UNIVERZITET U TUZLI MAINSKI FAKULTET

SEMINARSKI RAD
Tema: Predmet:

Upotreba senzora kod hibridnih vozila- princip ugradnje, tipovi, obrada signala
INTELIGENTNI SENZORI

Ime i prezime: Broj indeksa: Odsjek: Datum:

ilji Zaim III-218/09 Mehatronika 09.06.2012

SADRAJ 1 Uvod..........................................................................................................................................................2 2 Tipovi hibridnih vozila...............................................................................................................................3 2.1 Serijski pogon.....................................................................................................................................3 2.2 Paralelni pogon..................................................................................................................................3 3 Nivoi hibridizacije u vozilima.....................................................................................................................5 3.1 Potpuno hibridno vozilo....................................................................................................................5 3.2 Umjereno hibridno vozilo..................................................................................................................5 3.3 Plug-in hibridno vozilo.......................................................................................................................5 4 Potronja goriva kod hibridnog vozila........................................................................................................7 5 Nosivosti kod hibridnih vozila....................................................................................................................9 6 Kontrolna jedinica motora isenzora sistema...........................................................................................12 6.1 Osnovne funkcije kontrolne jedinice...............................................................................................12 6.1.1 Unutranjost ECU jedinice......................................................................................................13 6.1.2 Centralna procesorska jedinica..............................................................................................13 6.1.3 Flash memorija.......................................................................................................................14 7 Senzori sistema.......................................................................................................................................15 7.1 Senzor temperature rashladne tenosti..........................................................................................15 7.2 Senzor temperature vazduha..........................................................................................................16 7.3 Senzor protoka................................................................................................................................16 7.4 Senzor pedale gasa..........................................................................................................................17 7.5 Senzor ugla zakretanja koljenastog vratila (enkoderi).....................................................................18 7.6 Senzor brzine automobila................................................................................................................19 7.7 Lambda sonda..................................................................................................................................20 7.7.1 Otedenja na vrhu sonde ili zamazanost................................................................................22 7.8 Brizgalice za gorivo..........................................................................................................................22 8 Zakljuak..................................................................................................................................................23 Popis lsika...................................................................................................................................................24 Litertura......................................................................................................................................................26

1.

UVOD

Jo od kada je Ferdinand Porsche razvio Lohner-Porsche prvo hibridno vozilo 1898. Godine (benzin elektrino vozilo), a koji je posluio kao daleki predak Toyote Prius, kruile su razne kontraverze po pitanju najboljeg rjeenja za eko vozila. Energetska kriza i rast cijena goriva u 2000. godini su bili uzrokom porasta popularnosti hibridnih vozila. Osim toga, hibridna vozila su sva ona motorna vozila, koja osim klasinog pogona na motor sa unutranjim sagorijevanjem (motor SUS) (pokrede ih benzin ili dizel gorivo) ima alternativni (dodatni) izvor energije ili goriva. Vrste alternativnih pogona/goriva su biodizel, etanol, metanol, elektrini pogon (koristedi: energiju vjetra, gorive delije te solarnu energiju), teni naftni gas (LPG/LNG) i komprimirani gas (CNG), vodonik, komprimirani zrak, itd. Generalno, autonomija kretanja (broj preenih kilometara) vozila koristedi LPG je 80% od autonomije kretanja vozila koristedi benzin (u jednakom litarskom omjeru). Razlog uvoenja hibridnih vozila na svjetsko trite je konstatno smanjenje zaliha goriva i povedanje zagaenja okoline od strane izduvnih gasova iz motora SUS. Ova dva uslova rezultiraju konstatnim pootravanjem zakonske regulative, koju trebaju ispuniti motorna vozila po vie osnova (npr. smanjenje zapremine i buke motora (i buke vozila uopte), te tetnih komponenta u izduvnim gasovima, itd.). Hibridni sistem predstavlja pogon koji u sebi objedinjuje dva ili vie raznorodnih motora, koji rade u kombinaciji. Hibridni sistemi se mogu podijeliti na: - slabe (nisu u stanju da se kredu bez rada motora SUS), i - jake (mogudnost kretanja bez motora SUS). Obje vrste hibridnih vozila podrane su sa start/stop opcijom. Na ovaj nain smanjuje se potronja goriva zbog toga to motor ne radi na praznom hodu. Obje vrste hibrida zahtjevaju ureaje za akumulaciju elektrine energije (baterije). Hibridna tehnologija u automobilima je postala rairena nakon 1990. godine. Prvo masovno proizvedno hibridno vozila je Toyota Prius u Japanu i puteno u prodaju 1997. godine. Nakon toga slijedi Honda Insight 1999. godine u SAD-u i Japanu. Toyota Prius je doao na trite Europe, sjeverne Americi i ostatka svijeta u 2000. godini. Prva generacija Toyota Prius limuzine imala je potronju goriva od 4,5 l/100 km u gradu i 5,2 l/100 km na autocesti. Toyota Prius je prodata u 300 jedinica 1997., 19.500 u 2000., a ukupna svjetska prodaja Priusa u aprilu 2008. godine je dostigla 1 milion vozila. Do poetka 2010., ukupna prodaja Priusa je procijenjena na 1,6 miliona vozila. Prva generacija Honde Insight sa dvoja vrata je 3,9 l/100 km u gradskoj vonji i 3,5 l/100 km na autocesti. Audi Duo III je bio uveden u 1997., na platformi Audi A4 karavan, i bio je jedini Duo1 ikada proizveden u serijskoj proizvodnji. Duo III koristi 1,9 litarski TDI motor, u kombinaciji sa elektromotorom od 21 kW. Naalost, zbog niske potranje za ovim hibridom i svoje visoke cijene, samo oko ezdeset Audi Duo vozila je proizvedeno. Do objavljivanja Audi Q7 Hybrid u 2008. godini, Duo je jedini evropski hibrid ikada puten u proizvodnju. Nakon toga slijede, Honda Civic hibrid od 2002. godine, te Ford Escape hibrid (SUV vozilo) od 2005. godine. U 2005. godini Toyota Highlander hibrid i Lexus RX 400h sa pogonom na sva etiri toka, koriste elektromotor za pogon zadnje osovine.

2.

TIPOVI HIBRIDNIH SISTEMA

U primjeni na vozilima postoje dvije vrste hibridnog pogona: serijska (slika 1) i paralelna (slika 2). Ovdje de biti objanjene osnovne karakteristike ta dva tipa pogona. Pored toga moguda je i kombinovana veza (slika 3). 2.1 Serijski pogon Struktura serijskog pogona prikazana je na slici 3. Motor SUS pokrede generator koji proizvodi elektrinu energiju za pogon vozila i punjenje baterija. Elektromotor se koristi generiranom energijom i pogoni vozilo. Taj sistem se naziva serijskim jer su motor SUS i elektromotor u seriji. Serijski hibrid moe se koristiti motorom SUS manje snage koji de raditi s boljim stupnjem korisnosti i isporuivati energiju elektromotoru i puniti baterije. Elektrini strojevi - generator i motor su iste strukture i reverzibilni, mogu raditi kao generatori i motori. Ovisno o znaajkama elektromotora i njegovih sposobnosti da radi u irem dijapazonu promjene broja okretaja pri konstantnoj snazi, u strukturi pogona se moe nadi i mjenja brzina s dva ili vie stupnjeva. Takav pogonski sistem se najvie primjenjivao za pogon brodova, no sada se primjenjuje i na vozilima. Njegova prednost je to je motor SUS odvojen od tokova vozila, tako da je veda sloboda u rasporedu komponenata, napose elektromotora kojih moe biti vie - smjeteni u kotae vozila ili po pogonskim osovinama. Serijski hibrid moe raditi kao isti elektrini pogon - s iskljuenim motorom SUS - sve dok u baterijama ima energije. S obzirom na to da elektromotor sam pogoni vozilo energijom koju je generirao motor SUI, ta dva agregata ine priblino istu koliinu rada (energije). To je mana tih hibrida jer se ukupna koliina isporuene energije iz motora SUS transformira u elektrinu, pa ponovno u mehaniki rad, pri emu se znatna koliina energije gubi u toj transformaciji.

Slika 1. Osnovna struktura serijskog pogona. Motor SUS je odvojen od pogonskih tokova, a elektrini pogon prenosi cjelokupnu pogonsku snagu

2.2 Paralelni pogon Struktura paralelnog hibridno pogona je prikazana na slici 4. Kod paralelnog hibrida, motor SUS pogoni vozilo, a elektromotor koristedi se energijom iz baterija dodaje snagu kada je to potrebno, ovisno o uvjetima vonje. Taj sistem se naziva paralelnim jer je protok energije prema pogonskim tokovima paralelan od motora SUS i elektromotora. Baterije se pune kada zahtjev vozila za snagom nije veliki, te elektromotor u ulozi generatora proizvodi elektrinu energiju. Taj sistem ima jednostavniju strukturu, no s obzirom na to da ima samo jedan elektrini stroj ne moe se simultano 3

puniti baterije i dopunjavati pogon vozila. Ako se elektromotor kod tog sistema odvoji od motora SUS kvailom, tada i taj sistem moe funkcionirati kao isti elektrini pogon u granicama raspoloive energije u baterijama i snage elektromotora.

Slika 2. Paralelni pogon je karakteristian po tome to elektromotor asistira pogon kada je potrebna veda snaga ili vedi obrtni moment

Paralelni hibrid koristi se, dakle, motorom SUS kao glavnim pogonskim agregatom, dok elektromotor samo asistira kada je potrebna veda snaga - pri ubrzavanju vozila ili svladavanju uspona. Stoga motor SUS obavlja mnogo vedi rad nego elektromotor. Takav sistem moe ostvariti vedu utedu goriva na otvorenoj cesti kada motor SUS moe raditi na optimalnom reimu. Oba sistema, serijski i paralelni, imaju svojih prednosti i nedostataka. Meutim, u praksi se primjenjuju i razne kombinacije oba sistema (slika 3). Jedna od najuspjenijih takvih kombinacija je serijsko/paralelni hibrid koji je razvila Toyota (THS - Toyota Hybrid System), a ugraen je u automobil Toyota Prius. Kombinacija serijskog i paralelnog pogona je karakteristina po tome to motor SUS osim djelovanja putem prenosa snage, dodatno djeluje i preko generatora na elektromotor, a korisiti se i energija iz baterija u sluaju kada je potrebna veda snaga ili vedi obrtni moment. Taj vrlo vjeto kombinirani hibridni pogon ostvaruje velike utede goriva (u gradskoj vonji i vie od 50%), tako da je Toyota Prius jedan od najuspjenijih hibrida. No, Toyota Prius je specifina po tome to je njen benzinski motor posebne izvedbe, zasnovan na Atkinsonovom ciklusu sagorijevanja koji omogudava vedi stepen toplotnog iskoritenja (ovaj ciklus sagorijevanja je kombinacija Otto i Diesel ciklusa sagorijevanja).

Slika 3. Kombinacija serijskog i paralelnog pogon

3.0

NIVOI HIBRIDIZACIJE U VOZILIMA

Full hybrid (potpuno hibridno vozilo) Mild hybrid (umjereno hibridno vozilo) Plug-in hybrid (hibridno vozilo sa prikljukom na javnu elektro mreu) 3.1 Potpuno hibridno vozilo Potpuno hibridno vozilo, ponekad se naziva i jako hibridno vozilo, je vozilo koje moe pokretati samo motor sa unutranjim sagorijevanjem (motor SUS), ili samo baterije (akumulator), ili kombinacija motora SUS i baterija. Npr., Fordov hibridni sistem, Toyotin Hybrid Synergy Drive i General Motors / Chryslerov dva moda rada hibridna tehnologija su potpuno hibridni sistemi. Toyota Prius, Ford Escape hibrid, te Ford Fusion hibrid su primjeri potpunog hibrida, jer se ovi automobili mogu kretati samostalno na baterije. Potrebna je velika baterija sa visokim kapacitetom za samostalno kretanje vozila. Ova vozila imaju odvojene tokove snage od izvora energije (motora SUS ili baterije), prema pogonskim tokovima. Na ovaj nain se omogudava veda fleksibilnost vozila iskoritavajudi mehaniku i elektrinu energiju.

3.2 Umjereno hibridno vozilo Umjereno hibridno vozilo, je vozilo koje se ne moe voziti samo na elektrini motor, jer elektrini motor nema dovoljno snage za pogon vozila. Umjereno hibridno vozilo ukljuuje samo neke karakteristike, koje se nalaze u hibridnoj tehnologiji, a obino se postiu ograniene utede goriva, do 15 posto u gradskoj vonji i 8 do 10 posto ukupne eksploatacije vozila. Umjereno hibridno vozilo je u sutini konvencionalno vozilo sa starter motorom, omogudujudi da se motor SUS iskljui, kada je mjenja u neutralnom poloaju, kada vozilo koi ili je zaustavljeno, ali i ponovno brzo i isto startanje motora SUS kada vozilo krene. Elektromotor je esto smjeten izmeu motora SUS i mjenjaa, zauzimajudi mjesto pretvaraa obrtnog momenta, te se koristi kao izvor dodatne energije pri ubrzanju vozila. Dodatna oprema moe raditi koristedi elektrinu energiju elektromotora, dok je motor SUS iskljuen, kao i u ostalim hibridnim izvedbama elektromotor se koristi kao generator pri procesu koenja vozila. U odnosu na potpuno hibridno vozilo, umjereno hibridno vozilo ima manju bateriju i manji, slabiji elektromotor / generator, koji omoguduje proizvoaima da smanje trokove i masu vozila. 3.3 Plug-in hibridno vozilo Plug-in hibridno vozilo (PHEV), takoer poznat kao plug-in hibridno vozilo, je hibridno vozilo sa punjivim baterijama, koje se mogu puniti povezivanjem prikljuka na vanjski izvor elektrine energije (slika 4). PHEV ima karakteristike oba, konvencionalnog i hibridnog vozila, s elektromotorom i motorom SUS. PHEV ima mnogo vedi potpuno elektrini radijus kretanja vozila u odnosu na benzinelektrino hibridno vozilo, a motor SUS slui kao rezerva u sluaju kada su baterije potroene.

Slika 4. Javna prikljuna stanica za plug-in vozila

Prednosti hibridnog pogona: - dobra radna karakteristika (elektrini motor obezbjeuje konstantno visok obrtni moment i na niskom broju obrtaja (Slika 5), - mala emisija izduvnih gasova. Nedostaci hibridnog pogona: - visoka cijena, - veda masa.

Slika 5. Kriva obrtnog momenta i snage u sluaju motora SUS i kombinacije motor SUS sa elektromotorom

4.0

POTRONJA GORIVA KOD HIBRIDNIH VOZILA

Trenutna HEV vozila smanjuju potronju goriva pod odreenim okolnostima, u odnosu na neka druga, slina konvencionalna vozila, prvenstveno putem tri naina rada: 1. Smanjenje otpadne energije tokom praznog hoda ili male izlazne snage, u pravilu kada je motor SUS iskljuen, 2. Iskoritenjem otpadne energije (tj. regenerativnog koenja), 3. Smanjenjem veliine i snage motora SUS, a time i neuinkovitosti, koristedi dodatnu snagu od elektrinog motora za kompenzaciju gubitaka pri maksimalnoj snazi koju proizvodi mali motor SUS. Bilo koja kombinacija ove tri primarne prednosti hibrida mogu se koristiti u razliitim vozilima ostvarujudi razliite potronje goriva, energije, emisije izduvnih gasova, mase vozila i cijene vozila. Motor SUS u HEV vozilu moe biti manji, laki i efikasniji od onog u konvencionalnom vozilom, jer se u sluaju potrebe za vedom snagom i obrtnim momentom aktivira elektromotor. Od pogonskog sistema u vozilu se zahtijeva rad u rasponu odreenih brzina i snaga, ali najveda uinkovitost motora SUS je u uskom rasponu rada motora, a to ini konvencionalna vozila neuinkovitim. Naprotiv, u vedini HEV vozila, motor SUS radi svojom najvedom uinkovitodu. Kriva snage kod elektromotora je bolja u odnosu na motor SUS (slika 5), te moe pruiti znatno vedi obrtni moment pri niskim brojevima obrtaja. Veda ekonominost u potronji goriva kod HEV vozila implicirasmanjenje potronje goriva i emisije izduvnih gasova. Osnovni zahtjev svakog elektrinog i hibridnog vozila je postojanje izvora elektrine energije. Elektrina energija se transformie u mehaniku pomodu elektrinih motora namijenjenih za pogon vozila. Najede koriteni izvor elektrine energije je baterija akumulator. Prisutni su razliiti tipovi ureaja za skladitenje elektrine energije. Kod standardnih vozila, akumulator predstavlja jedini element za skladitenje elektrine energije. Kod hibrida, baterije moraju kontinualno spremati elektrinu energiju, ali isto tako i davati. Svaka baterija se sastoji od dvije ili vie delija meusobno povezanih. Kapacitet baterije se obino definie u amper satima. Ampersat (Ah) definie kapacitet baterije, tj. definie koliko vremena jedna baterija moe odavati odreenu jakost struje. Najzastupljeniji tipovi baterija za elektrina i hibridna vozila su (slika 6, slika 7): litijum-jonske (Li-ion) litijum-polimerske (Li-poly) (Na/NiC12) nikl-metal-hidrid (NiMH), nikl-kadmijum (NiCd), olovo-kiselina

Slika 6. Poreenje razliitih tipova baterija

Slika 7. NiMH baterija kod Toyota Prius vozila

Baterije se mogu konfigurisati u serijsku ili paralelnu vezu. Odabir konfiguracije zavisi od izlaznog napona i karakteristika pranjenja. Paketi baterija ukljuuju elektroniku koja je smjetena na vanjskoj strani omotaa snopa baterija. Zadatak elektronike je da nadgleda proces punjenja, pranjenja, mogudu pojavu kratkog spoja i prekomjernog pranjenja.

5.0

NOSIVOSTI KOD HIBRIDNIH VOZILA

Hyundai Elantra LPI (Liquefied Petroleum Injected) hibrid je puten u prodaju u 2009. godini. Hyundai Elantra je umjereno hibridno vozilo i prvi hibrid adaptiran za upotrebu naprednih litijpolimera (LiPoly) baterije. Hyundai Elantra LPI hibrid omogudava ekonominost goriva od 5,6 l/100 km i emisijom CO2 od 99 g/km, kako bi se zadovoljili uslovi SULEV-a (Super Ultra Low Emission Vehicle). MercedesBenz S400 BlueHybrid puten u prodaju 2009. godine u SAD. Ovo je umjereni hibrid i prvi hibridni automobil adaptiran na Li-ion bateriju. Hibridna tehnologija u S400 je razvijena od strane Daimler AG i BMW. Ista hibridna tehnologija se koristi u BMW-u ActiveHybrid 7 (slike 8, 8.1, 8.2, 8.3), i putena je u prodaju sredinom 2010. godine u SAD-u i Evropi. U 2009. godini BMW je poeo prodaju potpuno hibridnog vozila BMW X6 ActiveHybrid. Nakon toga, 2010. godine slijedi Honda CR-Z u Japanu i Evropi, itd

Slika 8. Hibridno vozilo BMW ActiveHybrid 7

Slika 8.1. Motor SUS + elektromotor + mjenja (presjek)

Slika 8.2. Li-ion baterije (presjek)

Slika 8.3 Elektromotor + hidro dinamiki transformator obrtnog momenta + mjenja (presjek)

Za razliku od klasinih hibrida, Porsche 911 GT3 R Hybrid (slika 9) za pohranjivanje elektrine energije ne koristi baterije, ved sofisticiranu tehnologiju (KERS) ija okosnica je zamajac smjeten iza 10

vozaevog sjedita. Kratica KERS (Kinetic Energy Recovery System) je sistem (baterija) za spremanje (prikupljanje) kinetike energije dobivene koenjem (regenerative braking), koja se kasnije moe koristiti pri ubrzanju vozila. Prednosti u odnosu na baterije kriju se u manjoj masi i mogudnosti breg apsorbovanja energije. Kako radi KERS sistem? Najstariji i najprirodniji nain pohrane energije jeste putem zamajca. Suvremeni zamajci se mogu obrtati preko 60.000 min-1. Velike centrifugalne sile kontroliu se putem kompozitnih fiber vlakana, a gubici u zaptivanju (koji su nezaobilazni kod sklopova) rijeeni su time to je cijeli sistem okrede u vakumiranom prostoru. Veza ovog sistema sa sistemom prenosa snage na vozilu moe biti ostvarena putem CVT mjenjaa (kontinualni prenosnik najedi sluaj). U zavisnosti od proizvoaa, kompletan sistem ima masu od 25 kg.

Slika 9. Hibridno vozilo Porsche GTR 3

1, 5 napajanje elektronike, 2 dva elektromotora (po jedan za svaki toak), 3 kablovi visokog napona, 4 KERS baterije; (pogon prednje osovine sa dva elektromotora, a stranje osovine motor SUS)

11

6.0

KONTROLNA JEDINICA MOTORA I SENZORI SISTEMA

Kod automobila novije generacije neophodan je sistem koji de davati informacije o radu motora a takoe je neophodno da imaju prikljuak za dijagnostiku. 6.1. Osnovne funkcije kontrolne jedinice Sa obzirom da proizvoai imaju razliite oznake za sline sisteme, usvojidemo oznaku ECU (Electronic Control Unit) koja oznaava Kontrolnu jedinicu motora", odnosno motor koji posjeduje elektronsko upravljanje i nadzor.Na slici . prikazana je kontrolnajedinica motora.

Slika 10. Kontrolna jedinica motora

ECU je mikroprocesorski sistem koji upravlja pripremom gorive smjee, paljenjem smjee, nadgleda sastav izduvnih gasova i obavlja brojne druge funkcije (ako su na automobilima ugraeni sistemi protiv blokiranja tokova, proklizavanja, vazduni jastuci i slino). ECU takoe prikuplja podatke za raunar, na ijem ekranu moemo proitati prosjenu potronju goriva, kilometrau koju moemo predi sa preostalim gorivom, prosjenu brzinu, vanjsku temperaturu i slino. ECU jedinica neprestalno prati parametre motora kao to su temperatura motora, brzina vozila, koliina usisanog vazduha, sastav izduvnih gasova, poloaj papue gasa, a u nekim sluajevima atmosferski pritisak i visinu. ECU jedinica na osnovu tih podataka fino podeava rad motora nekoliko desetina puta u sekundi da bi se obezbjedile maksimalne performanse. Ukoliko se neki od senzora pokvari, ECU jedinica prelazi na poseban sigurnosni reim rada. Motor i dalje nastavlja sa radom, sa neto smanjenim performansama. Dananje ECU jedinice takoe posjeduju i OM prikljuak, koji omogudava prikljuak dijagnostikih ureaja. Na slici . prikazana je unutranjost kontrolne jedinice.

12

Slika11 . Unutranjost kontrolne jedinice

6.1.1 Unutranjost ECU jedinice Unutranjost ECU jedinice je jako sloena. tampana ploa na kojoj su smjeteni elementi je troslojnog tipa. Elementi koji su na nju postavljeni su mjeavina SMD i klasinih komponenti. Eventualna intervencija podrazumjeva jako precizan rad i upotrebu nisko naponskih lemilica. Sve mjere opreza koje se preporuuju prilikom rada sa poluprovodnikim komponentama vae i ovde. Jedna od najvanijih je da komponente ne diramo ako postoji opasnost od elektrostatikog pranjenja. Zamjena SMD komponenti takoe moe biti problematina ako su komponente prije automatskog lemljenja zaljeplpne za tampanu plou. 6.1.2 Centralna procesorska jedinica Centralna procesorska jedinica (CPU) je 8-mo bitni mikrokontroler izraen u CMOS tehnici. U ovom sluaju koritenje Siemens-ov SAB 80C537 mikrokontroler. Toj e integralno kolo koje po svojim karakteristikama spada u sam vrh Siemensove SAB 8051 familije mikrokontrolera. Ima povedane aritmetike mogudnosti, mogudnost obrade analognih signala i tajmere (brojaka kola koja obrauju dogaaje u pravilnim vremenskim intervalima). Na slici prikazanje Siemens-ov SAB 80C537 mikrokontroler. Neke osnovne tehnike kerakteristike su: Radna frekvencija: 12-16 MHz Interna memorija za podatke: 256 bajtova Memorija za instrukcije: 64 Kb Brojai: etiri 16-to bitna brojaa koji se mogu koristiti za mjerenje vremena Analogni dio: 8-mo bitni A\D konvertor sa 12 multipleksiranih ulaza. Komunikacija: dva serijska interfejsa za dvosmjernu komunikaciju Ulaz\Izlaz: 56 ulazno-izlaznih linija,12 ulaznih linija

13

Slika 12. Siemens-ov SAB 80C537 mikrokontroler

6.1.3 FLASH memorija Druga veoma vana komponenta, u kojoj se nalaze tabele sa podacima o kolini goriva koju treba ubrizgati i vremenu paljenja smjee je tzv. FLASH memorijsko integralno kolo. Ovo memorijsko integrakno kolo ima mogudnost promjene sadraja svake memorijske lokacije od strane CPU i moe da zapamti svaku promjenu sadraja i nakon prestanka napajanja izvorom istosmjerne struje. FLASH ipovi imaju sve najbolje osobine razliitih tipova memorijskih ipova starije generacije (ROM, EPROM, EEPROM). Ovo konkretno kolo nosi oznaku AM28F512 (Atmel) i ima kapacitet od 64 Kbajtova. Uraeno je u CMOS tehnici i proizvoa garantuje preko 100000 reprogramiranja i garantuje da de kolo uvati sadraj 10 godina. Na slici prikazan je FLASH memorijski ip AM28F512.

14

7.0

SENZORI SISTEMA

Elektronski sistem (raunar) za svoj rad koristi senzore. Stotinu puta u sekundi senzori alju mjerenja raunaru o stanju u motoru. Raunar upravlja sistemom i u mnogim automobilima se on obiljeava sa ECU. Programiranje od strane fabrike da daje odgovarajude izlazne veliine na osnovu podataka koje dobij a od senzora. ECU u svakom trenutku mora imati informaciju o stanju u motoru. Da li se automobil nalazi na uzbrdici, dok motor radi na 3000ob\min, po vrelom danu? Ili je moda u pitanju gradska vonja po hladnom vremenu, a motor upravo pokrenut? Sve ove podatke ECU dobija preko ugraenih senzora. 7.1 Senzor temperature rashladne tenosti Senzor temperature rashladne tenosti daje ECU podatke o temperaturi rashladne tenosti. U vedini sluajeva smjeten je na kuditu termostata. Ovaj senzor ima promjenljivu NTC karakteristiku sa promjenom temperature tj. ako se povedava temperatura motora, njegova otpornost se smanjuje. Senzor se preko ECU napaja konstantnim naponom, a informacija se vodi nazad u ECU jer je povezivanje realizovano na principu Fildbus sistema (sa dvije zice). Na slici . prikazana je NTC karakteristika senzora, dok je na slici ispod nje. prikazan senzor temperature rashladne tenosti.

Slika 13. Karakteristika NTC senzora

Slika 14. Senzor temperature rashladne tenosti

15

7.2 Senzor temperature vazduha Temperatura vazduha koji se usisava se takoe mjeri. Senzor za ovu namjenu se moe nalaziti na kutiji vazdunog filtera ili na usisnoj cijevi. Ovaj sensor je takoe sa NTC karakteristikom promjenljive otpornosti. On ima otpornost od 3555 Q-a na 20 0C, a 475 Q-a na 70 OC. Temperatura ulaznog vazduha mce dostidi blizu 70 0C kada je vreo ljetni dan. Na slici. prikazanje senzor vazduha.

Slika 15. Senzor temperature vazduha

7.3 Senzor protoka Da bi ECU obezbjedio odgovarajudu koliinu goriva i zapalio smjeu u odgovarajudem trenutku, potrebno je da ima informaciju koliko je opteredenje motora. Neki automobili koriste Mjera koliine vazduha ili Protokomjer da bi izmjerili opteredenje motora. Snaga motora zavisi direktno od koliine vazduha koji u njega ulazi. Ako motor koristi mnogo vazduha, onda je potrebno da se ubrizga i veda koliina goriva, a sve u cilju da se odri optimalan odnos vazduha i goriva. Postoji nekoliko tipova Protokomjera koji se danas ugrauju. Dva standardna tipa Protokomjera su: > Protokomjer sa vrelom icom, > Protokomjer sa leptirom. Vazduh koji ulazi u motor struji oko icanog otpornika napravljenog od platine.iani otpornik se zagrije istosmjernom strujom koja tee kroz njega vazduh koji struji hladi ga ECU odrava platinasti otpornik na konstantnoj temperaturi. Stoje vie struje potrebno da se otpornik grije, vie vazduha ulazi u motor. Ovaj tip senzora pravi mali otpor vazduhu koji ulazi u motor jer su mu dimenzije radnog dijela male. Na slici prikazan je protokomjer sa vrelom icom.

16

Slika 16. Mjera protoka sa vrelom ic om 3.3.2Protokomjer sa leptirom

Ovaj tip protokomjera koristi za svoj rad leptir koji pregrauje usisnu cijev. Stoje vedi otklon leptira, veda je i koliina vazduha koja ulazi u motor. Leptir je povezan sa elektrinim potenciometrom. Otpornost potenciometra se mjenja direktno proporcijonalno sa otklonom leptira tj.direktno zavisi od ugla otklona leptira. Ovaj tip protokomjera prua vedi otpor vazduhu koji ulazi u motor. Na slici prikazan je protokomjer sa leptirom.

Slika 17. Protokomijer sa leptirom

7.4 Senzor pedale gasa Takoe ECU jedinica mora imati podatke i po poloaju papue gasa. Senzor papue gasa daje vane informacije naroito prilikom ubrzavanja. Vedina ovakvih senzora su dvopoloajni (0, 1) gdje 0 predstavlja osnovni poloaj tj. prazan hod, a 1 pun gas.Na slici prikazanje senzor pedale gasa.

17

Slika 18. Senzor pedale gasa

7.5 Senzor ugla zakreta koljenastog vratila (ENKODERI) ECU zahtjeva podatke i o broju obrtaja koljenastog vratila motora i poloaju prilikom rotacije. Ovo omogudava da ECU ubrizga gorivo u pravom trenutku i da smju zapali varnicom. Postoji nekoliko tipova senzora za poloaj radilice. NISSAN koristi optiki sensor poloaja radilice. Svjetlost koju emituje LED dioda registruje fototranzistor, a prekida je metalna ploa sa prorezima koja prolazi izmeu njih. Neki senzori koriste ploe sa 360 proreza i daju veoma preciznu informaciju o broju obrtaja.Neki od tih proreza su drugaije oblikovani pa se na osnovu njih moe dobiti poloaj radilice. Takoe postoji senzor poloaja radilice sa Halovim efektom. Taj senzor koristi nazubljeni disk koji se okrede unutar kudita. Svaki put kad se metalni zub nae izmeu Hall senzora i magneta, Hall senzor se iskljuuje. ECU mjeri duinu i broj impulsa, i na osnovu toga izraunava broj obrtaja i poloaj radilice. Na slikama prikazani su respektivno, senzor ugla zakreta koljenastog vratila sa Hall-ovim efektom, elektrina ema i Hall senzor u prirodnoj veliini.

Slika 19. Senzor ugla zakreta koljenastog vratila sa Hall-ovim efektom

18

Slika 20. Elektrina ema i zavisnost izlaznog napona od jaine magnetnog polja

7.6 Senzor brzine automobila Svrha senzora brzine automobila je jednostavna. Sa ovog senzora se alje informacija ka ECU o tome kolikaje brzina kretanja automobila. Senzor se moe nalaziti na mijenjau, ili na toku. Ovaj sensor se u nekim automobilima koristi za ogranienje maksimalne brzine, a takoe i da se poboljaju ekonominost i vozne karakteristike. Na slici prikazanje senzor brzine automobila.

Slika 21. Senzor brzine automobila

19

7.7 Lambda sonda Lambda sonda (Oksigen senzor)je smjetena na poetku izduvne grane i slui da daje podatke ECU o sastavu smjee da li je siromana ili bogata (idealan omjer obino iznosi 14,7:1). Kada je smjea siromana, senzor na izlazu generie nizak napon, oko 0,2V. Ukoliko je smjea bogata izlazni napon je oko 0,8V. ECU koristi ovaj napon da bi odrao smjeu u granicama od 14,7:1, to predstavlja idealan odnos i deklarie se pomodu X faktora u odnosu 1. Lambda sonda je neizostavni element izduvnih sistema motornih vozila pogonenih Otto motorom. Lambda sonda je senzor koliine kiseonikau izduvnim gasovima te slui kao regulacioni element pri pripremi gorive smjee. Naime, kako bi katalizatori djelovali sa maksimalnom iskoristivodu potreban je stehiometrijsk omjer goriva i vazduha u smjei. Pojednostavljeno reeno - omjer goriva i vazduha mora biti idealan u smislu da nakonsagorjevanja u cilindru ne ostane neizgorenog goriva ili, obrnuto, da ne bude vika kiseonika odnosno vazduha. Funkcija lambda sonde je upravo da detektuje odstupanja lambda faktora u izduvnim gasovima od idealne vrijednosti, te omogudi raunaru dana osnovu ove informacije regulie koliinu ubrizganog goriva u usisne cijevi. Dakle, u sluaju gorivom zasidene smjee smanjuje se koliina ubrizganog goriva i obratno. Na slici prikazana je funkcija lambda faktora.

Slika 22. Funkcija lambda faktora

Odravanjem lambda faktora u blizini idealne vrijednosti poboljava se uinak katalizatora.

20

Slika 23. Princip djelovanja lambda sonde

Sam princip djelovanja lambda sondeje sljededi: Sonda je obino postavljena u izduvni sistem na nain da je njen vrh u stalnom kontaktu sa izduvnim gasovima. Kristal od cirkonija obloen sa obadvije stranetankim slojem platine u dodiru s kiseonikom u izduvnim gasovima generie napon. Napon varira izmeu 0 i 1 V i oitavanjem srednje vrijednosti te poznavanjem koliine ubrizganog goriva, lako je izraunati lambda faktor. Lambda faktoru u iznosu od 1 odgovara srednji napon od priblino 0,45 V. Na osnovu podataka to cblaze iz lambda sonde centralni raunar vozila odreuje koliinu ubrizganog goriva u realnom vremenu odravajudi lambda faktor konstantnim.Na slici 13b. prikazanje princip djelovanja lambda sonde. Problem predstavlja injenica da lambda sonda tek pri radiim temperaturama vedim od 270 C poinje optimalno izvravatisvoju funkciju. Stoga danas lambda sonde dolaze sa ugraenim grijaima i postavljaju se to blie motoru, radi ranijeg poetka djelovanja regulacionogkruga za upravljanje rada motora. Na slici prikazana je lambda sonda.

Slika 24. Lambda sonda

21

Lambda sonda je izloena radu u ekstremnim uslovimapa je sklona kvarovima koji mogu ugroziti ispravan rad motora i smanjiti radnu uinkovitost katalizatora. Prilikom pregleda izduvnog sistema potrebno je provjeriti sljedede stvari na lambda sondi: otedenja na signalnim icama, ulaz vazduha blokiran prljavtinom, uljem ili elementima podvoja, fizika otedenja na tijelu sonde, ispravnost navoja na sondi, 7.7.1 Oteenja na vrhu sonde ili zamazanost Posebno je vano da vrh sonde bude ist i na taj nain ne sprijeava dodir jezgre sa izduvnim gasovima. Oneidenost vrha moe ukazivati na neispravnosti u radu motora. Mogude su sljedede naslage na vrhu sonde: crna boja ukazuje na naslage ugljika u obliku ae, sjajne naslage ukazuju na oneidenje olovom iz gorivi, naslage bijele poput krede posljedica su oneidenja silikonom, tamno-smee naslage su naslage ulja u izduvnim gasovima kristalne bijele naslage ukazuju na prisutnost antifriza u izduvnom sistemu.

Osciloskopom je mogude dijagnostisati neispravnost rada lambda sonde ako su vanjska otedenja nevidljiva. U sluaju otkrivenih neispravnosti pri radu lambda sonde potrebno je to prije zamjeniti neispravnu sondu! 7.8 Brizgalice za gorivo Najvaniji element sistema koji kontrolie ECU su brizgalice. Koliina goriva koja se ubrizga u motor je odreena duinom vremena u kojem su brizgalice otvorene. Duina vremena se u literaturi oznaava kao irina impulsa. Kada su otvorene, gorivo iz njih izlazi u obliku fine magle. U vedini slujeva jedna brizgalica ubrizgava gorivo na svaka dva obrtaja koljenastog vratila motora. Ako je potrebna veda koliina goriva, vrijeme ubrizgavanja se produava. Zvuk otvaranja i zatvaranja brizgalica se moze uti za vrijeme rada motora kao tiho kuckanje ili pucketanje. Procenat vremena u kojem su brizgalice otvorene se oznaiava kao faktor opteredenja. Brizgalica koja je otvorena u trajanju od pola maksimalnog vremena ima 50% faktor opteredenja. Za oitavanje ove veliine se moe koristiti digitalni multimetar koji ima opciju mjerenja frekvencije i faktora opterecenja.Na slici prikazana je brizgalica za gorivo.

Slika 25. Brizgalica za gorivo

22

8.0

ZAKLJUAK

Hibridna vozila su neminovnost koja predstoji u auto industriji (putnika i teretna vozila), a kako vrijeme bude prolazilo ovakvih vozila de biti sve vie, a njihova cijena sve manja. Meutim, kad je naa zemlja u pitanju to de biti samo sporadini sluajevi. Bitno za stanice tehnikih pregleda jeste da se kod hibridnog vozila ispituje kvalitet izduvnih gasova kod motora SUS (ukoliko nije potpuno elektrino vozilo), i to u modu kada mu je elektromotor iskljuen. Ovakva vozila imaju veoma sloenu vozaku konzolu (slika 10), te se savjetuje posebna panja prilikom ispitivanja ovakvih vozila na tehnolokoj liniji (razne vrste pogona, mogudnost promjene vrstode ovjesa, itd).

23

Popis slika
Slika 1. Osnovna struktura serijskog pogona. Motor SUS je odvojen od pogonskih tokova, a elektrini pogon prenosi cjelokupnu pogonsku snagu Slika 2. Paralelni pogon je karakteristian po tome to elektromotor asistira pogon kada je potrebna veda snaga ili vedi obrtni moment Slika 3. Kombinacija serijskog i paralelnog pogona Slika 4. Javna prikljuna stanica za plug-in vozila Slika 5. Kriva obrtnog momenta i snage u sluaju motora SUS i kombinacije motor SUS sa elektromotorom Slika 6. Poreenje razliitih tipova baterija Slika 7. NiMH baterija kod Toyota Prius vozila Slika 8. Hibridno vozilo BMW ActiveHybrid 7 Slika 8.1. Motor SUS + elektromotor + mjenja (presjek) Slika 8.2. Li-ion baterije (presjek) Slika 8.3. Elektromotor + hidrodinamiki transformator obrtnog momenta + mjenja (presjek) Slika 9. Hibridno vozilo Porsche GTR 3 Slika 10. Kontrolna jedinica motora Slika 11. Unutranjost kontrolne jedinice Slika 12. Siemens-ov SAB 80C537 mikrokontroler Slika 13. Karakteristika NTC senzora Slika 14. Senzor temperature rashladne tenosti Slika 15. Senzor temperature vazduha Slika 16. Mjera protoka sa vrelom ic om 3.3.2Protokomjer sa leptirom Slika 17. Protokomijer sa leptirom Slika 18. Senzor pedale gasa Slika 19. Senzor ugla zakreta koljenastog vratila sa Hall-ovim efektom Slika 20. Elektrina ema i zavisnost izlaznog napona od jaine magnetnog polja Slika 21. Senzor brzine automobila Slika 22. Funkcija lambda faktora Slika 22. Funkcija lambda faktora Slika 23. Princip djelovanja lambda sonde

24

Slika 24. Lambda sonda Slika 25. Brizgalica za gorivo

25

Literatura
1. http://auto-elektrika.bloger.hr/post/senzori-na-motoru-ili-engine-managment-sensors/2653922.aspx
(08/06/2012)

2. http://www.mycity.rs/Opsta-diskusija-i-bezbednost-saobracaja/ECU-i-senzori-u-automobilu.html
(08/06/2012)

3. http://drumtidam.info/201103034640/ELEKTRICNI-AUTOMOBILI-4640.html (10/06/2012) 4. http://www.opelclub.hr/blog/ (15/06/2012) 5. http://www.google.ba/url?sa=t&rct=j&q=hibridni+automobili+doktorski+rad&source=web&c d=4&ved=0CFEQFjAD&url=http%3A%2F%2F161.53.236.133%2Flocaluser%2Fghudec%2FSemI IS%2FElektricniAutomobili.ppt&ei=kZLdT9dPxDhBIT91KYK&usg=AFQjCNExif9TETESS5tuP2ncJ52CNxeCGQ (16/06/2012)

26

27