EKON112/114 Ekonomiye Giriş II

Arthur O’Sullivan, Steven M. Sheffrin ve Stephen J. Perez,

Makroekonomi: Prensipler, Uygulamalar ve Araçlar. 8. basımdan çeviri,
Çeviri editörü, Prof. Dr. Kerem Karabulut. Ankara: Nobel, 2015.

Bölüm 13: Para ve Bankacılık Sistemi

Not: Ders planımıza kitabın 12. bölümü dâhil değil, 13. bölümden devam ediyoruz.
Para Nedir?
• Para, iktisadi değişimlerde ya da işlemlerde kullanılan ve alıcı-satıcı tarafından kabul edilen
herhangi bir nesnedir.

Paranın İşlevleri Nelerdir?

• Paranın Üç İşlevi:
1. Değişim aracıdır: Para, alıcı-satıcı arasındaki iktisadi değişimlerde kullanılır. Paranın değişim
aracı olma işlevi ile takas ekonomisinden kaynaklanan sorunlar ortadan kalkar: Değiş-tokuşun
yapılabilmesi için bir kişinin, bir başkasının ihtiyacı olan bir şeye sahip olması gerekmez,
«ihtiyaçların karşılıklı çakışması»na (ders kitabında «çatışma» olarak geçiyor) gerek kalmaz. Tüm
iktisadi değişimler para ile yapılabilir.
2. Hesap birimidir: Para, mal ve hizmetlerin değerlerini belirleyen ve karşılaştırma yapılmasını
sağlayan standart bir hesap ölçüm birimidir.
3. Değer saklama aracıdır: Para, değişimde kullanılana kadar değerini korur. (Ancak enflasyon
nedeniyle mükemmel bir değer saklama aracı değildir.)
Çeşitli Parasal Sistemler

• Mal Para: Altın ya da gümüş gibi değerli madenlerin kullanıldığı, paranın kendi değerinin olduğu
parasal sistemlerdir.

• Altın Standardı: Altına dayalı kağıt para sistemidir.

• Fiat (itibari) Para: Paranın altın-gümüş gibi kendi değerinin olmadığı ancak yasal olarak
desteklenen, kabul edilen parasal sistemdir.
• Hükümet ekonomide, fiat paranın arzını kontrol ederek değerini kontrol eder. Bu sebeple sahte
paranın önüne geçilmesi önemlidir.
Paranın Ölçümü
• Paranın farklı ölçüm yöntemleri olmakla beraber en temel ölçüm «M1» ile yapılmaktadır.
• M1, dolaşımdaki para, vadesiz mevduat, diğer çek yazılabilir mevduatlar ile seyahat çeklerinin
toplamı ile hesaplanır.
• Dolaşımdaki para, banka kasaları dışında tutulan nakit parayı ifade etmektedir.
• M1’in kalan kısmı ise vadesiz mevdutalar ve çeklerdir.
M1 = Nakit + Vadesiz Mevduat + Çek
• M1 en temel ölçüm olmakla birlikte «M2» daha geniş bir parasal büyüklüğü hesaplar.
• M2, M1’e ek olarak tasarruf (vadeli) mevduatlarını, kredileri ve para piyasası yatırım fonlarını içerir.
M2 = M1 + Vadeli Mevduatlar + Krediler + Yatırım Fonları
• M1 iktisadi değişim/alışveriş için kullanıma hazır paranın bir ölçümü iken;
• M2 yatırım/tasarruf olarak tutulan parayı da kapsar ve iktisadi değişim/alışveriş için hemen
kullanıma hazır olmayan para miktarını da içerir.
• Not: Kredi kartları bir değişim aracı, hesap birimi ya da değer saklama aracı değildir, resmî para
arzının bir parçasını oluşturmaz.
Bankacılık Sistemi

• Ticari bankalar tasarruf sahiplerinden fonları mevduat biçiminde kabul eder ve tüm fonları
piyasada dolaştırarak borç alanlara kredi verir.
• Bilanço: Bankanın elindeki fonların kaynaklarını ve bu fonları nasıl kullandığını gösteren bir
muhasebe hesap özetidir. Bilançonun iki tarafı vardır: Borçlar ve Varlıklar
• Borçlar: Bir banka açısından fonların kaynağını gösterir. Bir banka bu fonları aslında aldığı kişilere
borçludur. Bilançonun borç tarafı Mevduatlar ile Özsermaye’den oluşur. Özsermaye, bankaya
sahipleri tarafından sağlanan fonlardır.
• Varlıklar: Bankanın fonlarını kullanma biçimini gösterir. Krediler ile rezervler toplamından oluşur.
• Rezervler, bankaların kasalarında ya da Merkez Bankasında tuttukları mevduatlarıdır, rezervler
kredi olarak borç verilmez.
• Bankalar mevduatlarının bir kısmını kanunla zorunlu olarak rezerv şeklinde tutar. Buna «zorunlu
rezervler» adı verilir. Zorunlu rezervlerin üzerinde tutulan ek rezervlere ise «artık rezervler» denir).
Bankanın rezervleri, zorunlu ve artık rezervlerinin toplamından oluşur.
Bir Banka İçin Bilanço Örneği

• Bilançolar her zaman dengede olmalıdır. Varlıklar = Borçlar olmalı.

• Bu banka, mevduatlarının bir kısmını rezerv olarak tutmuştur. Bu kısma «rezerv oranı» adı verilir.
• Rezerv oranı, rezervlerin mevduatlara oranıdır. r = (Rezervler / Mevduatlar). Bu oran % şeklinde de
ifade edilebilir.
• Bu örnekte 2000$ olan mevduatların 200$’ı rezerv olarak tutulduğu için rezerv oranı r =
200/2000’den 0,1 bulunur. Rezerv oranı, r = 0,1’dir. Yani bu banka, mevduatlarının %10’unu rezerv
olarak tutmaktadır.
Bankacılık Sisteminin Para Yaratma Süreci

• İlk olarak bir bankaya sadece 1000$’lık bir vadesiz mevduat

hesabı açıldığını ve rezerv oranının 0,1 olduğunu düşünelim.
• Bu banka, mevduatının %10’unu rezerv olarak tutacak ve
geri kalanını başka bir müşterisine kredi olarak verecektir:
100$ rezerv, 900$ krediler.
• Bu 900$’ı kredi olarak kullanan kişi, parasını başka bir
bankadaki mevduat hesabına yatırmış olsun. O banka da bu
mevduatın %10’unu rezerv olarak tutup geri kalanını kredi
olarak kullandıracaktır: 90$ rezerv, 810$ krediler.
• Bu 810$’ı kredi olarak kullanan kişi de başka bir bankaya bu
parayı yatırdığında aynı işlemler devam edecektir.
• Sonuçta 1000$ nakit ile başlayan bu süreç, her bankada
yeni bir hesap açılmasıyla toplam mevduatları arttıracaktır.
Bankacılık Sisteminin Para Yaratma Süreci: Para Çarpanı
• Tüm bankalardaki yeni hesapları toplarsak, mevduatlar:
1000+900+810+729+656,10+ … = 10.000$’a ulaşmaktadır.
• Bunu tek tek toplamak yerine basit bir formülle elde edebiliriz:
Tüm bankalardaki vadesiz mevduat artışı = Başlangıç nakit mevduatı x (1/rezerv oranı)
Örnekte rezerv oranı 0,1’dir:
Mevduat artışı = 1000$ x (1/0,1) = 10.000$
• Mevduatlardaki bu toplam artışın, başlangıç nakit mevduatına oranına «para çarpanı» denir.
• Para çarpanı (1/rezerv oranı) ya da (1/r) ile ifade edilir. Burada para çarpanı (1/0,1)’den 10’a
eşittir. Para çarpanının 10 olması, toplam mevduatların, başlangıç mevduat artışının 10 katı kadar
artacağını ifade eder.
• Peki M1 para arzı bu işlemden nasıl etkilenmiştir?
Başlangıçta 1000$ bankaya yatırıldığına göre, M1’deki nakit bileşeni 1000$ azalırken, bu işlemle
bankacılık sistemi ve para çarpanı etkisi sonucunda M1’in diğer bileşeni vadesiz mevduat 10.000$
artmıştır. Sonuç: M1, 10.000-1000=9000$ artmıştır.
Bankacılık Sisteminin Para Yaratma Süreci: Para Çarpanı

• Para çarpanı gerçek hayatta, bu örnekte olduğundan daha küçüktür. Bunun iki sebebi vardır:
• Birincisi, gerçekte insanlar kredilerinin hepsini bankada tutmaz, bir kısmını nakit olarak bulundurur.
Dolayısıyla nakit olarak tutulan kısım bankacılık sisteminin para yaratma sürecine girmemiş olur.
İnsanlar parayı nakit tutmalarını arttırdıkça bankacılık sistemi ile kredi verilebilecek para miktarı
azalır ve bu da para çarpanını azaltır.
• İkincisi bankalar «artık rezerv» tutabilir. Bu da yine kredi verilebilecek para miktarını azalttığı için
para yaratma sistemine girmez ve para çarpanı azalır.
Para Çarpanının Tersine Çalışması

• Para çarpanı, bankacılık sistemiyle nasıl para arzını arttırıyorsa, para yaratma süreci tersine
çalıştığında da ters çalışan bir para çarpanı, para arzını azaltır.
• Bankacılık sisteminin para yaratma süreci, bankaya para yatırmamızla veya mevduat hesabı
açmamızla başladığına göre, bankadan para çektiğimizde bu süreç tersine çalışır.
• Vadesiz mevduat hesabımızdan 1000TL çektiğimizde, banka önceden kredi olarak verebileceği
900TL’yi (r=0,1 iken) şimdi veremez, kredileri 900TL azalmış olur ve daha az kredi, diğer bankalarda
da daha az mevduat anlamına gelir.
• Bu şekilde para çarpanı da tersine çalışarak para arzını azaltmış olur.
• Diyelim ki Pelin, Feride’den çek aldı ve bankasına yatırdı. Pelin’in bankası Feride’nin bankasından
çek için ödemeyi alacaktır. Pelin’in bankasının mevduatları artar. Bir kısmını zorunlu rezerv olarak
tutup kalanıyla kredi verdiğinde para arzı artmaya başlar. Fakat uzun dönemde para arzı değişmez.
Sebebi de şudur: Feride’nin bankası mevduatını kaybettiği için para arzı azalmaya başlar.
• Bireyler ve firmalar birbirlerine çek yazdıklarında genişlemeler ve daralmalar toplam para arzı
üzerinde yansız bir etki yaratacaktır.
Merkez Bankası
• Bankaların bankası: Bir ülkede para arzı kontrolünü sağlayan resmî bankadır.
• Son borç verme mercii: Merkez Bankası son borç verme yetkisine sahiptir. Acil durumlarda bankalara
kredi verir.
• Türkiye’de merkez bankasının (TCMB) temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır.
Merkez Bankasının İşlevleri
• Merkez Bankası ekonomiye banknot sağlar, para arzını kontrol eder.
• Çek tahsilatı ve takası için sistem sağlar, bankalar arası fon akışına gözetim sağlar.
• Bankaların rezervlerini tutar ve bankaları yönetir.
• Para Politikasını yönetir. Özellikle enflasyonun kontrol edilmesini sağlayacak kararlar alır.
Merkez Bankasının Bağımsızlığı
• Merkez bankaları hükümetlerden bağımsız bir yapıya sahip olması ve politik baskıdan uzak olup
olmaması açısından farklılık göstermektedir. Bazı ülkelerde bağımsız iken, bazı ülkelerde hükümetin
hazine bölümünün bir parçası olarak görev yapabilmekte, bu durumda politik baskıya doğrudan maruz
kalabilmektedir.
• Araştırmalar, merkez bankalarının bağımsız olması durumunda enflasyonla mücadelede daha başarılı
olunduğunu göstermektedir.