosia cztery.

benzen - wzr szkieletowy

benzen - peny wzr konstytucyjny

Nazwy najwaniejszych przedstawicieli zwizkw aromatycznych oraz utworzonych z nich grup przedstawia Tabela 1: Tabela 1

benzen

fenyl

p-fenylen (oraz izomery o- i p-)

toluen

benzyl

benzyliden

benzylidyn

o-ksylen (oraz izomery m- i p-)

3-o-ksylil

4-o-ksylil

mezytylen

mezytyl

kumen

styren

styryl

cynamyl

fenetyl

benzhydryl

fenol

anilina

naftalen

2-naftyl (-naftyl) (naftalen-2-yl zgodnie z

reguami nazewnictwa IUPAC)

antracen

fenantren

Inne monocykliczne podstawione wglowodory aromatyczne nazywa si jako pochodne benzenu, lub jako pochodne zwizkw wymienionych w tabeli. W przypadku gdy nowy podstawnik jest identyczny z jednym ju obecnym, to zwizek nazywa si jako pochodn benzenu. Pooenia podstawnikw okrela si numerami. Dla dwupodstawionych pochodnych mona zamiast numeracji stosowa okrelenia o- (orto) dla podstawnikw w pooeniu 1,2; m- (meta) dla podstawnikw w pooeniu 1,3; p- (para) dla podstawnikw w pooeniu 1,4.

o-chloronitrobenzen 1-chloro-2-nitrobenzen

m-diwinylobenzen 1,3-diwinylobenzen (ale nie 3-winylostyren)

4-bromokumen p-bromokumen, ale 1-bromo-4-izopropylobenzen

Podstawniki podajemy w kolejnoci alfabetycznej, o ile jest to moliwe, lokant nr 1 powinien uzyska podstawnik pierwszy w kolejnoci alfabetycznej. Jeeli podstaw nazwy jest zwizek wymieniony w Tabeli 1, najnisze lokanty uzyskuj podstawniku ju obecne w zwizku.

1 Wglowodory acykliczne

1.1 Alkany
1. Pierwsze cztery nierozgazione wglowodory acykliczne nazywaj si: metan, etan, propan, butan. Nazwy wyszych czonw szeregu homologicznego tworzy si ze sownego rdzenia liczebnikowego (pochodzenia greckiego ) i przyrostka -an, opuszczajc kocowe a. Ogln nazw acyklicznych, nasyconych wglowodorw jest alkan. n oglna liczba atomw wgla

5 6 7 8 9 10
wodorku (alkanu R-H) wskazuje si przyrostkami:

pentan heksan heptan oktan nonan dekan

11 12 13 20 21 22

undekan dodekan tridekan ejkozan henejkozan dokozan

2. Obecno jednej lub kilku wolnych wartociowoci utworzonych w wyniku utraty jednego lub kilku atomw wodoru z macierzystego

-yl (-il)-diyl-yliden-triyl-ylyliden-ylidyn i. przyrostki -yl, -yliden, -ylidyn zastpuj kocwk -an w nazwie macierzystego wodorku. Atom z woln wartociowoci otrzymuje zawsze lokant 1, ktry pomija si w nazwie. Metoda ta jest stosowana tylko dla grup nasyconych utworzonych z nasyconych acuchowych i monocyklicznych wglowodorw (take dla macierzystych wodorkw krzemu, germanu, cyny oowiu i boru). ii. kady z podanych wyej przyrostkw moe by dodany do nazwy struktury macierzystej (z dodatkiem eufonicznego "o" przed spgosk).

Atomy z wolnymi wartociowociami otrzymuj moliwie najnisze lokanty; naley rwnie (z wyjtkiem uycia przyrostka -ylidyn) podawa lokant 1.

propyl propan-1-yl

1-metylobutyl pentan-2-yl

propano-1,1-diyl

propano-1,1,2-triyl

propyliden propan-1-yliden

propan-2-yl-1-yliden

propylidyn propanylidyn

Najczciej spotykane grupy

metylen metanodiyl etylen etano-1,2-diyl

metyl

metyliden

etyl

winyl

allil

fenyl

p-fenylen

benzyl

izopropyl nazwie zwizku:

izobutyl

izopentyl

s-butyl

tert-butyl

Nazwa systematyczna kadego zwizku skada si ze staych, cile okrelonych czonw, przy czym nie wszystkie musz znajdowa si w

Charakterystyczne dla nazwy zwizku jest to, e przyrostek okrelajcy funkcj moe by tylko jeden, co najwyej zwielokrotniony.Pozostae grupy s okreslane w przedrostku. 3. Nazwy rozgazionych acyklicznych wglowodorw nasyconych tworzy si przez umieszczenie przedrostka okrelajcego nazw acucha bocznego przed nazw najduszego acucha wglowego wystpujcego w czsteczce. Atomy wgla w najduszym acuchu wglowym numeruje si cyframi arabskimi poczwszy od atomu kracowego, kierunek numeracji dobiera si w ten sposb, aby pooenie

acuchw bocznych okreli przy pomocy najmniejszych wskanikw liczbowych (lokantw). Numeracj acuch gwnego prowadzi si w taki sposb, aby pierwsza liczba oznaczajca pooenie podstawnika (lokant) bya najmniejsza. W przypadku takich samych pierwszych lokantw, uwzgldnia si wielko drugiego lokanta, itd.

2-metyloheptan penta-, itd.

2,3,5-trimetyloheksan

4. Obecno identycznych, niepodstawionych grup alkilowych wskazuje si za pomoc przedrostkw okrelajcych krotno: di-, tri-, tetra-,

5. W przypadku obecnoci dwch lub wikszej iloci acuchw bocznych wymienia si je w porzdku alfabetycznym.

lokanty: 3,4,4,7 lub 2,5,5,6 acuchy boczne: etyl, metyl

5-etylo-2,5,6-trimetylooktan 6. Nazwy jednowartociowych, rozgazionych (zoonych) grup alkilowych pochodzcych od alkanw, ujmuje si w nawias. Nazw tej grupy tworzy si umieszczajc nazwy jej acuchw bocznych w przedrostku. Atom wgla z woln wartociowoci (przyaczony do acucha gwnego) oznacza si nr 1.

Alfabetyzacj zoonej grupy alkilowej uzalenia si od pierwszej litery jej penej nazwy. Nazw zoonej grupy ujmuje si w nawias. Nawiasy mona pomin, w tedy numery atomw wgla w acuchach bocznych oznacza si numerami z indeksem ( '; '' ) 4-( 1,1-dimetyloetylo)-3,6-dimetylooktan 4-1',1'-dimetyloetylo-3,6-dimetylooktan 4-tert-butylo-3,6-dimetylooktan

5-(1-metylopropylo)-6-(2-metylopropylo)dekan 5-1'-metylopropylo-6-2'-metylopropylodekan 6-izobutylo-5-(1-metylopropylo)dekan 7. Obecno identycznych, podstawionych grup alkilowych wskazuje si za pomoc odpowiednich przedrostkw okrelajcych krotno: bis-, tris-, tetrakis-, pentakis-, itd. 1-metylopropyl; 2-metylopropyl

5,6-bis(2-metylobutylo)undekan lub 5,6-bis-2'-metylobutyloundekan 8. i. ii. Jeeli w nasyconych najwiksz acuch, ktrego wglowodorach wybr liczb acuchy acucha jest niejednoznaczny acuchw boczne maj to

2-metylobutyl naley wybiera bocznych nisze lokanty ten ktry ma:

iii. acuch zawierajcy najmniej rozgaziony acuch boczny.

2,3,6-trimetylo-4-(1-metylopropylo)nonan

2,7-dimetylo-5-(1-metylobutylo)nonan

1.2 Cykloalkany
1. Nazwy nasyconych wglowodorw monocyklicznych (bez acuchw bocznych) tworzy si prze dodanie przedrostka "cyklo" do nazwy acyklicznego wglowodoru nierozgazionego, zawierajcego t sam liczb atomw wgla co piercie. Wzory konstytucyjne cykloalkanw najczciej przedstawia si w postaci wzorw szkieletowych.

cyklopropan

cyklobutan

cyklopentan

cykloheksan

cykloheptan

2. Nazwy grup jednowartociowych pochodzcych od cykloalkanw (bez acuchw bocznych) tworzy si przez wymian przyrostka -an na -yl lub -il (-il po apgoskach g, k, l) Atom wgla z woln wartociowoci oznacza si lokantem 1.

cyklopropyl najwikszego i.

cyklobutyl

cyklopentyl

cykloheksyl

cyklodekil podstawnika:

3. W przypadku cykloalkanw podstawionych grupami alkilowymi naley ustali liczb atomw wgla wchodzcych w skad piercienia i

Jeeli liczba atomw wgla w piercieniu jest wiksza lub rwna liczbie atomw wgla w najwikszym podstaw-niku, zwizek przyjmuje od cykloalkanu, podstawionego grupami alkilowymi. cykloalkilow.

nazw grup

ii. Jeeli liczba atomw wgla w najwikszym podstawniku jest wiksza ni w piercieniu, zwizek przyjmuje nazw od alkanu podstawionego iii. Dla cykloalkanw podstawionych wieloma grupami, oznaczenie pozycji zaczyna si od punktu doczenia podstawnika. Miejsca doczenia podstawnikw numeruje si tak, by zbir numerw lokantw tworzyy najmniejsze liczby. W nazwie podstawniki podajemy w kolejnoci alfabetycznej. Przy alternatywnej numeracji, wybieramy t dla ktrej pierwszy podstawnik ma mniejszy lokant. Jeeli obecny jest tylko jeden podstwanik, jego pooenia nie pokazuje si. iv. Jeeli w piercieniu obecny jest atom fluorowca, to postpujemy z nim tak samo jak z grupami alkilowymi.

propylocykloheksan

2-cyklopropylobutan

1-cyklopropylobutan

5-cyklopropylo-2,3-dimetyloheksan

2-etylo-1,4-dimetylocykloheksan

3-etylo-1-izopropylo-5-metylocykloheptan

4-etylo-5-(4-izopropylo-2-metylocyklopentylo)-2-metyloheptan

4-izopropylo-2-metylocyklopentan