TERİM NEDİR? ( Dosya Tuğba Kan Keçoğlu tarafından hazırlanmıştır.

)
Dil içinde anlam taşıyan en küçük birime terim denir. Terimler önermenin kurucusudur. Her türlü
maddi manevi nesneleri, tek tek olayları yani kısaca olguları ifade etmeye yararlar.

Örnek: masa, kalem, kitap, ağaç (terim iken), cümle içinde tek başına anlam taşımayan ve, veya,
gibi, kadar vb. ekler terim değildir.

TERİM SOMUT*SOY GENEL*TEKİ KOLEKTİF MUTLAK VE OLUMLU VE

ÇEŞİTL UT L TERİM, VE BAĞIL OLUMSUZ
ERİ ÖZEL ADLAR DİSTRÜBÜTİF TERİMLER TERİMLER
TERİMLER

TANIM: Duyu Aynı türden Kullandığımız Başka bir nesnenin İşaret ettikleri
organlarımızca nesnelerin ortak terim bireyler varlığına ihtiyaç nesnelerde bir
algılanabilen özelliklerini grubunu ifade göstermeden bir niteliğin varlığını
ve zihinde ifade etmeye edip grupta nesneye işaret bildiren terimler
tasarlanabilen, yarayan terimler gerçekleşiyorsa edebilen terimlere olumludur.
bir nesneyi ya genel; söz kolektif, bireyler mutlak terim denir. Olumsuz terimler
da varlığı konusu ortak grubunu ifade Bir terimin işaret ise birtakım
gösteren özellikleri edip bireyde ettiği nesne başka niteliklerin
kavramlar taşıyan tek tek gerçekleşiyorsa bir nesne olmadan bulunmadığını
somut, nesnelere işaret distribütif düşünülemiyorsa bildirirler.
nesnelere ait eden terimler ise terimdir. bu nesnelere işaret Olumsuz terimler
ortak nitelikleri tekildir. Tekil eden terimlere siz suz gibi
gösteren veya kavramlar bağıl terim denir. takılarla ve
nesnelerin oluş arasında ilişki olmayan, değil
tarzını ifade kurarak genel gibi ifadelerle
eden kavramlar kavramlara meydana
soyuttur. ulaşılır. Özel getirilebilirler.
adlar ise belli bir
nesneyi diğer
nesneden ayırt
etmeye yarar.

ÖRNEK: İnsan*insanlık, İstanbul Ordu, meclis Tanrı, kültür, Cesur, mutlu,

mavi*mavilik. üniversitesi (kolektif) hürriyet, su kuvvetli, zengin
dekanlığı Asker,milletveki (mutlak) (olumlu)*
(genel), İstanbul li (distribütif) Baba, anne, dede Korkak,mutsuz,
üniversitesi (bağıl). zayıf,fakir
dekanı (tekil), (olumsuz)
İstanbul
üniversitesinin
şimdiki dekanı
(özel).
NOT 1: *Birbirlerine göre olumlu ve olumsuz durumda olan terimler karşıt ve çelişik durumda
olabilirler. Biri diğerinin olumsuzu olan iki terim arasında ortak bir terim yoksa bu iki terim çelişik;
söz konusu iki terim arasında ortak bir terim varsa bu iki terim karşıttır.

Örnek: az ve çok terimleri karşıttır çünkü eşit terimi aralarında ortaktır. Az ve az olmayan
terimleri arasında ortak bir terim olmadığından çelişiktir.

NOT 2: *Yokluk bildiren terimler ise yapı olarak olumlu fakat bir nesnede normal olarak
bulunması gereken özelliğin mevcut olmadığını ifade ettikleri için anlamca olumsuzdurlar.

Örnek: kör, sağır, boş vb.

TERİMLERDE KULLANMA VE ANMA

Bir terimin herhangi bir nesneye işaret etmek amacıyla kullanımı söz konusu ise bu terim
kullanılmış olur. Bir terimin kendisi obje olarak ele alınıyorsa (=bu terimin kendisinden söz
ediliyorsa) bu terim anılmış olur.

Örnek: 3+2=5, 3+2=Beş, Beş=5 (kullanma)

“beş” üç harfli bir kelimedir. (anma)

NOT: Bir terimin kullanılması ve anılması arasındaki ayrımı ifade etmenin yolu anılan terimi tırnak
işareti içinde yazmaktır.

Kırmızı kırmızıdır. İfadesi doğru bir ifadedir. “Kırmızı” kırmızıdır. dediğimde tırnak işareti içindeki
yazı eğer kırmızı değilse bu ifade yanlıştır.

TERİMLERİN ÇOKANLAMLILIĞI
Terimlerde çok anlamlılık bir terimin birden çok anlama gelebilmesidir.

Örnek: Gül (çiçek, gülmek eylemi, insan adı). Kaz (Hayvan adı, kazma eylemi). Yar (Sevgili,
yarma eylemi)

KAPLAM VE İÇLEM
İçlem bir kavramın sahip olduğu özelliklerin tümüdür. Kaplam ise bir kavramın içine aldığı birey
sayısıdır.

Örnek: Bitki kavramının içine aldığı bireyler ağaç, ot, çiçek vb bitki kavramının kaplamını
oluştururken, bitki kavramının canlı ve varlık olması onun içlemini ifade eder.
İçlem ile kaplam arasında ters orantı vardır. Yani kavramın kaplamı arttıkça içlemi azalır.

Genelden özele gidildikçe içlem, özelden genele gidildikçe kaplam artar.

Örnek: Kalem kavramının içlemi cansız ve varlık olması iken; kaplamı tükenmez kalem, kurşun
kalem vb.dir.

ÖNERME NEDİR?
En az iki terimden oluşan, doğru veya yanlış gibi bir doğruluk değerine sahip olan ve bir yargı
bildiren cümlelere önerme denir.

Her önerme bir cümledir fakat her cümle bir önerme değildir. Dilek, emir, soru, ünlem, duygu
cümleleri yargı bildirmediğinden dolayı önerme değildir.

Örnek: kuşlar kanatlıdır, gökyüzü mavidir, önermeler bilgi verir tarzındaki ifadeler önerme iken,
ah bir üniversiteyi kazansam, ders çalışma programı hazırla, bu okulun müdürü kim? Tarzındaki
ifadeler önerme değildir.

ÖNERME ÇEŞİTLERİ
Önermeler iki grupta toplanır:Kategorik (basit) önermeler ve Kategorik olmayan önermeler

KATEGORİK ÖNERMELER: Özne, yüklem ve bağdan oluşan (dır), tek yargı bildiren
önermelerdir. Nicelik (tümel, tikel) ve niteliklerine (olumsuz) göre dört biçimi vardır.

KATEGORİK ÖNERMELER

ÖNERME TÜMEL TÜMEL TİKEL TİKEL

TÜRÜ: OLUMLU OLUMSUZ OLUMLU OLUMSUZ

ÖNERME Bütün, tüm, hepsi, Hiçbiri ile kurulur. Bazı, kimi, bir Bazı, kimi, bir
ÖZELLİĞİ: her gibi ifadelerle Yüklem kısmı vb. kısmı vb.
kurulur. Yüklem olumsuzdur. sözcüklerle sözcüklerle
olumludur. kurulur. Yüklem kurulur. Yüklem
olumludur. olumsuzdur

ÖNERME A E I O
HARFİ:
ÖRNEK: Bütün kuşlar Hiçbir kuş inek Bazı insanlar Bazı insanlar zeki
kanatlıdır. değildir. zekidir. değildir.
Bütün öğrenciler Hiçbir öğrenci Bazı öğretmenler Bazı öğretmenler
zekidir. aptal değildir. sevimlidir. sevimli değildir.
KARŞI OLUM KARESİ (KARŞITLIK KARESİ)
Önermeler arasında 3 tür ilişki vardır: Karşıtlık, altık olma, çelişiklik.

KARŞI OLUM KARESİNE GÖRE ÖNERMELER ARASI İLİŞKİLER

İlişki türü: KARŞIT ALTIK ÇELİŞİK

Tanım: Önermenin niceliği (tümel, Önermelerin niceliği Önermelerin hem

tikelliği) aynı kalır, niteliği değişir, niteliği aynı niceliği hem
(olumlu, olumsuzluğu) kalır. niteliği değişir.
değişir

Hangi önermeler A ile E, A ile I, A ile O,

arasında ilişki
I ile O E ile O E ile I
vardır?
karşıt önermelerdir. altık önermelerdir. çelişikönermelerdir.

Örnek: Bütün insanlar Bütün insanlar Bütün insanlar

ölümlüdür….. Hiçbir insan ölümlüdür… Bazı ölümlüdür… Bazı
ölümlü değildir. insanlar ölümlüdür. insanlar ölümlü
değildir.
Bazı insanlar ölümlüdür… Hiçbir insan ölümlü
Bazı insanlar ölümlü değildir… Bazı Hiçbir insan ölümlü
değildir. insanlar ölümlü değildir… Bazı
değildir. insanlar ölümlüdür.

Önermelerin doğru Tümel önermelerden biri Tümel önerme Çelişik

yanlışlığı doğruysa karşıtı yanlıştır. doğruysa altığı önermelerden biri
doğrudur. doğruysa diğeri
Tümel önermelerden biri kesinlikle yanlıştır.
yanlışsa karşıtı doğru ya da Tikel önerme
yanlış olabilir. doğruysa altığı doğru
ya da yanlış olabilir.
Tikel önermelerden biri
doğruysa karşıtı doğru
veya yanlış olabilir.

Tikel önermelerden biri

yanlışsa karşıtı doğrudur.
MODAL ÖNERMELER
Kategorik önermeler, önermenin nicelik ve niteliğine göre tanımlanmıştı. Buna karşılık modal
önermeler, önermelerin tamamına ait özelliklerin dikkate alınmasıyla tanımlanırlar.

MODAL ÖNERMELER

ÖNERME TÜRÜ: ASSERTORİK ZORUNLU MÜMKÜN

(APODİKTİK)

TANIMI: Öznesi ve yüklemi arasında Her zaman ve her Olasılık durumunu

basit bir bağın kurulduğu şart altında doğru dile getiren
önermelerdir. Mesela, S, olmayı ifade önermelerdir.
P’dir şeklindeki bir
ederler.
önermede, ‘S’ gibi bir Bir olasılık durumu,
öznenin T’ gibi bir özellik Matematik gibi açık veya örtük
taşıdığı ifade edilir.
formel bilimlere ait olarak ifade edilir.
Bu önermelerin önermeler; belli
doğrulanması kadar dönemlerde belli Fizik, kimya, biyoloji
yanlışlanması da imkân toplumlarda geçerli gibi deneysel
dahilindedir. olan ahlak vb. tür bilimler de dahil
yargıları ifade eden olmak üzere empirik
Bu önermelerin hem önermeler bu gruba bilgi taşıyan bütün
kendisi hem de tersi doğru önermeler bu gruba
girerler.
olabilir. girerler.

Assertorik bir önerme hem

«P-mümkündür» hem de
«P-zorunlu değildir»
önermelerini kapsar.
ÖRNEK: İnsanlar iyidir. (d) İki kere iki dört Yarın kar yağması
eder. Üçgenin iç muhtemeldir.
İnsanlar iyi değildir. (d) açıları toplamı 180
derecedir. Bütün cisimler düşer.

Modal önermelerde karşıtlık karesi yardımıyla belli ilişkiler kurmak mümkündür.

Karşıt iki modal önerme, kategorik önermelerde olduğu gibi, beraberce doğru olamaz. Bir örnek
olarak, «eşkenar bir üçgenin üç açısının eşit olması zorunludur» gibi bir önermeyle, bu önermenin
karşıtı durumunda olan «eşkenar bir üçgenin üç açısının birbirine eşit olması mümkün değildir» gibi
bir önerme beraberce doğru olamaz.

Karşıt iki modal önermeden birisi yanlışsa, diğeri de yanlış olabilir. Yine bir örnek olarak, «bütün
üçgenlerin ikizkenar olması zorunludur» önermesi ve bu önermenin karşıtı olan «hiçbir üçgenin
ikizkenar olması mümkün değildir» önermesi birlikte yanlış olabilir.

Kategorik ve modal önerme ortak noktası ve farkı:

Kategorik önermeleri ve modal önermeleri mahiyetçe farklı iki ayrı önerme tipi olarak
değerlendirmek gerekir. Mesela, «bütün insanlar konuşur» gibi bir önermeyle «bütün üçgenlerin iç
açılarının toplamı yüz seksen derecedir» gibi bir önerme, tümel olumlu oldukları için, kategorik
önermeler açısından aynı değere sahiptirler. Fakat bu iki önermeye modal önermeler açısından
bakılırsa, farklı özellikler taşıdığı görülür. Çünkü ilk önerme «mümkün bir önerme» olmasına
karşılık ikinci önerme «zorunlu bir önerme» durumundadır.

Modal mantık alanında çalışma yapanlar:

* Antikçağ mantıkçıları (özellikle Aristoteles)

* Ortaçağ mantıkçıları

* Farabi

* İbn sina

* Kant

* C.I. Lewis

* Lewis*Langford
KARMAŞIK İFADELER

Kategorik önermeler ve modal önermeler bir özne ve bir yüklemden meydana gelirler. Halbuki,
karmaşık ifadelerin özelliği, birden çok önermeden meydana gelmesidir. Diğer bir deyişle, karmaşık
ifadelerde birden çok özne veya yüklem bulunur.

KARMAŞIK İFADELER

ÖNERME TÜRÜ: HİPOTETİK AYRIK BİLEŞİK

ÖNERMELER ÖNERMELER ÖNERMELER

TANIMI: Hipotetik ifadeler, iki İki veya daha fazla İki veya daha fazla
önermenin birbirine önermenin “veya önermenin “ve, hem
şart eklemiyle “eklemiyle dile hem, ne ne” eklemiyle
bağlanmasıyla getirilmesidir. dile getirilmesidir.
meydana gelirler

İFADE EDİLİŞİ: «Eğer a, b ise a, c’dir «a, b’dir veya a, c’dir» «a, b’dir ve a, c’dir»
«Eğer a, b ise c, d’dir»

ÖRNEK: Eğer bütün canlılar Kalem burada veya Altın değerli ve sarı
nefes alıyorsa, bütün çantamdadır. renklidir.
canlıların solunum
organı vardır. Bugün hava ya Hem ders çalıştım hem
yağmurlu ya güneştir. kitap okudum.
Eğer arabayı hızlı
kullanırsan, otobüsle
giderim.

ÖNERMELERDE DAĞITICILIK

«Dağıtıcılık» kavramı, kategorik önermelerdeki terimler (yani, özne ve yüklem) arasındaki ilişkinin
açıklanmasında kullanılır. Kategorik bir önermede terimlerden birisi diğerini tam olarak kapsamak
durumundaysa, kapsanan terim kapsayana göre «tam olarak dağıtılmıştır» denilir. Aksi durumunda
tam olarak dağıtılmamıştır.

* Tümel olumlu önerme analitik bir önerme ise özne de yüklem de dağıtılmış, sentetik bir önerme
ise özne dağıtılmış yüklem dağıtılmamıştır.

* Tümel olumsuz önermelerde ise özne ve yüklem birbirine göre tam olarak dağıtılmıştır.

* Tikel olumlu önermelerde özne ve yüklem birbirine göre dağıtılmamıştır.

* Tikel olumsuz önermelerde özne yükleme göre dağıtılmamışken, yüklem özneye göre
dağıtılmıştır.
ÖNERME ÖZNE YÜKLEM ÖRNEK

A Dağıtılmış Dağıtılmış (Analitik) Bütün siyahlar karadır.

Dağıtılmış Dağıtılmamış
(Sentetik) Bütün aslanlar hayvandır.

E Dağıtılmış Dağıtılmış Hiçbir eşya canlı değildir.

I Dağıtılmamış Dağıtılmamış Bazı insanlar gözlüklüdür.

O Dağıtılmamış Dağıtılmış Bazı kalemler siyah yazmaz.

Not: Önermelerde dağıtıcılık ile ilgili Olarak Euler ve Venn diyagramı şekillerine notlardan bakınız.

ÇIKARIM NEDİR?
Çıkarım: Verilen bir veya birden çok önermeden bir veya daha çok yeni önerme elde etmektir.
Çıkarımlar iki gurup altında toplanırlar: Doğrudan çıkarım ve dolaylı çıkarım.

Doğrudan çıkarım: Tek bir önermeye dayanarak yapılan çıkarımdır.

Dolaylı çıkarımda ise birden çok önerme söz konusudur. Dolaylı çıkarımda eğer iki önermeden bir
sonuç elde edilmesi söz konusuysa, bu çıkarım «kıyas» («sillojizm») adını alır. Eğer ikiden çok
önerme söz konusuysa, bu durumda bir zincirleme kıyastan (veya zincirleme çıkarımdan) söz etmek
gerekir.

DOĞRUDAN ÇIKARIM
Doğrudan çıkarım, tek bir önermeden bu önermeye eşdeğer olan ikinci bir önerme elde etmektir. Bu
çıkarımda, (diğer bütün çıkarımlarda olduğu gibi) verilen önerme doğruysa, çıkarım yoluyla elde
edilen sonuç önermesinin de doğru olması gerekir.
Doğrudan Çıkarım Döndürme Ters Döndürme

Hatırlayalım: Özne ve yüklem yer değiştirir. Özne ve yüklem yer

Önermenin niteliği değiştirmez.
Özne: S ile gösterilir. değişmezken niceliği tek bir
durumda (a önermesinde) Önermenin niceliği
Yüklem:P ile gösterilir. değişmezken niteliği değişir.
değişir.
Tümel olumlu: A Yüklem değillenir yani
Niceliği değişmeyen
Tümel olumsuz: E önermelerde basit döndürme yükleme olmayan sözcüğü
uygulanırken niceliği değişen eklenir.
Tikel olumlu: I
önermelerde arızi döndürme
Tikel olumsuz: 0 uygulanır.

Özne : İnsan (s) Yüklem : Ölümlü (p) olsun ve bu terimlerle kurulan önermeleri
karşılaştırmalı olarak düz ve ters döndürmesini yapalım.

SAP PIS: SEP’

Bütün insanlar ölümlüdür. Bazı ölümlüler insandır. Hiçbir insan ölümlü olmayan
değildir.

SEP PES SAP’

Hiçbir insan ölümlü değildir. Hiçbir ölümlü insan değildir. Bütün insanlar ölümlü
olmayandır.

SIP PIS SOP’

Bazı insanlar ölümlüdür. Bazı ölümlüler insandır. Bazı insanlar ölümlü olmayan
değildir.

SOP Döndürmesi yoktur. SIP’

Bazı insanlar ölümlü değildir. Bazı insanlar ölümlü

olmayandır.

ÖRNEK:

Özne: Aslan Yüklem: Cesur olsun ve önermemiz tümel olumlu olsun.

Bütün aslanlar cesurdur. Düz döndürmesini yapalım.

Bazı cesurlar aslandır. Düz döndürmesini yapalım.

Bazı aslanlar cesurdur. Ters döndürmesini yapalım.

Bazı aslanlar cesur olmayan değildir. BAŞARILAR 

Tuğba Kan Keçoğlu