Etika dhe

biznesi
Etika dhe biznesi koheve te fundit paraqet nje teme
mjaft prominente dhe se debatet dhe dilemat rreth
kesaj kane terhequr nje vemendje te madhe ne
qarqe te ndryshme.
Konsumatoret dhe grupet e ndryshme gjithnje e me
teper kerkojne nga ndermarjet te jene me etik dhe
me te ndergjegjshemndaj ceshtjeve te ekologjise.
Etika perfshine ne vete vlera,standarde dhe
principe te cilet tregojne se cka eshte e drejte dhe
cka eshte gabim,ndersa etika e biznesit definohetsi
zbatim I principeve dhe standarteve morale ne
politikat,sjelljet dhe institucionetafariste.
 Etika ndoshta do te kuptohej me mire kur do te
krahasohej mes sjelljeveqe udhehiqen nga ligji dhe
nga zgjedhja e lire.
Sjellja e njerezve ndahen ne tri kategori.
Kategorine e pare e perbejne ligjet e kodifikuara ku
vlerat dhe standartet jane te shkruara ne nje sistem
juridik dhe jane te obligueshme.
Si per shembull nese deshiron te ngasesh veturen
dhe te mos denohesh nga policia duhet te
posedosh patente shoferi dhe ti permbahesh
shpejtesise se percaktuar ose,nese keni realizuar
profit me biznesin tuaj,atehere ligji parasheh se ju
duhet ti paguni tatim shtetit per kete profitit.
 Etika nuk permban ligje te vecanta ,por ka
standarte te sjelljes qe bazohen me principe dhe
vlera,nga te cilat mund te udhehiqen nga nje
individ ose ndermarje.
Standartet tradicionale mund te definohen si norma te
pranuara nga organizatat,industria,profesionet,ose
shoqeria si te nevojshme per funksionim sa me te mire
te biznesit.
Standartet teleologjike .Termi teleologji vjen nga fjala
greke,qe do te thote fund,dhe logos shkence.
Teleologjizmi perfshine ne vete edhe egoizmin edhe
utilitarizmin.
Egoizmi parasheh rritjen e te mirave per vetveten,ndersa
itilitarizmi parasheh rritjen e te mirave per tere shoqerine
,ne te cilen ben pjese edhe individi.
Standartet deontologjike.Termi “deontologji”vjen nga fjala
greke deon,qe do te thote detyre.
Standartet deontologjike fokusohen ne rregulla dhe detyra.
Nese nje detyre eshte kryer sipas rregullave te parapara
,edhe pse mund te perfundoje me pasoja te keqia,llogaritet
etike.
Pra, me rendesi eshte te kryhet detyra dhe permbajtja e
rregullave dhe jo pasojat qe dalin nga ajo detyre.
Dilemat etike-
Nese nisemi nga ajo se standartet etike nuk jane te
kodifikuara sikurse ligjet,mospajtimet dhe dilemat rreth
sjelljes etike,sjelljes se duhur cdohere ekzistojne.
Dilemat etike vijne ne situatat kur veshtire e kemi te
dallojme te miren nga e keqja,te drejten nga e
padrejta,ose ,ato paraqiten ne situata kur vlerat mund
te vijne ne konflikt.
Rita zoteron dhe menaxhonnje biznesper konsulence.Rreth nje muajime
pare ajo verejtise kishte nevoje,perte punesuarnje ndihmes.
Pas intervistimit te disa kandidateve,ajovendosi te punosojekanditatinme
te mire te grupit Saren.
Ajo e thirriSaren te henenper ti treguarse e ka fituarpunen.
Te dyja u dakorduanqe Sara do te fillojeme pune te hene e ardhshmedhe
se ajo mundte vije dhe ti plotesojete gjithadokumentet e nevojshme per
punesim.
Te marten ne po te njejtenjave,njeshok I Rites ,Rroni,etheretdhe I thote qe
kishtegjeturnje person te persosurper nevojat e saj.
Ajo I shpjegoi se tanime vece kishtepunesuardike,porshokuI saj,ishte
kembengules:Vetemtakohume Miranden.
Kush e di,ndoshtamundta punesosh ne te ardhmen,!Rita me
gjysme zemre, u pajtua.:”Ne regull,neseajo mundte vije nese,unedo te
takohemme te,por kjo eshte e gjitha.Shokuia ktheu”Nerregull.
Une e di qe ju do ta pelqeniate ,Rita u takuame Mirandente merkurenne
mengjes,upelqeushume ate.Ajo ishtepersoniI vertete qe Rita kishte
kerkuar.Porcfarete bente me Saren ?Ajo vecse I kishtedhenefjalen Sares
se mundte fillojeme pune te henen,ndersaajo kishte hapesirete punesoje
vetem nje person.Porcili ishte vendimietik?
Zhvillimi I vlerave etike___
Sic verejtem ne njesine paraprake,ne sjelljen e individit mund
te ndikojne faktore te shumte,si nevojat
personale,familja,relegjioni,organizata,faktore te jashtem, etj.
Niveli parakonvencional-ne kete nivel njerezit u permbahen
rregullave nga frika e denimit .Pra,ata sillen mire qe te mos
denohen..Ne kontest te biznesit ata I realizojne detyrat dhe
qellimet e caktuara nga menaxhmenti,nga frika se mos
denohen nese nuk I kryejne ato.
Niveli konvencional-Njerezit ne kete nivel u permbahen
principeve dhe rregullave,te cilat jane te definuara dhe jane te
pranueshme nga koleget,familja,miqte,dhe shoqeria.
Qasja e dobishmerise. Qasja e dobishmerise mbeshtet ne
mesimet e filozofise Jeremy Bentham dhe John stuart Mill.
Qellimi I kesaj qasjeje qdo vendimarres,I cili para vetes ka disa
alternativa per te vendos,duhet te zgjedh ate qe sjell dobi apo
kenaqesi per nje numer te madh te njerezve.
Mirepo gjate procesit te vendimarrjes kemi parasysh vetem
personat qe implikohen drejperdrejt, nga ndonje vendim,e jo
dhe ato,ndaj te cileve vendimi mund te kete ndikim indirekt.
Qasja e individualizmit-sipas kesaj qasje,nje vendim eshte
etik,nese ai ploteson nevojat dhe mbron interesat afatgjate te
individit.
Ekzistojne 6 te drejta fondamentale, te cilat duhet te merren
me konsiderate gjate procesit te vendimarrjes:ato jane
E drejta e pelqimit-individet duhet te trajtohen vetem ne ate
menyre qe ata preferojne parapelqejne te trajtohen:
E drejta e privatesise:individet mund te zgjedhin vet se si
mund te sillen jashte orarit te punes dhe te kene kontroll ndaj
informacioneve qe kane te bejne me jeten e tyre private.
E drejta e ndergjegjes-individet mund te refuzojne realizimin
e detyrave,te cilat jane ne kundershtim me normat e tyre
morale dhe fetare.
E drejta e fjale se lire-individet mund te kritikojne fuqishem etikat
ose veprimete te tjereve.
Edrejta e nje procei adekuat-individet kane te drejten e hetimit te
drejte dhe trajtim korrekt.
E drejta e jetes dhe sigurise-individet kane te drejte te jetojne nje
jete pa kercenime dhe rreziqe ndaj shendetit dhe sigurise se tyre
Qasja e drejtesise-sipas kesaj qasje,vendimi etik duhet te bazohet
ne standartet e barazise,drejtesise dhe paanshmerise.
Drejtesia distributive kerkon qe individet qe kane karakteristika
dhe angazhim te njejte te trajtohen ne menyre te njejte.
Per shembull punetori meshkuj dhe femra nuk duhet te marrin
paga te ndryshme nese ata bejne punene njejte.
E drejta procedurale parasheh qe rregullat te administrohen ne
menyre te drejte,te vlejne,njejte per te gjithe .
E drejta e kompenzimit parasheh kompensim te demeve te
individeve,qe mund te ndodhin si pasoje e papergjegjesise
se ndonje pale.Po ashtu individi nuk duhetvte ngarkohet
per gjera qe nuk jane nen kontrollin e tij,si per shembull
nese ndodh qe te ndizet shitorja si rezultat I instalimit jo te
mirefillte te rrymes elektrike,ose te ndonje rrufeje,te
kerkohet kompensim te demeve nga shitesi,qe ka ne
vendin e punes ne momentin e fatkeqesise.
Etika e biznesit dhe menaxhmentit--
Nese niseminga qasjase ne shume rasteetikadhe morali
perdoren si sinonime,ateheremundte themise dallojmetre
lloje menaxheresh,edhe ate menaxherete
pamoralshem,menaxherete moralshemdhe menaxher
amoral.
Menaxherete pamoralshem-llogaritenata
menaxhere,vendimet veprimetdhe sjelljet e te cileve jane ne
kundershtimme ate qe quhete drejteose etike.
Orientimindajgrupevete ndryshmenga ana
e ketyre menaxhereveeshtesi vijon:
Orientimindajaksionareve-sipasketijlloji
menaxhmentet aksionaretnuk trajtohenfare
ose shume pak.Teashtuquajturat“parashuta
te arta”janeme te rendesishmese dheniae
dividendeve aksionareve.
QellimikryesoreshteplotesimiI nevojave
dhe deshiravete menaxhmentit.
Orientimindajpunetoreve.Punetoretshihensi
faktorI prodhimit,I cili duhet te
shfrytezohet,eksploatohet,manipulohet,per
perfitimente menaxherevedhe organizates.
Orientimi ndaj
konsumatoreve.konsumatoret shihen si
mundesi per eksploatim,nepermjet te cileve
menaxheret do ti realizojne qellimet e
veta..Me fjale te tjera,te manipulohet
konsumatori e te perfiton menaxhmenti dhe
organizata.
Orientimi ndaj komunitetit komuniteti
shfrytezohet maksimalisht .Po ashtu edhe
ambienti ndotet ne tej mase.
Komuniteti eshte totalisht nen kontrollin e
organizatave.
Orientimi ndaj grupeve te ndryshme ng ana e ketyre
menaxhereve eshte si vijon:
Orientimi ndaj aksionareve,sipas ketij lloji te
menaxhereve aksionareve nuk u kushtohet ndonje
kujdes I vecante.nuk u jepet rendesi asnje grupi te
prekur nga vendimet etyre,cka do te thote se nuk u jepet
rendesi as aksionarve.
Komunikimi me ta eshte I kufizuar dhe nuk
zgjerohet pertej asaj qe parasheh ligji.
Orientimi ndaj puntoreve.punetoret llogariten si dicka si
e ka ligji.
Orientimi ndaj konsumatoreve-menaxhmenti nuk fokusohet ne
ate se cka eshte e drejte nga perspektiva e konsumatoreve.Nuk
I perkushtohet vemendje emplikative etike qe mund te dalin
nga raportet me konsumatoret.
Orientimi ndaj komunitetit.nuk merren ne konsiderate
komuniteti dhe resurset e tij gjate vendimmarjes.Kerkesat
ligjore merren parasysh por asgje me tepeer pertej
ligjeve.Shume pak merren lme komunitetin,njerezit,aktivitetet
dhe qeverisjen lokale.
Menaxheret e moralshem[-ky lloj I menaxhereve ne
vendimet,veprimet dhe sjelljet etyre udhehiqen nga principet
dhe standartet etike.
Po ashtu si menaxhment I moralshem mund te llogaritet
largimi I kompanise Mccullough corporation nga Chain
Saw manufacturers Association,ngase asociacioni nuk I
pranonte standartet per siguri te produkteve.Asociacioni
kundershtonte ngase thoshte se ligji kete nuk e
kerkon,gje qe detyroi pastaj largimin e Mc collough
corporation nga ky asociacion.
Orientimi ndaj grupeve te ndryshme nga ana e ketyre
menaxhereve vijon:
Orientimi ndaj aksionareve:Interesi afatshkurter dhe afatgjate I
aksionareve eshte ne qender te vemendjes.Rruga me emire e
te qenurit etik me aksionaret eshte qe ata te trajtohen ne
menyre te drejte.
Orientimi ndaj punetoreve-punetoret jane resurse te
rendesishme per organizaten dhe modoemos duhet te
trajtohen me dinjitet dhe respekt.
Te drejtat e punetoreve,si privatesia,e drejta e shprehjes se lire
dhe siguria respektohen maksimalisht gjate procesit te
vendimmarjes.
Orientimi ndaj konsumatoreve-konsumatori konsiderohet si
partner I barabarte gjate transaksioneve.Nevojat dhe pritjet e
konsumatorve trajtohen ne menyre te drejte.
Te drejtat e konsumatoreve cdoher meren ne konsiderate.
Orientimi ndaj komunitetit-menaxheret ofrojne ndihme
institucioneve qe kane nevoje per te si shkollat,shoqata
spotive,kulturore,dhe filantropike.
Menaxheri si individ si udheheqes I nje ndermarje duhet te
jete shembull per te tjeret.
Individet etik.-sic permendem paraqesin shtyllene pare te
nje ndermarje etike .Ata jane individe qe posedojne
integritet dhe jane te moralshem.
Pervec qe jane etik ata krijojne edhe kushte,klime e cila
inkurajon sjellje etike te te tjereve.
Lidershipi etik-ka rol te rendesishem per krijimin e klimes
per sjellje etike ne ndermarje.
Lideret per te inkurajuar sjellje etike shpesh edhe caktojne
shperblime te ndryshme per te gjithe ata qe sillen ne menyre
etike.
Pra shperblimet dhe denimet ne menyrevte vazhdueshme
paraqesin komponentet kryesore te krijimit te nje lidershipi
etik.
Struktura dhe sistemet organizative-shtyllen e trete te
ndermarrjes etike e perbejne strukturat dhe sistemet
organizative,respektivisht teknikat qe perdorin menaxheret
per te promovuar sjellje etike;sic jane;kodi I etikes,trajnimi
etik,dhe whistle blowing.
Kodi I etikes paraqet dokument formal ,qe permban
rregulla,dhe standarte,te cilat pershkruajne menyrat e sjelljes
se pranueshme te puntoreve.
Trajnimi etik paraqet udheheqes per sjellje etike te puntorve.
Definimi I pergjegjesise shoqerore--
Ne tre kater dekadat e fundit ndermarrjet,pervec nevojes
per te realizuar profit,ballafaqohen edhe me sfide te re,te
quajtur pergjegjesi shoqerore.
Ato tanime nuk kane per qellim vetem te realizojne profit
dhe ti kenaqin nevojat dhe ambiciet e pronareve te
tyre,por spektri I qellimeve te tyr zgjerohet edhe me ato
qe kane te bejne me zgjedhjen e problemeve qe e
preokupojne shoqerine.
Marre historikisht,ndermarrjet jane krijuar si entitete
ekonomike per prodhimin e produkteve dhe ofrimin e
sherbimeve per plotesimin e nevojave te veta dhe
shoqerise.
Profiti pra respektivisht,maksimizmi I tij eshte qellimi
kryesor I cdo ndermarrje.Pa fitim nuk mund te realizohet
asgje dhe asnje qellim tjeter.
Pergjegjesia juridike-eshte ne nivelin e dyte te piramides
se pergjegjesise shoqerore.
Pergjegjesia filantropike—gjendet ne nivelin e katert te
piramides se pergjegjesise shoqeror dhe fokusohet ne
aktivitete vullnetare te ndrmarjes per permisimin e
mireqenies se shoqerise.
Kjo pergjegjesi eshte vullnetare dhe vendimet e
ndermarjes ne lidhje me te nisen nga vullneti I mire I tyre
per te kontribuar ne zgjidhjen e problemeve te shoqerise.
Pergjegjesia filantropiste eshte forma me e larte e
pergjegjesise shoqerore,e cila eshte mbi pritjet
shoqerore dhe jep kontribut te jashtezakonshem ne
permisimiin e mireqenies se shoqerise.
Pergjegjesia shoqerore ndikon ne rritjen e perfitimit-shume
hulumtime kane vertetuar se ekziston nje lidhje e drejtperdrejt ne
mes praktikave te biznesit me pergjegjesi shoqerore dhe rritjeve te
profiteve.
Kosto me te ulta operative –ekziston mendimi se me permisimin e
sistemeve per menaxhim me mjedisin do te shkaktohet kosto me te
medha.Por ndodh e kunderta.Me kalimin e kohes ndermarrjet
permisojne efikasitetin operacional duke zvogluar prodhimin e
mbeturinave dhe perdorimin e ujit,duke rritur efikasitetin e
energjise dhe ne disa raste,duke shitur materiale te ndryshme per
reciklim.
Krijimi I imazhit dhe reputacionit ne shoqeri.praktikat nga bota e
biznesit deshmojne se reputacioni dhe imazhi pozitiv I ndermarjes
veshtire ndertohen.
Reputacioni I kompanise eshte rezultati besimit te krijuar te
Rritje te shitjeve dhe besnikerise se
konsumatoreve.kerkime te shumta kane treguar se
konsumatoret nuk duan vetem produkte te mira dhe te
sigurta,por ata duan gjithashtu ta dine,se ajo qe ata blejne
eshte prodhuar ne menyre shoqerisht te pergjegjshme.
Nje studim I realizuar ne Evrope ne vitin 2000 tregoi se 70
% e konsumatoreve evropian thone se pergjegjsia
shoqerore eshte e rendesishme gjate blerjes se
produkteve dhe 1 nga te 5 anketuarve do te paguante me
teper per produktete kompanive,te cilat jane pergjegjes
per shoqerine dhe mjedisin.
Po ashtu perrgjegjesia shoqerore e bizneseve mund te coje drejt
tregjeve te reja dhe linjave te reja te prodhimit.
Rritje e produktivitetit dhe cilesise-perpjektet e vazhdueshme te
kompanise per te permisuar kushtet e punes,per zvoglimin e
ndikimeve,negative mbi mjedisin,perfshirjen me te madhe te
puntorve ne vendimmarje,shpesh shpijne drejt rritjes se
produktivitetit dhe zvoglimit te shkalles se gabimeve.
Rritja e aftesise per te terhequr dhe mbajtur puntoret e
kualifikuar.-
Perkushtimi I kompanise ndaj pergjegjesise shoqerore mund te
ndihmoje me terheqjen dhe mbajtjen e puntoreve te
kualifikuar.Njerezit duan te punojne per nje kompani qe eshtte ne
perputhje me vlerat dhe besimet e tyre.
Zvoglim re mbikqyrjes nga autoritetet qeveritare.-
Sa me shume qe nje kompani tregon se eshte e
angazhuar ne pergjegjesine shoqerore duke vepruar ne
perputhje me legjislacionin,aq me te bute do te jene
rregullatoret dhe qeverite me kompanine.
Atyre mund tu jepen trajtime prefenciale,kur te aplikojne
per ndonje leje apo dokument dhe nese ndodh ndonje
aksident ,do te trajtohen me mire nese kane qene
transparent dhe teb pergjegjshjem ndaj shoqerise gjate
periudhes kur ka ndodhur aksidenti.
 Me rrespekt
Selma Aliu
Faleminderit per pranine tuaj