ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN

Phần 2
 Nội dung

1. Đạo hàm và vi phân hàm hợp.

2. Đạo hàm và vi phân hàm ẩn.
 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN CỦA HÀM HỢP
Trường hợp cơ bản: hợp của hàm 2 biến và hàm 2 biến

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v). Nếu z, x,

y khả vi:
dz  f xdx  f ydy

 f x( xu du  xv dv)  f y ( yu du  yv dv)

  f xxu  f y yu  du   f xxv  f y yv  dv

zu  f x .xu  f y . yu , zv  f x .xv  f y . yv ,

 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN CỦA HÀM HỢP
Trường hợp cơ bản: hợp của hàm 2 biến và hàm 2 biến

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v). Nếu z, x,

y khả vi:
zu  f x .xu  f y . yu , zv  f x .xv  f y . yv ,

C1: dz  zu du  zv dv (liên kết z và các biến cuối)

C2: dz  f xdx  f ydy

 f x( xu du  xv dv)  f y ( yu du  yv dv)
Trường hợp riêng 1

Cho z = f(x) và x = x(u, v) (hợp của 1 biến và 2 biến)

zu  f ( x) xu , zv  f ( x) xv

C1: dz  zu du  zv dv (liên kết z và các biến cuối)

C2: dz  f ( x)dx  f ( x)( xu du  xv dv )

Trường hợp riêng 2:
z = f(x,y) và x = x(t), y = y(t). (hợp 2 biến và 1 biến)

z(t )  f x.x(t )  f y . y(t )

C1: dz  z(t )dt (liên kết z và biến cuối)

C2: dz  f xdx  f ydy  f x.x(t )dt  f y . y(t )dt

Trường hợp riêng 3:
z = f(x, y) và y = y(x)(hợp 2 biến và 1 biến)

z( x)  f x  f y . y( x)

dz  z( x)dx (liên kết z và các biến cuối)

 VÍ DỤ
xy 2
1/ Cho: z  f ( x, y )  e , x  u , y  u  v
tìm z’u, z’v , dz tại (u, v)= (1, 1).
zu  f x.xu  f y. yu zv  f x.xv  f y. yv

(u, v)= (1, 1)  (x, y) = (1,

2)
xy
zu  ye .2u  xe xy.1
 2 2 2
 z
 u  (1,1)  2. e .2  1.e .1  5e

2
xy z
 v (1,1)  e
zv  ye .0  xe xy .1
  zu (1,1)  5e 2
 2
 zv (1,1)  e

2 2
dz (1,1)  zu (1,1)du  zv (1,1)dv  5e du  e dv
 2  u
2/ Cho: z  f ( x )  sin( x  x ), x  arctan  
v
Tính z’u, z’v tại (0, 1)

zu  f   x .xu , zv  f   x .xv x(0, 1) = 0

12 1
zu  (1  2 x)cos( x  x )   2
v u
1 2
v  zu (0,1)  1

2 u 1  zv (0,1)  0
zv  (1  2 x)cos( x  x )  2  2
v u
1 2
v
 3/ Cho: z  f ( x, y )  sin( xy ),
t
x  arctan t , y  e
Tính dz(t) tại t = 0

Cách 1: dz  z t  dt với z t   f x.x t   f y. y t 

1
z(t )  y cos( xy ) 2  x cos( xy ) e t
1 t
t  0  x  0, y  1  z  0   1
 dz (0)  dt
 z  f ( x, y )  sin( xy ),
t
x  arctan t , y  e

Cách 2: dz  f xdx  f y dy  f x.x(t )dt  f y . y(t )dt

dz  y cos( xy )dx  x cos( xy )dy

dt t
 y.cos( xy )  2
 x.cos( xy ).e dt
1 t

 dz (0)  dt
 2
ln( y  1)
4/ Cho: z  f ( x, y )  .
x2
a/ Tính z’x tại (1,0).
b/ Nếu y = ex, tính z’(x) tại x = 1
2
z ln( y  1) ln(1)
a / zx   f x  2  z x (1,0)  2  0
3 1
x x

b / z  x   f x  f y. y  x 
2
ln( y  1) 2y x
 2  2 e
x 3
( y  1) x 2
 x
ye
ln( y 2  1) 2y x
z '( x)  2 3
 2 2
 e
x ( y  1) x

x 1 y  e
2
2 2e
 z(0)  2ln(e  1)  2
e 1
5/ Cho: z  f ( x  y, xy ), với f là hàm khả vi
Tính z’x, z’y

Đặt: u = x – y , v = xy  z = f(u, v)
(u, v là biến chính của f)

zx  fu.ux  f v.vx  fu.1  f v y

zy  fu.uy  f v.vy  fu.(1)  f vx

  x 
6/ Cho: z  xf  2  với f là hàm khả vi
y 
Chứng minh đẳng thức: 2 xzx  yzy  2 z
x
Đặt : u 2  z = x.f(u)
y

zx  f (u )  x. f (u )  x

1
 f (u )  x. f (u ).ux  f (u )  x. f (u ). 2
y
  x 
zy  x. f (u )  y z  xf  2 
y 
2 x
 xf (u ).uy  x. f (u ). 3
y
 1  2 x
2 xzx  yzy  2 x  f (u )  x. f (u ). 2   yx. f (u ). 3
 y  y

 2 xf (u )  2z
7/ Cho: z  f x 2
 y , xy 2

với f là hàm khả vi

Tính dz theo dx, dy.

Đặt: u  x 2
 y , v  xy 2
 z  f u , v 
•Cách 1: dz = z’xdx + z’ydy với

zx  fu.ux  f v.vx  fu.2 x  f v. y 2

zy  fu.uy  f v.vy  fu.(1)  f v.2 xy

 
dz  fu.2 x  f v. y dx    f u  f v.2 xy  dy
2
  2
z  f x  y , xy 2
 u  x  y, v  xy  z  f u , v 
2 2

• Cách khác:

dz = f’udu + f’vdv

= f’u( u’xdx + u’ydy) + f’v ( v’xdx + v’ydy)

= f’u(2xdx – dy) + f’v(y2dx + 2xydy)

= (2xf’u + y2f’v)dx + (2xyf’v – f’u)dy

 Đạo hàm và vi phân cấp cao của hàm hợp
Xét trường hợp cơ bản, các trường hợp khác tương tự.

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v)


    
zuu  f x .xu  f y . yu u
  



  f x  u .xu  f x.xuu 
 
   f y . yu  f y . yuu
  u
 


   
z  f .x  f . y
uv x u y u  v
  



  f x  v .xu  f x.xuv 
 
   f y . yu  f y . yuv
  v
 

 

  f x.xv  f y . yv
zvv v
  



  f x  v .xv  f x.xvv 
 
   f y . yv  f y . yvv
  v
 

Các đhàm (f’x)’u, (f’x)’v, (f’y)’u, (f’y)’v phải tính
theo hàm hợp.

Vi phân cấp hai của hàm hợp:

(u, v là biến độc lập)

2 2 2
  
d z  zuu du  2 zuv dudv  zvv dv
 VÍ DỤ

2
1/ Cho: z  f ( x, y )  x y , x  u  v, y  u  v
Tính z”uu, z”uv tại (u, v) =(1, 1) (x = 2, y = 0)
2
zu  2 xy  xu  x  yu
2 2
 2 xy  1  x  1  2 xy  x

 
zuu  2 xy  x 2 
u  2  xu y  xyu   2 xxu

 2( y  x)  2 x  4 x  2 y
 z”uu(1, 1) = 8
 
zu  2 xy  x 2 x  u  v, y  u  v

 
zuv  2 xy  x 2 
v  2  xv y  xyv   2 xxv

 2( y  x)  2 x  2 y

z”uv (1, 1) = 0
 2 2
2/ Cho: z  f ( x , y )  x y , với x  t , y  ln t
Tính d2z theo dt tại t = 1
2 2

d z  z (t )dt (t là biến độc lập)

1
2
z(t )  f x.x(t )  f y . y(t )  2 xy.2t  x .
t
3 3
 4t .ln t  t
2 2 2

z (t )  12t .ln t  4t  3t
2 2
d z (1)  7dt
 2
3/ Cho: z  f ( x  y ) với f là hàm khả vi cấp 2.
Tính z”xx, z”xy, z”yy
Đặt u  x  y  z  f u 
2

zx  f (u )ux  f (u ).2 x, zy  f (u ).(1)

zxx   zx  x   f (u ).2 x  x 2  f (u )  x  f (u )  x 

 

 2  f (u )  xf (u ).u x   2  f (u )  2 x f (u ) 
     2
zxy   zx  y   f (u ).2 x  y

 2 x  f (u )  y 2 xf (u ).uy  2 xf (u )

zy  f (u ).(1)

  
z yy   z y     f (u )  y   f (u )uy  f (u )
y
 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN HÀM ẨN

Hàm ẩn 1 biến : Giả sử hàm ẩn y  y(x) xác định

bởi phương trình F(x, y)  0. Để tính y’(x), lấy đạo
hàm phương trình F  0 theo x và giải tìm y’(x).

Lưu ý: Sử dụng đạo hàm hàm hợp ta có:

G  F(x, y)  0, với y  y(x)
 G’(x)  F’x + F’y.y’(x)  0
Fx
y( x)   Xem x, y là 2 biến độc lập
Fy khi lấy đh của F.
 Hàm ẩn 2 biến : z  z(x, y) xác định từ pt :
F(x, y, z)  0 (1).
Lấy đạo hàm (1) theo x (hoặc y) rồi giải tìm các
đạo hàm riêng của z.

Fx
G  0  Gx  Fx.1  Fy .0  Fz.zx  0  zx  
Fz

Fx Fy x, y, z là các biến độc lập

zx   , zy  
Fz Fz khi tính F’x ,F’y ,F’z.
Cách tìm vi phân :

C1: lấy vi phân pt đã cho và giải tìm dy (dz).

C2: tính vi phân từ đạo hàm.
 VÍ DỤ
y
Cho y = y(x) xác định từ pt: e  xy  e  0 (1)
Tìm y’(0).

Cách 1: Lấy đạo hàm pt đã cho theo x:

y
ye  y  xy  0 (2)
x  0, (1)  y  1,
(2)  y(0)  e1
Cách 2: F  x, y   e  xy  e  0
y

(1)  F(x, y) = 0

Fx y
y( x)    y
Fy e x

1
 y(0)    e 1
e0
 2.Tìm đạo hàm cấp 2 tại x = 1 của hàm ẩn y =
y(x) xác định bởi pt:
3 2
y  x y  x  1  0 (1)
Lấy đạo hàm (1) theo x
3 y 2 . y  2 xy  x 2 y1  0 (2)

Lấy đạo hàm (2) theo x

2
3 2 y. y   y 2 y 2( y  xy) 2xy  x 2 y  0 (3)

 
 3 2
y  x y  x  1  0 (1)

3 y 2 . y  2 xy  x 2 y1  0 (2)

2 2
6 y. y   3 y y 2( y  xy) 2xy  x 2 y  0 (3)

(1) (2)
x  1  y (1)  0  y(1)  1

Thay x = 1, y = 0, y’ = 1 vào (3)

0  0  2(0  1)  2  y(1)  0

 y(1)  4
 3 2
Cách 2: F  x, y   y  x y  x  1  0 (1)

Fx 2 xy  1
y    2 2
(2)
Fy 3y  x
(1) (2)
x  1  y (1)  0  y(1)  1

 2 xy  1 
y    2 2 
 3y  x  x



2  y  xy  3 y  x
2
   2 xy  16 yy  2 x 
2

3 y  x 
2 2 2
(3)
y  
  2 2

2  y  xy  3 y  x   2 xy  1 6 yy  2 x 

3 y 2
x 
2 2
(3)

Thay x = 1, y = 0, y’ = 1 vào (3)

2  0  1 0  1  0  10  2 
y   2
 4
0  1
 Ví dụ

3/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

x/ z
F ( x, y, z )  z  ye  0 (1)
Tìm z’x, z’y tại (x, y) = (0, 1).
từ (1) ta có: (x, y) = (0, 1)  z = 1
Đạo hàm (1) theo x, theo y:

z  x.zx x / z  x.zy  x / z
zx  y e  0, zy  1  y 2  e  0
z 2
 z 
 zx  0,1  1, zy  0,1  1
Cách 2 : F ( x, y, z )  z  ye x / z  0 (1)

từ (1) ta có: (x, y) = (0, 1)  z = 1

y x/ z
Fx  e 1
zx    z  zx (0,1)   1
Fz yx x / z 1 0
1 2 e
z

Fy e x/ z
1
zy      zy (0,1)   1
Fz yx x / z 1 0
1 2 e
z
 Ví dụ

4/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

F ( x, y, z )  xy  sinh( x  y  z )  0 (1)
Tìm z’’xx, z’’xy tại (x, y) = (1, 0).

( x, y )  (1,0)  z  1
Đạo hàm pt theo x 2 lần :
y  1  zx  cosh( x  y  z )  0 (2)
2
zxx .cosh  x  y  z   1  zx  sinh( x  y  z )  0
 ( x, y )  (1,0)  z  1
y  1  zx  cosh( x  y  z )  0 (2)
2
zxx .cosh  x  y  z   1  zx  sinh( x  y  z )  0

 zx (1,0)  1  zxx (1,0)  0

x  1  zy  cosh( x  y  z )  0 (3)

1  zxy .cosh  x  y  z   1  zx  1  zy sinh( x  y  z )  0

 zy  0  zxy  1
 Ví dụ

4/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

F ( x, y, z )  xy  sinh( x  y  z )  0 (1)
Tìm z’’xx, z’’xy tại (x, y) = (1, 0).

( x, y )  (1,0)  z  1
Fx y  cosh( x  y  z )
zx    
Fz ch( x  y  z ) zx (1,0)  1,

Fy x  cosh( x  y  z )  z 
y (1,0)  0
zy    
Fz cosh( x  y  z )
 Fx y  cosh( x  y  z )
zx    
Fz cosh( x  y  z )

 y  cosh( x  y  z ) 

zxx   zx  x   
cosh( x  y  z )  x


 y  cosh(.) 
x .cosh(.)   cosh(.) 
 x . y  cosh(.)
 2
cosh (.)
(1  zx )sinh(.)cosh(.)   y  cosh(.) (1  zx )sinh(.)
 2
cosh ( x  y  z )
 (1  zx )sinh(.)cosh(.)   y  cosh(.) (1  zx )sinh(.)
zxx   2
cosh ( x  y  z )

 zx (1,0)  1,
 
 z y (1,0)  0

(1  1).0.1  (0  1)(1  1).0

 zxx (1,0)   0
1
 Fx y  cosh( x  y  z )  zx (1,0)  1,
zx      
Fz cosh( x  y  z )  z y (1,0)  0

 y  cosh( x  y  z ) 
zxy   zx  y    
 cosh( x  y  z )  y

1  (1  zy )sinh(.)  cosh(.)   y  cosh(.) (1  zy )sinh(.)


cosh 2 ( x  y  z )

 zxy (1,0)  
1  (1  0).0.1  (0  1)(1  0).0
 1
1
 Ví dụ

5/ Cho z  z(x, y), thỏa pt:

3 2
F ( x, y , z )  z  4 xz  y  4  0 (1)
Tìm dz(1, 2) nếu z(1, 2)  2
 Lấy vi phân pt (1):
2
dF  3z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy  0 (2)

Thay x = 1, y = 2, z = 2 vào (2):

12dz (1, 2)  8dx  4dz (1, 2)  4dy  0
1
 dz (1, 2)  dx  dy
2
 2
dF  3z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy  0 (2)

 Lấy vi phân pt (2):

2
 2
d F  d 3z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy  0 
(Vì x, y là biến độc lập nên dx = dy = hằng)

2
 2 2 2
d F  3 2 zdz  z d z  4dzdx 
4  dxdz  xd z 
2
 2dy 2
 0 (3)
 2
 2 2 2
d F  3 2 zdz  z d z  4dzdx
4  dxdz  xd z 
2
 2dy 2
0 (3)

1
Thay x  1, y  2, z  2, dz 1, 2   dx  dy vào (3)
2

2 1 2 5 2
d z (1, 2)   dx  dxdy  dy
2 8
 Ví dụ
6/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:
F  f ( x  z , y )  0 với f là hàm khả vi cấp 2.
Tìm zx , zy

Đặt u = x + z, v = y  F(x, y, z) = f(u, v) = 0

Fx  fu.ux  f v.vx  fu , Fy  fu.uy  f v.vy  f v

Fz  fu.uz  f v.vz  fu

fu f v
zx    1, zy   , zxx  0
fu fu
 f v
zy   u = x+ z, v = y
fu
 f v 
zyy    
 fu  y


  .uy  f vv .vy . f u   f uu
f vu  .vy . f v
 .uy  f uv
2
 fu 


  .zy  f vv . f u   fuu
f vu  . f v
 .zy  f uv
2
 fu 
 zyy 
 f vu  . f u   f uu
 .zy  f vv  . f v
 .zy  f uv
2
 fu 
f v
Ta có: zy  
fu
  fv     f v  
 f vu .  f    f vv  . fu   f uu
 .    f uv  . f v
fu 
zyy     u    
2
 fu 
Đạo hàm và vi phân cấp 2 của hàm ẩn:

y=f(x):

Cách 1: lấy đạo hàm hoặc vi phân 2 lần trên

phương trình và giải tìm y” hoặc d2y
Cách 2: tính từ y”.

z=f(x, y)

Tính z”xx , z”xy , z”yy và d2z từ z’x , z’y và dz