NAMIK KEMAL NVERSTES

ORLU MHENDSLK FAKLTES

SLFR GDERM
KMYASAL PROSESLER
BRAHM YAMAN
1080601027

NDEKLER
1. GR
2. SLFR NEDR?
2.1. SLFR RETM
2.2. SLFR KRLL
2.2.1. SLFRK AST KRLL
2.2.2. SODYUM SLFR KRLL
3. SLFR GDERM YNTEMLER
3.1. SLFR OKSDASYONU
3.2. DESLFRZASYON YNTEMLER
3.2.1. BACA GAZI DESLFRZASYON YNTEM
3.2.1.1. ISLAK SSTEMLER
3.2.1.2. KURU SSTEMLER
3.2.2. AKIKAN YATAKLI YAKMA TESSLERNDE KURU
KRETAI TOZU LE BACA GAZI DESLFRZASYONU
3.2.3. KRE PROSES
3.2.4. KRETAI PROSES
3.2.5. MgSO
4
LE MODFYE EDLM KRETAI PROSES
3.2.6. MgO LE YIKAMA PROSES
3.2.7. TEK ALKAL YIKAMA PROSES
3.2.8. WELLMAN-LORD PROSES
4. KKRTDOKST
5. HDROJENSLFR
5.1. HDROJENSLFR SEBEPLER ,KAYNAKLARI
5.2. HDROJENSLFRN NSAN SALII ZERNE ETKS
5.3. KANALZASYON SSTEMNDE HDROJENSLFR OLUUMU
5.4. KANALZASYON SSTEMNDE HDROJENSLFR HESAPLAMASI
5.5. KANALZASYON SSTEMNDEK HDROJENSLFRN OLUMSUZ
ETKLER
5.6. KOKU GDERM YNTEMLER
5.7. HDROJENSLFR GDERM YNTEMLER
5.7.1. HAVALANDIRMA
5.7.2. KLORLAMA
5.7.3. OZONLAMA
5.7.4. PERMANGANAT LE MUAMELE
5.7.5. HDROJENPEROKST LE MUAMELE
5.7.6. ADSORPSYON
5.7.7. KATKILI SNM KRE
5.8. HDROJENSLFR GDERM SONULARI
6. SONULAR
7. NERLER
8. KAYNAKLAR
1. GR

Yaadmz evreyi meydana getiren toprak, hava ve su birbirlerine ayrlmaz bir
ekilde baldr ve birbirleriyle srekli etkileim halindedir. Evrenin bir parasnn herhangi
bir sebeple bozulmas dier paralarn da ayn ekilde etkileyecektir. Gnmzde hzl nfus
art, hzl sanayilemenin bir sonucu olarak evre kirlenmesi de bymektedir. Toplumlarn
refah seviyesinin art ve ehirlemeye bal olarak atk miktarlar da hzla oalmaktadr.
Tabiatta var olan doal denge sebebiyle evre kendi kendini temizleme zelliine sahiptir.
nsan faaliyetleri sonucu ortaya kan kirleticilerin cins ve miktarlar artarak eitli ekillerde
evreye verildike evrenin tabii yaps ve ekolojik denge bozulmutur. Bilhassa sanayilerin
youn olarak bulunduu blgelerde doann kendi kendini yenileyebilme kapasitesi
aldnda youn bir kirlilik ortaya kmaktadr. nsan, evresiyle beraber ekolojik dngnn
bir paras olduundan, son yllarda dengesini bozduu ekolojik evrimin korunmas iin
emek ve para sarf etmek zorunda kalmtr.

Nfustaki hzl art, buna bal olarak hzl sanayileme sonucu evre kirlilikleri de
artmaktadr. Fakat son asrda doal dengenin bozulmasna neden olan kirlilik art evre
kirlenmesi problemini ve zm araylarn da beraberinde getirmektedir.

evre kirlilii sadece hava, su ve toprak ortamlarnn kirlenmesi olarak
grlmemelidir. Hava, su ve toprak kirlilii oluan yerlerde ayn zamanda koku problemi de
oluabilmektedir. Evsel, endstriyel atklar, kirlilikleri nlemek ve gidermek amac ile yaplan
artma tesisleri ve bu kaynaklardan oluan kat at atklar koku kirlilii meydana getirir. Bu
nedenle evre kirliliinde koku kirlilii nemli yer tutmaktadr. Koku kirliliine neden olan
kaynaklar ok eitlidir. Endstri kurulular, p depo sahalar, kirlilik gidermek amal
yaplm artma tesisleri, aralar, vb. gibi nemli koku kirlilii kaynaklardr. Bu kaynaklarda,
en etkili koku kirlii yapan maddelerden biri hidrojen slfrdr.Kat atklarn ilendii
tesislerinde, p depolama sahalarnda, atk sularn ilem grd atk su artma tesislerinde,
youn hayvanclk yaplan iletmelerde ve tarmsal rn hammadde olarak kullanan baz
sanayide hidrojen slfr olumaktadr. Bu kirletici hem salk hem de estetik adan
istenmeyen hava kirleticilesidir. Youn, istenmeyen ve irkin kokular ortamda oaldka
insanlar zerindeki olumsuz etkileri de artmaktadr. Buna bal olarak ikyetler de artmakta
ve koku probleminin zmne ynelik almalara ihtiya duyulmaktadr. Bu amala
hidrojen slfr gideriminde kullanlacak mikrobiyolojik artma metotlarnn verimliliini
tespit etmek iin deneysel almalar yaplarak sonular deerlendirilecektir. almada, en
ok koku yapan hidrojen slfr gideriminde kullanlacak deneysel artlar aratrlacak,
kullanlacak sistemin en iyi giderim verimi incelenecektir. Yaplan alma sonunda bulunan
bilgilerin bu tr kirliin bulunduu ortamlar iin zm getirecektir.

2 Slfr Nedir
Kimyada, slfr terimi -2 ykseltgenme seviyesinde kkrt ieren kimyasal bileiklerin
birka tipi iin kullanlr. Slfr, ngilizce "sulfide" terimine karlk geldii iin bazen hatal
olarak slfit olarak Trke'ye evrilir; slfit SO3- iyonunun, slfr ise S2- iyonunun ismidir.
Keza, ngilizce sulfur szcnn Trkeye kkrt yerine slfr olarak evrilmesi (kkrt
dioksit yerine slfr dioksit gibi) hataldr ve yanltc olabilir.
Hidrojen slfr (H2S) veya Li2S, Na2S, ve K2S gibi alkali metal tuzlarnn kuvvetli
alkalin zeltilerinde slfr anyonu S2- bulunur. Slfr son derece baziktir, pKa's 14'ten
byk olduu iin ok alkalin zeltilerde bulunmaz, pH ~15'in (8 M NaOH) altnda varl
saptanamaz. Slfr, iyonlamak yerine, sudaki hidrojen ile birleip HS- iyonunu oluturur,
buna hidrojen sulfr iyonu, hidrosulfr iyonu, sulfhidril iyonu, veya bislfr iyonu denir.
Daha dk pH'lerde (<7), HS-, H2S yani hidrojen slfre dnr.
Sulu zeltilerde gei metallerinin katyonlar, slfr kaynaklar (H2S, NaSH, Na2S)
ile tepkiyerek kat slfrler olarak kelirler. Bu inorganik slfrlerini suda znrl ok
dktr ve bunlarn ou minerallerle ilikilidir. Bunun iyi bilinen bir rnei kadmiyum
sars olarak bilinen parlak sar boya malzemesinde kullanlan CdS'dir. Gmn kararmas
ile Ag2S meydana gelir. Bu bileiklere bazen tuz olarak deinilse de, aslnda gei metal
slfrlerindeki ba yaps ok byk oranda kovalenttir. Bu ba yaps nedeniyle bu
malzemelerin yar iletken zellikleri vardr.
Organik kimyada "slfr" terimi genelde C-S-C balants iin kullanlabilir ama
"tiyoeter" terimi daha az mulaktr. rnein dimetil slfr (CH3-S-CH3) adl tiyoeter,
metiltiyometan olarak da adlandrlabilir. Bazen slfr terimi -SH fonksiyonel grubu iin de
kullanlabilir. rnein metil slfr, CH3-SH anlamna gelebilir. Tercih edilmesi gereken
adlandrma biimi "tiyol" veya "merkaptan" terimini iermelidir, rnein metantiyol veya
metil merkaptan gibi. Dislfr teriminin farkl anlamlar akl kartrc olabilir. Molibdenum
dislfr, +4 ykseltgenme seviyesinde molibdenum ile iliik durumda ayr slfr
merkezlerden oluur. Buna karn demir dislfr, +2 seviyesinde demir ile iliik S22-, veya S
-S-'den oluur. Dimetildislfrdeki balar CH3-S-S-CH3 eklindedir, ama karbon dislfrde
S-S ba yoktur, yaps S=C=S eklindedir.

2.1Slfr retimi
Slfal ve slfit gibi sanayi atksularnda bol miktarda bulunurken evrensel
atksularnda daha az bulunanlar slfat,slfit gibi maddelerin varl anaerobik artma iin
olduka nemldir. Slfat ieren bir atk su anaerobik olarak artlrken slfat gideren bakteriler
besi maddesi olarak asetikasit ve hidrojeni kullanarak metan bakterileri ile rakabet ederler.
Slfr retimi metan retimine gre nispeten daha kolay olduundan reaksiyon kinetii der.
Ayrca retilen .H
2
S metan bakterileri iin toksik bir maddedir..H
2
S in 200 mg/lt yi at
durumlarda metan retiminin tamamen durduu bilinmektedir. Ayrca H
2
S gaz formunda iken
olduka korozif bir maddedir ve reaktr ile borularda korozyona sebep olabilir. Ayrca ortaya
kan H
2
S atmosferi kirleten gazlardan biridir.
Slfr retimindeki Ntrientler:
Anaerobik artmada amur retimi daha az olduundan ntrient ihtiyac da daha az
olacaktr. Buna karn anaerobik artma iin gerekli ntrientlerin atksuda yeteri kadar
olmad durumlarda ska karlalr. Anaerobik artmada iz elementinin belli bir miktarda
varl metan bakterilerinin almas asndan faydaldr. Ancak bu miktarlar yksek
olduunda bakteriler iin inhibe edici olabilir.
2.2. Slfr Kirlilii
2.2.1Slfrik Asit (H
2
SO
4
) Kirlilii:
Slfrik asit renksiz, yams bir svdr. Gnmzn en nemli endstriyel kimyasal
maddedir. Boyar maddelerden ve gbrelerden metalurji ve plastiklere kadar her trl endstri
iin vazgeilmez bir maddedir.
Deriik slfrik asit, birok organik maddeden suyu eker ve s veren bir tepkime
oluturur. Bu zelliinden dolay, temas edildiinde cilde byk zararlar verebilir. Tarm
endstrisinde byk miktarlarda asit, kalsiyum fosfat Ca
3
(PO
4
)
2
gibi znmeyen fosfat
kayalarndan, znebilir kalsiyum dihidrojen fosfat elde etmek iin kullanlr.
2.2.2Sodyum Slfr (Na
2
S) Kirlilii:
Dericilikte, tyleri deriden dkmekte ve kat hamurunun hazrlanmasnda kullanlr.
evreye brakld zaman suyu ve topra kirleterek canllar zerinde toksik etki yapar.
3.Slfr Giderim Yntemleri
3.1. Slfr Oksidasyonu
Slfr bileikleri [S(-II)], eitli reaksiyonlar sonucunda oluturduklar tat, koku,
toksitite ve korozyon gibi problemler nedeniyle nemli bir evre kirleticisi durumundadr.
Scak yer alt sular genellikle slfr ierirler. Atk sularda ise ya organik ve inorganik SO
4
-

veya direkt olarak endstriyel proseslerden gelen slfr bileikleri halinde bulunurlar.
Petrokimya, deri, kat ve tekstil endstrileri nemli lde slfr ieren atk sular olan
endstrilerdendir.
Slfr giderilmesi amacyla halen ok sayda uygulama bulunmaktadr. Bunlar
arasnda biyolojik oksidasyon, iyon deiimi, ar metallerle ktrme, molekler H
2
S in
uurulmas, hava veya saf oksijenle kimyasal oksidasyon saylabilir. En ok uygulama alan
bulan kimyasal oksidasyonla gidermede oksitleyici olarak klor dioksit, potasyum
permanganat, ozon, hidrojen peroksit, peroksimonoslfat (HSO
-5
) ve benzeri maddeler
kullanlmaktadr. Bu tr maddelerle yaplan kimyasal oksitleme almalar zellikle yksek
oranda slfr ieren atk sularda ekonomik olmaktadr. Buna karlk hava ile oksidasyon
daha ucuz bir yntem olarak bilinmektedir.
Slfrn hava ile oksidasyonu olduka kompleks ve ok sayda deikene bal olarak
yrtlmektedir. Bunlardan balcalar S(-II) konsantrasyonu, pH, kataliz cinsi ve
konsantrasyonu, sre, scaklk ve hava miktar olarak saylabilir. Bu deikenlerin artma
uygulamalarnda kullanm amacyla optimize edilmeleri gerekmektedir.
Slfr iyonu su iinde pH ya bal olarak 30 dan fazla iyonik ve molekler slfr
formunda bulunmaktadr. Ancak bunlardan sadece be tanesi 25
0
C ve 1 atm de su iinde
stabildirler.
HS
-
ve S
-2
iyonlar;
H
2
S H
+
+ HS
-
K
1
= 1.0x10
-7
= [H
+
][HS
-
] / [H
2
S]
HS
-
H
+
+

S
-2
K
2
= 1.0x10
-17
= [H
+
][S
2
] / [HS]
dengelerine gre suda yer alrlar. Bu dengelerden yararlanlarak pH < 6 iin molekler H
2
S in,
pH > 7-14 aralnda ise HS
-
iyonunun hakim bileen olduu belirtilebilir. S
-2
iyonu ise
olduka dk konsantrasyonlarda bulunmaktadr.
Hava oksijeni ile slfr oksidasyonu reaksiyonlarnn stokiyometrisi, ok sayda stabil
olmayan ara rnlerin oluumundan dolay olukca karmaktr. Genel olarak rn ve ara
rnlerin oluumundan dolay olduka karmaktr. Genel olarak rn ve ara rnler koloidal
slfr (S
n
), elementel slfr-ortorombic (S
g
), tiyoslfit (S
2
O
3
-2
), tetraiyonat (S
4
O
6
-2
) ve slfat
olarak verilebilir. Bunlarn iinde en nemli rn ve ara rnleri ise S
8
, SO
3
-2
, S2O
3
-2
ve SO
4
-2

olarak verilebilir. Bu iyonlarn oluumuna ait stokiyometri aada verilmitir.
8HS
-
+ 4O
2
S
8
+ 80H
-

2HS
-
+ 2O
2
S
2
O
3
-2
+ H
2
O
HS
-
+ 3/2O
2
SO
3
-2
+ H
+

SO
3
-2
+ 1/8S
8
S
2
O
3
-2

8HS
-
+ 4O
2
S
8
+ 80H
-

Yukardaki reaksiyonlara gre stokiyometrik O
2
miktarlar kg slfr bana srasyla
0.5, 1.0, 1.5, 2.0 kg olarak bulunur.
Slfr trlerinin oksidasyonu zerinde pH nn ayrca nemi vardr. (2.6) nolu
reaksiyona gre elementel slfr oluumu pH y ykseltirken (2.8) ve (2.10) nolu
reaksiyonlara gre yksek oksidasyon kademeli rnlerin oluumu pH y azaltc ynde etki
etmektedir. Bu noktadan hareketle bazik alanda yrtlecek oksidasyon reaksiyonlar ile hem
elementel slfrn oluumu engellenmi hem de SO
3
-2
ve SO
4
-2
gibi yksek oksidasyon
basamandaki rnlerin oluumu tevik edilmi olmaktadr. Bislfit iyonu ve elementel
slfrn sarmtrak veya yeilimsi polislfr iyonlar vermek zere birlemeleri bazik
zeltilerde engellenmektedir. Elementel slfr genellikle pH < 8 de olumaya balarken, pH
6 da en yksek orana ulamaktadr. 10
-4
10
-3
M slfr konsantrasyonunda yaplan
almalarda tiyoslfatn esas oksidasyon rn olduu ifade edilmitir. Reaksiyon hz
zerinde p Hn etkisini belirlemeye ynelik almalarda asit artlarda slfat oluumunun ok
yava olduu (H
2
S kas nedeniyle) bunun yannda pH 8 ve 11 de iki maksimum grld
belirlenmitir. pH nn slfrn hava ile oksidasyon reaksiyonlarnda gerek reaksiyon
rnlerinin oluumunda gerek kataliz mekanizmalarnn yrynde ve oksitlenen slfr
trlerinin bilinmesinde ayrca bunlara bal olarak reaksiyon hz zerinde belirleyici etkileri
bulunmaktadr.
Katalizr kullanlmadan slfrn hava ile oksidasyonu yava yrtlmektedir. Bu
nedenle katalizr kullanm yaygn bir uygulamadr. Katalizr olarak mangan, nikel ve kobalt
tuzlar kullanlabilmektedir. Bunlar arasnda en yaygn kullanlan mangan tuzlar olup
KmNO
4
, MnCl
2
ve MnSO
4
bu amala Mn/S oran 0.1-0.6 arasnda olmak zere
kullanlmaktadr.
Slfr oksidasyonu hz;

= k[S]
m
[O]
n

eklinde verilmektedir. Burada m ve n reaksiyon mertebesini tayin eden katsaylar olup
deerleri ortam koullarna bal olarak belirlenmektedir.
Slfr/O
2
oranna ve pH ya bal olarak reaksiyon rnleri deimektedir. Genel
olarak bu oran yksek olduunda ve alkali artlarda S
0
oluumu gerekleir. Dk oranlarda
ise slfit, tiyoslfat ve slfat oluumu sz konusudur. Reaksiyon hz sabitinin artan iyonik g
ile artt belirlenmitir. Scaklkta reaksiyon hz zerinde nemli bir etkendir. Yaplan
almalar k, hz sabitinin 15-30
0
C arasnda iki misli arttn ve artn Arrhenius denklemi
ile ifade edilebileceini ortaya koymutur.
Reaksiyon sresi atk suyun yapsna ve yukarda belirtilen hz zerinde etkili faktre
bal olarak deimektedir. Reaksiyon 24 saatte byk lde tamamlanmaktadr. Dier
taraftan yksek pH da ve katalizr kullanlarak 1-2 saatte %90 a kadar oksidasyon elde
etmek mmkndr. Deri endstrisi atk sularnda yrtlen almalarda pH 8-12 aralnda
4-12 saat arasnda oksidasyonun pratik olarak tamamland belirlenmitir.
Slfrn hava oksijeni ile oksidasyonu dnda zellikle dk slfr
konsantrasyonlarnda dier oksidanlarn kullanm ile oksitlenmeleri mmkndr. Bu
uygulamalarla ilgili zet bilgi aada verilmitir.
Klor slfr etkin biimde;
Cl
2
+ S
-2
2Cl
-
+ S
0

4Cl
2
+ S
-2
+ 4H
2
O 8HCl + SO
4
-2

reaksiyonlar ile oksitlenir. HCl oluan reaksiyonda alkalinite harcar. pH 6.5-7.3 aras
optimum olarak belirlenmitir.
Ozon ok hzl bir reaksiyonla;
S
-2
+ O
3
(g) + H
2
O S
0
+ 2OH
-
+ O
2

S
-2
+ 4O
3
SO
4
-2
+ 4O
2

Slfr oksitler.
Potasyum permanganat;
8MnO
4
-
+ 3S
-2
+ 4H
2
O 8MnO
2
(k) + 3SO
4
-2
+ 8OH
-

4MnO
4
-
+ 3H
2
S 2SO
4
-2
+ S
0
+ 3MnO(k) + MnO
2
(k) + 3H
2
O
Reaksiyonlar ile saniyeler mertebesinde oksidasyon gerekletirmektedir.
Hidrojen peroksit;
H
2
S + H
2
O
2
1/xS
x
+ H
2
O
HS
-
+ 4H
2
O
2
SO
4
-2
+ 4H
2
O + H
+

Reaksiyonlar ile oksitlenir. Oksidasyon reaksiyonlar daha yava olup gerekli sre dakika
mertebesindedir.



3.2. Deslfrizasyon Yntemleri

Yaklak olarak SO
2
emisyonlarnn %80i fosil yakt yanmasndan kaynaklanmaktadr. an
SO
2
emisyonlarn azaltmak iin kullanlan yntemler genel olarak yledir:
1. Mevcut yakt dk kkrtl yaktla deitirmek
a) Doal gaz
b) Svlatrlm doal gaz
c) Dk kkrtl fuel-oil
d) Dk kkrtl kmr
2. Deslfrize edilmi (kkrd giderilmi) kmr ve petrol kullanmak
3. Baca gaz deslfrizasyonu
Deslfrizasyon ilemleri;
a) yaktlarda,
b) yanma srasnda,
c) yanma sonucunda oluan atk gazlardan kkrt giderimi proseslerini
kapsar.
Yaktlarda Kkrt Giderimi
Yaktlarn kkrt ieriinin azaltlmas, gaz temizlemeye gre daha pratik ve
ekonomik grnmektedir. zellikle gaz artma sistemlerinin uygulanmasnn teknolojik ve
ekonomik ynden mmkn olmad kk ve orta kapasiteli yakma tesislerinde yaktn
kalitesini iyiletirmek suretiyle yaplacak kirlenme kontrol olduka pratiktir.
SO
2
emisyonundan kurtulmann en kolay yolu, kkrt ierii ok az olan veya
kkrtsz yaktlarn kullanlmasdr. Kkrtl yakt yakan sistemlerin kkrtsz yakt yakan
sistemlere dntrlmesi, yakma sistemlerinin veya yakma kamaralarnn ve kazanlarnn
yeniden dzenlenmesini gerektirir.
Fosil yaktlar ierisindeki organik kkrt, yakt zelliklerine bal olarak toplam
(organik ve inorganik) kkrt ieriinin % 40-80'ini tekil eder. Bu tr bal kkrd
gidermek iin ilk yatrm yksek olan yakt dntrme (kmr ve petrolden gaz eldesi, kok
retimi gibi) ilemleri veya kimyasal ilemler gerekir. norganik bal kkrt ise pritik veya
slfat formlarnda bulunabilmektedir. Ancak, mevcut slfatlar genellikle dk miktarlarda
olup yanma sonucunda da genellikle klde kaldndan nemli bir kirletici saylmazlar.
Genellikle kmr iinde eitli boyutlarda aglomerler oluturan pritik kkrt, aglomerlerin
tane iriliklerine bal olarak krlp kk paralara ayrlm kmrden, flotasyon,
santrifjleme, pnmatik ayrclar veya basit keltim yntemleri kullanlarak
ayrlabilmektedir (
kmr
= 1.3 g/cm
3
,
pirit
= 4.89 g/cm
3
). Uygulamada pirit ve kmrn
manyetik alandaki davranlarnn farkl olmasndan yararlanlarak ayrm yaplmaktadr. Son
yllarda pirit ierisindeki slfrn kkrt bakterileri (slfr oksitleyici trler) tarafndan
oksitlenerek suda znebilen slfatlara dntrlmesine dayanan biyolojik deslfrizasyon
yntemleri gelitirilmektedir. Ayrca ykama yardmyla kmrde % 20-30 kkrt azaltld,
kire ilavesiyle yaplan biriketleme yntemleriyle linyitteki kkrdn % 90'a varan oranda
yanma odasnda CaSO
4
biiminde tutunabildii belirtilmektedir. Petrol rnlerinin (fuel-oil)
deslfrizasyonu ise teknolojik aratrma safhasn gerilerde brakm olup sz konusu kkrt
giderme ilemi petroln rafinasyonu srasnda yaplmaktadr.
Anlatlan tm bu yntemler yanma ncesinde hem kat hem de sv yaktlarn
kkrdnn % 1'in altna drlmesini amalamaktadr.
Yanma Srasnda Kkrt Giderimi
Tm kuru giderme prensipleri kk tanecik boyutunda gzenekli sorbentlerin
(CaCO
3
, Ca(OH)
2
, Mg(OH)
2
) eklenmesi esasna dayanr. Bu sorbentler yaktla birlikte,
ikincil hava ile veya alev blgesinin stnde yakma kamarasna verilmektedir.CaCO
3
veya
Ca(OH)
2
'in (-Ca(OH)
2
, CaCO
3
'a gre daha etkindir; ancak ikisi arasndaki fiyat fark da
ihmal edilemeyecek kadar nemlidir; bu nedenle hangisinin, ne kadar kullanlaca teknik ve
ekonomik adan bir analiz gerektirir-) yanma kamarasna atlmas durumunda (T>750
o
C)
CaO elde edilmekte, daha sonra 750-1150
o
C aralnda CaO ile SO
2
tepkiyerek CaSO
4

vermektedir. Bunun yannda klor ve flor da ayrlabilmektedir. Yanma kamarasnn scakl
1200
o
C'nin zerine ktnda sinterleme etkisi gzlendiinden kuru madde ilavesi ile kkrt
giderimi genellikle dk scaklkta yakma sistemlerinde (akkan yatak) uygulanmaktadr.
Kirleticilerin yanma ortamnda tutulma derecesi,
- tane biimi, bykl, kl zellii ve kmr katk maddelerine,
- zgara zellii ve yakma biimine,
- cruf alma zelliine,
- yanma odas scakl ve
- dier tasarm ve iletme parametrelerine baldr.
Linyit kmrnn yakld buhar reten tesislerde Ca/S=3 iin % 75 orannda
kkrt giderimi, takmrnn yakld buhar reten tesislerde ise kuru sorbentlerin scak
alev blgelerinin dnda eklenmesi ile Ca/S oran 2,3 ve 4 iken srasyla % 40, % 60 ve % 80
kkrt giderimi salanabildii belirtilmektedir.
Giderme sonucu oluan slfat-slfit ve yksek miktarda CaO ieren rn karm,
ksmen imento fabrikalarnda hammadde olarak kullanlabilmekte, ksmen de inert ksmlar
giderilmedike ticari bir deer tamadndan ikinci bir muameleye tabi tutulmak zere
depolanmaktadr.
Kireta ve dolomit enjeksiyon ynteminin en byk avantaj, mevcut kazanlara
uygulanabilirlii ve yatrm/iletme masraflarnn dk olmasdr. (yatrm maliyeti 25-120
$/kW; (512-812 $/ton SO
2
)). Ancak bu yntemle, SO
2
tutma veriminin % 50 gibi dk
deerlerde olmas bir dezavantajdr.
Akkan yatak, SO
2
'in yanma odasnda kireta ile tutulabilecei uygun bir ortam
oluturduu iin, dk kaliteli kmrlerin akkan yatakl kazanlarda uygun biimde
yaklmas enerji ekonomisi ve evre kalitesinin korunmas ynnden avantajl grlmektedir.
Is kapasitesi 50 MW'a kadar olan kazanlarda sabit akkan yatak, 50 MW'n zerinde olan
tesislerde ise dolaml akkan yatak kullanlmasnn uygun olaca, ticari nitelikte bu
yntemin uygulanmasyla % 90'n zerinde SO
2
giderimi salanabildii belirtilmektedir.
3.2.1.BACA GAZI DESLFRZASYON YNTEMLER
Baca gaznn SO
2
'ten arndrlmas amacyla 200'n zerinde proses gelitirilmitir.
Bu 200' akn prosesten bir ksm ekonomik ve teknik nedenlerle braklm, bir ksm ise,
uygulamaya gememi, aratrma ve gelitirme safhasnda olan proseslerdir.
Yanma reaksiyonu veya baka endstri proseslerinden bacadan atmosfere boaltlan
gazlarn ierisindeki kkrt oksitlerin (SO
x
) balca iki kritere gre gelitirilen yntemlerle
artlr:
a) Aktif Maddenin atld (throwaway) veya yeniden geri kazanld
(regenerative) sistemler
b) Islak veya kuru prosesler
Aktif maddenin atld yntemlerde kkrtl gazlarn temizlenmesinde kullanlan
kimyasal maddeler genellikle slfrl kat artklar oluturur. Bu atklar sistemden ekildike
yerine taze kimyasal madde eklenir. Aktif maddenin yeniden kazanld sistemlerde ise SO
2
'i
balamaya yarayan kimyasal madde, kapal devrede altrlr ve her devirde etkinliini
kaybeden bu madde yeni batan aktif hale getirilir.
Islak ve kuru proseslerde ise kkrtl gazlarn kuru ve kat bir yzey tarafndan m,
yoksa sv fazda birtakm reaktifler tarafndan m tutulduu nem tar. Islak sistemlerde baca
gaz su buhar ile doymu olarak sistemden kar. Kuru sistemlerde ise SO
2
artlmas gaz-kat
temas ile salanmaktadr. Islak ve kuru prosesler genel olarak u ekilde gruplandrlabilir:
3.2.1.1. Islak Sistemler
1. Ca bileikleri kullanan sistemler (kire, kireta)
2. Mg bileikleri kullanan sistemler (Magnezyum oksit, Magnezyum karbonat)
3. Na bileikleri kullanan sistemler (Sodyum hidroksit, karbonat, sitrat vb.)
4. NH
3
bileikleri kullanan sistemler (Amonyum hidroksit, Amonyum slfat),
5. K bileikleri kullanan sistemler (Potasyum karbonat, format vb.)
6. ift alkali sistemler (Sodyum karbonat-kire, Amonyak-kire)
7. Organik maddelerin kullanld sistemler
3.2.1.2. Kuru Sistemler
1. Pskrtmeli kurutma (Islak-kuru ayirma) prosesleri:
a) Kire, kireta zeltisi kullanan sistemler
b) Soda zeltisi kullanan sistemler
2. Alkali enjeksiyon sistemleri
a - Kire, kireta enjeksiyonu
b - Soda enjeksiyonu
3. Aktif kmr, metal oksitleri ve dier adsorbantlarn kullanld adsorpsiyon
sistemleri
nerilen ok saydaki prosesten yirmi kadar endstriyel uygulama alan bulmutur.
Halen kullanlmakta olan sistemlerin byk bir ksmnda (% 90'n zerinde) SO
2
'in sadece
tutulmas ama edinilmi, oluan rnn deerlendirilmesi dnlmemitir. rnn
deerlendirilebilmesi proseslerin ekonomiklii asndan nem tamaktadr. SO
2
tutma
sistemlerinde kullanlan artc maddelerin SO
2
'i tuttuktan sonra rejenerasyonlar genellikte
pahal olmaktadr. Tutucu maddenin proses sonunda atld sistemlerin ounda kire,
kireta, Na tuzlar ve dier alkali maddeler kullanlmaktadr. Genel olarak, aktif maddenin
SO
2
'i tuttuktan sonra atld sistemler yatrm bakmndan daha az masrafl grlmektedir.
Ancak bu sistemlerde oluan amur halindeki veya kuru atk maddelerin evreyi kirletmeden
uzaklatrlmas ayr bir sorun olmaktadr. Bu nedenle yan rnlerin deerlendirildii veya
aktif maddenin proses sonunda geri kazanld sistemler zerinde de youn aratrmalar
yaplmakta olup bunlardan bazlarnn endstriyel apta kullanmna da balanmtr. Bu
nedenle btn bu prosesleri slak ve kuru sistemler olarak gruplandrmak yerine, aktif
maddenin (artc maddenin) atld (throwaway) ve aktif maddenin geri kazanlabildii
(regenerable) prosesler olarak iki grupta incelemek uygulama asndan daha yararl
grlmektedir. Ayrca, yan rnlerin deerlendirilebilmesi ynnden de prosesler asnda
farkllklar grlmektedir.
Halen santrallerde ve dier endstriyel tesislerde uygulama alan bulmu ve
teknolojik gelimesi tamamlanm proseslerin bir zeti Tablo 1'de verilmitir.





3.2.2.Akkan Yatakl YakmaTesislerinde Kuru Kireta Tozu ile Baca Gaz
Deslfrizasyonu
Akkan yatakl yakma tesisleri eitli stnlkleri bakmndan klasik yakma tesislerinin
yerini almaya balamtr. Daha 80'li yllarn balarnda aratrma laboratuvarlarnda pilot
lekte test edilmekte olan bu yntem, gnmzde pek ok orta boy, hatta byk termik
elektrik santrali ve endstriyel buhar retim merkezinde fiilen retim amacyla
kullanlmaktadr. Bu yntemde ezilip toz haline getirilmi kmre kuru kireta eklenir.
Scak akkan yatak iinde (600-1000
o
C'de)oluan SO
2
'ler CaSO
4
oluturmak iin kireta
ile reaksiyona girerler. Bu kat atk rn kl ile beraber toz tutma cihaznda yakalanarak
(rnein; bir elektrostatik ktrc ile ) yanma prosesinden uzaklatrlr. Bu proses
SO
2
'leri % 90'dan fazla bir oranda giderir. Bu tr bir akkan yatak iindeki rlatif dk
scaklklardan dolay oluacak NO
x
emisyonlar tipik olarak klasik kmr yanmasnda
oluann yarsndan daha azdr. Ancak yntem, kkrt ierii sadece % 3 olsa bile, kmr ile
kire ktle orannn arlka yaklak 1:4 olmasn gerektirir. Bu nedenle kat atk rn
miktar byktr. rnek olarak, 1000 MW'lk byk akkan yatakl bir termik santralde ylda
milyonlarca ton uucu kle ilave olarak 2-3 milyon ton kadar da kireli kat atk meydana
gelir. Bu amala 1978 ylnda Argonne National Laboratuvar CaSO
4
'l atk malzemenin
zerinden kmrn ksmi yaklmasyla elde edilen CO gazn geirerek bir yntem
gelitirmitir. Deneyler, kiretann SO
2
giderme etkisinin bozulmakszn 10 kez rejenere
edilip kullanlabileceini ve geri kazanlabileceini gstermitir. Dier taraftan kireta
orann drebilmek iin kiretann SO
2
adsorplama aktivitesini arttrc aratrmalar
srdrlmektedir. Bir almada maksimum deslfrizasyon veriminin elde edildii 700
o
C'de
ortama CaCO
3
ile beraber CaCl
2
eklendiinde verimin 3.5-4 kat artt belirlenmitir.
Kiretana eklenen CaCl
2
miktar mol kesri olarak 0.02 olduunda % 90'a varan verim elde
edilmektedir.

3.2.3.KRE PROSES
Kire prosesi, oluan rnn atld (throwaway) bir slak SO
2
absorplama prosesidir. Bu
proseste kireten olumu bir alkali amur baca gaz iindeki SO
2
ile reaksiyona giren bir
artma/absorplama kulesi iine geri devrettirilir.Bir kire deslfrizasyon sistemi iin tehizat
genellikle drt ana iletme altnda gruplandrlr:
* Islak artma veya absorpsiyon : SO
2
iin slak artclar, bekleme tanklar ve geri
devir pompalarn ierir.
* Baca Gaz : Giri ve k boru sistemi, vanalar, stclar ve fan ierir.
* Kire Muamelesi ve amur Hazrlama: Kire boaltma ve depolama tehizat ile
kire hazrlama ve bulama hazrlama tehizatn ierir.
* amur Uzaklatrma: Islak artcnn kndaki amurun suyunu almak iin
younlatrc ve (eer kullanlrsa) filtreler, amur pompalar ve amur muamele tehizatn
ierir.
Tipik kire deslfrizasyon sisteminin ematik grn ekil 1'de verilmitir.
Proses Kimyas : Bir slak ykama zeltisi (slurry) ile bacagazndaki SO
2
gaz arasnda
absorpsiyon kulesinde aadaki reaksiyonlar gerekleir:
SO
2
(g) -----------> SO
2
(aq) .......................................(1)
SO
2
(aq) + H
2
O ------> H
2
SO
3
(aq) ------->HSO
3
-

+ H
+
.....(2)


HSO
3
-

-------> H
+
+ SO
3
=
............................................

(3)
Bulamadaki (slurry) kire aadaki reaksiyonlar sonucunda kalsiyum retir:
CaO + H
2
O -----------> Ca(OH)
2
(s)................................................ (4)
Ca(OH)
2
(s) ----------> Ca(OH)
2
(aq).............................................. (5)
Ca(OH)
2
(aq) ---------> Ca
+2
+ 2 OH
-
.............................................. (6)
Daha nce oluan slfit iyonu kalsiyum ile birleerek sulu CaSO
3
kelei oluturur:
Ca
+2
+ SO
3
=
+ 2 H
2
O --------> CaSO
3
. 2H
2
O ........................ (7)
Slfit iyonu oksijen ile oksitlenerek altana dnr:
SO
3
=
+ 1/2 O
2
--------> SO
4
=
........................................................... (8)
Ca
+2
+ SO
4
=
+ 2 H
2
O --------> CaSO
4
. 2H
2
O (s) ...................... (9)
Toplam Net Reaksiyon
CaO + SO
2

+ 2 H
2
O + 1/2 O
2
--------> CaSO
4
. 2H
2
O (s) ...................... (10)
Proseste gereken kire ve retilen amur miktarlar (1) ve (8) reaksiyonlarndan
hesaplanr.

Tipik bir amur ileme devresi katlar keltme, susuzlatrma, katlatrma ve nihai
uzaklatrma iin amurun baka bir yere tanmas aamalarn ierir.Islak artcdan kan
amur bir bekleme tankna alnr. Burada bekleme sresi yaklak 10 dakika olup, kelme
reaksiyonlarnn oluumu salanr. Yaklak % 90 orannda su ve %10 orannda kat madde
ieren bulama tekrar absorpsiyon kulesine geri pompalanr. Bir ksm da amur
younlatrcya (ktrc) pompalanr. Younlatrclar genellikle keltme iin kullanlr
ve burada kat-sv ayrm gerekleir. Sistemde retilen amur bir inert arazi depolama
malzemesi retmek iin kimyasal olarak stabilize edilebilir veya yzey yada yeraltsular
kirlenmesini nlemek iin uygun engellerle donatlm amur havuzlarnda depolanabilir.
Sznt sular slak artcya geri gnderilir ve ksmen suyu alnm amur daha fazla
susuzlatrma iin vakum filtrelere gnderilir. Vakum filtrelerde yaklak % 60 kat ieren
susuzlatrlm kek bir katlatrma tankna gnderilir ve orada iyice kartrlr. Daha sonra
ierisine uucu kl ilave edilir. Katlatrma prosesi kirlilik potansiyelini azaltmak ve
muameleyi kolaylatrmak iin amuru fiziksel ve kimyasal olarak stabilize etme ilemidir.
Burada stabilize edilen amur nihai uzaklatrma sahasna verilir.
3.2.4.KRETAI PROSES
Kireta ve kire baca gaz deslfrizasyon prosesleri pek ok ynden benzerdir.
Kireta prosesinde absorplayc (reaktif) madde olarak kireta bulamac; kire prosesinde
ise kire bulamac kullanlr. Ancak, kiretann kullanm kire amurlarn hazrlamada
kullanlan farkl besleme hazrlk tehizat ve dier farkllklar gerektirir. rnein; kireta
prosesi, absorplayc maddesi kireten daha az reaktif olduundan daha yksek bir sv/gaz
(L/G) oran gerektirir. Gereken doru sv/gaz (L/G) oran, uzaklatrlmas gereken SO
2
'nin,
giri SO
2
gaz konsantrasyonunun, absorplayc maddenin pH'snn ve dier ayrntlarn bir
fonksiyonudur.
Proses Kimyas: Kireta prosesinde Ca iyonu aadaki reaksiyonlara gre oluur:
CaCO
3
(s) ---------> CaCO
3
(aq)..................................................... (10)
CaCO
3
(aq) ---------> Ca
+2
+ CO
3
-2
............................................... (11)
Dier reaksiyonlar kire prosesindekilerle ayndr.
Baca gazndaki SO
2
, kire prosesi tanmndaki (7), (8) ve (9) reaksiyonlarnda
gsterildii gibi CaSO
3
. 2 H
2
O veya jips oluturur.
Bir kireta prosesinden atlan amur, CaSO
3
. 2 H
2
O, CaCO
3
, jips, kiretandaki
safszlklar ve reaksiyona girmemi fazla kiretan ierir. CaSO
3
. 2 H
2
O ve jips'in doru
oranlar, giri SO
2
ierii, fazla oksijen ve absorplayc madde pH's gibi faktrlere baldr.
Baca gaz deslfrizasyon amuru daima sulu olduu iin, birleik suyun arl, toplam
amur arln iermi olmaldr.
Sistemin tanm: Bir kireta baca gaz deslfrizasyon sisteminde tehizatn ou kire
sistemindekilere benzerdir. Esas fark beslemede ve bulama hazrlamadadr. Kireta
sisteminde, bulama hazrlanmadan nce, kiretalar ok ince bir ekilde tlm
olmaldr (d
p10
deeri 90 m).
Ham kireta, nemden korunmakszn ak kmeler eklinde depolanabilir. Akta
depoland ve kireten daha ucuz olduu iin byk miktarlarda alnabilir.
Kire yntemindeki sistem, iki besleme malzemesinin zelliklerindeki fark nedeniyle
besleme hazrlama modlleri hari, kireta sistemine uygulanabilir. Islak artc/absorplayc
tipleri gibi sistemin dier ynleri esasen benzerdir.ekil 2'de tipik bir kireta baca gaz
deslfrizasyon siteminin emas verilmitir. Tesis zellikleri ve sistem gerelerine bal
olarak zel sistemler bu ekilden deiik olabilir.
Kireta kireten daha az reaktif olduu iin, baz proses parametleri farkldr. Kireta
sisteminin L/G oran daha yksektir ve proses tankndaki bekletme sresi kire sisteminden
daha uzundur. Kireta sistemlerinde kullanlan sprey kule absorplayclarn tipik L/G
oranlar ou kez 5-14 Litre/m
3
arasndadr. Sprey absorplayclar kireta sistemlerinde ok
yaygndr.
Ticari kire ve kireta tesisi baca gaz deslfrizasyon tesislerinde test edilmi iki
nemli modifikasyon vardr: Adipik asit ve sodyum tiyoslfat ilavesi. Bu katk maddelerinin
ilavesiyle, SO
2
giderme veriminde art salanmtr.
Kire /kireta sistemlerinde reaksiyonlarn olutuu metalik blmler kimyasal
keltilerle kaplanr, paslanr ve tahrip olur. Ayrca, srekli bir amur bertaraf sorunu vardr.
zellikle amur bertaraf sorunu, yntemin gelimesini engelleyen en nemli sorundur. Dier
nemli bir sorun ise kan gazlarn 50
o
C'ye kadar soumu olmasdr. Bu gazlarn yeniden
120-150
o
C'ye stlmas bacadan ykselmeleri iin gereklidir. Bu stc sistem ilk yatrm
maliyetini arttrd gibi ek basn kayplarna yol atndan ek fan kapasitesine gerek
duyulmakta ve bylece iletme giderleri de ykselmektedir.
Tm bu sorunlara karn kire/kireta yntemi halen en yaygn uygulanan baca gaz
deslfrizasyon prosesidir. Kkrt ierii % 0.3-5 arasnda olan kmr yakma tesislerinde
ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Bilhassa reaktr yzeyinde kimyasal madde birikimi ve
buna bal sorunlar nedeniyle, halen gelitirilmesi iin aratrmalar srmekte, yeni yeni
modifikasyonlar nerilmektedir. Bu modifikasyonlardan biri MgSO
4
'l kireta yntemidir.
3.2.5.MgSO
4
'LA MODFYE EDLM KRETAI PROSES
Bu yntemde, SO
2
gaz suda znmeyen CaSO
3
veya CaSO
4
yerine, kolayca znen
MgSO
3
veya MgSO
4
halinde tutulup ikinci bir tankta CaSO
3
veya CaSO
4
'a
dntrldkten sonra kat halde keltilir. Bu ilemler drt ana reaksiyon admnda
gerekletirilir:
Birinci reaktrde
1. adm......................... SO
2
(aq) + H
2
O ------> H
2
SO
3
(aq)
2. adm......................... MgSO
3
+ H
2
SO
3
-----> Mg
+2
+ 2 HSO
3
-


kinci reaktrde
3.adm......Mg
+2
+2 HSO
3
-
+CaCO
3
----->MgSO
3
+Ca
+2
+SO
3
-2
+CO
2
+H
2
O
4.adm......Ca
+2
+2 SO
3
-2
+ 1/2H
2
O ------->CaSO
3
. 1/2 H
2
O
Bu drdnc ve son admdan sonra ksmen oksidasyonla CaSO
4
. 2 H
2
O keltisi
olumaktadr.
Tm bu sistem 0.3-1 M MgSO
4
zeltisi ile rejenerasyonlu olarak almaktadr. nc
admdaki reaksiyon MgSO
3
'in rejenerasyonunu gstermektedir. Sisteme MgSO
4

eklenmesiyle SO
2
tutma verimleri % 90' gemekte ve kimyasal keleklerin reaktr i
yzeyini kaplamas engellenmektedir. Buna bal olarak enerji tketimi en az % 50
azalmaktadr. ekil 3'te MgSO
4
ilaveli bir kireta ykama sistemi verilmitir.




3.2.6.MgO'LE YIKAMA PROSES
MgO slak artma ynteminde, prosesin absorpsiyon adm kire veya kireta slak
artma yntemlerindekine benzerdir. Prosesler arasndaki nemli fark, kire veya kireta
slak artma yntemleri genellikle absorplayc maddenin atld yntemler saylmasna
karlk, MgO slak artma ynteminde absorplayc madde tekrar geri kazanlr. Bu yntemde,
absorpsiyon admnda Mg(OH)
2
bulamac bacagaz ierisindeki SO
2
'yi tutarak kat faz olarak
oluan MgSO
3
veya MgSO
4
'a dntrmektedir. Prosesin ekonomik olmas iin MgO'in
tamamen rejenere edilmesi gerekir. MgSO
3
veya MgSO
4
sudan ayrlp kalsine edilmek
suretiyle yaplan rejenerasyon srasnda % 10-15 SO
2
ieren gaz akm elde edilebilmekte ve
H
2
SO
4
retimi yaplabilmektedir. Ancak bu sistemde MgO'in rejenerasyonu iin gerekli
kalsinasyon ileminde yksek enerji harcanmas, ayrca ilem srasnda souyan gazlarn
bacadan kolaylkla atlabilmesi iin yeniden stlmas gerekmektedir. Bu olumsuz yanlarna
karlk, sistemin esas stnl, MgO'nun rejenere edilmesinden dolay kapal bir sistem
olup atk oluturmamas ve bundan dolay atk uzaklatrma probleminin olmaydr. ekil
4'te MgO Ykamal baca gaz deslfrizasyon tesisinin emas verilmitir.



ekil 4. MgO'le Ykama Prosesi Sistem emas



3.2.7.TEK ALKAL YIKAMA PROSESLER
Asidik bir gaz olan SO
2
'nin alkali karakterde svlara absorplanmas amacyla:
- Na bileikleri ieren veya,
- NH
3
gaz verilmi ve NH
4
iyonlar ieren absorpsiyon svlarnn kullanld
teknikler gelitirilmitir. Bu yntemle yaplan sistemler ekonomik nedenlerle rejenerasyona
ihtiya gsteren ve dolaysyla kat atk sorunu bulunmayan sistemlerdir. Her iki sistemde de
yan rnler (Na
2
SO
4
ve (NH
4
)
2
SO
4
) szkonusudur. Na ile artmann (genellikle NaOH veya
Na
2
SO
3
zeltileri ile) NH
3
'l artmaya gre avantaj, Na'un kolay gaz haline gemeyen
Kirli Baca Gaz
ki Kademe

Venturi

Ykaycs
Son Istc
Santri fjl
Ayrc
MgO
Kat
Kurutucu/
Kalsinatr
% 15 SO2
ieren gaz
B A C A
Kat Halde
MgO
H2O
zel ti
Tank
Bulamac
katyon olmasdr. Tm NH
3
'l slak artma sistemlerinde gaz oluumu (k) bir problemdir.
Ancak, NH
3
'l sistemlerde elde edilen (NH
4
)
2
SO
4
, gbre olarak pazarlanabilen bir rndr.
Bylece NH
3
'l sistemler Na'l sistemlere kar stnlk salam olurlar.
En gelimi Na bazl tek alkali ykayc sistem Davy/Welman-Lord prosesidir.
3.2.8. Wellman-Lord Prosesi
Wellman-Lord prosesi, zellikle kkrt oran yksek yaktlarla alan termik
santrallarda baca gazlarnn artlmasnda kullanlan, yan rn olarak sv SO
2
, H
2
SO
4
veya
saf kkrt veren bir prosestir. lk uygulama alanlar H
2
SO
4
fabrikalar, rafineriler ve fuel-oil
ile alan santrallerdir. Daha sonralar ta kmr ve linyit yakan santrallara da uygulanmaya
balanmtr. Proses teknolojik adan karmaktr.
Bu proseste SO
2
absorplamak iin kapal devreye NaOH veya soda (Na
2
CO
3
)
eklenirse de, asl aktif madde Na
2
SO
3
'tir. Deslfrizasyonda gaz buharndar SO
2

absorpland iin NaHSO
3
oluur.
SO
2
+ Na
2
SO
3
+ H
2
O -------> 2 NaHSO
3
Daha sonra SO
2
, bir younlatrlm buhar iinde serbest braklr. Tekrar
aktif hale getirilmi absorplayc madde absorplama kulesine tekrar geri gnderilmekte ve
sisteme azald lde ilave edilmektedir. Rejenerasyon srasnda :
s
2 NaHSO
3
----------> Na
2
SO
3
(kat) + H
2
O +SO
2
(gaz)
elde edilir. Su buhar ile younlatrlm SO
2
, suyun ounun uzakltrld yer olan
younlatrcya girer. Eer gerekirse, sonutaki (% 90'lk konsantrasyonda) SO
2
buhar , bir
younlatrlm H
2
SO
4
kurutma kulesi iinde daha fazla kurutulabilir. SO
2
ileme
blmnde amorf kkrt, H
2
SO
4
ve sv SO
2
retilmektedir. rnn sat kullanm, piyasa
ihtiyac ve (gidecei yere) tama maliyetine baldr.
elektrik tketim ve bakm-onarm giderleri olduka yksektir. Kabuklama
sorunlar bulunmamakla birlikte, korozyon nemli bir sorundur. Yan rn olarak kkrt
retilmek istenirse, ilave olarak doal gaza gerek vardr. Wellman-Lord Prosesinin toplam
yatrm maliyetinin 250-490 $/kW (450-1430 $/SO
2
ton) olduu belirtilmektedir.
Wellman-Lord prosesi, ancak kkrt oran yksek kmr yakan santrallerde, kkrt
veya konsantre SO
2
kullanan entegre kimya sanayi ile birlikte dnlmelidir.
PORESES KMYASI: Na
2
SO
3
/NaHSO
3
sistemlerinde, absorpsiyon admndan nce uucu
kl ve dier partikler maddelerin uzaklatrlm olmas istenir. Elektrostatik filtre (ESP),
torbal filtre, slak artc ve dier donanmlar partikler maddelerin uzaklatrlmasnda
kullanlabilir. Sulu ortamdaki slak artc svs tarafndan SO
2
'nin absorpsiyonu iin temel
proses aadaki reaksiyonlar ile verilir:
SO
2
(g) --------> SO
2
(aq)
SO
2
(aq) + H
2
O --------> H
2
SO
3
-------> HSO
3
-
+ H
+

HSO
3
-
--------> H
+
+ SO
3
-2

Geri kazanma prosesleri slfit/bislfit tampon sistemi kimyasn esas alr. Baca
gazndaki partikler maddelerin uygun bir artma sisteminde giderilmelerinden sonra, SO
2

ieren baca gaz, bir slfit zeltisi ile ters akma temas ettirilmek zere absorplaycya girer.
SO
2
absorplanarak nce slfit rn, daha sonra ise daha fazla zlebilir HSO
3
-
rn elde
edilir. SO
2
absorplaycsndaki esas kimyasal reaksiyonlar absorpsiyon ve oksidasyondur.
SO
2
absorpsiyonu: Kkrt dioksit ve sodyum slfit reaksiyona girerek bislfit oluturur:
SO
2
+SO
3
-2
+ H
2
O -------> 2 HSO
3
-

Oksidasyon : Bir ksm sodyum slfitin sodyum slfata oksidasyonu ile oluur.
SO
3
-2
+ O
2
-------> 2 SO
4
-2

Sodyum iyonu bileimi reaksiyonlarnda, sodyum karbonat (soda kl) veya sodyum
hidroksit (kostik), sodyum slfiti absorplaycda tekrar geri kazanmak iin sodyum bislfit ile
reaksiyona girer.
Na
2
CO
3
+ 2 NaHSO
3
-
-------> 2 Na
2
SO
3
+ H
2
O

+ CO
2

NaOH + NaHSO
3
-------> Na
2
SO
3
H
2
O
Alkali absorplaycnn tekrar geri kazanlmas iin temel kimyasal reaksiyon u ekildedir:
2 NaHSO
3
-------> Na
2
SO
3
+ H
2
O + SO
2

Younlatrlm SO
2
gaznn tekrar geri kazanlmas ile, H
2
SO
4
, kkrt veya sv SO
2
retilebilir.
SSTEM TANIMI: Bir slfit/bislfit baca gaz deslfrizasyon sistemindeki prosesler:

- Baca gaz nartma
- SO
2
absorpsiyonu
- Absorplayc geri kazanm
- Kkrt rn eldesi
- Saflatrma
Verimli baca gaz nartmas bu tip baca gaz deslfrizasyon sistemleri iin
nemlidir. Baca gaz yaklak 150
o
C scaklnda elektrostatik filtre ve bir venturi veya slak
artc iinden geirilir. Bylece 50
o
C civarna soutulur ve nemlendirilir. Islak artcda
nemlendirilmi gaz, sulu absorplayc zelti ile ters ynde absorpsiyon kulesi iinden
yukarya doru geirilir. Wellman-Lord Prosesinde SO
2
giderimi % 90'dan fazladr.
SO
2
, geri kazanma admnn rn ise de, eitli kkrt rnlerinin olumas
mmkndr.
Na
2
SO
4
, kat hamuru ve kat endstrisi ve sun'i gbre sanayi gibi bir ok
piyasada kullanlr. Wellman-Lord prosesinin akm emas ekil 5'te gsterilmitir.



ekil 5. Wellman-Lord Prosesi Akm emas

4.Kkrtdioksit (SO2)
Kkrtdioksit (SO2); renksiz atmosferik basnta ineleyici astm yapan bir gaz veya
yksek basnta renksiz bir svdr. Kkrt dioksit kendine zg boucu bir kokusu bulunan
Istc
Absorpl ayc
Baca
Gaz
amur
Tank
Buharlatrc
Younlatrc Ayrc
(Separator)
SO2'yi
geri
alma
Na2SO3 (s)
zl me
Tank
Hazr
Na2SO3
SO2 ve H2O
Temiz Gaz
renksiz zehirli gazdr. Asit zellikli bir oksit olan kkrt dioksit suda zndnde slfit
asidi (H2SO3) verir ve slfrik asit (H2SO4) retiminde kkrt trioksit (SO3)
hazrlanmasnda aartn olarak ve yiyeceklerin korunmasnda kullanlr.

Kkrtdioksit (SO2); kkrdn havada yaklmas ile elde edilir. Ayrca metal
slfrlerin kavrulmas ile hidrojen slfrn yaklmas ile ve ya tabi gaz rafinasyonunda
veya gaz fabrikasyonunda yan rn olarak elde edilir. Suda bol miktarda znerek slfit
asidini meydana getirir. Alkol ve eterde znr. 0Cde spesifik giavitesi 1 43tr. Sv SO2
elektrik akm iletmez. Atmosfer basncnda -10Cde kaynar. Yalarn ve yiyeceklerin
beyazlatlmasnda etlerin saklanmasnda kimyasal maddelerin elde edilmesinde kt
mlatnda soutmada ve camlarn tavlanmasnda kullanlr.

Kkrt dioksit ( SO2) eitli sanayi faaliyetleri sonucu aa kan nemli atmosferik
kirleticigazlardanbiridir. Kkrt ierikli fosil kkenli yaktlarn (zellikle kmr) yanma
rnlerindendir ve byk lde hava kirlenmesine neden olur; atmosferdeki suda znerek
ok nemli zararlara yol aan slfit asidini (asit yamuru denir) oluturur.
Kkrt dioksit kkrt ve oksijenin birleiminden oluan bir bileiktir SO2 olarak
gsterilir. Zararl bir gazdr. En Riskli Gruplar ==Kkrt dioksitin salk etkilerine kar en
hassas grup ocuklar ile darda aktif olan astml yetikinlerdir. Birincil etkisi hrltl
solunum gs skmas ve kesik nefes alma gibi belirtilere sebep olan solunum yollarnn
daralmasdr. Kkrt dioksit konsantrasyonu ve soluma hz artarken rahatszlk bulgular da
artar. Maruziyet kesildiinde akcier fonksiyonu bir saat iinde normal haline dner.
ok yksek konsantrasyonlardaki kkrt dioksit; hrltl solunum gs skmas
astml olmayan kiilerde kesik nefes alma gibi belirtilere sebep olabilir.
Kkrt dioksit ve ince partikllere uzun sreli maruziyet solunum hastalklarn
akcierlerin savunma mekanizmasnda deiikliklere ve mevcut kalp hastalklarnn
ktlemesine sebep olabilir. Bu etkilere kar en hassas grup ocuklar yallar ve kronik
akcier hastal veya kalp hastal olan kiilerdir.
5. Hidrojen slfr

5.1. Sebepleri, kaynaklar

Slfr bileikleri hidrojen slfr (H
2
S), organik slfrler ve merkaptanlardr. Hidrojen
slfr normal artlar altnda renksiz bir gazdr. Hidrojen slfr gaz ok zehirli, uucu, renksiz
ve yanc bir maddedir. Hidrojen slfr gaz havadan %20 daha ardr. Dolaysyla yeterli
havalandrmann olmad kuatlm yerlerde ve zemindeki ukurlarda birikir ve bu nedenle
dibe ker. Ortamdaki hidrojen slfr konsantrasyonu %4,3- %46 ulatnda patlama olur.
20
o
C scaklkta hidrojen slfrn saf sudaki znrl 2,7 litre H2S/L havadr. Su
scaklnn bir derece art ile hidrojen slfrn sudaki znrl %2,5 azalr. Kanal,
ukur, hazne ve benzeri blgelerde birikerek tehlike yaratr. zellikle sakin havalarda
kirliliin olutuu yerlerde youn hidrojen slfr gaz birikmesi olur

H2Snin kokusu rk yumurta gibidir. Dimetil slfr ve dimetil dislfr gibi organik
slfrler sarmsams veya le kokusuna benzer kokular vardr. Dier slfrl madde
merkaptandr. Metil merkaptan ve etil merkaptan tipiktir. Merkaptanlar prasa veya rk
lahana gibi koku yayarlar. pH 6dan byk olan ynlarda H2S ve merkaptanlar oluur.
Aerobik bozunma bu slfrleri kokusuz slfatlarna indirger (Evsel atk su iinde slfat
konsantrasyonu 20100 mg/lt arasnda deiir.
Atk su iinde bulunan slfat (SO4) anaerobik (havasz ortamda) artlarda (oksijenve nitrat
yokluunda) slfat indirgeyici bakteriler tarafndan biyokimyasal reaksiyon iin oksijen
kayna olarak slfattaki oksijeni kullanarak slfre dnr. Slfr iyonu ortamdaki
hidrojen iyonu ile reaksiyona girerek hidrojen slfr gaz oluur. Bu reaksiyonlar yaz
aylarnda daha hzl olarak gerekleir. Atk sularda biyokimyasal reaksiyonlar scaklk
arttka artmaktadr. Scaklk artka atk su iindeki biyolojik faaliyet ve hidrojen slfr
oluumu artar. zellikle atk sularn derelere ve ak kanallara verildii yerler ile
kanalizasyonlarda trblans artndan ve yaz aylarnda hidrojen slfrn sudaki znrl
azaldndan dolay ciddi koku problemi oluur. Atk su iinde bulunan slfatn anaerobik
artlarda slfat indirgeyici bakteriler tarafndan hidrojen slfre dnm aada verilmitir
(ztrk 2006). Suda znm halde bulunan kkrt, aadaki denge reaksiyonu uyarnca
suyun pHs dtnde H2S gaz knn artna yol aar
Anaerobik Mikroorganizmalar
SO
4
2-
+ Organik Maddeler S
2
- + CO
2
+ H
2
O
(Havasz Ortamda)
S
-2
+ 2H+ H
2
S
zellikle anaerobik ayrma sonunda indirgenen kkrt, ikinci aamada kt kokulu
zehirli ve korozif bir gaz olan H
2
Se dnr. Kokunun meydana gelmesi iin H
2
Sin
molekler olarak havaya kmas gerekir. Suyun pH deeri 7,0 iken yaklak olarak sudaki
H
2
Sin yars bu ekildedir. Suyun asitlemesi halinde ok daha fazla H
2
S molekler halde
havaya kar. Bazik koullarda ise koku azalr
Hidrojen slfr balca volkanlardan, bataklk ve nehir azlarndaki ryen
bitkilerden aa kar. Hidrojen slfr renksiz, youn kt kokulu bir gaz olup zellikle
kirli sularn artlmas ilemleri srasnda, madencilik ve petrol artm ilemleri srasnda
organik maddelerin anaerobik dekompozisyonu sonucu ortaya kan bir gazdr. Ayrca
birok endstriyel ilem srasnda yan rn veya ara rn olarak kullanlr. Kauuk ve
lastiklerin kkrtle sertletirilmesi, lastik ve boya fabrikalar, kanalizasyon ebekesi,
volkanik gazlar, kmr ve metal madencilii, deri ilemecilii, suni ipek imalat, lam
artm ilemleri, maden suyu retimi, petrol ve gaz endstrisi srasnda meydana kan bir
gazdr Slfr, ortamn pHna ve scakla bal olarak H2S, HS- ve S2- halinde bulunur.

5.2. Hidrojen slfrn insan sal zerine etkisi
Temiz havada 0.0001-0.0002 ppm arasnda hidrojen slfr bulunur. Standartlara gre
havadaki hidrojen slfr konsantrasyonu yllk ortalama olarak 0,05 ppmi ve saatlik ortalama
olarak ise 0,125 ppmi gememelidir.
Hidrojen slfr geni aralkta zehirleme etkisine sahiptir. zellikle sinir sistemi zerin
de ok etkilidir. Hidrojen slfr mitochondial cytochrome enzimlerindeki demirle kompleks
ba oluturur. Bylece cellular solunuma balanarak ve durdurularak, oksijen bloke edilir.
Birka soluk almadan sonra bilin kayb olur ve lm gerekleir.
Hidrojen slfr ile kirlenmi hava solunduu zaman hidrojen slfr krmz kan
pigmentini deitirir. Kan rengini kahverenginden zeytin rengine dntrr. Oksijen
tanmasn engeller. Kii derhal boulur. Dolaysyla kanallarn temizlii ve bakm
esnasnda hidrojen slfr ve dier zararl gazlar filtre edici maskeler taklmadan, i
elbiseleri giyilmeden almalara balanlmamaldr. Tm su idareleri ve belediyeler bu
kuralllara uymaldrlar.
Havada hidrojen slfr gaz konsantrasyonu 0.002 0.2 ppm arasnda olduunda
rk yumurta kokusunda hissedilir.
Solunan havada hidrojen slfr konsantrasyonu 0.0047 ppme ulatnda insanlar
tarafndan alglanr.
2-3 ppm arasnda; evrede ciddi koku oluturur. 5 ppm iyerleri iin snr deeridir.
10-50 ppm arasnda; ciddi gz yaarmasna, ba arsna ve mide bulantsna neden
olur.
50-100 ppm arasnda; gz tahribatna neden olur.
100 ppm ve zerinde; ciddi solunum problemine neden olur.
150-250 ppm arasnda; koku duyu sisteminde hassasiyeti kaybna neden olur.
300-500 ppm arasnda; solunum sisteminin ciddi lmcl tahribatna ve birka dakika
iinde lme neden olur.
600 ppmde; akcier gazla dolduu iin soluk alma engellenir.
500-1000 ppm arasnda ise; merkezi sinir sistemini ciddi olarak olumsuz etkiler. 500-
1000 ppm hidrojen slfr ieren ortama maruz kalndnda ksa srede lmle sonulanma
olur.
1000 ppm ve zerinde; ani lm etkisine neden olur.
zellikle kanalizasyon sistemlerinde ve p depolama alanlarnda alan
ukurlarda bu konsantrasyona ulamak mmkndr. Hidrojen slfr ve dier zararl
gazlar filtre edici maskeler taklmadan kanalizasyon sistemlerine ve p depolama
alanlarnda alan ukurlara girilmesi yasaklanmaldr.
Evsel atksularn ak kanal veya derelere verildii yerlerde zellikle yaz aylarnda
havadaki hidrojen slfr konsantrasyonu 0.0047 ppmin zerine kabilir. Eer bu tr yerlerde
rk yumurta kokusu alglanyorsa H
2
S konsantrasyonu 0.0047 ppmin zerinde demektir.
lgili yerel ynetimler H
2
S kirlilii nlemek iin gerekli nlemleri almaldrlar. Gerekli
nlemler alnncaya kadar ilgili yerel ynetimler H
2
Sn halk sal zerine olumsuz etkisini
gzlemek zere havadaki H
2
S konsantrasyonu llerek halka duyurulmal ve almalar
gereken nlemler bildirilmelidir.
5.3.Kanalizasyon sisteminde hidrojen slfr oluumu
Evsel atk su iinde slfat konsantrasyonu 20 - 100 mg/lt arasnda deiir. Atk su
iinde bulunan slfat (SO
4
-2
) anaerobik (havasz ortamda) artlarda (oksijen ve nitrat
yokluunda) slfat indirgeyici bakteriler tarafndan biyokimyasal reaksiyon iin oksijen
kayna olarak slfattaki oksijeni kullanarak slfr dnr. Slfr iyonu ortamdaki hidrojen
iyonu ile reaksiyona girerek hidrojen slfr gaz oluur. Bu reaksiyonlar yaz aylarnda daha
hzl olarak gerekleir. Atk sularda biyokimyasal reaksiyonlar scaklk arttka artmaktadr.
zellikle atk sularn derelere ve ak kanallara verildii yerler ile kanalizasyonlarda trblans
artndan ve yaz aylarnda hidrojen slfrn sudaki znrl azaldndan dolay ciddi
koku problemi oluur. Atk su iinde bulunan slfatn anaerobik artlarda slfat indirgeyici
bakteriler tarafndan hidrojen slfre dnm aada verilmitir.

An aerobik
Mikroorganizmalar
SO
4
-2
+ Organik Maddeler S
-2
+ CO
2
+ H
2
O
(Havasz Ortamda)

S
-2
+ 2H
+
H
2
S

Hidrojen slfr normal artlar altnda renksiz bir gazdr. Hidrojen slfr gaz ok
zehirli, uucu, renksiz ve yanc bir maddedir. Hidrojen slfr gaz havadan %20 daha ardr.
Dolaysyla yeterli havalandrmann olmad kuatlm yerlerde ve zemindeki ukurlarda
birikir ve bu nedenle dibe ker. Ortamdaki hidrojen slfr konsantrasyonu %4.3- %46
ulatnda patlama olur. 20
o
C scaklkta hidrojen slfrn saf sudaki znrl 2.7 litre
H
2
S/lt dir. Su scaklnn bir derece art ile hidrojen slfrn sudaki znrl %2.5
azalr. Kanal, ukur, hazne ve benzeri blgelerde birikerek tehlike yaratr. zellikle sakin
havalarda kirliliin olutuu yerlerde youn hidrojen slfr gaz birikmesi olur.
Atk su iindeki organik esasl kat maddeler kanalizasyon sisteminde uzun sre
kalrsa hidrojen slfr gaz konsantrasyonu kanal iinde 6000 ppm kabilir. Atk su iindeki
organik kat maddeler datld zaman gaz derhal dalr ve hidrojen slfr konsantrasyon
der.
Hidrojen slfrn kanalizasyon sistemi tavan duvarlarnda slfrik asit dnm ile
ilgili slfat sirklasyonu ekil 1de verilmitir.


5.4. Kanalizasyon sisteminde slfr oluumunun hesaplanmas
Kanalizasyon sistemi iinde slfr oluumu Tablo 1de verilen denklemlerle tahmin
edilebilir.
Tablo 1. Basnl Kanallarda Slfr Oluumunun Tahmin Etmek in Ampirik
Denklemler (r
a
, g/m/h
*)
.


**
k = Evsel atk su iin 1.5, gda sanayi atk sular karm atk sular iin ve kolayca
bozunan gda, sanayi atk sular iin 6 alnr.
Denklem 2 ve 3 gre slfr oluumu sadece atk su iinde bulunan toplam organik
madde konsantrasyonuna ve scakla baldr. Halbuki Denklem 1, hem toplam BOI, slfat
konsantrasyonu ve atk su hzn kapsamaktadr.
Denklem 1 ve 2 ile maksimum slfr oluumu tahmin edilmektedir. Denklem 3, bir
ok kanal sisteminde llm deerleri baz alnarak gelitirilmi bir denklemdir. A.B.D de
geni olarak kullanlyor. Denklem 4 n en byk avantaj znm kimyasal oksijen
ihtiyacn kullanmasdr. Bakteriler zellikle atk su iinde bulunan znm organik
maddeleri kullanrlar.
Kanalizasyon sistemi iinde oluan slfr, ortamn pHna ve scakla bal olarak
H
2
S, HS
-
ve S
-2
halinde bulunur. ekil 2. de grld gibi dk pH deerlerinde slfr
hidrojen slfr halinde bulunmaktadr. Slfrl bileikler iinde hidrojen slfr kanalizasyon
sisteminde en fazla anmaya neden olmaktadr.


H
2
S HS
-
+ H
+
kimyasal reaksiyonundaki slfr (HS
-
) ile hidrojen slfr (H
2
S) arasndaki
kimyasal denge aadaki ekil de hesaplanr.


| | | |
| | S H
H HS
K
2
+

=
Burada [HS
-
], slfr konsantrasyonu,
[H
+
], hidrojen konsantrasyonu,
[H
2
S], hidrojen slfr konsantrasyonu,
K, denge sabiti (K = 9.12 10
-8
at 25 C)
K, denge scakla ve pH baldr (pH = - log [H
+
]). Scakla bal olarak K denge
sabitindeki deiim aadaki denklemle belirlenebilir.

( )
( )
|
|
.
|

\
|

A
=
|
|
.
|

\
|
T T R
H
T K
T K 1 1
ln
0 0

Burada;
R, gaz sabiti, R = 8.3144 J/mol/K
T, gerek scaklk [K],
T
0
, Knn bilindii ((25 C) yerdeki scaklk,
H = HS
-
- H
2
S = -16.3 + 38.6 = 22,3 [KJ/mol]
5.5. Kanalizasyon sisteminde hidrojen slfrn olumsuz etkileri
Taze betonun pH kullanlan malzemeye bal olarak 11-12 arasnda deiir. Bu
yksek pH, betonda kullanlan kireten ileri gelir. Kanalizasyon yzeyinde bu kadar yksek
pHn olmas bakterilerin remesine msaade etmez. Beton yzeyindeki pH deeri zamanla
atk sudan salnan karbon dioksit ve hidrojen slfrden dolay der. Her iki gazda asidik gaz
olarak bilinir. Bu gazlar nemli yzeyde znrler. Kanal zerindeki nemli yzeyde hem
hidrojen slfr hem de ak havadan kanala szan havadaki oksijen znr. Hidrojen slfr
ve oksijen, nemli ortamda bakteriler yardm ile reaksiyona girerek ok kuvvetli asit olan
slfrik asit oluur.


Bakteri
H
2
S + 2O
2
H
2
SO
4

Slfrik asit boru yzeyindeki malzemelerde bulunan bata kalsiyum hidroksit olmak
zere eitli maddelerle reaksiyona girer. pH dmeye balaynca (9-9.5) yzeyde bakteri
olumaya balar. pHn dmesi bakteri olumasna katkda bulunur. Atk suda karbon dioksit
ve hidrojen slfr oluumu arttka pH daha da aa der. Beton iinde bulunan kalsiyum
hidroksit slfrik asitle reaksiyona girer ve slfrik asidi ntralize eder. Beton malzemeler
tahrip olur. Kanalizasyon yzeyinde kalsiyum slfat (CaSO
4
2H
2
O) ve kalsiyum slfat
alminyum hidrat (3CaO Al
2
O 3CaSO
4
32H
2
O) oluur. Oluan kalsiyum slfat yzeyden
ayrlr. Yksek hidrojen slfr etkisinden dolay kanalizasyon beton yzeyindeki anma yllk
olarak yaklak 6-20 mm dr. Korozyona urayan beton malzemenin mekanik mukavemeti
der. Zamanla kanalizasyon sistemi zerinde delikler oluur. Anan blgelerden yeraltna
atk su sznts olur. Kanalizasyon sisteminin tahrip olduu blgelerde yeralt ve yzeysel
sular tehdit altndadr. Kanalizasyon sistemi zerine hidrojen slfr konsantrasyonunun etkisi
ekil 3de verilmitir. ekil 3de de grlecei gibi yksek hidrojen slfr
konsantrasyonlarnda hidrojen slfr kanalizasyon sisteminin st ksmnda ciddi anmaya
neden olmaktadr. Hidrojen slfr konsantrasyonu azaldka kanalizasyon sistemi st
ksmnda anma minimum olmaktadr.



Beton borularn ne kadar srede tahrip olacan ve kanalizasyonda oluacak hidrojen slfr
ile ilgili bilgileri,


b
P
Q S
EBOI
Z =
3 / 1 2 / 1
5
] [ 3

ile tahmin edebiliriz. Burada,
EBOI
5
: Etkili BOI
5
dir. Etkili BOI
5
, atk suyun BOI
5
deeri 1.07
(T-20)
faktr ile arplarak
hesaplanr.
T : Atk suyun scakl, C
S : Kanalizasyon sistemindeki eim, m/100 m
Q : Atk su debisi, litre/saniye
P/b : Boru duvarnn slak evresinin (P) akntnn yzey geniliine (b) orandr.Yar dolu
borularda bu deer /2 alnr.
Bu denklem ve dierleri daha ndeki akntlar ve sanayi tesisi akntsn dikkate almaz.
Dolaysyla bu tr akntlar ve kaynaklar mutlaka deerlendirilmelidir. Bu nemli uyardan
sonra Z deerine kar gzlenen artlar Tablo 2de verilmitir.


Z deeri snrl aralklarda uygulanr. Atk su debisi 2000lt/sn altnda ise Z deeri 5000
altnda dahi olsa dk atk su hzlarnda nemli miktarda slfr oluabilir. Dier taraftan 3
lt/sn gibi dk debilerde ve nispeten yksek Z deerlerinde slfr olumayabilir. Kk
kanalizasyon sistemlerinde p gibi atklar kanalizasyondaki ak engeller. Gerek iletme
artlarnda gnde bir defa byle engeller olabilir.
Kanalizasyon sisteminde atk suyun hz dtke atk su iinde bulunan kat maddelerin
kelmesi sonucu anaerobik faaliyetler artar. Atk su hznn 0.61 m/sn den yksek, atk su
iinde oksijen konsantrasyonunun en az 1 mg/lt ve scakln 15
o
C dk olduu
kanalizasyon sistemlerinde anma ile ilgili herhangi bir problem yaanmad gzlenmitir.
Kanalizasyon iinde atk su hznn 0.61-1.07 m/sn olmas tavsiye edilir. Atk su hz daha
yksek olabilir. Bylece atk su iinde bulunan kat maddeler askda kalr. Atk su hznn
artmas trblansn artmasna, hidrojen slfrn serbest hale gemesine ve havadaki oksijenin
atk su iinde znmesine yardmc olur. Yine BOI
5
deeri 600 mg/lt dk, etkili kanal
meyli %0.2 ve debisi 0.085 m
3
/sn olan kanalizasyon sistemlerinde hidrojen slfrn problem
oluturmad gzlenmitir. 0.3-0.45 m/sn atk su hzlarnda ciddi hidrojen slfr olutuu ve
kanalizasyon sistemine zarar verdii tespit edilmitir.
Atk su iinde bulunan askda kat maddelerin kelmesi yani ortamda en az 1-2 saat
kalmas sonucu zellikle yaz aylarnda organik maddeler daha hzl bozunarak slfat, hidrojen
slfre dnr. Ayrca scaklk arttka hidrojen slfrn sudaki znrl azald iin
yaz aylarnda daha fazla hidrojen slfr serbest hale geer. Kanal sistemi iinde gaz faznda
daha fazla hidrojen slfr birikmesi olur. Gney Afrikada eski betonlarn ve asbestli
betonlarn sekiz sene iinde tahrip olduu gzlenmitir. Benzer ekilde Orta Douda 6 sene
iinde kanalizasyon sisteminin tahrip olduu tespit edilmitir. Tahribatn zellikle atksu
iinde bulunan kat maddelerin keldii blgelerde olduu kaydedilmitir. Kanalizasyon
sisteminde askda kat maddelerin kelmesi minimize edildii zaman hidrojen slfr
oluumunun da minimize edildii gzlenmitir.
Ayrca scaklk deiimi de slfr oluumunu nemli lde etkiler. Scaklk artka
atksu iindeki biyolojik faaliyet ve hidrojen slfr oluumu artar. Gazlarn su iindeki
znrl scaklk arttka azalmaktadr. Hidrojen slfr yaz aylarnda daha fazla olarak
gaz fazna geer.
Kanalizasyonun kuru olan yzeylerinde hidrojen slfr serbest kkrde dnr. Serbest
kkrt sar renklidir. Atmosferik oksijenin veya dier oksitleyicilerin hakim olduu yerlerde
bu tr reaksiyonlar gerekleir. zellikle bu durum menhollerin st ksmnda ska grlr.
Zayf havalandrmal kanallarda nem birikmesi daha fazla olur. yi havalandrmal
kanallarda hidrojen slfrden ileri gelen tahribat daha az olur. nk oluan hidrojen slfrn
nemli ksm atmosfere kar. Kanalizasyon sisteminin iyi bir ekilde havalandrlmas
hidrojen slfrn etkisini minimize eder. Hidrojen slfrn kontrol kanalizasyon sisteminin
mrn uzatr.
Kanalizasyon sistemlerinde yksek mukavemetli ve dk geirimli betonlarn
kullanlmas halinde slfrik asidin etkisi minimize edilebilir. 2/3 ksm PVC, cam elyaf fiber
ve HDPE gibi zel malzemelerle kaplanm beton borular veya HDPE borular, kanalizasyon
sistemlerinde kullanld zaman slfrik asidin etkisi minimize edilir. Belediyeler
kanalizasyonlarda hidrojen slfr etkisini minimize etmek iin bu tr borular kullanmaldrlar.
Belediyelilerin kanalizasyon sistemi tavannda oluan slfrik aside dayankl borular
kullanmalar zorunlu olmaldr.
Atk suda oluan slfr genel olarak pHa bal olarak farkl yapda bulunur. Bunlar,
H
2
S, HS
-
ve S
-2
dr. Atk suyun pH yaklak olarak 7.5 ve zerinde olursa/tutulursa hidrojen
slfr oluumu azaltlabilir. Bylece hidrojen slfrn kanalizasyona verecei zarar minimize
edilebilir. zellikle eski kanalizasyon sistemlerinin mrn uzatmak iin bu tr izleme ve
kontrol etme mekanizmalar gelitirilebilir. A.B. lkelerinde kanalizasyon sistemlerinde
hidrojen slfr oluumunun nlenmesi iin baz kimyasallar kanala enjekte edilmektedir.
nsan salnn korunmas amac ile dereler ve ak kanallar atk su kanal olarak
kullanlmamaldr.
Atmosfere atlan hidrojen slfr, yaklak olarak 18 saat havada kalr ve zamanla
reaksiyona girerek kkrt dioksite ve slfrik aside dnr. Bu ise hava kirliliine ve asit
yamuruna neden olur.
Kanalizasyon sisteminde atn biriktii blgeler anaerobik faaliyetlerin ve hidrojen
slfrn daha fazla olutuu blgelerdir. Bu tr yerlerde yzeylerde daha fazla anma olur.
Tahrip olan kanalizasyon sistemini yenilemek veya tamir etmek olduka maliyetlidir.
Kanalizasyon sistemlerinde hidrojen slfr oluumu, hidrojen slfrn slfrik aside
dnm ve oluan slfrik asidin kanalizasyon sistemi zerinde meydana getirdii tahribat
ekil 4de verilmitir.




Kanalizasyon sisteminde oluan slfrik asitten dolay kanalizasyon sistemindeki tahribat
ekil 5de verilmitir.


ok yksek anmann grld yerlerde bazen hidrojen slfr konsantrasyonu dk
olabilir. 0.01 mg/lt gibi ok dk hidrojen slfr konsantrasyonunun olsa dahi bu gibi
yerlerde ar trblanstan ve atksu hzndan dolay ciddi anma olaylar grlebilir. Byk
kanal sistemlerinde znm hidrojen slfr konsantrasyonu yaklak olarak 0.1 mg/ldr.
Kk kanal sistemlerinde ise 0.03 ile 0.05 mg/le arasnda deiir. Slfr konsantrasyonunun
deimesinden dolay pik deerler bu ortalamalardan 10 kat daha yksek olabilir.


Hidrojen slfrn kanalizasyon sistemine verdii dier olumsuzluklar ekil 7de verilmitir.


ekil 7. Hidrojen Slfrn Kanalizasyona Verdii Zararlar
Kanalizasyon sisteminin ilk yatrm maliyeti ok yksektir. Kalitesiz yaplan ve doru
iletilmeyen kanalizasyon sistemlerinin gelecekte ok maliyetli olaca unutulmamaldr.
5.6. Koku Kirlilii Giderim Yntemleri

Koku kirlilii kontrol ve giderilmesine, temiz retim ve kirliliin kaynanda
nlenmesi ilkelerine gre yaklaldnda, kokunun olumasn nlemenin, artma ya da
gvenlik mesafesi uygulama gibi yntemlerden daha etkili ve tercih edilebilir olduu
grlmektedir. Bu adan yaklaldnda, koku nleme yntemleri nlemin yapsna gre
azalan tercih sras ile aadaki gibi belirtilmektedir (Koku Kontrol Ynetmelii Tasla
2004):
Kaynakta nleme,
Artma,
Seyreltme,
Etkinliini azaltma/Maskeleme.

Kaynakta nleme
Kokunun olumadan nlenmesi daha ekonomik ve etkin bir yntem olacaktr. Bu ise
tesisin retim yaps ve iletme koullar iyiletirilerek yaplabilir.
Uygun hammadde kullanm: Alternatifler arasndan koku oluumuna neden
olmayacak hammaddelerin tercih edilmesi. Aradaki olas maliyet farknn artma maliyeti
gz nnde bulundurularak deerlendirilmesi gerekmektedir.
Uygun hammadde ve atk depolama: Depolarn ve depolama koullarnn belirli
standartlarda yaplmas koku oluumunu en fazla etkileyen yntemlerdendir. zellikle gda
ve hayvanclk sanayisinde nem kazanmaktadr.
Proses kontrol.
Sznt ve kaaklarn nlenmesi: lemlerin olabildiince kapal ortamlarda
gerekletirilmesi, boru ve kazanlarda kaaklarn nlenmesi, kokulu proses gazlarnn
toplanarak artlmas

Artma
Kokulu gaz ve svlarn koku oluturan bileiklerden arndrlmas: Bunun iin genel
artma tekniklerinin yannda zgn tekniklerde kullanlmaktadr.
Buhar Youturma
Sulu Fralama/ Absorbsiyon
Adsorpsiyon
Yakma / Termal oksidasyon
Katalitik Oksidasyon
pH Dzenleyiciler
Duman (Sis) Filtrasyonu
Kimyasal Artm
Radyasyon (Inlama)
Biyofiltrasyon
Birbirini izleyen faktrler tarafndan teknolojinin seimi sk sk etkilenir.
retilen gazn hacmi ve gazn akm (ak) oran
Kokuya sebep olan karmn kimyasal komposizyonu
Scaklk
Akmn su muhtevas

Youturma
Youturma, atk gazdaki zc buharlar ya da dier kokulu gazlar, scaklklarn
ilenme noktalarnn altna drerek ayrmaya yarayan bir tekniktir. Kokulu gazlarda
genellikle suya doymu gazdan youturularak ayrlan su kokulu gazlar iinde bir sourucu
grevi grmekte ve bu ekilde kokulu gaz artlmaktadr. Kokulu gazlar iin uygulama snr
100.000 koku birimi/Nm3tr

Sulu Fralama/ Absorbsiyon
Gazlar sulu fralama yntemi uygun bir reaktif ile kimyasal artm veya uygun bir
zcde koku karmn gidermek iin kullanlr. Sulu fralamann scakl nemlidir.
Sistem fra zclerin temasndan nce soutulur. Eer byle yaplmazsa fra zcs
snm olacak ve daha az etkisi olacaktr ve sulu fralama youn su buharn seyreltecektir.
Kokularn giderimi iin gazlarn sulu fralanmas uygun bir zeltide absorpsiyon veya
uygun bir reaktif ile kimyasal artm ierir. Sulu fralama yakmaya ve absorpsiyon
yntemine kyasla ekonomik olarak daha uygun bir yntemdir ve saatte 5000 m3ten daha
byk gazlar artr.
Gaz absorpsiyon ekipmanlarnn balca tipleri paket kuleler, disk veya tepsi kuleler,
pskrtme kuleleri, venturi ve akkan yatakl fralar ierir. Venturi sistemler yksek
younluklu bir sprey (pskrtc) ierisinde gaz akn hzlandran akm fralardr. Su
damlacklar arptktan sonra gaz akmndaki katlar ile yksek izafi hzda hareket ederler.
Bunun sonucunda toplanan partikller yksek kuvvetin etkisiyle bir kulede gaz akmndan
ayrlrlar. Bu yksek younluklu pskrtc ayrca gazl kirleticilerin adsorpsiyonu iin
uygun ktle transferini gerekletirir. Paketlenmi kuleler yksek yzey alannda iletilen,
fra svs ile gaz ak iin bir temas ortam olan sistemlerdir. Bu sistem gaz kirleticilerin %
99,9 orannda giderimini salayan etkisi yksek ktle transfer sistemidir
Sulu fralama dier ekipmann bozulmasna sebep olabilen partiklleri, gaz
akmlarn ve asit gazlar tutmak iin faydal bir yntemdir. En sk kullanlan absorblama
zeltileri;
Sodyum hidroksithidrojen slfr ve mercaptanlar absorplamak iin idealdir.
AminePetrol rafinerinden hidrojen slfr ve hidrokarbon gazlarn tutmak iin
kullanlr.
Klor, sodyum hipoklorit, potasyum permanganat, ozon ve hidrojen peroksit
doymam organik bileikleri absorplamak iin etkilidir.
Seyreltilmi slfirik asitamonya absorblamak iin kullanlr

Adsorpsiyon
Adsorpsiyon, gaz molekllerinin, belirli bileikleri dierlerine tercih eden kat
yzeylerde tutunduu ve dolaysyla svdan ayrld heterojen bir tepkimedir (Koku Kontrol
Ynetmelii Tasla 2004). Adsorpsiyon yntemi, kokulu gazlarn bir svda zlebilir
olduu zaman veya zeltide kimyasal olarak tepkimeye sokulduu zaman uygulanabilir bir
metottur. Adsorblayclar olarak genellikle aktif karbon veya permanganat ile doyurulmu
alminyum paletleri kullanlr. Bu maddeler yksek derecede gzeneklidirler ve bu nedenle
oluan kokulu bileiklerin adsorpsiyonu iin yksek yzey alanna sahiptirler. Aktif karbon
genellikle organik gazlar ve buharlar, baz inorganik gazlar ve baz metalik (madeni) buharlar
iin kullanlr. Van der Waals kuvvetleri gzeneklerin yzeyine moleklleri eken ve
balayan mekanizmadr. Partiklleri ieren kokulu akmn scakl ve nem ierii yksekken
aktif karbondan geirmeden nce n artmdan (ilemden) geirilmelidir. Kokulu akmdaki
tozlarn aktif karbon yzeyini tkamamas iin uygun n artmdan geirmek gerekir. Aktif
karbonun doyurulmadan nce deitirilmesi gerekir. Aktif karbon kullanldktan sonra
rejenere edilebilir ve bylece yeniden kullanm salanr.

Termal Oksidasyon/Yakma
Termal oksidasyon, atk gaz ak iindeki kokulu gazlarn, ieriindeki karmn hava
veya oksijen ile birlikte, bir frnda, parlama noktasnn zerindeki bir scakla stlmas ve
karbondioksit ve suya dnmek zere tam yanma salayacak kadar yeterli bir sre yksek
scakln korunmas yoluyla oksidasyon ilemidir. Termal oksidasyon / Yakma hava ve yakt
ile kokunun yanmasyla su ve karbondioksit ierisinde kokunun oksidasyonudur. Bu
reaksiyon 750-850 0C arasndaki scaklklarda gerekleir. Termal Oksidasyon s kayplar
ile seyrek konsantrasyonlarda reaksiyonu srdrmek iin gerekli olan snn bir yansmasdr.
Bu yntemde ykm etkisi yeterli oksijen saland takdirde verimi hemen hemen %100dr
Dier bileikler kullanlan hava ve yakt karmna, ateleme scaklna ve kokunun
komposizyonuna bal olarak oluabilirler. Bu bileikler karbonmonoksit, nitrojen oksit ve
slfr oksitleri ierebilirler. Termal oksitleyici 2 tane yatak karmndan ve yanma odasndan
(hcresinden) oluur. 3 eit termal oksitleyici vardr. Bunlar:
a-) Direktatelemeli termal oksitleyici
b-) Dzenleyici termal oksitleyici
c-) Yenilemeli (Yeniden retimli) termal oksitleyici

Katalitik Oksidasyon
Katalitik oksitleyiciler, termal oksitleyicilere ok benzeyen bir ekilde alrlar.
Aradaki en byk fark, alev blgesinden geen gazn bir katalizr yatandan da gemesidir.
Katalizr, oksidasyon tepkimesi hzn artrarak daha dk scaklklarda gereklemesini
salar. Bylece, daha kk oksitleyicilerin kullanmna olanak tannr

Duman (Sis) Filitrasyonu
Gazlar pek ok kokuya sebep olurken ayrca dumanlardaki aerasoller problemlere
neden olabilir. Kokulu hava akmlar sk sk nemin yksek konsantrasyonunu ierirler. Eer
bunlar buhar dearj ise 40 0Cnin altna drmek iin soutulabilir ve bylece su buharnn
nemli miktar younlam olacak ve gazlarn hacmi azalacaktr. Duman filtreler bu ama
iin kullanlabilir. Duman filtreler ayn zamanda gaz ortamndan katlar ve svlar giderirler.
Eer kokuya bu partikller sebep oluyorsa bu metotla koku azalacaktr.

Kimyasal Artm
Gaz akm ierisine klor ve ozon miktarnn kontroll pskrtlmesi kokuyu kontrol
edebilir. Benzer ekilde dier artm kontrol eitlerine benzeyen klor dioksit kaynaktaki
kokuyu yok eder. Klor dioksit pek ok zaman klordan, dier kullanlan artma yntemlerinden
daha etkilidir ve orijinal kokudan daha fazla probleme neden olabilir ve klorlanm organik
rnler gibi tehlikeli olmayacaktr. Sudan ortaya kan kokular genellikle kokulu akkana
dorudan klor dioksit ilave edilerek giderilebilir. Klor dioksitin ilk hareketi akkan
ierisindeki znm buhar gazlarn hzlca oksitlemeyi salar. znm gazlar oksitlenip
klor dioksit artacaktr. Klor dioksitin dier hareketi kk molekll maddeleri
(mikroorganizmalar) oksitler ve daha byk molekller ve bileikler oksitlenmi olacaktr.
Klor dioksit tm koku kontrol metotlarnda kullanlabilir.

Radyasyon (Inlama)
Ultraviyole radyasyon kokunun kontrol iin kullanlabilir. Buradaki hareket
muhtemelen ozondan dolaydr ve bakterileri etkiler.

Biyo-fralar
Biyofralar sulu fralamann kombine(birleik) sistemlerini kullanr ve atk gazlardan
buhar kirleticilerini ortadan kaldrmak iin kullanlr. Biyo-fralar su/aktif amur ierisindeki
atk gazlar absorpsiyonla gidermek iin kullanlabilir. Bundan baka kirleticiler biyolojik
olarak azaltlabilir.

Biyo-Ykama
Biyo-ykama, slak gaz ykamay biyolojik paralamayla birletirir. Burada ykama
suyu kokulu gaz bileenlerini oksidize edebilecek bakteri poplsyonlarn barndrr. Bunun
iin, atk gaz ieriinin ykanabilir ve ykanan bileenlerin de aerobik koullarda biyolojik
olarak yklabilir olmas gerekir. Biyo ykama yntemi absorpsiyon yntemi ile rejenerasyon
yntemlerinin kombinasyonundan ibarettir. Ykama suyu ile alnan kirleticiler (zararl
maddeler ) bir atksu artma tesisinin biyolojik kademesinde mikroorganizmalar tarafndan
ayrtrlmaktadrlar. Biyo ykama ynteminde Damlatmal filtre ve Aktif amur sistemi
uygulamas vardr. Biyolojik ykayclar atk havadaki koku bileenlerinin su tarafndan
emildii slak ykayclardan oluur. Kirli hava basn altnda ykayc stununun dibine
verilir, temiz hava ykaycnn tepesinden kar. Biyolojik ykaycdan kan rn sudaki koku
bileenlerinin znrlne baldr. Biyolojik ykayclar u birimlerden oluur:
Kirli hava iin datm sistemi
Suyla dolu filtre stunu
Su deitirme sistemi (kirli suyun deiimi)
Temiz hava emisyon sistemi
Biyolojik ykayclarda kullanlan dolgu malzemeleri, piyasada kolaylkla bulunan,
yzey alan yksek ve genellikle plastikten halka eklinde retilen maddeleridir Biyolojik
ykaycnn verimi, biyofiltrelerin verimi kadar yksek deildir. Biyolojik ykayclarn
avantaj, dk alan ihtiyalar ve dk iletme giderleridir. Biyolojik ykayclar, alc
ortama verilen temizlenmi havann trblansla yaylp seyreltilmesini salamak iin, ou
zaman bacalarla birletirilir

Biyo-Damlatma
Biyo damlatma biyo ykama ile ayn koullarda alr. Biyo ykamann aksine, bakteri
poplasyonu destek eleri yani bir yatak malzemesi zerinde tutunmulardr. Burada, sv,
inert maddelerden oluan bir yataktan dolatrlarak geirilmektedir

Biyo-filtrasyon
Biyofiltrasyon metodu, biyolojik yntemle kokularn azaltlmas iin kabul edilen
baarl bir metottur. Biyofiltrasyon, ticari kullanm iin kabul edilen toprakta meydana gelen
doal bir yntemdir. Biyofiltreler, ayrtran mikroorganizmalar, oksitlenmi organik gazlar,
su ve karbondioksit olarak hokokulu bileikleri ierirler. Bu bakteriler hareketsiz ortamda
byrler, kokulu gazlar ve bakteriler arasnda temas salanmas salanr. Sistem kendinden
otomatiktir (kendini yenilemektedir) Biyofiltrelerde, kirli hava szge grevini gren, ok
gzenekli olan ve organik malzemeden tekil edilen bir filtre tabakasndan geer. Biyofiltre
olarak kullanlan malzemeler olgunlamasn tamamlam kompost malzeme olabildii gibi,
saman, gbre, toprak ieren eitli materyaller, deiik tipte aa kkleri ve benzeri organik
maddelerdir. Biyofiltre olarak retilen herhangi bir sentetik malzeme yoktur. Bunlar tm ile
doal organik maddelerdir. Koku bileenleri filtre tabakasndaki mikro organizmalar
tarafndan tutulur. Biyofiltreler u birimlerden oluur :
Kirli hava iin datm sistemi
Aktif filtre tabakas
Nemlendirici ekipman (kirli hava veya filtre yzeyi iin)
Biyofiltreden gelen sznt suyu iin drenaj sistemi
Koku artm iin biyofiltrasyon hem en ucuz ham de en etkili artma olduundan,
kompost endstrisinde yaygn olarak kullanlmaktadr (ekil I.3). Biyofiltre adsorbe etmek
iin slak organik maddeleri kullanarak kokulu bileikleri biyolojik olarak indirger.
Soutulmu ve nemlendirilmi kompost ileminin havas, delikli borulardan filtrasyon
yatana verilir. Biyofiltrasyon inasnda kompost, toprak, turba, saz ve aa kabuu kullanlr
ve bu maddeler bazen poroziteyi iyiletirmek iin akl gibi biyolojik inert maddelerle
kartrlr. Biyofiltre yatann derinlii 11,5 m arasndadr. Daha s yataklar gaz ksa
evrime maruz brakr. Daha derin yataklarda ise nemi niform tutmak zorlar. Biyofiltre ile
amonyak ve uucu organik bileikler (slfr bileikleri ve aminler) dahil, kompostlamadan
kaynaklanan tm kokular artlabilir

Biyo-filtre ile koku giderimi
Tasarm kriteri biyofiltrenin bir birim yzey alan bana den hava debisidir.
Literatrde biyofiltredeki hava debisinin 0,0050,0025 m/sn arasnda ve genellikle 0,015-
0,02 m/sn arasnda olmas tavsiye edilir Kirli hava, uygun datm sistemiyle (r. delikli
borular) filtreye aktarlp filtre tabakasna dikey olarak pskrtlr. Filtre maddesi olarak
kompost kullanldnda, kirli hava datm sisteminin stnde bulunan 1 1,5 m kalnlnda
bir tabakaya yaylr. Bu arada kirli hava akm mikroorganizmalar iin oksijen salar.
Biyofiltredeki nem orann sabit tutmak iin nemlendirici donanm gereklidir.
Nemlendirmeden gelen sznt suyu, rme alanlarndan gelen sznt suyuyla beraber drene
edilebilir ve artlabilir. Biyofiltre maddesi 5 yllk bir sre boyunca kullanlabilir.
Biyofiltreler koku konsantrasyonlarn 50200 KB (Koku Birimi)/m3'e kadar indirebilir
Biyofiltre teknolojisinin mahzurlar aada sraland ekildedir:
Yksek alan ihtiyalar
Yksek bakm ve iletme giderleri (zellikle yksek miktarda kirli havaya sahip byk
lekli kompostlatrma tesisleri iin)
Dk emisyon ykseklii ve dearj edilen havann yaylmas ve seyreltilmesi ile ilgili
problemler. Bu problem kapal biyofiltrelerin yaplmasyla zlebilir. Fakat, kapal
biyofiltreler iin yatrm giderleri son derece yksektir
Biyofiltrenin dier bir tipi ise yatak filtredir Burada kokulu gazn ak 60 cm
derinliinde gzenekli toprak arasndan geerek gerekleir. Topraktaki bu bakteriler kokulu
bileiklerin yok edilmesi iin grev yaparlar.
Toprak filtresi ile koku giderimi
nsanlarn % 50'sinin kokuyu algladklar konsantrasyon 1 koku birimi (KB) olarak
tanmlanr. Koku birimleri KB/m3 cinsinden llr. Biyofiltre veya ykayclarla, emisyonlar
100 - 1000 KB/m3ye drlebilir. Kk ve orta kompostlatrma tesisleri (< 30 000 t/yl)
iin, emisyon konsantrasyonunun 1000 KB/m3, byk tesisler iin emisyon
konsantrasyonunun 200 KB/m3'yi gememesi tavsiye edilir
eitli Artma Tekniklerinin Verimlerinin Karlatrlmas
Teknik Koku nleme Verimi (%)
Youturma 6090
Adsorpsiyon 8095
Biyofiltrasyon 7595
Biyo-ykama 7080
Biyo-damlatma 7090
Termal Oksidasyon 8095
Katalitik Oksidasyon 8095
Biyofiltre, biyodamlatma ve biyoykama tekniklerinin aralarndaki farklar gsteren
ekilleri, koku giderim verimlilikleri ve yntem olarak avantaj ve dezavantajlar srayla
aada gsterilmitir
Biyoreaktrlerin hava aamasnda avantaj ve dezavantajlarnn karlatrlmas
Biyofiltre Biyo damlatma fltreleri Biyo ykama
Avantajlar
- letme kolayl
- letme kolayl
-Baarl proses kontrol
- Dk yatrm maliyeti
- Dk yatrm maliyeti
-Yksek ktle transferi
- Dk iletme maliyeti
- Dk iletme maliyeti
-ok fazla kirletilmi atk gaz iin uygun
- Sudaki znm kirleticileri
- yi pH kontrol
-letme istikrar yksek daha aza drmek
- Ksmen kirletilmi atk gaz
-yi nutrient iin uygun toplayc
- Koku kirleticilerini azaltmak iin elverili
- yi nutrient toplayc
Dezavantajlar ;
- Yalnz dk kirletici
- Snrl proses kontrol
-Yksek yatrm maliyeti
-Yksek iletme
-Kullandktan sonra atlamayan ar biyoktle maliyeti
- Proses kontrol imkansz
- Ar biyoktle retimi
- filtre yatanda bakteri
-Su kullanm
- Adsopsiyon safhasnda ar biyokte yaam snrl
- Filtre yatanda bakteri tkanma olabilir





5.7. Hidrojen Slfr giderim yntemleri

Havalandrma
Suda istenmeyen koku ve tadn giderilmesi metallerin korozyonunun azaltlmas ve
imentonun ayrmasnn nlenmesi iin Hidrojen Slfrn giderilmesi gerekir.
Havalandrma ile H2S byk bir verimle giderilebilir.Havalandrma uucu maddelerin
uzaklatrlmas iin kullanlan klasik bir metoddur. Havalandrma ilemi basit mekanik
cihazlarla veya difze havalandrma suretiyle yaplabilir.

Klorlama
eitli zeltide indirgenmi slfr trleri etkin bir ekildeklorla ykseltgenir. Reaksiyon
olduka hzldr. Komple oksidasyon iin H2S bana 8.5 ksm Cl2 gereklidir.

Ozonlama:
Ozon, O3 (g) slfr trlerini okside etmek iin kullanlabilir.Permanganat ile Muamele.
Potasyum permanganat (KMnO4) H2S giderimi iin baarl olarak kullanlmaktadr.
Hidrojen Peroksit ile Muamele. Endstriyel ve evsel atksularda H2S giderimi iin hidrojen
peroksit (H2O2) yaygn olarak kullanlmaktadr.

Adsorbsiyon:
Toz veya Granl halindeki aktif karbon sudan H2Si uzaklatrmak zere kullanlmaktadr.

Katkl Snm Kire
H2S gaznn neden olduu kt kokunun, katkl snm kire ilave edilerek giderimi zmir
Krfezinde yaplan bir saha almas ile incelenmitir. Sonu olarak zmir Krfezinde H2S
gazndan kaynaklanan kt kokunun, dip sediment ksmna katkl kire zeltisi uygulanmas
ile kontrol edilebilecei ortaya konulmutur. Kire ilavesinden hemen sonra yaklak %9099
mertebesinde koku giderimi salanm; daha sonra gerek gelen yeni kirliliklerden, gerekse
kirecin etkinliinin azalmasndan dolay koku miktar yava yava ykselerek, 710 gn sonra
balangtaki kt kokunun yaklak yarsna edeer bir koku seviyesine ulalmtr.
Krfezin rehabilitasyonu balayncaya kadar geecek srete bu uygulama ara zm olarak
nerilmitir.

5.8. Hidrojen Slfr Giderim Sonular
Deney sresince H2S gaz ak hz sabit tutularak biyofiltrenin giderimini bulmak
iin 24 saat srekli sistemde belli aralklarla lleler yaplmtr. H2S gaz ak hz 24
saatlik deney periyodunda farkl hzda denenmitir. Deneysel alma sresince
sistemdemden geirilen gaz ak hz 25, 50 ve 75 m s-1 olarak uygulanmtr. Her deneysel
almada farkl gaz ak hznn her birisi iin be farkl H2S konsantrasyonu (10, 20,
40, 80 ve 100 mg m3) test edilmitir. Deneyler sonunda elde edilen sonular ekil III.4 -
6da verilmitir.





H
2
S ile yaplan ilk almada 10, 20, 40, 80 ve 100 mg m3 H2S konsantrasyonunda 25 m s-1
gaz ak hznda giderim verimleri aratrlmtr. ekil III.4de grld gibi dk H
2
S
konsantrasyonunda (25 mg m3) temas sresi boyunca %100 giderim verimine ulalmtr.
H2S konsantrasyonunun 100 mg m3e ykseltilmesi ile verim % 80 civarna dmtr.



kinci almada gaz ak hz 50 m s1ye ykseltilince dk H2S konsantrasyonunda
verimde ok fazla azalma olmamakla beraber 100 mg m3 H2S konsantrasyonunda %65e
dmtr (ekil III.5).

Son uygulamada ak hz 75 m s1 ye ykseltilmitir ve 10 mg H2S konsantrasyonu
iin giderim verim 24 saat sonunda %95 civarnda iken 100 mg H2S konsantrasyonunda
verim % 45lere kadar dmtr (ekil III.6). Yaplan deneylerden elde edilen sonularnn
deerlendirilmesi iin test edilen reaksiyon kinetii hesaplamalarnda Btn konsantrasyon ve
gaz ak hz ile yaplan deneylerde korelasyon katsaylar kinetik (0, 1 ve 2) iin de
olduka yksek kmtr (Tablo III.2).
Bunlarn kendi aralarnda yaplan karlatrmada giderim reaksiyonlarnn sfrnc
derece reaksiyon kinetiine daha fazla uyduu gzlenmitir. Tablo III.2: 100 ve 80 mg m3
H2S konsantrasyonunda, ve 25, 50 ve75 m s1 gaz ak hznda sfrnc, birinci ve ikinci
derece giderin reaksiyon kinetik denklemleri ve korelasyon katsaylar


6. SONU VE TARTIMA
Konsantrasyonu 10 ile 100 H2S mg m3 arasnda deien ve 15 ila 150 NH3 mg m3
arasnda deien ayr ayr 5 farkl konsantrasyonunda, ve gaz ak hzlar 25 ile 75 m s-1 olan
yapay olarak oluturulan koku kirlilii giderimi iin odun tala, deri endstrisi aktif amuru
ve organik toprak kullanlarak oluturulan biyofiltrede paket malzeme ile yaplan
deneylerde %100e varan giderim verimleri elde edilmitir. Farkl gaz ak hzlarnda
biyofiltre ile allarak birim zamanda sisteme verilen kirletici miktarlarnn artrlmas ve
biyolojik aktivite belirlenmeye allmtr. Gaz ak hz 25 m s-1 den 75 m s-1ye artarken
giderim veriminin % 50nin altna dt grlmtr. Dk ak hznda biyofiltrede
giderim verimi, bekleme sresi fazla olsa bile yksektir. Paket biyofiltre sisteminde H2S
giderimi srasnda (-2) deerlikli slfrn oksitlenmesi nedeniyle biyolojik giderim prosesinde
balca yan rn olarak slfat elde edilmitir. Oksidasyonun n basamaklarndaki dier yan
rnler trioslfat ve tetratiyonat toplam slfr miktarn oluturmaktadr. Meydana gelen
slfat gnlk verilen karbon beslemesi sonrasnda drenaj suyunda kolayca giderilmitir.
Biyoreaktrde slfatn uzaklatrlmas ile 24 saatlik almada sonrasnda slfatn slfr veya
H2Se indirgenmesine meydan verilmemektedir.
Mikroorganizmalar, birok endstriyel emisyon orannda yksek kirlilik
konsantrasyonunu artlmasnda kullanlmaktadr. Bu almada, deien H2S konsantrasyonu
ve gaz ak hzllarnda allrken kirlilik yk arttka giderim verimi % 50 civarna
dmtr (ekil III.6). Drenaj suyunun analizinde artan miktarlarda slfat bulunmas,
biyolojik olarak gideriminde rol alan mikroorganizmalarn H2S slfata oksitlendii ve
drenaj suyunun pHsnn 7,5 civarnda olduu grlmtr. Literatr almalar
mikroorganizma poplsyonun biyo-reaktrlerin girii blgesinde ok hzl arttn
gstermitir. ounlukla bu mikroorganizma younluuna bal olarak bu blgede kirlilik
azalmas meydana gelmektedir. Operasyonun balangcnda farkl yklemelerde yksek
giderim verimi elde edilmitir. Fakat mikroorganizmalarn giderim kapasiteleri hem yksek
NH3 hem de H2S miktarnn atk gazlarn gideriminde yeterli olmamaya balad zaman
verimin azalmaya balad grlmtr.

7. NERLER

Amonyak ve hidrojen slfr giderimi hem biyolojik aktivitelerin yksek olduu
yerlerde hem de endstriyel alanlarda problem olarak ortaya kmaktadr. Kimyasal olarak bu
kirleticilerin giderilme almalar ek maliyetler, bazen de yksek teknolojiler
gerektirmektedir. Biyolojik olarak yaplacak girdimi ilemleri daha ok ekolojik artlara
uygun yntem olup sistemden kan rnler tabiata zarar vermeyecek trden olmakta ve
sistem kurulduktan sonra iletme masraflar azalacaktadr. Kurulacak biyolojik sistemin
performans iletme artlarnn iyi belirlenmesi ve daha sonra mikroorganizmalarn ortam
artlarnda uyduktan sonra daha yksek verimler elde edilecektir. Her iki kirletici de
atmosferik ortamda bulunduklar zaman canllar iin akut toksisite etkisine sahip
olabilmektedir. Bunlarn biyoljik olarak giderimlerinde gsterilen baar yannda ortaya kan
rnler oksidasyonun son basamandaki rnler olup bunlarn bitki besi elementi olarak
kullanlmalar da mmkndr.
Yaplan bu alma laboratuar lekli bir alma olup uygulamada birok skntlar
ortaya kacaktr. Bunun iin almalarn pilot lekli almalarla desteklenmesi ve
uygulanabilirliinin aratrlmas gerekir.
8.KAYNAKLAR
[http://www.angelfire.com/fm/cukurcayir/kirlilik.htm]
[http://www.bcm.org.tr/pdf/bulten/2004]
[http://www.cevreorman.gov.tr/belgeler1/kompost.doc]
[http://www.cekud.org/site/]
[http://www.cevreorman.gov.tr/hava_01.htm]
[http://www.izaydas.com.tr/yonetmelikler/1.doc]
[http://www.thb.hacettepe.edu.tr/99/991.shtml]
Kalkan, O., (2001), Hava Kirlilii [http://www.bsm.gov.tr/makale/]
HATCE KARA YKSEK LSANS TEZ
EVRE MHENDSL ANABLM DALI
Konya, 2007