4.

HAFTA
BUHARLAŞMA

Dr. Öğr. Üyesi Aslı ÜLKE KESKİN

Hidroloji ders notları, Ercan Kahya

Hidroloji, Mehmetcik Bayazıt, xxx Yayınevi, 200x, İstanbul
Hidroloji Ders Notları, Kasım Yenigün & Veysel Gümüş, Harran Üniversitesi, Mühendislik
Fakültesi, İnşaat Müh. Böl.
Hidroloji Ders Notları, KTÜ, MF, İnşaat Müh. Böl.
4.1. Giriş

♦ Atmosferden yeryüzüne düşen yağışın önemli bir kısmı

tutma, buharlaşma ve terleme yoluyla, akış haline
geçmeden atmosfere geri döner.

♦ Bu kayıpların belirlenmesi özellikle kurak

mevsimlerde hidrolojik bakımdan büyük önem taşır.

♦ Buharlaşma, suyun sıvı halden gaz haline geçmesi

olayıdır.

♦ Su yüzeyindeki moleküller yeterli bir kinetik enerjiye

sahip olduklarında, kendilerini tutmaya çalışan diğer
moleküllerin çekim etkisinden kurtularak sudan havaya
♦ Buharlaşma, su, ıslak toprak, kar, nehir, göl ve deniz
yüzeylerinden olabilir.

♦ Bitkiler üzerine düşen yağışın burada kalması olayına

"tutma", bitkiler üzerinden suyun havaya çıkmasına da
"terleme" (transpirasyon) denir. Buharlaşma ve terleme
olaylarının ikisine birden "evapotranspirasyon" denir.

♦ Buharlaşma, su mühendisliği açısından büyük bir öneme

sahiptir. Özellikle baraj göllerinde (rezervuarlarda) biriken
suyun önemli bir kısmı buharlaşma yoluyla atmosfere geri
dönmekte ve bu sudan yararlanılamamaktadır.
4.2. Buharlaşmanın Bileşenleri
 4.3. Buharlaşmayı Etkileyen Faktörler

a. Hava Sıcaklığı: Hava sıcaklığı arttıkça, su yüzeyindeki buhar basıncı (ew) ile
hava basıncı (ea) arasındaki fark büyür ve buna bağlı olarak da buharlaşma miktarı
da artar (Dalton Kanunu).

b. Rüzgâr: Rüzgârlı havalarda havanın hareketi artacağından, su yüzeyi

yakınlarında suya doymuş olan hava buradan uzaklaşarak daha az rutubetli hava
bu bölgeye gelir. Sonuç olarak, rüzgâr, hava sirkülasyonunu sağlayarak
buharlaşma miktarının artmasına yol açar
(! rüzgârlı havalarda çamaşırların daha çabuk kuruması örneği).

c. Güneş enerjisi: 1 gram suyun buharlaşması için suyun sıcaklığına bağlı olarak
539-597 kalori gereklidir. Bu enerji direkt olarak güneşten sağlanır.

d. Suda erimiş tuzlar ve su yüzeyindeki kimyasal maddeler: Suda erimiş tuzlar

ve su yüzeyindeki kimyasal maddeler buharlaşmayı azaltırlar.

e. Hava basıncı: Hava basıncının artması buharlaşmayı az da olsa azaltır.

 4.4. Su Yüzeyinden Buharlaşma

Buharlaşma Miktarının Hesabı:

Meteorolojik şartlara bağlı olarak su yuzeyinden gunde (1-10) mm

arasında su buharlaşır.

Buharlaşma olayını etkileyen parametrelerin cok olması nedeniyle,

buharlaşma miktarının önceden kesin olarak belirlenmesi imkansızdır.
Ancak, ceşitli yontemlerle bu miktar tahmin edilebilir:
a. Su Dengesi Yöntemi: Göz önüne alınan diğer
değişkenler (X, Y ve ΔS) biliniyorsa, buharlaşma
miktarı tahmin edilir.

b. Enerji Dengesi Yöntemi: Su kütlesine

enerjinin korunumu ilkesi uygulanarak
buharlaşma miktarı tahmin edilebilir. Ancak, bu
yöntemin uygulanması için gerekli olan
meteorolojik parametrelerin hesaplanması
oldukça güçtür ve bu nedenle yöntem pek fazla
kullanılmamaktadır.
7
c. Ampirik Formüller: Ampirik formüller,
buharlaşma hesaplarında sıkça kullanılmaktadır.
Bunların genel yapısı şöyledir:

E: buharlaşma miktarı,
ew ve ea: su yüzeyindeki buhar basıncı ve hava basıncı,
w: rüzgâr hızı,
A, b, n : her formül için ayrı ayrı belirlenen katsayılardır.

► Ampirik formüllerin en büyük dezavantajı, yalnızca belirli şartlar altında

iyi sonuç vermeleridir. Adı üstünde bu formüller ampiriktir ve çıkarıldığı
yer için uygun sonuçlar verir.
Su dengesi metodunu bir su kütlesine (göl, hazne gibi) süreklilik denklemi
uygularsak:
4.5. Buharlaşmanın Ölçülmesi
■ Serbest su yüzeyinden buharlaşmayı belirlemenin en iyi yolu buharlaşma
tavası (evaporimetre) denen metal kaplar kullanılmaktadır

■ En çok kullanılan tip: A sınıfı tavanın alanı 1 m2, derinliği 25 cm’dir. Tava 20
cm derinlikte su ile doldurulup su yüzeyindeki alçalma bir Limnimetre ile
ölçülerek buharlaşma miktarı belirlenir.

■ Yağışlı günlerde yağış yüksekliği de ayrıca ölçülerek hesaba katılmalıdır.

■ Tava yerden 15 cm yükseğe yerleştirilmeli, tavadaki su yüzeyinin tavanın üst

kenarından uzaklığı 5-8 cm arasında kalacak şekilde her gün su eklenmelidir.

■ En az 5000 km2 ye bir tava yerleştirilmesi tavsiye edilmektedir.

■ Ancak tavadaki buharlaşma miktarı ile büyük bir su kütlesindeki (Bir hazne, bir
göl, bir baraj vb.) buharlaşma miktarı birbiri ile aynı olmaz. Tavadaki su hava
sıcaklığındaki değişmelerden daha çabuk etkilenmesidir.
■ Tavanın ısı yansıması, tava civarından ısı alışverişi ve çevrenin az nemli olması
da buharlaşmayı etkiler.

■ Tedbirler: Tavayı üst kısmına kadar toprağa gömmek, yada su üzerinde

yüzdürmek

■ Bu gibi tavaların buharlaşma miktarı büyük göllerdekine daha yakın olsa da

elde edilen sonuçlar kararlı olmamaktadır.

■ A sınıfı buharlaşma tavasının kullanılması ve göldeki buharlaşma miktarına

geçmek için tavadaki okumanın Tava Katsayısı ile çarpılır.

■ A sınıfı tavada yıllık buharlaşma için katsayı 0,7 kabul edilebilir. Bu katsayının
değişim sınırları 0,6-0,8 arasındadır.

■ Katsayının 0,7 kabul edilmesi durumunda hata payının %15’in altında olduğu
düşünülür.

■ Yazıcı ölçekler de (Evaporograf) kullanılmaktadır.

4.6. Buharlaşma Miktarının Azaltılması
Baraj göllerinden buharlaşan su miktarı önemli rakamlara ulaşıp büyük su ve
para kaybına neden olur. Tedbirler:

a.Baraj gölü yüzeyinin küçük tutulması: Baraj yeri seçilirken, mümkün

olduğunca, sığ ve geniş alanlı baraj yerine, derin ve küçük alanlı barajlar
tercih edilmelidir. Çeşitli baraj alternatifleri için, (yüzey alanı/depolama
hacmi) oranları belirlenip en küçük orana sahip alternatif seçilmelidir.

b. Rüzgâr hızının azaltılması: Rüzgâr hızı arttıkça buharlaşma miktarı da

artacağından, rüzgâr hızını azaltarak buharlaşma miktarı küçültülebilir. Bu
maksatla, göl yamaçlarında çam ağaçları yetiştirir.

c. Kimyasal yöntemler: Rezervuar yüzeyleri, buharlaşmayı azaltan ince bir

yağ tabakasıyla kaplanarak buharlaşma azaltılır.
4.7. Zemin ve Kar Yüzeyinden Buharlaşma

■ Zemin yüzeyinden buharlaşma, su yüzeyinden buharlaşmaya benzer.

- zemin geçirimliliğinin az ise su parçacıklarının buharlaşabilmesi için daha fazla
direnç mevcuttur.
- zeminin üst bölgelerinde yeterli su bulunması halinde, zemin yüzeyinden
buharlaşma miktarı su yüzeyinden buharlaşma miktarına yakın olur.

Yer altı su seviyesinin yüzeyden itibaren 2-3 m’den aşağıda olması halinde
buharlaşma ihmal edilebilecek seviyelere düşer.

■ Kar yüzeyinden buharlaşma (sublimasyon) miktarı çok rüzgarlı havalarda, günde

en fazla 5 mm’ye kadar çıkabilmekle beraber, ayda en fazla 20-30 mm’ye kadar
ulaşabilir. Bu değer de aynı şartlarda su yüzeyinden buharlaşmanın % 20-25’i
kadardır.