UEE 301

Hava Aracı Yapıları

Ahmet AĞIRMAN
ahmetagirman@erciyes.edu.tr
https://www.facebook.com/groups/erciyescizgi/
* Tahliye ve Havalandırma İle İlgili Hükümler
* Yıldırım Çarpması İle İlgili Hükümler
* Üretim Metodları
* Yapısal Montaj Metodları
Yüzey Koruma Metodları

Lecture 10

UEE301-2014/2015
Kısa notlar
• Verilen ödevler nota tabidir
• Ödevlerde özgünlük/intihal kurallarına uyun
• Aksi söylenmedikçe ödevler
https://www.facebook.com/groups/erciyescizgi/
adresine yüklenecektir

UEE301-2014/2015
Ders akışı
• Tahliye ve Havalandırma İle İlgili Hükümler
• Yıldırım Çarpması İle İlgili Hükümler
• Üretim Metodları
• Yapısal Montaj Metodları
• Yüzey Koruma Metodları

UEE301-2014/2015
 Havalandırma
•• Her
  yolcu ve uçuş ekibi kompartmanı havalandırılmak zorundadır
• Her uçuş ekibi kompartmana ekip üyesi başına 283 litre/dk (10 )
hava girişi sağlanmalıdır
• Bu kompartmanlarda maksimum izin verilen konsantrasyonu 50
ppm'i (milyonda elli) geçemez
• Bu kompartmanlarda maksimum izin verilen konsantrasyonu ise
hacim olarak %3'ü geçemez
• Basınçlı ve basınçsız uçuşlar için kabinde oluşacak dumanın
emniyetli tahliyesi için hava aracı bazı tedariklere sahip olmalıdır
• Uçuş ekibi kompartmanlarının havalandırması bağımsız bir şekilde
diğer kompartmanlardan kontrol edilebilmelidir

UEE301-2014/2015
 Havalandırma Sistemi
• Aşağıdaki bölümler için havalandırma sistemi
sağlanır:
– Aviyonik ekipman kompartmanı
– Bataryalar
– Tuvalet ve mutfaklar (galleys)
– Hava iklimlendirme sistemi kompartmanları
– Kargo kompartmanları

UEE301-2014/2015
 Aviyonik Ekipman Kompartmanı

• Kokpitteki ekipmanlar ve elektrik-elektronik kompartmanı bir ekipman soğutma sistemi vasıtası ile
soğutulur
• Bu sistem, hava aracı havada iken veya yerde ekipmanlar kullanımda iken faaldir
• Genellikle:
– Hava E&E kompartmanından kanal, hava filtresi ve elektrikli besleme fanları üzerinden kokpite gönderilir
– Kullanılmış hava tahliye fanları ve kanallar üzerinden hava aracı dışına atılır
– Basınçlı uçuş durumunda tahliye edilen hava outflow valf ile dışarı atılır
• Bazı sistemlerde tahliye edilen havada duman varlığının tespiti için duman dedektörü de sağlanmış olabilir
• E & E kompartmanında yer alan sıcaklık sensörleri hava aracı yerde iken aşırı sıcaklığı tespit ettiğinde
burun iniş takımı yuvasında yer alan yer ekibi uyarı kornasını çalıştırarak uyarıda bulunur
UEE301-2014/2015
 Bataryalar
• Nikel-Kadmiyum bataryalar şarj
olurken hidrojen ve oksiyen gazı
ortaya çıkar
• Herhangi bir reaksiyon veya kıvılcımı
önlemek için bu gazların tahliyesi
gerekir
• Bu amaçla örneğin hava aracı dış
yüzeyine monte edilmiş venturi
tüplerinin oluşturduğu vakum içerideki
gaz oluşumunu dışarı tahliye eder
UEE301-2014/2015
 Tuvalet ve Mutfak
• Tuvalet ve mutfaklarda
havalandırma basınçlı kabin
havasının atmosfere belli
oranlarda kaçmasına izin
verilmesi ile sağlanır
• Mutfaklar, tavan panelinde yer
alan menfezler aracılığı ile
havalandırılır
• Tuvaletler, lavabo arkasında
yer alan outlet aracılığı ile
havalandırılır
UEE301-2014/2015
 Tuvalet ve Mutfak
• Havalandırma sistemi aşağıdaki
elemanlardan oluşur:
– Venturi: Hava aracı basınçlandırıldığında
havanın kabinden dışarı akışını kısıtlar
– Chek valf: Havalandırma sistemi üzerinde
ters akışı engeller
– Muffler (susturucu): Mutfak havalandırma
sisteminde kanalda üretilen sesleri sönümler
– Restrictor: Mutfaklar ve tuvalateler
arasındaki hava akışını dengeler
– Elektrikli fan: Hava aracı yerde iken
havalandırma gerekli olduğunda kullanılır

UEE301-2014/2015
 Kargo Kompartmanı
• Kargo kompartmanı havalandırmasında genellikle
kabin havası kullanılır
• Havanın transferi izolasyon valfleri üzerinden
gerçekleşir
– Kargo bölümünü dolaşan hava daha sonra yine bir
basınçlı outflow valfi ile dışarı tahliye edilir
– Tahliye fanları yine tahliyeye yardımcı olmak için
kullanılabilir
• Tahliye sistemi "on" pozisyonuna getirildiğinde
izolasyon valfi açılır ve tahliye fanı çalışmaya başlar
• Eğer kargo bölümündeki duman detektörleri
herhangi bir duman tespit etmesi halinde olası bir
yangının yayılmasını önlemek amacıyla otomatik
olarak izolasyon valfi kapanır ve fan durur
• Kargo kompartmanına giren havanın ısıtılması
gerektiğinde (mevcut ise) ısıtıcılar kullanılır

UEE301-2014/2015
Ders akışı
• Tahliye ve Havalandırma İle İlgili Hükümler
• Yıldırım Çarpması İle İlgili Hükümler
• Üretim Metodları
• Yapısal Montaj Metodları
• Yüzey Koruma Metodları

UEE301-2014/2015
 Giriş
• Hava aracının aşırı elektrik yüklerine maruz kalması iki yolla gerçekleşebilir:
– Uçuş sırasında hava aracının yüzeylerinde sürtünme kaynaklı statik elektrik yük miktarının sürekli
artması
– Bulut içinde veya fırtınalı bölgelere yakın uçuşlarda hava aracına yıldırım çarpması
• Her nasıl olursa olsun hava aracında aşırı elektrik yükünün bulunması ani olaylara veya daha
sonra ortaya çıkabilecek olaylara neden olabilir, bu olaylar mala veya cana mal olabilir
– Statik elektriğin hava aracı haberleşme sistemlerine zarar vermesi, yerde yakıt ikmalinde kıvılcıma
neden olması
– Yıldırım çarpması sonucu veya yüksek miktarlarda yakıtın borularla transferinde statik elektrik
birikimin meydana gelmesi yolu ile yakıt tankı yakınında bağlama elemanları arasında boşluk varsa
(elektrik potansiyeli oluşacağından) arkların meydana gelmesi, yakıt buharını tutuşarak patlamalara
neden olması
– Yıldırım çarpmasının metal kabloları, kontrol yüzeylerindeki menteşe kaynak yerlerini buharlaştırması
– Yıldırımın ilk çarptığı yerde reçine malzemelerinin buharlaşması, alev gelişimi
– Yıldırım çarpması sonucu oluşan güçlü elektromanyetik dalgaların EMF kalkanı bulunmayan elektrik-
elektronik ekipmana zarar vermesi hatta tamamen kullanılamaz hale getirmesi
– Yıldırım çarpması sonucu uçuş ekibi ve yolculara elektrik çarpması sonucu yaralanma veya can kaybı
– Yıldırım çarpması sonucu elektro-kimyasal reaksiyonların başlatılarak korozyona neden olunması
• Yıldırım çarpması hava aracında yaklaşık olarak 100-200K Amper akımın akmasına neden olur

UEE301-2014/2015
 Önlemler
• Bahsettiğimiz hasar ve kayıpların önlenmesi için yapılan işleme
"bonding" veya uygun yüzey ve elemanların birbirine bağlantılanması
denilebilir
– Birbirine bağlantılamada amaç hava aracı üzerindeki herhangi bir lokalde çok
düşük elektrik direnci oluşacak şekilde bağlantılar yaparak herhangi bir
potansiyel farkının oluşmasını önlemektir
• Bu birbirine bağlantılanmış hat toprak hattına eşdeğer bir hat haline
gelir ve genellikle bu hattın negatif hat olduğu düşünülür
• Birbirine bağlama işlemi hem metal hem kompozit kısımlar arasında
yapılır
• Yıldırım çarpması durumunda alüminyum yüzey üzerinden elektrik
boşalması doğal olarak gerçekleşir
– Fakat kompozitlerde aynı durum söz konusu değildir. Bu tür elemanların
içerisine özel olarak yıldırım koruması yapılmalıdır
– Kompozitlere yıldırım koruması yapılmazsa bu durumda kompozit malzemesi
buharlaşacak ve geriye sadece dış yüzey kalacaktır
– Bu koruma genellikle alüminyum folyo kalınlığında bir yüzey kaplaması veya
karbon içerikli iletken bir boya olur
• Bazı durumlarda iletkenliği sağlamak amacıyla bağlantı yerlerinde eğer
varsa boyanın sökülmesi gerekebilir
UEE301-2014/2015
 Elektriksel Bağlantılama
• Metal yüzeyler elektriksel iletkenlik açısından mükemmel olsa da büyük
bölgelerdeki bağlantı yerlerinde dirençler meydana gelebilir ve yine de
bağlantılama gerekir
• Elektriksel iletkenliğin sürekliliği şeritler, metal birleşim yerleri arasına
konulmuş topraklama kulpları veya vidaları gibi yardımcılarla sağlanır
• Kontrol yüzeyleri, kapılar ve kapaklar gibi menteşeli bölgelerde veya
menteşesiz sökülüp takılabilir bazı kapaklarda iletkenliğin bozulma riskini
azaltmak için birden fazla bölgede bağlantılama yapılır
• Dışarı doğru uzayabilen kısımlar metal olsun olmasın ana yapıya elektriksel
olarak bağlantılanır
• Büyük hava araçlarında yakıt ikmalinden önce ekstra topraklama işlemleri
gerçekleştirilir
– Belirli topraklama noktaları (örn iniş takımında bir nokta) yeryüzünde bir toprak
hattına bağlanır
– Benzin pompası hem hava aracına hemde yeryüzünde bir toprak hattına bağlanır
UEE301-2014/2015
Ders akışı
• Tahliye ve Havalandırma İle İlgili Hükümler
• Yıldırım Çarpması İle İlgili Hükümler
• Üretim (İnşa) Metodları
• Yapısal Montaj Metodları
• Yüzey Koruma Metodları

UEE301-2014/2015
 Stres Altındaki Füzelaj
• Hava aracına etkiyen yükleri gövdede iki yapı taşıyabilir:
– Dış yüzey
– İç kafes
• Eğer dış yüzey yük taşıma kabiliyetine sahip olmasaydı bu durumda iç kafes, yükleri taşıyacak
yeterlilikte ve aynı zamanda daha ağır olması gerekecekti
– Erken dönemde dış yüzeyi bezle veya ince ağaç levhalarıyla kaplı hava araçları gibi
• Hava aracı tasarımı evrim geçirdikçe dış yüzey alüminyum alaşımlarla kaplanmaya başlandı
– Bu da aynı zamanda dış yüzeyin de bazı stres ve yükleri karşılayabilme kabiliyeti kazanmasını sağladı
– Bu yeni tip yapılara stresli yüzey denilir
– Stresli yüzey, gerilim altında olduğundan dolayı aynı zamanda hava akışının olumsuz etkilerine karşın
(basınç değişimi gibi) pürüzsüz kalabilme kabiliyetine sahiptir
– Stresli yüzey aynı zamanda kabin basınçlandırılması durumunda basınçtan dolayı ortaya çıkan stresi de
karşılayabilme kabiliyetine sahiptir
• Stresli yüzeyin kullanılma nedenleri:
– Yüksek mukavemet/ağırlık oranına sahiptir
– Geniş faydalı yük kullanımına müsait iç hacim sağlar
– En büyük hacim/yüzey alanı oranına sahiptir (Hacim: Kullanışlı iç yüzey hacmi)
– Kolaylıkla aerodinamik şekil verilebilir (streamlining)

UEE301-2014/2015
 Stres Altındaki Füzelaj
• Eğer yüzey iç kafes olmadan tüm yükleri taşıyor ise bu tür
inşa metoduna tam monokok inşa (construction) denir
– Örnek: Tavuk yumurtası! İç kafes yok, tüm yükleri dış yüzey taşır
– Gerçekte bu tür bir yapıya ulaşmak çok verimli değildir, çünkü
arzu edilen mukavemete ulaşmak için gerekli yüzey kalınlığı
nedeni ile artan ağırlık uçmaya imkan vermez (Ayrıca fail-safe
tasarım eksikliğini düşünün, bir yırtık oluşması durumunda ne
olabilir?)
– Bu metod bazen yakıt tanklarının dış malzemesinin kompozitten
üretiminde kullanılır (genelde askeri uçaklar) fakat yine de
içeriden güçlendirme gereklidir
• Eğer yüzey ve iç kafes yükleri paylaşıyorsa bu tür inşa
metoduna yarı monokok inşa denir
– Bu tür yapının bir avantajı, kafesin içeride yük ve yolcu
taşımasını engellememesidir
– En büyük avantajı fail safe tasarımın avantajlarına sahip
olmasıdır (veya bu tasarıma imkan vermesidir)
– Günümüzde bize tanıdık gelen longeron, stringer, frame gibi
yapılar bu inşa metodunun uygulanma biçimidir

UEE301-2014/2015
 Frame, Former, Bulkhead

• Gövde istasyon hatları ile çakışan (veya boylamsal eksene dik) yapısal elemanlar frame, former ve bulkhead'dir
• Frame'ler former'lara göre daha ağır, daha mukavemetli yapılardır
– Konsantre olmuş yükleri taşır
– Diğer ünitelerin (kanatlar, güç üniteleri, stabilizeler gibi) üzerine tutturulduğu yapılardır
• Former'lar frame'lere göre daha hafiftir ve birincil olarak füzelaja dairesel şeklini vermekte görevlidir
• Bulkhead'ler füzelajı farklı bölmelere ayıran diyafram şekilli yapılardır
– Füzelajın en ön ve en arkasında yer alan son basınçlı yüzeylere pressure bulkhead (basınç duvarı/perdesi) denir
– Yangın koruma duvarları (fireproof bulkhead) yangın bölgeleri ile (motor kompartmanı gibi) hava aracının geri kalanını ayırır

UEE301-2014/2015
 Longeron, Stringer
• Longeronlar:
– Birincil bükme gerilmelerini karşılayan güçlü boylamsal yapılardır
– Tüm füzelaj boyunca da uzanabilirler
– Lokal bölgelerde örneğin kapı ve pencerelerin olduğu yerlerde daha
fazla mukavemet desteği gereken yerlerde veya
– yüksek yapısal yüke maruz kalan kabin zemini, iniş takımı bağlantıları
noktaları gibi yerlerde kullanılır
– Genellikle alüminyum alaşımdan tek parça halinde ekstrüzyon ile
veya çoklu parçalardan üretilebilir
– Koltuk rayları genellikle longeron üzerine monte edilir
• Stringerlar:
– Longeronlardan daha hafif genellikle sayıca daha fazla boylamsal
elemanlardır
– Birincil amacı füzelaja boylamsal şeklini vermek olsa da longeronlarla
birlikte çekme ve basma gerilmelerini de karşılar
– Füzelaj boyunca uzanabilir
– Alüminyum alaşımdan ekstrüzyonla veya alüminyum levhanın
bükülmesi ile elde edilir
– Stringerlar genellikle framelere köşebent (gusset) gibi yapılarla
tutturulur
– Füzelajın arka bölmesine doğru yüklerin azalması ile kalınlıkları
azalabilir

UEE301-2014/2015
 Doubler ve Güçlendirme
• Bazı bölgelerde, örneğin pencere
açıklıklarında, veya plakaların
birleşme yerlerinde ekstra
güçlendirme gerekebilir
– Orjinal yapının daha kalın yapılması
bunu sağlamak için bir yoldur
• Bunu yapmak için ikinci bir benzer
mazlemeden üretilmiş yüzey/plaka
orjinal yüzey üzerinde kullanılabilir
– Bu yüzey veya levhaya doubler denir
– Stres çok ise birden fazla doubler
kullanılabilir
UEE301-2014/2015
 Strut ve Bağ (Tie)

• Sadece basma gerilmelerini karşılamak için tasarlanmış

özel elemanlara strut denir
• Sadece çekme gerilmelerini karşılamak için tasarlanmış
özel elemanlara da bağ (tie) denir
• Örnek: Biplane'de kullanılan strutlar, iniş takımlarında
kullanılan strutlar
UEE301-2014/2015
 Beam ve Zemin Yapıları
• Genellikle füzelaj boyunca
yanal ve boylamsal uzanan ve
kabin & kokpit zeminini
desteklemek amacı ile
kullanılan yapılara beam denir
• Koltukların sabitlenmesi için
kuvvetli bir zemin
oluşturduklarından birincil
yapıdırlar

UEE301-2014/2015
 Beam ve Zemin Yapıları
• Kabin zemini çoklu, sökülüp
takılabilen, bal peteği tipinde
kompozit malzemelerden
yapılırlar
• Buna rağmen kokpit zemini
genellikle metal panellerden
yapılırlar

UEE301-2014/2015
 End of

Lecture 10

UEE301-2014/2015