TÜRK  “İşte böylece, doğru sözcüğü

bulamamaktan ötürü,
DİLİ hemşerimiz çok ileri bir yaşa
kadar ne olduğu belirsiz
görevlerini yapmayı
sürdürdü.”
YEDİNCİ DERS  (Albert Camus, Veba)

14.06.2022
DİLBİLGİSİ 4 1
  Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir hareketi, bir
olayı okuyan veya dinleyende herhangi bir
soruya meydan vermeyecek şekilde tam olarak
anlatmaya yarayan sözcük veya sözcük
dizisine tümce denir.
 Tümce, dilin yargı bildiren temel birimidir.
TÜMCE
(CÜMLE)  Tümcedeki sözcük dizisi; anlam, yapı ve
görev ilgisiyle bütünleşir.
 Dilbilimciler, dilin sözcüklere değil tümceye
dayalı olduğu görüşündedirler.
 Dilsel iletişimin oluşması, anlaşmanın
sağlanması tümceyle gerçekleşir.
 Tümce, anlatım aracı olarak dilin en üst
basamağıdır.
14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 2
  Yüklem, tümcede iş, oluş, istek ya da
TÜMCENİN hareket bildiren sözcük ya da sözcük
ÖGELERİ: grubudur.
 Yargıyı üstünde taşır ve tümcenin temel
birimidir.
 Zaman ve iş kavramlarını taşır.
 Yüklem bir sözcük türü değildir.
YÜKLEM  Yüklem, çekimli bir eylem veya kendisine
bir ekeylemin bağlandığı ad soyundan bir
sözcük olur.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 3
YÜKLEM II

 İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’ni okuduk.

 Sıkıntıların dışa vurumudur türküler.
 Karlı dağlar atalarımın yurdudur.
 Adam öldürmenin en iyi yolu hangisidir
sizce?

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 4
YÜKLEM III

 Addan ya da adıl, sıfat, belirteç ve ilgeçten

kurulmuş yüklemler ekeylemle çekimlenir,
bunların olumsuzları değil sözcüğüyle
yapılır:
 Hepimiz insanız.
 Kimse mükemmel değil.
 Üzgünüm.
 Sesi sıcacıktı. (KGY, 185)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 5
  Yüklemin gösterdiği işi, oluşu, hareketi,
durumu üzerine alan, eylemden ayrılmayan
ögedir.
 Tümcede yapanı veya olanı yalın durumda
karşılayan özne, (çokluk ve iyelik eki
dışında) çekim eki almadan eyleme
bağlanır.
ÖZNE  Yükleme sorduğumuz “kim”, “ne” soruları
özneyi bulmamızı sağlar:
 Çocuklar, sabahtan beri sokakta oynuyorlar.
 Oynuyorlar: Yüklem
 Kimler oynuyor?
 Çocuklar: Özne

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 6
ÖZNE II

 Kimi tümcelerde özne sözcük olarak

belirtilmez. Bu durumda tümcenin öznesi
yüklemdeki kişi ekinden anlaşılır. Böyle
öznelere “gizli özne” denir:
 Senden nefret ediyorum.
 Nefret ediyorum: Yüklem
 Nefret eden kim?
 Ben: Gizli özne

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 7
ÖZNE III

 Yüklemin edilgen çatılı olduğu tümcelerde

“nesne” özne olur. Bu tür özneye “sözde
özne” denir:
 Uzakta sarı bir otobüs görünüyordu.
 Görünüyordu: Yüklem
 Ne görünüyordu?
 Sarı bir otobüs: Sözde özne

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 8
  Nesne, tümcede yüklemin bildirdiği, öznenin
yaptığı işten etkilenen ögedir.
 Belirtili ve belirtisiz olarak ikiye ayrılır.
 Belirtme durumu eki (-i) alan nesnelere
belirtili nesne, almayanlara ise belirtisiz
nesne adı verilir.
NESNE  Nesne, “ne”, “kim”, “neyi”, “kimi” soruları
sorularak bulunur. Şunu unutmayın, yükleme
sorulan ilk “ne” ve “kim” sorusu özneyi,
ikincisi ise nesneyi buldurur:
 Gülleri, çekerek büyütemezsiniz.
 Neyi büyütemezsiniz?
 Gülleri: Belirtili nesne
14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 9
NESNE II

 Yazın gül reçelleri kaynatırdık.

 Kaynatırdık: Yüklem
 Ne kaynatırdık?
 Gül reçelleri: Belirtisiz nesne
 Bahçıvan Mehmet, bahçedeki gülleri,
karanfilleri, ortancaları bir bir sulardı.
 Neleri sulardı?
 Gülleri, karanfilleri, ortancaları:
Belirtili nesne

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 10
  Yüklemin bildirdiği yargıyı yer, yön, zaman,
ölçü gibi bakımlardan bütünleyen tümce
TÜMLEÇ: ögelerine “tümleç” denir.
 Tümleçler ikiye ayrılır:
 1. DOLAYLI TÜMLEÇ: Yüklemi yaklaşma,
bulunma, ayrılma bildirerek tamlayan ögedir.
Eylemin yerini ve yönünü gösterdiği için bu
1. Dolaylı ögeye yer tamlayıcısı da denir:
 Dolaylı tümleci bulmak için yükleme kime,
Tümleç kimde, kimden; neye, nereye, nerede, nereden
sorularından biri sorulur:
 Annesiyle okula gitti?
 Nereye gitti?: Okula (Dolaylı tümleç)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 11
  BELİRTEÇ TÜMLECİ: Yüklemin
bildirdiği yargıyı yer, yön, zaman,
durum, tarz, nicelik, nitelik, neden, soru
TÜMLEÇ II
gibi ilgilerle bütünleyen tümleçlere
belirteç (zarf) tümleci denir.
 Yükleme sorulan “ne zaman, nasıl,
2. Belirteç Tümleci
niçin, ne kadar, ne durumda” gibi
sorularla bulunur:
 Sabaha doğru, saat üçte geldi.
 Ne zaman geldi?
 Sabaha doğru: Belirteç tümleci
 Saat üçte: Belirteç tümleci

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 12
TÜMLEÇ III

 İlgeç (Edat) Tümleci: İlgeç ya da başka

dilbilgisi birliklerinden oluşarak tümceye araç,
benzerlik, eşitlik, gerekçe, seslenme, amaç,
onaylama gibi anlatım özellikleri katar. Bunlar
tümcede belirteç göreviyle kullanıldığı için
3. İlgeç (Edat) belirteç (zarf) tümleci olarak değerlendirilir:
Tümleci  Sabaha doğru, saat dörtte geldi. (Ne zaman
geldi)
 Kimseyi üzmemek için sesini çıkarmıyor.
(Niçin sesini çıkarmıyor?)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 13
  Tümcenin kuruluşuna katılmayan ve
dolaylı olarak tümcenin anlamına
yardımcı olan, tümcenin her yerinde
TÜMCE DIŞI bulunabilen ilgeç, bağlaç, ünlem,
seslenme, arasöz ve aratümceler “tümce
ÖGELER dışı öge” olarak değerlendirilir:
 Evet, şimdi seni de dinleyelim.
 Allahım, insan böylesi bir duruma nasıl
katlanabilir?

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 14
  Aylardır, dağa bakan pencerenin
ÖRNEK 1 dibinde elsiz ayaksız öylece
yatıyor. (KYG, 89)

14.06.2022 Dil, Dilin Özellikleri ve Türkçe 15

  Koltuk değneklerinin üstünde
ÖRNEK 2 ıhlaya ıhlaya tuvalete kadar
yürüyebiliyor sadece. (KYG, 89)

14.06.2022 Dil, Dilin Özellikleri ve Türkçe 16

  Tümceler dörde ayrılır:

TÜMCE  1. Yüklemin Türüne Göre Tümceler

TÜRLERİ  2. Yapısına Göre Tümceler

 3. Kuruluşuna Göre Tümceler
 4. Anlamlarına Göre Tümceler

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 17
  A) Ad Tümcesi: Yüklemi ad, ad soylu sözcük ya
da sözcük öbeği olan tümcelerdir:
 Sen Türkiye gibi aydınlık ve güzelsin. (C. Külebi)
 Çünkü sevda bir nehirdir. (Metin Altıok)
1.YÜKLEMİN TÜRÜNE
GÖRE TÜMCELER:  Ne zaman bir dosta gitsem / Evde yoklar. (M.
A) AD TÜMCESİ Altıok)
 B) Eylem Tümcesi: Yüklemi çekimli bir eylem ya
B) EYLEM TÜMCESİ da eylem grubu olan tümcelerdir:
 Zamanı kalbime gömüyorum. (Ahmet Necdet)
 Bir masal meyvesi gibi paylaştık / Mehtabı
kırılmış dal uçlarından. (A. H. Tanpınar)
 Mum, dibine ışık vermez.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 18
2. YAPISINA
GÖRE  A) Yalın (Basit) Tümce: İçinde tek çekimli
TÜMCELER yüklem bulunan, tek yargı bildiren tümcelerdir:
 İşe geç kaldık.
 Unuttum.
 Yapısında eylemsiler veya bu türden
A) YALIN sözcüklerden yapılmış sözcük grupları bulunan
tümcelerde bu ögeler bağımsız yargı
TÜMCE bildirmedikleri için, böyle tümceler de yapı
bakımından yalın (basit) tümce sayılır:
 Bu kadar yolu yürüyerek gitmek hiç de kolay
değil.
 Gülü seven dikenine katlanır.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 19
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER II

 B) Bileşik Tümce: İçinde birden fazla yargının

B) BİLEŞİK bulunduğu tümcelerdir.
TÜMCE  Bileşik Tümceler dörde ayrılır:
 i. Koşullu (Şartlı) Bileşik Tümce,
 ii. İç İçe Bileşik Tümce,
 iii. Bağlı Tümce,
 iv. Sıralı Tümce.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 20
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER III

BİLEŞİK TÜMCE
ÇEŞİTLERİ:  i. Koşullu Bileşik Tümce: Bir koşul (–sa/-se) tümcesiyle
bütünlenen tümcelerdir. Genellikle, ana tümcenin yüklemine
belirteç göreviyle bağlıdır:
 Cumartesi günü hava karlı olursa, oğlumla birlikte kartopu
oynayacağız.
i. Koşullu Bileşik  Eğer yeterince çalışmış olsaydın, derslerin bu kadar kötü
Tümce olmazdı.
 Yetmiş, yetmiş beşe kadar sağlığımı yitirmezsem yaşlılığın
romanını yazacağım.
 Değirmen, bu kış günlerinde üç gün işlerse, beş gün işlemez.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 21
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER IV

 ii. İç İçe Bileşik Tümceler: Birbirinden

bağımsız iki bitmiş tümceden biri diğerinin
içine yerleşmiş tümcelerdir:
 Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe
ii. İç İçe Bileşik sarsılmaz.
Tümce
 Rahmetli ağabeyi, “Kazan ustalığını
öğren sen.” demişti. Yahya Kaptan, ben
onu çok iyi tanımasam da, yiğit bir
adamdır.
 Hiçbir zaman , “Ne oldum?” deme, hep
“Ne olacağım?” de.

22
DİLBİLGİSİ 4
14.06.2022
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER V

 iii. Bağlı Tümceler: Bağlaç ya da bağlaç görevli

iii. Bağlı Tümceler ilgeçlerle birbirine bağlanan, her biri tek başına
yargı bildiren tümcelerdir:
 Çok çabaladım, ama ödevimi zamanında
bitiremedim.
 Güzel sözler söylüyorsun, ancak ben sana
inanamıyorum.
 Leyla eve girdi ve köşedeki aynaya baktı.
 Kimi insanlar kendi yüreğinin sesine kulak
vermez de dedikoduların peşinden koşar durur.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 23
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER VI

 Biz bütün temiz kalpliliğimizle sanırız ki bütün

tanıdıklarımız her zaman kendimizi
olduğumuz gibi görecekler.
 Öyle rahat uyudum ki tarif edemem.
 Ki bağlacı kimi sözcüklerle (ne yazık ki, ne çare
ki, belli ki, demek ki, yeter ki, o kadar ki…)
kalıplaşmıştır.
 Kuşku anlamı vermek üzere kullanılan “ki”
bağlacının bulunduğu cümleler “bağlı cümle”
değildir:
 Kuşlar mıdır onlar ki her akşam/ Ömrümüzün
tekrarını eder ilan? (Ahmet Haşim)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 24
YAPILARINA GÖRE
TÜMCELER VII
 iv. Sıralı Tümceler: Her biri ayrı ayrı yargı
bildiren, tek tek kullanıldıklarında da
tamamlanmış bir anlam taşıyan iki ya da daha
çok tümcenin bir bir anlatım bütünlüğü
oluşturacak biçimde bir araya gelmeleriyle
kurulan, birbirinden virgül ya da noktalı
iv. Sıralı Tümceler virgülle ayrılan tümceler topluluğudur.
 Alışveriş yapmış, yemekleri pişirmiş, masayı
hazırlamış, bizi bekliyordu.
 Utanmayacaksın, çekinmeyeceksin, yüzsüz
olacaksın. (Kemal Ateş, Toprak Kovgunları)
 İlhan, iki dersten takıntısı bulunan Filiz’in de
ders çalışmaya başlayacağını düşünmüş, onu
görme umuduyla kitaplığa koşmuştu.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 25
  A. Düz (Kurallı) Tümce
(özne+nesne/tümleç+yüklem): Yüklemi sonda
bulunan tümcedir:
 Gülseren, sofanın aydınlanması için kapıyı iyice
3. KURULUŞUNA GÖRETÜMCELER açtı.
A) DÜZ (KURALLI) TÜM
 İlhan, Filizlerle bu bulvardan dondurma yiyerek
geçtikleri günleri düşündü.
B) DEVRİKTÜMCE
 B. Devrik Tümce: Yüklemi sonda bulunmayan
tümcedir:
 Hergele Meydanı’nda eskicilik yapardı eskiden
de…
 Sırayla paylamadığı adam kalmadı evde.
 Adamın su gibi akanıdır Maraşlı (Gülten Akın)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 26
KURULUŞUNA GÖRE
TÜMCELER 2

 C. Kesik Tümce: Yüklemi bulunmayan,

anlamı ve tamamlanışı okuyanın ya da
dinleyenin imgelemine bırakılan
tümcedir:
C. KESİK TÜMCE  Buruna yaklaşmış bir çene. Kuyuyu
andıran derinlikler içinde parlayan iki
göz. (Dinçer Sezgin)
 Bir cennet. Yine de temkinli. (Franco
Moretti)

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 27
4. ANLAMLARINA  A. Olumlu Tümce: Yüklemi olumlu olan ya
GÖRE TÜMCELER da anlamca olumluluk bildiren tümcelerdir:
 ANKUZEM’de eğitim gören öğrenciler çok
A. OLUMLU TÜMCE çalışkandır.
 Öğrenciler hep birlikte halay çektiler.
 Beş parasız değilim aslında. (anlamca olumlu)
 B. Olumsuz Tümce: Yüklemi olumsuz olan ya
B. OLUMSUZ da anlamca olumsuzluk bildiren tümcedir:
TÜMCE  Benim bir kedim bile yok.
 Ne evim var ne de barkım.
 Öğretmen, bu yaptıklarımızdan sonra, ne seni
ne de beni görmek istiyor.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 28
ANLAMLARINA GÖRE
TÜMCELER II
 C. Soru Tümcesi: Soru eki, soru sıfatları, soru
adılları ya da soru belirteçleriyle kurulan ve soru
anlamı taşıyan tümcelerdir. Tonlama yoluyla
soru anlamı veren tümceler de bu gruba girer:
C. SORU TÜMCESİ  Yolculuğun güzel geçti mi?
 Nasılsın?
 Kim, ne için, kime yardım edecek?
 D. Buyruk (Emir) Tümcesi: Buyruk anlamı
D. BUYRUK (EMİR) veren tümcelerdir:
TÜMCESİ
 Arkadaşlar, konuşmayın!
 Dinle!
 Orayı hemen terk etmesini söyleyin.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 29
ANLAMLARINA GÖRE
TÜMCELER III

 E. Ünlem Tümcesi: Seslenme, şaşma, korku,

E. ÜNLEM TÜMCESİ kızgınlık, sevinç, heyecan vb. anlamları veren
ya da bunlara ilişkin vurgular içeren
tümcelerdir:
 Ey! Türk istikbalinin evladı!
 Çabuk olun! Yapacak daha çok iş var!
 Ah şaşkın! Bardağı yanlış yere koydun…
 F. Dilek Tümcesi: Dilek anlamı taşıyan
F. DİLEK TÜMCESİ
tümcelerdir:
 Bir görebilsem…

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 30
  Kamile, öğleye doğru bakkalın evine gitti.
 gitti: Yüklem.
 Kamile: Özne.
 öğleye doğru: Belirteç tümleci.
TÜMCE
ÇÖZÜMLEMESİ  bakkalın evine: Dolaylı tümleç.
 Yüklemin türüne göre: Eylem tümcesi.
 Yapısına göre: Yalın (basit) tümce.
 Kuruluşuna göre: Kurallı (düz) tümce.
 Anlamına göre: Olumlu tümce.

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 31
  Erdoğan Kul, Türk Dili, ANKUZEM Yayınları,
Ankara, 2013.
 Ali Yakıcı vd., Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri,
Yargı Yayınevi, Ankara, 200?
 Nurettin Demir vd., Türk Dili Yazılı ve Sözlü
Anlatım, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2009.
 Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz,
KAYNAKÇA Anı Yayıncılık, Ankara, 2006.
 Nurettin Koç, Yeni Dilbilgisi, İnkılâp Kitabevi,
İstanbul, ?
 http://www.nizamettinugur.gen.tr/files/
20130211055953.pdf

14.06.2022 DİLBİLGİSİ 4 32
ÖZGÜN
ÖRNEKLER  Toptaş, Hasan Ali (2016), Kuşlar Yasına Gider,
İstanbul: Everest Yayınları.
KAYNAKÇASI

14.06.2022 Dil, Dilin Özellikleri ve Türkçe 33