Bolesław Leśmian – „Poezje wybrane”

Koleje życia poety:

- Urodził się w Warszawie (prawdopodobnie 22 stycznia 1877 r.)

- Jego właściwe nazwisko brzmiało Lesman.
- Józef Lesman i Emma z Sunderlandów – rodzice Leśmiana – należeli do
inteligencji pochodzenia żydowskiego. Ojciec był wyższym urzędnikiem
kolejowym, do rodziny matki należała wytwórnia fajansów w Iłży. Matka
umarła, gdy poeta był jeszcze dzieckiem, a ojciec powtórnie ożenił się
z Heleną z Dobrowolskich.
- Poezja Leśmiana obfituje w elementy biograficzne, zawiera motywy
elegijne odnoszące się do śmierci brata Kazimierza i siostry Aleksandry
- lata szkolne: Kijów, gimnazjum klasyczne i wydział prawa na
Uniwersytecie Św. Włodzimierza; żywy udział w życiu artystycznym
tamtejszej Polonii; echa młodości spędzonej na Ukrainie w twórczości.
- debiut – 1895 rok – wiersz w „Wędrowcu”, od 1897 podpisuje się –
Leśmian.
- W 1901 roku Leśmian przebywa w Warszawie, później jedzie do
Niemiec, Monachium, Francji, osiedla się w Paryżu, gdzie zawiera
małżeństwo z malarką Zofią Chylińską, z którą ma 2 córki: Marię Ludwikę
i Wandę.
- W tym pierwszym okresie twórczości wiąże się Leśmian z poetą
propagatorem symbolizmu w Polsce, Zenonem Przesmyckim
(Miriamem) i właściwe wystąpienie jego na forum literackim następuje
w redagowanym przez Miriada ekskluzywnym piśmie ,,Chimera” – pisze
do niego w latach 1901-1907.
- W 1911 jest reżyserem i współzałożycielem nowatorskiego Teatru
Artystycznego w Warszawie.
- W 1912 wydaje „Sad rozstajny”, odchodzi od programu określonego
kręgiem ,,Chimery” i Miriada, przełamuje krąg wartości poezji
młodopolskiej, by szukać nowych postaw. W tym okresie swojej
twórczości kontaktuje się z poetami rosyjskimi, pisze po rosyjsku
- Prawdopodobnie też w 1912 roku powstają wiersze z „Łąki” (wyd.
1920). W 1913 wydaje „Klechdy sezamowe”, „Przygody Sindbada
Żeglarza” oraz przekład „Opowieści nadzwyczajnych” E.A.Poego.
- W latach 1912-1914 przebywa we Francji (Paryż, Lazurowe Wybrzeże),
pisze „Klechdy polskie” (wyd. 1956).
- W trakcie wojny mieszka w Łodzi, jest kierownikiem literackim Teatru
Polskiego.
- Mimo adoracji, jaką otacza jego osobę Tuwim, skamandryci otworzą
dla Leśmiana łamy swych czasopism dopiero pod koniec jego życia.
- W 1918 otrzymuje notariat w Hrubieszowie, przygotowuje „Łąkę”. W
1922 przenosi się do Zamościa.
- prawdziwe zainteresowanie poezją Leśmiana rozpoczyna się dopiero
od początku lat 30. od wydania „Napoju cienistego” (1936).
- Zmienia się sytuacja materialna poety. Zostaje oszukany przez
pomocnika, dependenta w swej kancelarii, który defraudował przez
dłuższy czas sumy przeznaczone dla skarbu państwa. Przyszli z pomocą
przyjaciele (m.in. Dora Lebenthal, lekarka, miłość poety). Poeta unika
odpowiedzialności karnej i procesu, ale długi zaciążą na całym
ostatnim, warszawskim okresie jego życia.
- Poeta umiera na serce w Warszawie 7 listopada 1937r.
- Leśmian pozostawił po sobie garść rękopisów, z których nie wszystkie
ukazały się drukiem. Pośmiertnie ukazały się: „Dziejba leśna” i „Klechdy
polskie”.
- Po II wojnie rośnie zainteresowanie Leśmianem, pojawiła się
świadomość, że mamy do czynienia z wielkim klasykiem poezji polskiej.
Artur Sandauer mówi o „geniuszu”, a Jacek Trznadel pisze o Leśmianie
jako największym polskim poecie naszego wieku.
Droga do krystalizacji:

- Pierwszy zbiór poety to ,,Sad rozstajny”. Nie jest to zbiór o silnie zarysowanej i ważnej w
dorobku autora tendencji twórczej, ale już tu pojawia się tendencja charakterystyczna
dla jego późniejszej twórczości. Zbiór ten opisuje doświadczenia duchowe
wybiegające poza kraj i epokę, propaguje kult przygody duchowej, odkrywającej
pewne ogólnie ważne sprawy dla postawy ludzkiej. Łączyło się to wszakże z określoną
krytyką rzeczywistości, tak charakterystyczną dla modernistycznego buntu
antyfilisterskiego. Szerzy się kult cygana artystycznego, człowieka z marginesu,
wolnego od trywialnych najczęściej zobowiązań społecznych, ale o wzniosłych
poglądach i wrażliwej duszy, kult człowieka niezaadoptowanego do płaskiej
rzeczywistości. Jeśli jednak w poezji modernizmu bunt ten znaczony jest często
programową rozpaczą, żalem, to poezję Leśmiana charakteryzuje swoisty aktywizm.
Temu aktywizmowi modernistycznemu patronował także buntowniczy ton książek
Fryderyka Nietzschego, zwłaszcza poglądy wyrażone w książce ,,Tako rzecze
Zaratustra”
- To wzniesienie się ponad zwykłe życie wyraził Leśmian może najsilniej w ,,Sadzie
rozstajnym” tytułem i zawartością cyklu „Oddaleńcy” (pierwodruk: 1907). Nieudani,
zbłąkani, spóźnieni, nieznani, szaleni – a jednocześnie wybrani w jakiś sposób – to są ci,
za których wznosi się toast w zamykającym cykl ,,Toaście świętokradzkim”. Tym, co
wyróżnia ten cykl na tle paralelnych motywów okresu, jest odkrywczość formuł,
wielość sytuacji poetyckich, określających motyw „oddaleńców”.
- Celność metafor i określeń czyni z wierszy Leśmiana wiersze błyskotliwe, precyzyjne
,,poetyckie eseje”, ukazujące różne postawy i ich konsekwencje. Zostało tu ukazanych
wiele postaw polskiej poezji modernistycznej, ocenianej aktywnie.
- Jeśli statystyczną postawę społeczeństwa stanowi tzw. człowiek przeciętny, to z
jednej strony nie jest on sobą, z drugiej strony – w praktyce opisujemy konwencje, a nie
prawdziwych ludzi. „Człowiek” podobny streszcza sobą uzyskane już prawdy
społeczne. Jest to przecież ta wizja społeczeństwa alienowanego, jaką dzisiaj
odczytujemy w dziełach Ericha Fromma. Dostęp do ,,wolności” mają i zapewniają
postęp społeczny, tylko ludzie nieprzeciętni, wyjątkowi, „odmienni”. Są zresztą całe
epoki, które według Leśmiana charakteryzuje owa nieprzeciętność – zalicza do nich
epokę odrodzenia. Człowiek przeciętny opiera się na prawdach już uznanych,
zastanych i stanowiących swoiste symboliczne abstrakcje, człowiek twórczy poznaje
Życie w sposób bezpośredni i w dużej mierze intuicyjny. Widać tu echa filozofii Henri
Bergsona, przeciwstawiającego poznaniu intelektualnemu i pojęciowemu poznanie
bezpośrednie, intuicyjne.
- Wszystkie cechy, którymi odznacza się jednostka twórcza i wybitna, posiada wedle
Leśmiana człowiek pierwotny; dzięki nim wyłonił się z natury, traktując wszechświat
jako pole dla swej zdobywczej działalności
- Oryginalność ujęcia Leśmiana nie polega na nowości poszczególnych składników
jego poglądów. Nie jest nowa teza o skłonnościach człowieka pierwotnego do
metafizycznego myślenia – reprezentowali ją już na gruncie filozoficznym,
socjologicznym i religioznawczym: Herbert Spencer, Edward Burnett Tylor i James
George Frazer. Nie była też nowością sugerowana przez Leśmiana paralela między
poeta a człowiekiem pierwotnym. Motyw regresu – zwrócenie się ku początkom.
- W ówczesnych poglądach Leśmiana uderza przede wszystkim rozległość powiązań i
perspektyw, przeniesienie na teren budowanej przez niego estetyki niektórych
poglądów filozofii Bergsona. Budował z nich Leśmian opozycję do odrealniającego
konkret symbolizmu Mallarmeańskiego i wtórnego symbolizmu polskich modernistów, a
także do przejmowanej jednocześnie przez modernizm atmosfery parnasistowskiej:
kultu dla wytworu kulturowego, opisu dzieł sztuki, zdarzeń historycznych i wybitnych
historycznych postaci (jakie znajdziemy w dziełach Teofila Gautiera, Josego Marii de
Heredia). Miał bowiem budować Leśmian swoją poezję na pozbawionych
określonych ram historycznych mitach i wierzeniach kulturowych, baśniach, ludowej
fantastyce.
- Swoją oryginalność Leśmian zawdzięczał szczególnie rozbudowanej próbie
połączenia tych motywów pierwotności z mitem powrotu do natury. Rozumiał go jako
powrót do przyrody, a także jako powrót do bezpośredniości. Jednocześnie podkreślał
antropologiczny problem dualizmu bytu człowieka jako tego, który wyszedł z
bytowania zwierzęcego i rozpoczął bytowanie świadome i społeczne. Dualizm więc
także świadomości ludzkiej i bezświadomego związku z naturą. Stan postulowany
natomiast byłby jakby dualizmem niesprzecznym, korzystaniem ze wszystkich
możliwości tkwiących w człowieku jeszcze związanym z naturą i już – oderwanym od
niej.
- Te właśnie motywy – unii z naturą – ujęte w poetyckie obrazy, zapowiada ,,Zielona
godzina”, a realizuje najpełniej zbiór ,,Łąka”. Związek miłosny i niesprzeczny człowieka
z naturą – jeszcze nie zrealizowany w ,,Zielonej godzinie” (las i człowiek) – dokonuje się
w ,,Łące” (człowiek i łąka).
- Motywów tych nie należy rozumieć jedynie jako buntu przeciw współczesności. W
wierszu „Topielec” Leśmian ukazuje jak całkowita łączność z naturą prowadzi do
odhumanizowania, do śmierci świadomości wyróżniającej człowieka. Przerażenia
naturą można doszukać się już pierwszych balladach Leśmiana w „Sadzie rozstajnym”
takich jak „Sidi-Numan” czy „Pantera”.

Ludowość:
Tło ogólne
- W wierszach Leśmiana czuje się atmosferę folkloru i stylizacji ludowej (przede
wszystkim zbiór ,,Łąka”) mit powrotu do natury i mit poety jako człowieka pierwotnego.
- Nie brakuje w jego poezji nawiązań do twórczości ludowej innych kręgów
kulturowych, do mitologii.
- Pewne wątki pochodzą z okresu Młodej Polski, ale Leśmian nadaje im nowe
znaczenie, często przeciwstawne do wątków modernistycznych.
- Motywy ludowe tak istotne w literaturze Młodej Polski, pojawiają się u poety u progu
dwudziestolecia, prawie zupełnie omijając „Sad rozstajny”. Charakter ludowości
młodopolskiej jest bowiem odmienny. Realistyczno-społeczny w prozie Orkana,
folklorystyczno-etnograficzny i egzotyczny w prozie poetyckiej Tetmajera, patriotyczno-
regionalny w postulatach Witkiewicza-ojca, historyczno-obyczajowy i społeczny,
odwołujący się do symboliki patriotycznej w twórczości Wyspiańskiego, realistyczno-
patriotyczny w wierszach Konopnickiej, realistyczny w wierszach wczesnych
Kasprowicza.
- Leśmian traktuje świat twórczości ludowej poza problematyką narodowo-
patriotyczną, więc i poza regionalną i społecznikowską. Jest to dla niego
zainteresowanie mitologiczno-antropologiczne i językowo-filozoficzne, studium natury
ludzkiej – tak jak przejawia się ona w tym, co dziś nazwalibyśmy ludowym archetypem.
Ludowość Leśmiana stanowi częściowy przejaw jego zainteresowań symbolizmem.
- Leśmian w pierwotności widzi związki – zgodnie jakby z poglądami najnowszymi – z
postawa człowieka współczesnego, a bezpośredniość i niepoddanie schematom,
przy zdolności do spekulacji logicznej, przypomina raczej koncepcje współczesne
strukturalisty francuskiego Claude Levi-Straussa: myśli nieoswojonej
- W odwołaniu swoim do ludowości jest Leśmian natomiast po części uczniem
romantyków, spadkobiercą ich ludowych ballad, ponieważ najsilniej wyrazi swoją
ludowość w formie poetyckiej ballady.
- Leśmian poglądy zawarte w tekstach ludowych traktuje jako pretekst do ukazania
filozoficznych problemów XX-wiecznego poety, a motywy ludowe przekształca
całkowicie według swoich pomysłów. Dlatego jego ballady zyskały miano ballad
filozoficznych.
- Co decyduje o ludowych charakterze wierszy Leśmiana?:
• ludowy bohater ballad i wierszy
• wykorzystanie motywów ludowych wierzeń i motywów baśni ludowej
• stylizacja językowa nawiązująca do tekstów literatury ludowej i pieśni
ludowej
• motywy i realia ludowego życia i ludowego świata

Ludowy bohater

- W ,,Sadzie rozstajnym” mamy do czynienia z ,,normalnym” bohaterem lirycznym –

odpowiednikiem mniej więcej ,,poety”; jeśli zaś mamy do czynienia z bohaterem,
którego status zostaje ściśle określony, jest to ,,oddaleniec”, bohater spoza nawiasu
społecznego, wreszcie bohater fantastyczny (odmiana ,,oddaleńca”) – np. w
poemacie ,,Nieznana podróż Sindbada-Żeglarza”. Jedynym bohaterem lirycznym, od
którego możliwe jest przejście do ,,Łąki”, jest bohater liryczny cyklu ,,Zielona godzina”.
Zwraca uwagę próba zbliżenia się do natury, ale nie odpowiada to koniecznie pozycji
ludowego bohatera.
- Inaczej wygląda sytuacja w ,,Łące” i ,,Napoju cienistym”: bohaterowie ballad i
poematów to postaci wyjęte z ludowego kosmosu. Już to parobek, kochający się w
pile, Żołnierz-inwalida, Dziad, Świdryga, Midryga, Migoń, Jaworzn, czy dwaj Macieje –
to wszystko postaci ludowe.
- W wierszach ludowych Leśmiana występuje też bohater ważniejszy niż wcześniej
wymienieni. Jest nim narrator.
- Utwory są stylizowane tak, jakby mowa pochodziła z ust samego narratora, sam
poeta jest jakby bohaterem ludowym, sam pochodzi ze świata, o którym opowiada.
- Leśmian uważał, iż artysta jest jednostką wyjątkową zarówno na tle współczesnego,
jak i dawnego, pierwotnego społeczeństwa.
- Narratorem poezji Leśmiana jest gaduła, gawędziarz, bajarz ludowy, śpiewak,
bajdała, brat-opowiadacz, pleciuga
- „Pleciuga” u którego ludowy rozsądek pomieszany jest z nonsensem, powaga z
drwiną i ironią, dobroduszność z chytrością odpowiadał Leśmianowemu widzeniu
świata.

Motywy literatury ludowej

- Poeta nawiązuje do motywów literatury ludowej i konkretnych jej utworów
- W twórczości Leśmiana występują liczne dialektyzmy
- Zbiór „Pieśni ludowe celtyckie, germańskie, romańskie” (1909), tłum. Edward
Porębowicz – na nim inspirował się Leśmian.
Stylizacja językowa
• porównania przeczące (składają się zwykle z 2 członów: twierdzenia lub
pytania i zaprzeczenia; często spotykane w folklorze słowiańskim, w bylinach
rosyjskich)
• annominacje (określenia tautologiczne. Składają się one najczęściej z
rzeczownika i czasownika o identycznym temacie: ,,roztopolić topolę”,
,,stodolin stodołę”, ,,niewolą niewolić”)
• zasada trychotomii (potrójne powtarzanie pewnych czynności, dzielenie się
akcji, tekstu na 3 wyraźne człony)
 • powtarzanie (jedno z najważniejszych elementów stylistycznych pieśni
ludowej) – refrenowość, rozbudowana anafora, regularna stroficzność i
zachowanie regularnej rytmiki wiersza
• rytm i wersyfikacja (utrzymanie rygorów wiersza sylabicznego i
sylabotonicznego, mieniące się bogactwem miar. Pieśń ludową cechuje
meliczność, czyli przeznaczenie dla śpiewu
• bylejakość (naginanie słów i zdań do wymagań rytmu recytowanego czy
śpiewanego utworu, upodobanie do zdaniowych i słownych nonsensów)

Motywy i realia ludowego świata

- Wszystkie elementy i akcja utworów Leśmiana osadzone są w świecie ludowym.
- Stereotyp postaci w twórczości ludowej:
• koło rodzinne (ojciec, matka, córka, syn itd.)
• postaci charakterystyczne: kościelny, szewczyk, żołnierz, dziad, Pan Jezus itp.
- Najczęściej imiona nie występują, zastępują je określenia typu „dziewczyna”,
„parobczak”. Postaci te nie są bliżej scharakteryzowane, występują jako typy – i w
takiej formie spotykamy je w wierszach Leśmiana.
- Typowe miejsca akcji: łąka, las, przy płocie „na drodze, w ogrodzie, sadzie. Akcja
dzieje się więc wszędzie i nigdzie, co zgadza się z określeniami typologicznymi
opracowań pieśni ludowej. (Np. w „Balladzie dziadowskiej” dziadyga „szedł
skądkolwiek – gdziekolwiek” a Bajdała w „Dusiołku” „Tyleż tędy, co wszędy”. Zgadza
się to też z motywem bylejakości).
- Ludowy charakter podkreślają też elementy świata przedstawionego, takie jak
typowe drzewa:
• dąb
• brzoza
• wierzba
• jawor
• topola
• wiśnia
- Typowe zwierzęta:
• koń
 • wół
• pszczoły

Rola ludowego świata

- Jeśli w polskim romantyzmie, dla Mickiewicza, mit archaicznej słowiańskiej wspólnoty

chłopskiej był swoistym odwołaniem polityczno-społecznym, dla Leśmiana pierwotny
ludowy kosmos stał się próbą rozważań i intuicji na temat stosunku natury i człowieka,
jednostki i zbiorowości, związku sztuki i zagadnień estetycznych z postawami
metafizycznymi. Te sprawy wyraża poeta między innymi poprzez medium ludowego
świata.
- Leśmian podejmuje refleksję nad opozycjami: natura-kultura, wieś/przyroda –
miasto/cywilizacja.
- Dla pisarza dwudziestowiecznego postęp cywilizacyjny ukazał swoją bezduszną
formę, czyniącą z człowieka maszynę w świecie maszynowych wytworów. Miasto
okazało się piekłem cywilizacji. Na jego tle natura wydaje się być rajem, oczywiście
utraconym.
- W twórczości Leśmiana jako ludowy kosmos egzystuje świat, na którym człowiek jest
istotą wyłowioną z natury, ale jeszcze z nią związanego.
- Poemat ,,Łąka” to miłosne spotkanie łąki z człowiekiem, na zasadzie radosnej unii.
Jest to alegoryczne misterium nowego odkupienia ludzkości przez odzyskanie
łączności z naturą, zmazanie grzechu pierworodnego cywilizacji. Jest to jakby
antropologiczne tłumaczenie opisu grzechu pierworodnego z księgi Genezis – jako
grzechu świadomości i odłączenia się od natury.
- Równocześnie jednak ten powrót do natury zostaje przez Leśmiana opatrzony
zastrzeżeniami, zwątpieniem. Mówi o tym nie tylko w studium dehumanizacji w
,,Topielcu”, traktującym o jedności – ale poprzez śmierć, mówią także ballady dziejące
się między życiem a śmiercią – jak ,,Świdryga i Midryga”, „Ballada dziadowska”, „Piła”.
Zmory i południce uosabiają ciemne siły natury, przynoszące rozpad ciała, powtarzają
znany motyw danses macabres.
- Leśmian wykorzystuje ten motyw nie tylko po to, aby ukazać znikomość doczesnego
życia, ale też, aby pokazać jego jedyność i zagrożoną niepowtarzalność.
- Obraz kalectwa w wierszach Leśmiana rozciągają się poza cykl „Pieśni
kalekujących”. W makabryzmie niektórych przedstawień (piła) czy w obrazach
kalectw słychać prawdopodobnie pogłos okrucieństw pierwszej wojny światowej,
która mogła jawić się poecie jako pierwotny pęd ku zagładzie biologicznej.
- Ludowy humor, często rubaszny i groteskowy służy opanowaniu obrazu śmierci, ale
także jego wyolbrzymieniu. Przykładem takiego humoru jest „Ballada dziadowska”,
„Ballada o Żołnierzu czy ta o Świdrydze i Mitrydze.
- Taka rubaszność i humor są przełamaniem kategorii wzniosłości charakterystycznych
dla wczesnego symbolizmu i postaw modernistycznych poetyk.

Poezja i boski mit:

- „Napój cienisty” i „Dziejba leśna” – motyw antropologicznego raju zostaje

zastąpiony motywem elegijnym.
- „Napój cienisty” – problematyka wyraża się w przeciwstawieniu człowieka i Boga,
świata i zaświata, istnienia i nicości. Problem teizmu (wiarę w istnienie Boga).
- Wcześniej przeciwstawienie człowieka i Boga: Sad rozstajny – nietzscheański bunt
głoszący śmierć Boga (Ballada o rycerzu, Pantera, Toast świętokrzyski). W ,,Łące”
pojawiają się akcenty, które za Erichem Frommem można by nazwać religią
humanistyczną, to jest odnosząca wiarę do spraw i problematyki łączącej się
przede wszystkim z człowiekiem.
- problem wyboru jako punktu oparcia jednego z wierzchołków trójkąta: Natura –
Bóg – Człowiek.
- Poezja Leśmiana nawiązuje do wątku antropologicznego.
- Problematykę antropologiczną teizmu poruszał Leśmian w swoich esejach
filozoficznych, uwydatniając znaczenie pierwotnego antropomorfizmu, który
wszędzie widzi tylko „prawa ludzkie i bogów, co są do ludzi podobni”.
- W myśl podobnego antropomorfizmu określa wiarę w Boga jako „kult przodków w
zacisznym cieniu wielkiego drzewa genealogicznego całej ludzkości”. Mitotwórstwo
byłoby więc czynnością kulturową i poznawczą, próbą oswojenia i
strukturalizowania wszechświata w odniesieniu do poznającego podmiotu, czyli
człowieka. Mitotwórstwo spełniałoby tu więc rolę poznawczą i wyrażałoby sytuację
ludzką, jak wszystkie historyczne mitologie pierwotne.
- Wątek antropomorficzny i antropologiczny w poezji Leśmiana ulega zmąceniu i
przedstawia się kontrowersyjnie w skrzyżowaniu z problematyką teizmu w tym wątku
jego poezji, który zdradza cechy myślenia egzystencjalistycznego.
- zmącenie tych wątków -> w wątku egzystencjalistycznym:
• poddanie w wątpliwość mitotwórstwa,
• Bóg przestaje być przedłużeniem człowieka, staje się jego przeciwieństwem,
• Życie „tutaj” --- życie „tam”,
• Dyskusja wobec światopoglądu religijnego nadającego sens światu poprzez
odniesienie do zaświatów, bytowi skończonemu, czyli człowiekowi do bytu
nieskończonego, Boga,
• Człowiek sprzeciwia się Bogu, pozbawiającemu go ziemskiego życia -> Urszula
Kochanowska (z wiersza o tym samym tytule) marzy o odbudowaniu w
zaświatach Czarnolasu, pragnie spotkać rodziców – nie Boga. W wierszach
Leśmiana ,,nagrobnych” odbudowuje się i wspomina nikłe szczątki bytowania
ziemskiego.
• Rodzaj pytań dotyczących egzystencji ludzkiej wobec wszechświata i Boga
stawia twórczość Leśmiana w nie poświadczonym wpływami, ale paralelnym
układzie w stosunku do XX-wiecznych tendencji egzystencjalizmu filozoficznego i
literackiego.
• Problematyka absurdu i sensu życia -> problematyka humanizmu. Jeśli
zanegować nie tylko zasadność pociechy płynącej z wiary w zaświaty, ale i jej
sens – człowiek staje wobec absurdu istnienia, prowadzi do świadomości „bytu i
nicości” (zwł. w Napoju cienistym).
• Problem absurdu łączy się z pytaniem o sens życia: Leśmian szukał sensu w
heroicznej postawie dążenia do sensu, w akceptacji doli ludzkiej.
• Testament poetycki dot. rozważań światopoglądowych – poematy: Pan
Błyszczyński (klęska próby stworzenia życia, będącego dziełem samego
człowieka), Eliasz (Bóg jako etap ludzkich dążeń, Eliasz dociera do Boga i
przekracza go, szukając transcendencji do bytu, istnienia nie określonego jako
 tragiczne; językowy paradoks „jawa istnienia” oddaje jego konieczność i
niemożliwość, zawieszenie między dążeniem a spełnieniem) i Dwaj Macieje
(heroiczna walka z potworem Czmurem, który uosabia czas, zdobywszy ziele
nieśmiertelności, oddają je Płaczybogowi, by umrzeć w jedyny i niepowtarzalny
sposób, nie wykraczając poza dolę człowieczą).
• Dwu Maciejów – jeden umierając widzi światłość, a drugi ciemność –
jednoznaczna jest tylko ich śmierć.
• Stałe pytanie o transcendencję – cecha ludzka, której Leśmian przyznaje
podstawowe znaczenie, choć możliwość transcendencji zostaje podana w
wątpliwość -> tragizm tej poezji.
• Słowa takie jak: nicość, pustka, próżnia – pojawiają się natrętnie,
przeciwstawione bytowi.

Humanizm Leśmiana:

- „Człowiek – ślad ducha w materii”.

- Dehumanizacja („roztropienie się w przyrodniczej, biologicznej miazdze bytu” lub
połączenie się z istotą wszechrzeczy), dzieje się najczęściej z przyczyny ludzkiej;
- Pierwiastek ludzki, jako opór przeciwko rozdrobnieniu, zamknięciu (cząstki parobka w
Pile, „jakaś mgła dziewczęca” chce się uczłowieczyć w Balladzie bezludnej),
- Opór przeciw pochłaniającej naturze – kreacja kalekich form ludzkich, form
niewydarzonych, nędzarzy, włóczęgów -> możemy być łatwo pozbawieni wszystkiego,
także ciała – nieuchronność tego procesu – tu widać wielką siłę nieredukowalnego
pierwiastka ludzkiego – esencja człowieczeństwa.
- „Człowiek marginesu – „wycieruch niebieski” – pełni podobną funkcję co człowiek
pierwotny.
- Ten typ bohatera przeciwstawia unormowanemu społeczeństwu swoje zasady
etyczne, wolność swoich przeżyć -> bezduszne normy społ. --- artysta.
- Poeta u Leśmiana -> wyklęty ze społeczeństwa (poète maudit); uwydatnienie
metafizycznego aspektu nad socjologicznym ≠ bohater nietzscheański z Sadu
rozstajnego -> jedynie skargi i cierpienie są bezpośrednio związane z życiem.
- artysta = nędzarz i wyrzutek (Poeta) -> por. Baudelaire Błogosławieństwo,
- sprzeciw wobec pewnych programowych haseł poetyckich w 20leciu – min.
Skamandrycki przeciętny człowiek – obawa przed depersonifikacją -> protest
przeciwko dehumanizacji stosunków społecznych.

Osobisty wymiar liryki:

- Stale obecny nurt liryki osobistej – ukazanie bezpośrednio kręgu ludzkich przeżyć,
odnoszących się wprost – bez pośrednictwa fantastyki – do egzystencjalnej doli
człowieka -> personalizujące skrzydło poezji Leśmiana.
- staroświecki, przejmujący ton pamiętnika -> Napój cienisty.
- Z czasu metafizycznego i filozoficznego przechodzimy w czas jednostkowy i
psychologiczny (raj ludzki to raj jednostkowy – dzieciństwo, np. „Krajobraz utracony”);
- Leśmian wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny;
- potwierdzenie osobowości, odzyskanie utraconego czasu dokonuje się w kontakcie,
interakcji z drugim człowiekiem (wezwanie do solidarności);
- los ludzki: samotny --- solidarny, fatum --- odpowiedzialność wspólna, ludzki wysiłek
(Do siostry).
- możliwe i niemożliwe spotkanie z drugim człowiekiem: (Spotykam go codziennie,
Twarz, wklęta w ramiona).
- częsty humanizm pesymistyczny; wyraz osobistych doświadczeń poety, odbicie
historii, ciemnej chmury wiszącej nad Europą między dwoma wojnami, odbicie
stosunków społecznych, które utrudniają solidarność i miłość.

Motyw miłości:
- wezwanie do solidarności to też wezwanie do miłości;
- poeta staje po stronie mitu miłości, w tworzeniu którego tradycja chrześcijańska
odegrała tak ważną rolę; miłość – pojęta jako głęboka postawa duchowa, etyka
miłości;
- Miłość jako głęboka prawda duchowa, przebija przez wszystkie późne erotyki
Leśmiana, ale obecna też w wierszach wcześniejszych.
- Poeta spierający się z Bogiem o człowieka -> staje po stronie mitu miłości.
- Mało w poezji polskiej miłości tak dojrzałej i pełnej. Leśmian wychodzi poza
dekoracyjny mit dworski, poza płytki sentymentalizm, namiętność. Leśmian
przedstawia miłość wspólnego życia, doli i niedoli, miłość dozgonną i po zgonie.
Kocha się nie tylko piękno młodości, ale dojrzałość, godzinę, w której się ginie.
Leśmian to mistrz polskiej poezji miłosnej.
- miłość pełnego sensualizmu – erotyzm żywiołowy i sublimowany ≠ rubaszny;
wykorzystanie motywów polskiej tradycji barokowej i romantycznej
- wykorzystanie wielu tradycyjnych wątków pojmowania miłości w kulturze europejskiej
-> szerokie ujęcie poezji miłosnej:
▪ Miłość franciszkańska (pokorna miłość człowieka i natury),
▪ Miłość platońska (od miłości ciał ku najwyższej zasadzie miłości)
+ Pieśń nad pieśniami (prototyp wzniosłego sensualizmu),
▪ Miłość wyłączna (wątek Tristana i Izoldy),
▪ Orgiastyczne dążenia i metafizyczne niespełnienie (wątek Don
Juana)

- Pełna skala: od orgiastycznego biologizmu do miłości personalistycznej,

łączącej sensualizm z uduchowieniem.
- Podejmując wątek miłości duchowej, nie ukazuje motywu przeciwstawienia
ducha – ciału; podejmuje średniowieczny motyw miłości do ciała jako miłości
do trupa (Rok nieistnienia). -> spotkania umarłych za grobem -> Dziejba leśna:
św. Makary spędza noc na trupie młodej dziewczyny – złożone aspekty tego
tematu -> przeciwstawienie do tradycyjnych obrazów – paradoksalny kult
ciała, jako nieodłącznej formy człowieka, do grobu i – za grobem ->
opracowanie na nowo chrześcijańskiego motywu „zmartwychwstania ciał”
(por. Baudelaire Padlina), W malinowym chruśniaku „Modlę się o twojego
nieśmiertelność ciała”.

Rola poezji i słowa:

Odbicie czy poznanie

- Poezja miała być dla poety zwierciadłem, w którym odbije się i utrwali obraz życia. I
rzeczywiście w poezji Leśmiana często pojawia się motyw odbicia
- Rolę poezji w rozumieniu Leśmiana można porównać do roli mitu. Dzisiaj oznacza to
tylko, że mit niesie ze sobą istotną prawdę życiową.
- Leśmian krytykował powierzchowne myślenie wyłącznie przyczynowe,
pozytywistyczne i pragmatyczne, tak z powodu społecznego konserwatyzmu, jak i
negowania roli kreacyjnej, nieprzewidzianej aktu poznawczego i twórczego
- Problematyka poznania wyznacza swoisty dramat postaw.
- Poezja to dynamiczna struktura poznająca
- Materialne trwanie w czasie jest jedyną cechą poezji zbliżającą ją do form życia, nie
posiada ona bowiem trwania przestrzennego jak np. rzeźba czy dwuwymiarowego jak
malarstwo. Tylko ona realizuje się w pewnym odcinku czasowym, a nie w
nieruchomym trwaniu.
- Zachowanie rygorów regularnej rytmiki wiersza sylabicznego i sylabotonicznego w
poezji Leśmiana związane jest z jego filozoficzno-estetycznymi przemyśleniami
- Poezja jawi się jako swoiste poszukiwanie tajemnicy życia, którą byłaby zdolność
powtarzania, jak i źródło młodości, w którym cykl życia rozpoczynałby się na nowo. To
swoisty archetyp, występujący także w malarstwie.
- Wszystkie rozważania Leśmiana o istnieniu kończą się obsesyjnym i surowym obrazem
śmierci. Leśmian zbliża się do egzystencjalizmu.

„Symbolizm egzystencjalny”, „Realizm metafizyczny”

- Sztuka Leśmiana jest symboliczna. Symbolizm potwierdził w poecie jego

modernistyczną awersję do realizmu w poezji, rozumianego jako ścisły historyzm, i
wyczulił go na symbolikę tradycji literatury europejskiej
- Symbolizm potwierdził w Leśmianie jego modernistyczną awersję do realizmu w
poezji, rozumianego jako ścisły historyzm.
- Kult konkretu
- U Leśmiana symbol jako etap pierwotnego mitotwórstwa staje się wartością
odmienną i dwuznaczną, pozytywną i negatywną. Symbol pozwala na opanowanie i
odkrywanie rzeczywistości. Jednocześnie także fałszuje rzeczywistość, staje się strukturą
autonomiczną, oderwaną, odmienną od rzeczy, które symbolizuje
- Symbolizm egzystencjonalny tworzy tylko jedno skrzydło poezji Leśmiana. Drugim jest
realizm poetycki, realizm metafizyczny. To poezja osobista, miłosna, wspomnieniowa,
elegijna, poezja elementarnych sytuacji i uczuć, psychologii ludzkiej
- Młodość Leśmiana przypada na okres sukcesu słowa „Symbolizm”, młody poeta
rozwija na jego temat własne poglądy i tworzy własne realizacje artystyczne, będące
nawiązaniem do symbolizmu, ale i jego zaprzeczeniem.
- symbol pozwala na opanowanie i odkrywanie rzeczywistości, jednocześnie ją
fałszując.
- Symbolizm sentymentalny – konkret, rzecz istniejąca. W literaturze europejskiej jego
najwybitniejszym reprezentantem będzie właśnie Leśmian.
- Sztuka Leśmiana łączy systemowo przeciwieństwa. Każdy element jego poezji jest
częścią całości. Poezja ta nie daje się w pełni przypisać prądom literackim.