SSAKI

MAMMALIA

SSAKI WŁAŚCIWE PRASSAKI PODGROMADA

THERIA PROTOTHERIA

SZCZEP METATHERIA EUTHERIA

TORBACZE OWADOŻERNE TRĄBOWCE STEKOWCE

MARSUPIALIA INSECTIVORA PROBOSCIDEA MONOTREMATA

NIETOPERZE SYRENY
CHIROPTERA SIRENIA

LATAWCE WALENIE
DERMOPTERA CETACEA

NACZELNE PARZYSTOKOPYTNE
PRIMATES ARTIODACTYLA RZĄD

GRYZONIE NIEPARZYSTOKOPYTNE
RODENTIA PERISSODACTYLA

ZAJĘCZAKI DRAPIEŻNE
LOGOMORPHA CARNIVORA

SZCZERBAKI
EDENTATA

MAMMILIA * gromada mniej liczna niż ryby, płazy, gady i ptaki

* zwierzęta stałocieplne najwyżej uorganizowane
* silnie rozwinięty mózg
* przystosowane do różnych środowisk (morskie głębiny KASZALOT, ziemia KRET, powietrze NIETOPERZ)
* ssakiem jest jedyny rozumny gatunek na planecie – CZŁOWIEK
POCHODZENIE:
* linia owodniowców, która już w karbonie oddzieliła się od pozostałych
- ta linia ssacza SYNAPSIDA reprezentowana była początkowo przez gady ssakokształtne (pelikozaury i terapsydy)
* z jednej z grup terapsydów (cynodontów) w późnym triasie wyodrębniły się ssaki (są więc rówieśnikami dinozaurów)
- przejście ewolucyjne między terapsydami a ssakami było płynne, więc przyjęto umowne kryterium podziału, którego
podstawą była budowa żuchwy i ucha środkowego
- u ssaków żuchwę tworzy kość zębowa, łącząca się z kością łuskową czasZki
- dawny gadzi staw między kością stawową żuchwy a kwadratową czaszki funkcjonuje nadal, ale w uchu
- u najstarszych ssaków z późnego triasu i początku jury (np. u MORGANUKODONTÓW) wykształcił się już nowy
ssaczy staw żuchwowy (między kością zębową tworzącą żuchwę i łuskową ze strony czaszki)
- dawny staw gadzi (między kością kwadratową ze strony czaszki i stawową ze strony żuchwy) jeszcze nie
zaniknął i oba stawy funkcjonowały jednocześnie, tworząc wspólny złożony staw (gadzi przyśrodkowo, ssaczy na
zewnątrz)
- później wskutek rozrostu puszki mózgowej, kość stawowa i kwadratowa oderwały się od szczęk i weszły w skład
ucha jako kosteczki słuchowe – młoteczek i kowadełko (już wcześniej uczestniczyły one w przekazywaniu
dźwięków na strzemiączko (jedyną gadzią kosteczkę słuchową)
- kiedy zwierzę opierało głowę o podłoże słyszało lepiej – drgania akustyczne łatwiej przenoszą się przez ciała stałe niż
powietrze, więc oparcie żuchwy o ziemię poprawiało odbiór
- także inna kość gadziej żuchwy – kość kątowa – podążyła za uchem stając się kością bębenkową, na której
rozpięty jest bębenek
- dodatkowo ssaki wykształciły małżowinę uszną, która pomaga im zbierać dźwięki z jednego kierunku
- słuch, węch i dotyk (już niektóre cytodonty miały zapewne wibrysy) były bardzo ważne dla ssaków dlatego, że
wyspecjalizowały się w nocnym trybie życia (zmysł wzroku tracił na znaczeniu)
* rozwój endotermii (przyspieszenia tempa metabolizmu)
- pociągnął za sobą wiele zmian w budowie i trybie życia ssaków
- doszło do usprawnienia mechanizmów oddychania (już cytodonty wykształciły przeponowy mechanizm
wymiany gazowej, o powstaniu przepony świadczy zanik żeber w dalszym odcinku tułowia, z niego kształtuje się
więc odcinek lędźwiowy kręgosłupa)
- ssaki zaczęły oszczędzać energię wytwarzając termoizolacyjną warstwę sierści
- kończyny podsunęły się pod tułów, co usprawniło lokomocję
- bardziej złożonym procesem było wykształcenie mechanizmów pozbywania się nadmiaru ciepła, więc ssaki
zmuszone były do aktywności w nocnej porze doby i ograniczenia rozmiarów
* era mezozoiczna
- ssaki pozostały małymi owadożernymi lub roślinożernymi zwierzętami wielkości myszy
- dzięki nocnemu trybowi życia nie wchodziły w drogę dinozaurom
- ssaki stały się żyworodne i podzieliły się na TORBACZE i ŁOŻYSKOWCE
- z końcem ery (kiedy wymarły dinozaury) ssaki zaczęły obsadzać liczne wolne nisze ekologiczne
* trzeciorzęd
- nastąpiło gwałtowne zróżnicowanie ssaków na wiele grup roślinożernych i drapieżców (radiacja adaptatywna)
- łożyskowce opanowały także wody (WALENIE, SYRENY) i powietrze (NIETOPERZE)
- Australia i Ameryka Południowa były odizolowane od pozostałych kontynentów i mogła się na nich rozwinąć swoista
fauna złożona głównie z torbaczy, wiele z nich przypomina ssaki łożyskowe z innych terenów, co jest dowodem
konwergencji (np. w Ameryce Pd. Powstały szablozębne torbacze drapieżne)
 - także południowoamerykańskie łożyskowce, szczególnie kopytne NOTOUNGULATY, wytworzyły odpowiedniki form
znanych z półkuli północnej (np. kaniopodobne LITOPTERYNY)
- ważną grupą południowoamerykańską były też SZCZERBAKI (w tym olbrzymie LENIWCE naziemne)
- na półkuli północnej ukształtowały się zaś rozmaite grupy innych kopytnych i drapieżnych (np. KOTY SZABLOZĘBNE)
- największymi znanymi ssakami lądowymi były olbrzymie bezrogie NOSOROŻCE (INDRYKOTERIA) ważące około
15t
- swoista fauna dużych ssaków zamieszkiwała Eurazję w epoce lodowcowej (MAMUT, NOSOROŻEC WŁOCHATY,
NIEDŹWIEDŹ JASKINIOWY, JELEŃ OLBRZYMI)
- koniec zlodowaceń i rozprzestrzenienie się człowieka na wszystkie kontynenty doprowadziły do masowego
wymierania wielu grup ssaków, zwłaszcza dużych form stanowiących atrakcyjny łup dla myśliwych

BUDOWA SSAKÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA SZKIELET

* ssaki ważą od kilku kg (RYJÓWKI) do stu kilkudziesięciu ton (WIELORYBY) * kręgosłup

i mają rozmaity pokrój ciała - tułów ssaków jest zwykle dość zwarty, a kręgosłup
* należą do czworonogów i większość ma dwie pary kończyn na odcinku tułowiowym nie wygina się na boki
- współczesne wieloryby, delfiny i syreny mają tylko szczątkowy pas - zachowuje zwykle znaczną giętkość w
miedniczy, ale ich przodkowie mieli normalne kończyny tylne, które płaszczyźnie grzbietowo-brzusznej
stopniowo ulegały redukcji - w tułowiu dzieli się na odcinek piersiowy (z
- kończyny mogą być chwytne (u naczelnych) lub ulec uproszczeniu i żebrami tworzącymi klatkę piersiową) i
usztywnieniu (u kopytnych) lędźwiowy (bez żeber, na wysokości jamy
- mogą być zakończone rogowymi pazurami, kopytami lub paznokciami brzusznej)
- u ssaków wodnych mogą mieć postać płetw a u latających postać * ogon jest zwykle cieńszy i krótszy niż u gadów
skrzydeł (może zanikać całkowicie)
- przeważnie są ustawione pionowo pod tułowiem, co usprawnia * szyja
lokomocję (najszybszym kręgowcem naziemnym jest GEPARD, - może być długa (ŻYRAFA) lub w ogóle nie
osiągający 100km/h na krótkich dystansach) zaznaczona (DELIFN)
* w zależności od budowy kończyn ssaki dzielimy na: - prawie zawsze obejmuje siedem kręgów
- stopopochodne (człowiek, niedźwiedź) szyjnych (8-9 kręgów ma LENIWIEC)
- palcopochodne (pies, kot) - pierwszy to dźwigacz, a drugi obrotnik
- ssaki kopytne reprezentują skrajną postać palcochodności, chodząc na - dźwigacz jest połączony z czaszką dwoma
czubkach palców, wzmocnionych kopytami) kłykciami potylicznymi, co umożliwia ruchy
* głowa pionowe (potakujące)
- wyróżnia się zewnętrznymi uszami (małżowinami usznymi) i często - połączenie między dźwigaczem a obrotnikiem
mięsistym i wilgotnym nosem umożliwia kręcenie głową (ruchy przeczące)
- małżowiny uszne zanikły wielu ssaków wodnych (WALENIE, FOKI) i
ryjących (KRET)
- wokół oczu wyrastają rzęsy, a na pysku wibrysy, będące odmianą włosów
- okrywa włosowa (sierść, futro) jest charakterystyczną cechą
ssaków (choć np. na ogonie szczura zachowały się łuski podobne do
gadzich)
- u ssaków mających problemy z przegrzewaniem (SŁONIE, HIPOPOTAMY,
NOSOROŻCE) owłosienie zanikło niemal zupełnie, co wynika z
przystosowania do określonego klimatu
* skóra
- zawiera liczne gruczoły potowe, łojowe i zapachowe
- gruczoły potowe wydzielają pot, który gdy paruje ochładza ciało
- zmienionymi gruczołami potowymi są gruczoły mleczne charakterystyczne
tylko dla ssaków
- gruczoły łojowe wytwarzają wydzielinę natłuszczającą włosy
- gruczoły zapachowe służą porozumiewaniu się, np. znakowaniu
terytorium, sygnalizowaniu gotowości do kopulacji i rozpoznawaniu się
poszczególnych osobników
 BUDOWA WEWNĘTRZNA SSAKÓW

UKŁAD ODDECHOWY
UKŁAD NEROWY
* ssaki są płucodyszne
* najwyżej uorganizowany spośród wszystkich zwierząt
* w związku z intensywnym metabolizmem wymiana
* szczególnie rozbudowany ośrodkowy układ nerwowy
gazowa musi zachodzić bardzo sprawnie
* mózg jest duży w stosunku do reszty ciała
* powierzchnia płuc jest więc powiększona przez
- tak znaczny rozwój tkanki nerwowej był możliwy dzięki stałocieplności, gdyż komórki
powstanie drobnych pęcherzyków płucnych,
nerwowe mają bardzo duże zapotrzebowanie na energię
znajdujących się na końcach oskrzelików (cienkich
* kresomózgowie
rozgałęzień oskrzeli, stanowiących rozwidlenie
- bardzo rozbudowane
tchawicy)
- jego duże półkule mózgowe pokryte są pofałdowaną korą mózgową, zbudowaną z tzw.
* powietrze jest wciągane do płuc dzięki ruchom mięśni
istoty szarej (licznych neuronów, których wypustki tworzą istotę białą)
międzyżebrowych (powiększających objętość klatki
- dzięki rozbudowanej korze mózgowej ssaki mają duże zdolności uczenia się, a niektóre
piersiowej) a także dzięki skurczom przepony
prowadzą złożone życie społeczne
- niektóre ssaki morskie potrafią pozostać w zanurzeniu
* śródmózgowie
nawet przez godzinę, jednak tlen magazynują nie tylko
- najmniejsza część mózgowia ssaków
w płucach, lecz także w mięśniach w mioglobinie
- wiąże się to z przejmowaniem przez ośrodki płata potylicznego kresomózgowia funkcji
(barwniku oddechowym podobnym do hemoglobiny
analizatora wzrokowego
występującej w krwinkach)
* tyłomózgowie
- móżdżek ssaków jest duży, silnie pobrużdżony i stanowi drugą co do wielkości część mózgu
UKŁAD KRĄŻENIA - powierzchnię móżdżku pokrywa dobrze wykształcona kora móżdżku
- tak wysoki stopień rozwoju tej części związany jest ze skomplikowaną i bardzo sprawną
* ze względu na stałocieplność ssaki mają duże lokomocją
zapotrzebowanie komórek na tlen, co wymagało * międzymózgowie
podniesienia sprawności dostarczania go przez krew, - rdzeń przedłużony jest typowo rozwinięty i ma charakterystyczne dla owodniowców
m.in. przez wyeliminowanie mieszania się krwi wygięcie
natlenionej i odtlenionej w sercu * od góry jest słabo widoczny (albo wcale) gdyż przykrywa go móżdżek
* serce jest czterodziałowe: ma dwie komory i dwa
przedsionki, z pełną przegrodą między komorami NARZĄDY ZMYSŁÓW
* występuje pełny podział obiegów krwi na duży * doskonały węch
(obsługujący większość narządów) i mały (płucny) - cząsteczki zapachowe odbierane są głównie przez receptory w jamie nosowej, do których
* u ssaków zachowuje się lewy łuk aorty dochodzą połączenia nerwowe z opuszki węchowej (najbardziej ku przodowi wysuniętej
* do poprawy zdolności przenoszenia tlenu przez krew części mózgu)
przyczyniła się także utrata jądra przez czerwone - dodatkowo niektóre bodźce węchowe (zwłaszcza swoiste dla danego gatunku sygnały
krwinki, które stały się właściwie woreczkami chemiczne, czyli feromony) są odbierane przez narząd nosowo-lemieszowy we wtórnym
zawierającymi hemoglobinę podniebieniu oddzielającym jamę nosową od gębowej
* smak
- receptory znajdują się na języku
- bodźce smakowe i węchowe są przetwarzane przez stare części mózgu, nawet u człowieka
UKŁAD WYDALNICZY
wpływając silnie na ośrodki związane z emocjami i pamięcią, służy to m.in. ochronie przed
narażeniem na kontakt z substancjami toksycznymi i innymi niebezpieczeństwami
* parzyste nerki przeważnie fasolowatego kształtu, leżące po bokach lędźwiowego odcinka
* słuch
kręgosłupa
- jako jedyne zwierzęta ssaki mają małżowiny uszne, które pozwalają im lokalizować źródło
- w zewnętrznej warstwie (korowej) znajdują się torebki nefronów (Bosmana), w których
dźwięku (u wielu ssaków są ruchome)
następuje filtracja krwi
- w uchu występują trzy kosteczki słuchowe (strzemiączko, młoteczek i kowadełko)
* przesączone z cienkościennych naczynek krwionośnych substancje tworzą tzw. mocz
* dotyk
pierwotny, który ulega zagęszczeniu w długich kanalikach nerwowych współtworzących
- ważny z racji nocnego trybu życia
warstwę rdzeniową nerki
- dzięki wibryssom mogą się bezbłędnie poruszać np. w ciasnych zakamarkach podziemnych nor
* w moczu ssaków głównym produktem rozpadu związków azotowych jest mocznik (jak u
* wzrok
płazów), a nie kwas moczowy (jak u gadów i ptaków)
- dla wielu ssaków jest mniej ważnym zmysłem
- ssaki pustynne potrafią wydalać silnie zagęszczony mocz, ale i tak ich gospodarka wodna jest
-człowiek i naczelne należą do rzadkich wśród ssaków wzrokowców (odróżniają kolory i mają
mniej oszczędna niż gadów
dobre widzenie trójwymiarowe)
* mocz z nerek spływa moczowodami do pęcherza moczowego, a stąd do cewki moczowej,
- wiele ssaków ma w siatkówce oka tylko pręciki
dróg płciowych i odbytu
- trójwymiarowe (stereoskopowe) widzenie mają też duże drapieżniki (oczy skierowane są ku
* u samców cewka moczowa służy także do wprowadzania nasienia (spermy)
przodowi, tak że mózg może porównywać obraz nakładających się pól widzenia i na tej podstawie
* niektóre ssaki wykorzystują mocz do zapachowego znaczenia terytorium
oceniać odległość np. do potencjalnej ofiary)
 UKŁAD POKARMOWY
UZĘBIENIE
* ssaki ze względu na stałocieplność mają wysokie
zapotrzebowanie na pokarm musiały więc usprawnić mechanizm
pobierania pożywienia i trawienia
* ważne zmiany dotyczą szczególnie uzębienia:
- odznaczają się wyspecjalizowanym, zróżnicowanym uzębieniem
(są heterodontyczne)
- wyróżnia się zęby przednie: siekacze i kły oraz zęby tylne:
przedtrzonowe i trzonowe
- zębów może być 44, ale przeważnie ich liczba ulega redukcji
- zęby przednie mają pojedyncze korzenie, a policzkowe po
dwa lub trzy
- ssaki mają ścisły zgryz, zęby żuchwy i szczęki górnej są do siebie
dokładnie dopasowane
- dzięki temu możliwe jest dokładne rozdrobnienie pokarmu i
przeżucie
- wymagało to przebudowy stawu żuchwowego i umięśnienia
szczęk w sposób umożliwiający boczne ruchy żujące żuchwy
- żuchwa zbudowana jest z tylko jednej kości zębowej
- ścisły zgryz uniemożliwiał ciągłą wymianę zębów, jaką wykazują
liczne kręgowce (ssaki mają więc tylko dwa pokolenia zębów:
mleczne i stałe)
- mleczne zęby wyżynają się u nieco podrośniętych młodych
(wcześniej odżywiających się mlekiem)
- stałe wyżynają się, gdy szczęki osiągną ostateczne dorosłe
rozmiary (przybywa wówczas zębów policzkowych, gdyż szczęka jest
dłuższa)
- uzębienie różnych grup ssaków wykazuje charakterystyczne
specjalizacje
~ może brakować kłów (m.in. u kopytnych i gryzoni między
siekaczami a przedtrzonowcami występuje przestrzeń – diastema)
~ zęby policzkowe mogą mieć różną rzeźbę powierzchni (np. u
drapieżców występują potężne stożkowate łamacze, służące do
miażdżenia kości; u słoni korona zęba trzonowego przypomina
podeszwę z poprzecznymi grzebieniami, działającymi jak tarka)
- zęby narażone na ścieranie mogą stale przyrastać od spodu (jak
siekacze gryzoni)
- żucie prowadzi do rozdrobnienia pokarmu na małe kęsy, więc ssaki
mają mięsiste policzki i wargi zapobiegające wypadaniu
pożywienia z pyska
ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ
ZAPŁODNIENIE WEWNĘTRZNE
* samce ssaków mają parzyste jądra, które (przynajmniej w okresie
intensywnej produkcji plemników), znajdują się zwykle w mosznie
(skórnym worku poza jamą ciała)
- zapewnie to niższą temperaturę, korzystną dla żywotności
plemników (u niektórych ssaków jądra zstępują do moszny na okres
pory godowej)
- składnikiem nasienia (spermy) jest też wydzielina gruczołu
krokowego (prostaty) znajdującego się u nasady prącia
- prącie jest narządem kopulacyjnym umożliwiającym
zapłodnienie wewnętrzne
* samica ma dwa jajniki, z których jajowodami komórki jajowe
wędrują do macicy (u stekowców i torbaczy macica jest parzysta)
* wytwarzanie komórek rozrodczych u ssaków jest zazwyczaj
sezonowe
- przypada na porę godową (ruję), kiedy organizm przygotowany
jest hormonalnie do rozrodu
- towarzyszą temu rozpoznawalne dla partnerów płci przeciwnej tego
samego gatunku sygnały chemiczne w postaci specyficznych
feromonów lub wizualne (np. obrzmienie modzeli siedzeniowych
małp), czy szczególne zachowania godowe
* częsty jest dymorfizm płciowy
- samce wyraźnie różnią się wyglądem od samic (np. mają okazałe
poroża lub wydatniejsze kły)
- u gatunków poligamicznych samce są zwykle wyraźnie większe od
samic)
ŁOŻYSKO
* większość współczesnych ssaków należy do łożyskowców
- zarodek w łonie matki odżywia się za pośrednictwem łożyska (specjalnego narządu, który umożliwia
sprawną wymianę substancji odżywczych i gazów oddechowych między krwiobiegami matki i
zarodka (później płodu)
- zarodek łożyskowców jest połączony z łożyskiem pępowiną, w której biegną naczynia krwionośne
BUDOWA
* połknięty pokarm, wymieszany ze śliną (zawierającą
enzymy trawienne) trafia przez przełyk do żołądka
(u różnych ssaków ma on rozmaitą budowę, najbardziej
rozbudowany jest u przeżuwaczy, gdzie składa się z
kilku komór)
* z żołądka pokarm trafia do jelita cienkiego (jego
pierwszy odcinek to dwunastnica) a następnie do
jelita grubego
* na granicy obu tych odcinków znajduje się jelito
ślepe (zwłaszcza u form roślinożernych może być
rozbudowane, u człowieka jest zredukowane do
małego wyrostka robaczkowego)
* w jelicie cienkim następuje wchłanianie pokarmu
przez kosmki jelitowe
* w jelicie grubym następuje wchłanianie wody z
niestrawionej treści pokarmowej
* pozostałość zostaje wydalona przez odbyt w postaci
kału
ŻOŁĄDEK KROWY
* składa się z czterech komór : żwacza, czepca,
księgi i trawieńca
* krowa zjada około 60-80kg trawy dzienne
* połknięta trawa jest gromadzona w żwaczu i tu
wstępnie trawiona przez symbiotyczne bakterie i
orzęski, które wytwarzają enzymy rozkładające
celulozę (podstawowy składnik ścian komórkowych roślin)
do przyswajalnej postaci cukrów prostych lub sacharozy
* przeżuwacze zawdzięczają swą nazwę swoistemu
mechanizmowi powtórnego przeżuwania raz połkniętego
pokarmu
* nadtrawiona masa zlegająca w żwaczu trafia ponownie
do jamy ustnej w celu kolejnego rozdrobnienia
* następnie przeżuty pokarm trafia do dalszych komór,
przy czym właściwe trawienie zachodzi w ostatniej komorze
(trawieńcu), który stanowi gruczołową część żołądka
ŻYWORODNOŚĆ/JAJORODNOŚĆ
* większość współczesnych ssaków jest żyworodna
* stekowce są jajorodne
- znoszą jaja w miękkich skorupkach, jak większość gadów
- u KOLCZATEK mama przechowuje jajo w torbie na brzuchu
* w podobnej torbie rozwijają się młode torbacze, które rodzą
się po krótkiej ciąży, na bardzo wczesnym etapie rozwoju
osobniczego i niezwłocznie przepełzają do torby (przysysają
się tam do sutków, które pęcznieją im w pyszczkach, dzięki
czemu nie mogą przypadkowo wypaść z torby)
* karminie młodych mlekiem (wydzieliną z
przekształconych gruczołów potowych bogatą w substancje
odżywcze) jest charakterystyczną cechą wszystkich
ssaków
- WIELORYBY karmią swe młode mlekiem zawierającym 40%
tłuszczu
- stekowce nie mają warg i nie mogą ssać, więc zlizują
mleko z włosów na brzuchu matki
- gruczoły mleczne samic ssaków (z wyjątkiem stekowców)
mają ujścia zebrane w parzyste brodawki sutkowe, których
liczba zależy od liczebności młodych w miocie u danej grupy
~ naczelne, walenie, syreny, słonie i inne, rodzące
jednorazowo pojedyncze młode, mają tylko jedną parę
gruczołów mlecznych
~ więcej gruczołów mają np. psy, świnie czy koty mające
liczniejsze potomstwo
 PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY SSAKÓW

PROTOTHERIA

PRASSAKI

STEKOWCE * grupa reliktowa

* występują wyłącznie w rejonie australijskim
* ziemnowodne DZIOBAKI oraz lądowe owadożerne KOLCZATKI i PRAKOLCZATKI
* najprymitywniejsze żyjące ssaki
- składają jaja
- mają stosunkowo niską i dość zmienną temperaturę ciała (26-34°C)
- w szkielecie występują kości krucze w pasie barkowym (u pozostałych ssaków zlewają się z łopatką) i
kości torbowe w miednicy
- kończyny są rozstawione na boki (jak u gadów)
* są bardzo wyspecjalizowane
- DZIOBAK zamiast zębów ma skórzasty wrażliwy dziób, którym odcedza z wody drobne żyjątka
- samiec dziobaka ma ponadto kolec jadowy na stopie (należy do bardzo nielicznych ssaków jadowitych)
THERIA

METATHERIA

TORBACZE * zamieszkują tylko Australię i obie Ameryki (przetrwały długo w Ameryce Południowej, połączonej niegdyś
z Australią przez Antarktydę, i stamtąd wkroczyły do Ameryki Północnej po powstaniu Przesmyku Panamskiego)
* w początkach trzeciorzędu żyły m.in. w Europie
* rodzimą faunę Australii tworzy bardzo wiele torbaczy, które przystosowały się do nisz zajmowanych gdzie
indziej przez łożyskowce
- KRETY WORKOWATE, MRÓWKOŻERY, niedawno wytępione WILKI WORKOWATE, KANGURY (odpowiednik
kopytnych), KOALE
- wcześniej żyły w Australii także WORKOWATE LWY I HIPOPOTAMY (DIPROTODONY)
- taki swoisty świat równoległy, pełen przykładów konwergencji, powstał dzięki izolacji geograficznej
* podobnie zróżnicowana była fauna torbaczy południowoamerykańskich, ale do dziś przetrwały w Ameryce
tylko formy nieduże (OPOS, DYDELF)
* młode torbacze rodzą się maleńkie i niedojrzałe, po czym dorastają w torbie na brzuchu matki

EUTHERIA
ŁOŻYSKOWCE
(PLACENTALIA)

OWADOŻERNE * najprymitywniejsze łożyskowce

RYJÓWKI * już w okresie kredy żyły ssaki przypominające ryjówki

* najmniejsze ssaki w naszej faunie
* KRET wykazuje charakterystyczne przystosowanie do życia pod ziemią
- słabo rozwinięte oczy
- zanik małżowin usznych
- krótkie, łapowate kończyny przednie
- wydłużone, walcowate ciało, pokryte krótkimi włosami rosnącymi prostopadle do skóry (dzięki temu kret
nawet cofając się nie porusza się „pod włos”)
* JEŻ
- włosy na grzbiecie zmienione w kolce skutecznie chroniące zwijające się w kłębek zwierzę przed drapieżnikami
- podczas nocnych łowów często zapuszcza się na jezdnię poszukiwaniu dobrej (przejechanej przez samochód)
zwierzyny i nierzadko sam zostaje przejechany

LATAWCE * pochodzą z Azji Pd-Wsch (podobnie jak WORKOWATE LOTOPAŁANKI i niektóry gryzonie, np. WIEWIÓRKI
LATAJĄCE, czy POLATUCHY)
* potrafią przeskakiwać z drzewa na drzewo lotem ślizgowym, co ułatwia im skóra rozpięta między tułowiem
a kończynami i ogonem
NIETOPERZE * potrafią aktywnie fruwać, poruszając błoniastymi skrzydłami rozpiętymi na czterech palcach ręki
* największe formy tropikalne są owocożerne i latają za dnia
* w Polsce mieszkają tylko niewielkie nocne nietoperze żywiące się owadami, łowionymi w locie dzięki
echolokacji (zdolnością namierzania ofiar i przeszkód za pomocą odbitego od nich echa wysokich pisków –
ultradźwięków)
* wiele nietoperzy ma więc duże uszy (GACEK) albo szczególnie ukształtowane nosy, poprawiające
kierunkowość wysyłania wiązki dźwiękowej (PODKOWIEC)
* w Ameryce Pd żyją NIETOPERZE WAMPIRY żywiące się krwią dużych ssaków

NACZELNE * w większości formy nadrzewne

* LEMURY i WYRAKI prowadzące głównie nocny tryb życia i tradycyjnie określane jako MAŁPIATKI
- lemury zamieszkują Afrykę (szczególnie zróżnicowały się na Madagaskarze)
- wyraki zamieszkują Azję Pd-Wsch
* MAŁPY SZEROKONOSE – odznaczają się chwytnymi ogonami, żyją w Ameryce Pd (WYJCE, KAPUCYNKI)
* MAŁPY WĄSKONOSE – zamieszkują Afrykę i Azję (w Europie tylko na Gibraltarze można spotkać MAKAKI),
nie mają chwytnego ogona, a jedna z ich dwóch grup – człekokształtne – w ogóle go utraciła
* chwytne kończyny (ręce i stopy)
* trójwymiarowe widzenie, uzyskane dzięki zwróceniu obojga oczu do przodu
* takie ustawienie oczu w połączeniu z krótkim pyskiem sprawia, że naczelne mają charakterystyczną twarz
(jej kolorystyka stanowi ważny sygnał dla osobników tego samego gatunku)
* dwie grupy naczelnych przystosowały się do życia na otwartej przestrzeni (PAWIANY spośród
kaczkodanowatych i CZŁOWIEKOWATE/HOMINIDY spośród człekokształtnych/hominidów)
- współcześnie człekokształtne to ORANGUTANY, SZYMPANSY, GORYLE, GIBONY i CZŁOWIEK
* naczelne mają proporcjonalnie największy mózg wśród ssaków i złożone zachowania społeczne
SZCZERBAKI * niektóre przystosowały się do nadrzewnego trybu życia (LENIWCE, nadrzewne MRÓWKOJADY)
* PANCERNIKI – mają grzbiet pokryty kostno-rogowym pancerzem (dzięki giętkiej części środkowej mogą
zwijać się w pancerną kulę)
* nazwa pochodzi od zredukowanego uzębienia
* występują w Ameryce Pd

GRYZONIE * najwięksi przedstawiciele żyją w Ameryce Pd (KAPIBARY osiągające ponad 1m)

* większość jest niewielkich rozmiarów
* najliczniejszy rząd ssaków
* BOBRY, ŚWISTAKI, JERZOZWIERZE, WIEWIÓRKI, LEMINGI, MYSZY, SZCZURY, NORNIKI
* mają stale rosnące dłutowate siekacze, które podlegają ustawicznemu ścieraniu podczas cięcia twardego
pokarmu roślinnego

ZAJĘCZAKI * mają podobne uzębienie do gryzoni ale nie są z nimi blisko spokrewnione
* ZAJĄCE, KRÓLIKI

DRAPIEŻNE * psowate – WILK, LIS, SZAKAL

* kotowate – ŻBIK, RYŚ, JAGUAR, LAMPART
* niedźwiedziowate
* łasicowate – KUNA, WYDRA, SKUNKS
* hienowate
* szopowate – SZOP PRACZ
* wyspecjalizowaną grupą wywodzącą się z drapieżnych są płetwonogie – FOKI, MORSY, UCHATKI

KOPYTNE * blisko spokrewnione z drapieżnymi

* kończyny zakończone kopytami (rogowymi osłonkami zakończeń palców)
* w ewolucji wielokrotnie występowała tendencja do redukcji palców
* u niektórych najsilniejszy jest palec środkowy, a pozostałe mogą ulegać redukcji (poczynając od skrajnych)

NIEPARZYSTOKOPYTNE
* NOSOROŻEC, KONIE
* ich przodkowie przypominali tapiry

PARZYSTOKOPYTNE
* odniosły o wiele większy sukces
* chodzą na dwóch kopytach u każdej nogi zwanych racicami
* występują też raciczki (szczątkowe dwa dalsze palce)
* ŚWINIE, HIPOPOTAMY
* przeżuwacze – WIELBŁĄDY, ŁOSIE, ŻYRAFY, JELENIE i krętorogie (ŻUBRY, GAZELE, ANTYLOPY)
- u przeżuwaczy doszło do usprawnienia obróbki pokarmu roślinnego w złożonym , czterokomorowym żołądku
- miewają efektowne ozdobienie głowy
~ krętorogie mają rogi zbudowane z kostnego wyrostka czaszki (tzw. możdżenia) otoczonego pochwą rogową
~ jeleniowate wytwarzają co roku nowe kostne poroże, zwykle mocno rozgałęzione (początkowo okryte skórą –
scypułem)
~ żyrafy mają na głowie tępe „rogi” (porostki)

WALENIE * wywodzą się z wczesnych parzystokopytnych

* ssaki najpełniej przystosowane do życia w morzu
- przednie kończyny przekształcone w płetwy a tylne zanikły
- głównym narządem napędowym jest pozioma płetwa na ogonie (kręgosłup ssaków jest przystosowany do
wygięć w pionie a nie na boki jak u ryb, które miały pionową płetwę ogonową)
- opływowy kształt ciała
- zmodyfikowany układ oddechowy (nozdrza cofnięte na szczyt głowy, co ułatwia czerpanie powietrza przy
prawie całkowitym zanurzeniu)
- wykorzystują echolokację (sonar) wysyłając dźwięki, których powracające echo informuje zwierzę o
przeszkodach lub pożywieniu
* walenie dzielimy na
- zębowce: MORŚWINY, DELFINY, KASZALOTY, ORKI (mają jednakowe stożkowate zęby, odznaczają się
rozwojem półkul mózgowych z wyjątkowo pofałdowaną korą mózgową, mogą prowadzić życie społeczne i
porozumiewać się ze sobą))
- fiszbinowce: np. PŁETWAL BŁĘKITNY największe zwierzę na ziemi (zamiast zębów mają zwisające z
podniebienia postrzępione rogowe płyty, za pomocą których odcedzają z wody plankton, np. KRYLA)

SYRENY * żyją w przybrzeżnych morzach i ujściach rzek

* DIUGONIE, MANATY

TRĄBOWCE * dziś jedynymi reprezentantami zróżnicowanego niegdyś rzędu (MASTODONTY, DINOTERIA, MAMUTY) są SŁONIE
- największe współczesne zwierzęta lądowe (ponad 5t)
- mają dość duży mózg i złożone życie społeczne
- stale rosnące ciosy (przekształcone siekacze), mylnie zwane kłami, których słonie nie mają wcale
ZNACZENIE * mają duże znaczenie przyrodnicze i gospodarcze
SSAKÓW * niektóre to cenione zwierzęta gospodarcze – dostarczają mięsa, mleka, wełny, skór (głównie kopytne)
- w Europie i regionie śródziemnomorskim najważniejsze są KOŃ, OSIOŁ i ich mieszaniec MUŁ
(nieparzystokopytne) oraz bydło: OWCE i KOZY (parzystokopytne)
- w Azji udomowiono WIELBŁĄDA DWUGARBNEGO (BAKTRIANA) i BAWOŁA WODNEGO
- w Afryce i na Bliskim Wschodzie jucznym zwierzęciem jest WIELBŁĄD JEDNOGARBNY (DROMADER), wielbłądy
dostarczają też wełny i mleka
- w Ameryce Pd Inkowie udomowili krewniaków wielbłąda: LAMĘ i ALPAKĘ (jako zwierzęta juczne i dostarczające
wełnę)
* w wielu regionach świata ssaki do dziś służą jako siła pociągowa (KOŃ, BAWÓŁ, WÓŁ)
- na dalekiej północy na wpół udomowionym zwierzęciem jest RENIFER
* rozmaite ssaki są przedmiotem łowów
* jaskiniowcy wykorzystywali z nich nie tylko mięso, ale także kości, poroża i skóry jako cenne surowce do
wyrobu ozdób, narzędzi i strojów
* mają duże znaczenie jako zwierzęta domowe
- ŚWINKĘ MORSKĄ udomowiono pierwotnie w celach uzyskania mięsa
- wyhodowano wiele ras psów i kotów, dzięki czemu stały się efektownym przykładem skuteczności i możliwości
przemian ewolucyjnych drogą doboru sztucznego, czyli hodowlanego w krótkim czasie (np. z dzikiego wilka
udało się wyhodować wyścigowe i myśliwskie CHARTY, krótkonogie JAMNIKI do polowania na lisy w norach,
pasterskie OWCZARKI czy ozdobne PEKIŃCZYKI)
* niektóre są ważnymi naturalnymi wrogami szkodników upraw (zwłaszcza owadożerne oraz kret, a także
polujące na gryzonie drapieżniki, takie jak koty, kuny, łasice)
* niektóre ssaki same wyrządzają szkody
- gryzonie są niszczycielami upraw i zgromadzonych plonów (myszy, szczury, norniki)
- roznoszą wściekliznę (psy, koty, lisy, nietoperze wampiry)
- dżumę przenoszą pasożyty (pchły) z ludzi na szczury i odwrotnie
- zwierzęta domowe (bydło, świnie) bywają źródłem zakażeń pasożytami, takimi jak nicienie (włosień kręty),
tasiemce i przywry, dlatego ważna jest kontrola sanitarno-weterynaryjna zwierząt hodowlanych i pochodzącego z
tej hodowli mięsa
* ssaki są ważnymi zwierzętami laboratoryjnymi wykorzystywanymi do doświadczeń medycznych (świnki
morskie, króliki, białe szczury, myszy, rezusy)

OCHRONA * współcześnie wiele gatunków jest zagrożonych przez człowieka

SSAKÓW * symbolem Międzynarodowego Funduszu Ochrony dzikich Zwierząt jest PANDA WIELKA, rzadki biało-czarny
krewniak niedźwiedzi, zamieszkujący bambusowe gaje Chi
* zagrożone są wszystkie małpy człekokształtne, madagaskarskie lemury, wszystkie nosorożce, niektóre wieloryby,
wielkie koty i wiele innych
* dlatego podejmuje się próby ich ochrony przez tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody, walkę
z kłusownictwem, hodowlę w ogrodach zoologicznych
* mimo ochrony nakazanej rozporządzeniami królewskimi w 1627 roku padł w Polsce ostatni na świecie TUR
(przodek bydła domowego)
* w 19 wieku wyginęły TARPANY (leśne dzikie konie)
* w początkach 20 wieku wyginęły polskie ŻUBRY (dzisiejsze żubry spotykane w Białowieży i gdzie indziej są
potomkami zwierząt importowanych z Kaukazu)
* w Polsce ochroną gatunkową objęte są:
- JEŻE
- KRET – z wyjątkiem występującego w zamkniętych ogrodach, szkółkach i na lotniskach
- RYJÓWKOWATE
- NIETOPERZE
- ZAJĄC BIELAK
- WIEWIÓRKA
- ŚWISTAK
- SUSŁY
- BÓBR EUROPEJSKI
- SMUŻKA
- POPIELICOWATE
- CHOMIK EUROPEJSKI
- DARNIÓWKA TATRZAŃSKA
- NORNIK ŚNIEŻNY
- WALENIE
- NIEDŹWIEDŹ BRUNATNY
- WILK
- WYDRA
- GRONOSTAJ
- ŁASICA
- TCHÓRZ
- NORKA EUROPEJSKA
- ŻBIK
- RYŚ
- PŁETWONOGIE
- KOZICA
- ŻUBR