ETIKA E BIZNESIT

Punoi: Festim Hasani lll-7 Nr:12

• 1. CKA ESHTE ETIKA E BIZNESIT Etika e biznesit
perfshin dy komponente: fillimisht ajo trajton njohjen dhe
kuptimin e koncepteve I drejt apo I gabuar,I mir apo I keq,
dhe me pas ajo vlerson veprimin trajton kryerjen e tij ne
praktiken personale apo ate institucionale duke arritur ne
konkluzion se eshte kryer ne menyre te drejt apo te
gabuar. 2.MJEDISI I BIZNESIT Mjedisi I biznesit
kushtezon vendimarrjen e ndremarrjes jo vetem nga
faktoret ekonomik por dhe nga faktoret moral,pastaj
faktoret e jashtem si:sistemi politik,kushtet ekonomike
,struktura sociale etj
• 3.Etika e biznesit dhe historia e zhvillimit te saj Etika e
biznesit u zhvllua si discipline akademike ne vitet e 70-ta.Ne
evrope E.B. si discipline praktike e ekonimike filloi ne vitin
1984 ne universitetin e Santkt Gallen n Zvicer ku u themelua
qendra kerkimore per E.B 4.Organizimi I tekstit E.B Teksti E.B
synon te kontriboj ne plotesimin e njohurive dhe aftesive
vendimarreseve te specialisteve te menaxhimit te
biznesit.Poashtu u ndihmon edhe studenteve te profileve te
ndryshme duke studiuar kuadrin e nvojshem per nje
vendimarrje etike. 5.NJE KONCEPT I PERGJITHSHE MBI
ETIKEN E.B lidhet me parimet qe drejtojne sjelljet e nje individi
ose te nje grupi te caktuar individesh.Etika merrt me
gjykimet(vlersimet) morale qe perdoren ne procesin e marrjes
se vendimeve morale.
• 6.GJYKIMET NORMATIVE Gjykimet normative jane
pretendime apo pohime qe konstatojne qe nje veprim eshte I
mire ose I keq ,I drejt apo I gabuar,me I miri ose me I
keqi,nese ky veprim do te duhej apo nuk do duhet bere.
7.GJYKIMET MORALE
• 2. Kur gjykojme apo japim vlersimin tone per nje veprim apo
sjellje te caktuar ,nese eshte moralisht I drejte apo I gabuar,I
mire apo I keq, gjykimi qe japim ne kete rast eshte gjykim
moral. 8.STANDARTET MORALE Standartet morale kane te
bejne me veprime qe jane ose kane mundesi te jene me
pasoja serioze per mireqenien njerzore.Pra keto standarte
kane te bejne me sjelljet qe mund te demtojne seriozisht apo
edhe mund te japim perfitime serioze qenieve njerzore.
• 9.LIDHJA NE MES STANDARDVE MORALE DHE SHOQERIS
Anetaret e shoqeris mbeshteten ne nje system te standardeve morale
qe perfsin parimet e pergjithshme etike dhe normat perkatese
morale.Sistemi moral I nje shoqerie ndalon nje sjellje te caktuar si te
gabuar dhe pranon nje sjellje tjeter te drejte. 10.ARSYETIMI MORAL
Zhvillimet morale dhe virtyti; Aftesit per te kuptuar dhe zbatuar
standartet morale nuk lindin por ato zhvillohen me rritjen dhe maturimin
e individit.aftesit tona morale dhe virtytet zhvillohen vetem perms
trajnimit dhe perseritjes. 11.GJASHTE FAZAT E KOHLBERG-UT Ashtu
si zhvillimi fizik I njeriut qe kalon neper disa faza,edhe aftsia per
gjykime morale zhvillohet duke kaluar neper faza te percaktuara. Keto
faza jane: -Niveli I Pare-Fazat Para Konvencionale,ku perfshihen faza
e pare dhe faza e dyte -Niveli I Dyte-Fazat Konvencionale-ku
perfshihen faza e trete dhe kater -Niveli I Trete-Fazat Pas
Konvencionale,Autonome-ku perfshihet faza e peste dhe e gjashte.
• 12.SKEMA E ARSYETIMI MORAL Arsyetimi moral ka te beje
me procesin e arsyetimit,sipas te cilit gjykohen sjelljet e qenieve
njerzore,te institucioneve apo politikave ne funksion te dhenjes
se gjykimit nese ato jane ne pajtim apo ne kundrshtim me
standardet morale.
• 3. 13.PERGJEGJESIA MORALE Pergjegjesia morale ka te beje
me percaktimin nese nje individ ka bere diqka gabim ose ka
demtuar dike gabimisht,I cili duhet te jete ose jo moralisht
pergjegjes ose fajtor. 14.PERKUFIZIMI MBI E.B DHE ROLI I
INSTITUCIONEVE EKONOMIKE E.B perqendrohet ne menyren
se si zbatohen standartet morale veqanarisht ne politikat ,ne
institutcionet dhe ne sjlljet biznesit.Roli I institucioneve
ekonomike eshte ne prodhimin e mallrave dhe sherbimeve dhe
shperndarjn e te mirave materiale per shoqerin.
• 15.OBJEKTI I E.B DHE FUSHAT KRYESORE TE SAJ Dy nga fushat
kryesore qe trajtohen gjersisht nga etika e sotme e biznesit jane: 1.
-Keqdrejtimi apo çorientimi menaxherial dhe 2. -Konfuzionet morale.
16.PIKPAMJET KRYESORE PER E.B DHE DILEMAT ETIKE Veprimtarite e
organizatave te biznesit shoqerohen nga shume dilema etike. Etika e
biznesit mund te shikohet nga disa pikepamje ku secila prej tyre permban
nje baze te ndryshme per dhenien e gjykimeve. 17.PARIMET KRYESORE
ETIKE NE BIZNES JANE: 1. --Parimi I dobishmeris 2. --Te drejtat-konceptet
baze 3. --Parimi I drejtsis dhe paanshmeris 18.PARIMI I DOBISHMERIS
Dobishmeria perfaqeson nje parim te pergjithshem I cili pedoret ne qdo rast
kur veprimet ,politikat dhe institucinet vlersohen ne baze te analizes se
kostove dhe te perfitimeve qe ato I shkaktojne shoqeris. 19.ANALIZA
KRAHASUESE MIDIS KOSTOVE DHE PERFITIMEVE SOCIALE.
• 4. Kjo analiz ben krahasimin ne mes te kostove dhe perfitimeve,kur nje
veprim ne biznes apo politik siguron nje perfitim neto me te madhe se sa
kosto neto.
• 20.DOBISHMERIA TRADICIONALE DHE KEQKUPTIMET Sipas
pikpamjes tradicicionale nje veprim eshte I drejt ne qofta se shume
totale e dobise se prodhuar nga ky veprim eshte me e madhe se
shuma e dobise totale te prodhuar nga ndonje veprim tjeter.
21.AVANTAZHET DHE DISAVANTAZHET E DOBISHMERIS
Avantazhet jane perfitimet e shumra qe marrin individet apo nje
grup individesh nga veprimet e caktuara. Disavantazhet jane:
veshtersia e matjes se dobis, pamundesia e vlersimit te perfitimeve
dhe kostove,parashikimi jo I besueshm I perfitimeve dhe kostove
etj. 22.TE DREJTAT-KONCEPTET BAZE Sipas parimit te
dobishmeris te drejtat jane veprimet qe jane moralisht te drejta ,pra
ato veprime qe nuk shkelin te drejtat e individeve. Te drejtat jane: e
drejta per prone private, e drejta per pune, e drejta e shperblimit , e
drejta e organizimit dhe e drejta e pushimit dhe kohes se lire.
• 23.PERKUFIZIMI, KATEGORIZIMI DHE VEQORIT E TE
DREJTAVE E drejta eshte dhenja e mundesis,apo lejimi I nje
individi per te kryer nje veprim te caktuar.Te drejtat munden
me qene te drejta negative, te drejta positive dhe te drejta
special (kontraktuale). 24.TE DREJTAT NEGATIVE DHE
POZITIVE Te drejtat negative dallohen nga fakti se anetaret
e shoqeris apo te organizates kane detyrim qe te mos
nderhyjne ne veprimtarin e individit qe gezon nje te drejt. te
drejtat positive jane e kunderta e te drejtave negative. 25.TE
DREJTAT DHE DETYRIMET KONTRAKTUALE
• 5. Perbejne te drejta te kufizuara dhe detyrime korrelative,te
cilat lindin kur nje individ hyn ne marraveshje me nje individ
tjeter.
• 6.DREJTESIA NE SHPERNDARJE Drejtesia ne shperndarej
zbatohet kur individet kane pretendime konfliktuale ne lidhje me te
ardhurat apo detyrimet qe ata marrin nga shoqeria. 27.PARIMI I
DREJTSIS DHE PAANSHMERIS Drejtesia dhe paanshmeria kane
te bejne me trajtimet krahasuese qe u behen anetareve te nje
grupi te caktuar.p.sh ne shperdarjen e te ardhurave dhe
perfitimeve. 28.DREJTESIA SI BARAZI-EGLATARIZMI Sipas
eglataristeve te gjitha perfitimet dhe detyrimet duhet te
shperndahen sipas parimit “qdo individi duhet ti jepet e njejta pjese
e te ardhurave apo qdo individ duhet te paguaj te njejtin detyrim si
te tjeret. 29.DRJTESIA E BAZUAR NE KONTRIBUT-DREJTESIA
KAPITALISTE Dresjtesia kapitaliste bazohet ne supozimin qe
perfitimet dhe te mirat e shoqeris duhet te shperndahen ne
perputhje me kontributin qe gjithesecili ka dhen ne shoqeri.
• 30.DREJTESIA E BAZUAR NE NEVOJAT DHE AFTESIT-SOCIALIZMI
Parimi socialist per drjetsin pretendon se puna duhet te shperndahet ne
perputhje me aftesit e njerzeve,ndersa te ardhurat te shperndahen ne
baze te nevojave. 31.DREJTESIA NDESHKUESE Kjo lloj drejtesie ka te
beje me fajsimin apo ndeshkimin e individeve te cilet kryejn gabime ne
menyra te vullnetshme. 32.DREJTESIA KOMPENSUESE Kjo lloj
drejtesie ka te bej me kompensimin e nje individi qe ka pasur nje
humbje si pasoj e veprimeve te gabuara te kryera nga dikush tjeter.
• 6. 33. BIZNESI DHE MORALI: Biznesi eshte nje prej institucioneve qe
kane kontribuar ne permirsimin e cilesis se jetes njerzore, e cila vihet ne
shprehje me veprimet moraliste te biznesmenve. 34.ÇORIENTIMI(KEQ-
UDHEZIMI) MENAXHERIAL Kjo fushe etike trajton ne thellesi praktikat
ilegale ,jo etike apo te dyshimta te menaxhereve individual apo te
organizatave te biznesit,shkaqet qe kane quar ne keto sjellje si dhe
mjetet qe perdoren per tu korigjuar.
• 35.KONFUZIONET MORALE Perfshijne nje mori problemesh etike me te
cilat menaxheret merren pothuajse qdo dite si p.sh. konflikti potencial I
interesave,perdorimi I gabuar I resurseve, keq menaxhimi I
kontratave,marraveshjeve etj. 36.PIKPAMJET KRYESORE TE E.B-
ANALIZA EKONOMIKE Sipas kesaj analize gjykimet etike bazohen ne
forcat e papercaktuara te tregut.Sipas kesaj menaxheret gjithmone
perpiqen qe te maksimizojne fitimin dhe te minimizojne kostot.
37.ANALIZA LIGJORE Kjo analiz redukton gjykimin etik thjesht ne nje
qeshtje qe lidhet m ligjin.Sipas kesaj qdo gje qe eshte e paligjshme eshte
jo-etike. 38.ANALIZA FILOZOFIKE Kjo analiz synon perfshirj me te gjere
te gjykimit filozofik te sjelljes e te veprimit,duke bere vlersimin e tyre
kundrejt nje kuadri etik te paracaktuar 39. MORALI
• 7. Me moral kuptojme tersin parimev,normave dhe rregullave qe jane
krijuar e ndryshojne historikisht ne kushtet e caktuara ekonomiko-
shoqerore dhe qe percaktojne sjelljen e veprimtarive e njerzeve ne
shoqeri.
• 40.MORALIZIMI Eshte keshill morale qe perseritet e behet e
merzitshme,predikim I zbrazet per qeshtje te moralit.I jep dikujt keshilla morale e
te merzitshme,I shes moral. 42.KONFLIKTET NE BIZNES Ato paraqiten ne ato
raste kur ndermarrsit ne afarizmin e vet marrin vendime te ndryshme nga fusha
e aktivitetit me te cilin mirren,me qka ata mund te prekin interesat e ndryshme te
aktereve. 43.LINDJA E KONFLIKTEVE Konfliktet mund te lindin per shkak te
presionit qe bejne ndermarrjet apo menaxheret duke inkurajuar puntoret e vet
ne veprime joetike per realizimin e objektivave te biznesit . 44.KONFLIKTI I
ROLEVE Ne keto raste kemi te bejme me konflikte midis roleve te ndryshme qe
ne kryejme ne jeten e perditshme,p.sh. koncepti I rolit “prind mesues, gjykatesi
dhe femija I tij ne banken e te akuzuarve” etj. 45.KONFLIKTI I INTERESAVE
Konflikti I interesav mund te paraqitet ne ato raste kur nje individ keqperdor
poziten e tij zyrtare per perfitime personale. 46.RYSHFETI Eshte nje pranim I
paligjshem I parave apo sendeve te tjera me vlere,nga nepunesit civil te cilet
shfrytezojne pozitat e tyre zyrtare. 47.TRAFIKIMI I INFLUENCES Ndodh kur nje
nepunes civil perpiqet te influencoj nje vendim te qeveris ne favor ten je pale te
trete ne te cilin nepunesi ka nje interest e veqante.
• 48.TRAFIKIMI I INFORMACIONIT Kur zyrtaret
shfrytezojne informacionin zyrtar qe nuk eshte I hapur per
publikun e gjere,dhe e perdorin per qellimet e tyre
personale. 49.TRANSAKSIONET FINANCIARE Kemi te
bejme me ato raste kur nepunesi civil ka interesa finaciare
te drejtperedrejta ose te terthorta qe konfliktojne ne
menyre te drejtperdrejt me performancen e punese se
kryer. 50.DHURATAT DHE DEFRIMI Pranimi I dhuratave
ose I “mikepritjes” krijon nje konflikt nese ato influencojne
kryerjen e paanshme te detyrave te nepunesit.
51.PUNESIMI I JASHTEM Punesimi I jashtem ose part-
time ,konsulenca mund te shkaktojne nje konflikt
interesash me detyrat zyrtare.
• 52.PUNESIMI NE TE ARDHMEN Nese nje punonjes I
administrates publike kryen nje veprin ne favor te pales se trete
me qellim qe mbas perfundimit te kohes ne detyre ,te filloj te
punoj ne kete entitet qe I ka ber favor,atehere kemi te bejm me
konflikt interesash. 53.MARRADHENIET ME TE AFERMIT Kur
nje nepunes civil mund te bej favore per nje te aferm,perben ne
vetvete nje konflikt interesash. 54.FUSHAT E KONFLIKTEVE
NE NDERMARRJE Fushat me te shpeshta me t cilat mund te
paraqiten konfliktet e interesave jane: Masat e dyfishta ne
ndermarrje,tregtimi I produkteve te patestuara, tregtimi I
produkteve te cilave ju ka dal afati ,korrupcioni,pastrami I parave
etj. 55.PJESMARRSIT NE FUNKSIONIMIN E BIZNESIT JANE:
Pronaret,Financat,Puntoret,MENAXHMENTI,Marketingu,Konsu
matoret ,Kontabiliteti.
• 56.PRONARET Jane individet te cilet kaner angazhuar burimet e
tyre ne biznes me qellim te prodhimit te produkteve dhe
sherbimeve per plorsimin e nevojave te konsumatoreve.
57.FINANCAT Finacat jane ne nje segment me pronaret,ata
huazojne para nga miqet ,farefisi apo institucionet financiare per
ta filluar biznesin e tyre. 58.PUNETORET Jane te punesuarit ne
ndermarrje, por qe kane mundesi ne njefare forme edhe te
ndikojne ne vendimarrjet e firmes. 59.MENAXHMENTI
Menaxheret e biznesit I kane dy pergjegjesi: ate etike dhe
juridike per menaxhimin e biznesit per interest e pronarit.
60.KONSUMATORET Biznesi duhet te dije se qfare kerkojne
konsumatoret dhe duhet te angazhohet qe me prodhimet dhe
sherbimet e veta te plotesoj keto nevoja te konsumatoreve.Asnje
biznes nuk mund te ekzistoj pa blerjen e produkteve te saja. 61.
• 61.MARKETINGU Marktingu merret me hulumtimin e
kerkesave te konsumatoreve ose qka deshirojne
konsumatoret. 62.KONTABILITETI Kontabilisti duhet te
punoje sipas rregullave dhe kodit te etikes, te cilat
definojne pergjegjesin e tij ndaj klienteve te tij dhe ndaj
interesit publik.
• 10. 56.PRONARET Jane individet te cilet kaner angazhuar
burimet e tyre ne biznes me qellim te prodhimit te
produkteve dhe sherbimeve per plorsimin e nevojave te
konsumatoreve. 57.FINANCAT Finacat jane ne nje
segment me pronaret,ata huazojne para nga miqet ,farefisi
apo institucionet financiare per ta filluar biznesin e tyre.
• 58.PUNETORET Jane te punesuarit ne ndermarrje, por qe
kane mundesi ne njefare forme edhe te ndikojne ne
vendimarrjet e firmes. 59.MENAXHMENTI Menaxheret e
biznesit I kane dy pergjegjesi: ate etike dhe juridike per
menaxhimin e biznesit per interest e pronarit.
60.KONSUMATORET Biznesi duhet te dije se qfare kerkojne
konsumatoret dhe duhet te angazhohet qe me prodhimet dhe
sherbimet e veta te plotesoj keto nevoja te
konsumatoreve.Asnje biznes nuk mund te ekzistoj pa blerjen e
produkteve te saja. 61.MARKETINGU Marktingu merret me
hulumtimin e kerkesave te konsumatoreve ose qka deshirojne
konsumatoret. 62.KONTABILITETI Kontabilisti duhet te punoje
sipas rregullave dhe kodit te etikes, te cilat definojne
pergjegjesin e tij ndaj klienteve te tij dhe ndaj interesit publik.
• Etika gjithnjë e më shumë bëhet çështje e rëndësishme
• në aktivitetet e ndërmarrjes. Etika na drejton në principe
• ose standarde të sjelljes si dhe në gjykimin gjatë sjelljes
së
• vendimeve.
• Etika duhet kuptuar si përmbledhje e principeve të cilat
• përcaktojnë kodeks të sjelljes dhe të cilat shpjegojnë se
çka
• është e drejte, e çka është e gabim