ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN

Phần 2
 Nội dung

1. Đạo hàm và vi phân hàm hợp.

2. Đạo hàm và vi phân hàm ẩn.

2
 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN CỦA HÀM HỢP
Trường hợp cơ bản: hợp của hàm 2 biến và hàm 2 biến

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v). Nếu z, x, y

khả vi:
dz  f xdx  f ydy

 f x( xudu  xvdv)  f y( yudu  yvdv )

 f xxu  f yyu du   f xxv  f yyv dv

zu  f x.xu  f y . yu , zv  f x.xv  f y . yv, 3

SƠ ĐỒ ĐẠO HÀM HÀM HỢP

z  f  x, y 
f x f y
 
x y
xu xv yu yv
u v u v

4
 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN CỦA HÀM HỢP
Trường hợp cơ bản: hợp của hàm 2 biến và hàm 2 biến

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v). Nếu z, x, y

khả vi:
zu  f x.xu  f y . yu , zv  f x.xv  f y . yv,

C1: dz zudu  zvdv (liên kết z và các biến cuối)

C2: dz  f xdx  f ydy

 f x( xudu  xvdv)  f y( yudu  yvdv) 5
Trường hợp riêng 1

Cho z = f(x) và x = x(u, v) (hợp của 1 biến và 2 biến)

zu  f ( x) xu , zv  f ( x) xv

C1: dz  zu du  zvdv (liên kết z và các biến cuối)

C2: dz  f ( x) dx  f ( x)( xu du  xv dv)

6
Trường hợp riêng 2:
z = f(x,y) và x = x(t), y = y(t). (hợp 2 biến và 1 biến)

z(t )  f x.x(t )  f y. y(t )

C1: dz  z(t )dt (liên kết z và biến cuối)

C2: dz  f xdx  f ydy  f x.x(t )dt  f y. y(t )dt

7
Trường hợp riêng 3:
z = f(x, y) và y = y(x)(hợp 2 biến và 1 biến)

z( x)  f x  f y. y( x )

dz  z( x) dx (liên kết z và các biến cuối)

8
 VÍ DỤ
xy 2
1/ Cho: z  f ( x, y ) e , x u , y u  v
tìm z’u, z’v , dz tại (u, v)= (1, 1).
zu  f x.xu  f y. yu zv  f x.xv  f y. yv

(u, v)= (1, 1)  (x, y) = (1, 2)

xy
zu  ye .2u  xe xy.1

 zu (1,1) 2.e2 .2  1.e2 .1 5e2

2
xy z
 v (1,1) e
zv  ye .0  xe xy .1
9
  zu (1,1) 5e2
 2

 zv (1,1) e

2 2
 
dz (1,1)  zu (1,1) du  zv (1,1)dv 5e du  e dv

10
 2  u
2/ Cho: z  f ( x ) sin( x  x ), x arctan  
v
Tính z’u, z’v tại (0, 1)

zu  f  x .xu , zv  f  x .xv x(0, 1) = 0

1
2 1
zu (1  2 x)cos( x  x )   2
v u
1 2
v  zu (0,1) 1

2 u 1  zv (0,1) 0
zv (1  2 x)cos( x  x )  2  2
v u
1 2 11
v
 3/ Cho: z  f ( x, y ) sin( xy ),
t
x arctan t , y e
Tính dz(t) tại t = 0

Cách 1: dz zt dt với zt   f x.xt   f y. yt 

1
z(t )  y cos( xy ) 2  x cos( xy ) e t
1 t
t 0  x 0, y 1  z0  1
 dz (0) dt 12
 z  f ( x, y ) sin( xy ),
t
x arctan t , y e

Cách 2: dz  f xdx  f ydy  f x.x(t )dt  f y. y(t )dt

dz  y cos( xy )dx  x cos( xy )dy

dt t
 y.cos( xy )  2  x.cos( xy ).e dt
1 t

 dz (0) dt 13
 2
ln( y  1)
4/ Cho: z  f ( x, y )  .
x2
a/ Tính z’x tại (1,0).
b/ Nếu y = ex, tính z’(x) tại x = 1
2
z ln( y  1) ln(1)
a / zx   f x  2  z x (1,0)  2 0
3 1
x x

b / z x   f x  f y. y x 

ln( y 2  1) 2y x
 2 3
 2 2
e
x ( y  1) x 14
 x
y e
2
ln( y  1) 2y x
z '( x )  2  e
x3 ( y 2  1) x 2

x 1  y e
2
2 2 e

 z (0)  2ln(e  1)  2
e 1

15
5/ Cho: z  f ( x  y , xy ), với f là hàm khả vi
Tính z’x, z’y

Đặt: u = x – y , v = xy  z = f(u, v)
(u, v là biến chính của f)

zx  fu.ux  f v.vx  fu.1  f vy

zy  fu.uy  f v.vy  fu.(  1)  f vx

16
  x 
6/ Cho: z  xf  2  với f là hàm khả vi
y 
Chứng minh đẳng thức: 2 xzx  yzy 2 z
x
Đặt : u 2  z = x.f(u)
y

zx  f (u )  x. f (u ) x

1
 f (u )  x. f (u ).ux  f (u )  x. f (u ). 2
y
17
  x 
zy  x. f (u ) y z  xf  2 
y 
 2x
 xf (u ).uy  x. f (u ). 3
y
 1   2 x
2 xzx  yzy 2 x  f (u )  x. f (u ). 2   yx. f (u ). 3
 y  y

2 xf (u ) 2z

18
7/ Cho: z  f x 2
 y , xy 2

với f là hàm khả vi

Tính dz theo dx, dy.

Đặt: u x  y, v xy  z  f u , v 
2 2

• Cách 1: dz = z’xdx + z’ydy với

zx  fu.ux  f v.vx  f .2 x  f . y 2

u v

zy  fu.uy  f v.vy  fu.( 1)  f v.2 xy

   2

dz  fu .2 x  f v . y dx   f u  f v.2 xy dy 19
  2
z  f x  y, xy 2
 u x  y , v xy  z  f u , v 
2 2

• Cách khác:

dz = f’udu + f’vdv

= f’u( u’xdx + u’ydy) + f’v ( v’xdx + v’ydy)

= f’u(2xdx – dy) + f’v(y2dx + 2xydy)

= (2xf’u + y2f’v)dx + (2xyf’v – f’u)dy

20
 Ví dụ thực tế

Một con rệp đang di chuyển với pt chuyển động là

t
x t   1  t , y t  2  x(cm), y (cm), t ( s )
3

Nhiệt độ sinh ra trên con đường chuyển động của rệp là

T T ( x, y )  C
0

Biết Tx(2,3) 4, Ty(2,3) 3

Hỏi nhiệt độ thay đổi thế nào sau 3 giây trên đường rệp
di chuyển. 21
 Ví dụ thực tế

Với 1 mol khi lý tưởng, pt trạng thái là: PV = 8.3T, với

P(Kpascal), T(0K), V(lit).

Tại thời điểm T = 3000K, V = 100l, vận tốc tăng nhiệt độ

là 0.1K/s, vận tốc tăng thể tích là 0.2l/s, tính tốc độ thay
đổi của áp suất tại thời điểm này.

22
 Đạo hàm và vi phân cấp cao của hàm hợp
Xét trường hợp cơ bản, các trường hợp khác tương tự.

Cho z = f(x, y) và x = x(u, v), y = y(u, v)



  f x.xu  f y. yu
zuu u
  



  f x u .xu  f x.xuu 
 
   f y . yu  f y. yuu
  u
 



   
z  f .x  f . y
uv x u y  u v
 



  f x v .xu  f x.xuv 
 
   f y . yu  f y. yuv
  v
 
 23
 
 v
  f x.xv  f y. yv
zvv

  



  f x v .xv  f x.xvv 
 
   f y . yv  f y. yvv
  v
 

Các đhàm (f’x)’u, (f’x)’v, (f’y)’u, (f’y)’v phải tính
theo hàm hợp.

Vi phân cấp hai của hàm hợp:

(u, v là biến độc lập)

2 2 2

 
 

d z zuu du  2 zuv dudv  zvv dv
24
 VÍ DỤ

2
1/ Cho: z  f ( x, y )  x y , x u  v, y u  v
Tính z”uu, z”uv tại (u, v) =(1, 1) (x = 2, y = 0)
2
zu 2 xy xu  x yu
2 2
2 xy 1  x 1 2 xy  x


 
zuu  2 xy  x 2 
u 2  xu y  xyu   2 xxu

2( y  x)  2 x 4 x  2 y
 z”uu(1, 1) = 8 25
 
zu 2 xy  x 2 x u  v, y u  v


 
zuv  2 xy  x 2 
v 2  xv y  xyv   2 xxv

2( y  x)  2 x 2 y

z”uv (1, 1) = 0

26
 2 2
2/ Cho: z  f ( x, y ) x y, với x t , y ln t
Tính d2z theo dt tại t = 1

d 2 z z(t )dt 2 (t là biến độc lập)

21
z(t )  f x.x(t )  f y. y(t ) 2 xy.2t  x .
t
4t 3.ln t  t 3
2 2 2


z (t ) 12t .ln t  4t  3t
2 2
d z (1) 7 dt 27
 2
3/ Cho: z  f ( x  y ) với f là hàm khả vi cấp 2.
Tính z”xx, z”xy, z”yy
Đặt u  x 2
 y  z  f u 
zx  f (u )ux  f (u ).2 x, zy  f (u ).( 1)

  zx x  f (u ).2 x x2  f (u )  x  f (u )  

zxx
 x

2  f (u )  xf (u ).ux  2  f (u )  2 x 2 f (u ) 

28
   zx y  f (u ).2 x y
zxy

2 x  f (u ) y2 xf (u ).uy  2 xf (u )

zy  f (u ).(  1)

  
z yy  z y   f (u ) y  f (u )uy  f (u )
y

29
 ĐẠO HÀM VÀ VI PHÂN HÀM ẨN

Hàm ẩn 1 biến : Giả sử hàm ẩn y  y(x) xác định

bởi phương trình F(x, y)  0. Để tính y’(x), lấy
đạo hàm phương trình F  0 theo x và giải tìm
y’(x).ý: Sử dụng đạo hàm hàm hợp ta có:
Lưu
G  F(x, y)  0, với y  y(x)
 G’(x)  F’x + F’y.y’(x)  0
Fx Xem x, y là 2 biến độc lập
y( x) 
Fy khi lấy đh của F. 30
 Hàm ẩn 2 biến: z  z(x, y) xác định từ pt:
F(x, y, z)  0 (1).

Lấy đạo hàm (1) theo x (hoặc y) rồi giải tìm các
đạo hàm riêng của z.

Fx
G 0  Gx Fx.1  Fy.0  Fz.zx 0  zx 
Fz

Fx Fy x, y, z là các biến độc lập

zx  , zy 
Fz Fz khi tính F’x ,F’y ,F’z.
31
Cách tìm vi phân:

C1: lấy vi phân pt đã cho và giải tìm dy (dz).

C2: tính vi phân từ đạo hàm.

32
 VÍ DỤ
y
Cho y = y(x) xác định từ pt: e  xy  e 0 (1)
Tìm y’(0).

Cách 1: Lấy đạo hàm pt đã cho theo x:

y

y e  y  xy 0 (2)
x  0, (1)  y  1,
(2)  y(0)  e  1

33
Cách 2: F  x, y  e  xy  e 0
y

(1)  F(x, y) = 0

Fx y
y( x)   y
Fy e x

1
 y(0)   e  1
e0

34
2.Tìm đạo hàm cấp 2 tại x  1 của hàm ẩn y  y(x)
xác định bởi pt:
3 2
y  x y  x  1 0 (1)
Lấy đạo hàm (1) theo x
2
3 y . y  2 xy  x 2 y 1 0 (2)

Lấy đạo hàm (2) theo x

 2 2 
3 2 y. y  y y 2( y  xy) 2xy  x 2 y 0 (3)
 
35
 y 3  x 2 y  x  1 0 (1)
2
3 y . y  2 xy  x 2 y 1 0 (2)

2 2
6 y. y   3 y y 2( y  xy) 2xy  x 2 y 0 (3)

(1)
x 1   y (1) 0  (2)
 y(1) 1

Thay x = 1, y = 0, y’ = 1 vào (3)

0  0  2(0  1)  2  y(1) 0

 y(1)  4 36
 3 2
Cách 2: F  x, y   y  x y  x  1 0 (1)

Fx 2 xy  1
y   2 2
(2)
Fy 3y  x
(1)
x 1   y (1) 0  (2)
 y(1) 1

 2 xy  1 
y   2 2 
 3y  x  x



2  y  xy 3 y  x
2
  2 xy  16 yy  2 x 
2

3 y  x 
2 2 2
(3)
37
y 
 2 2

2  y  xy  3 y  x  2 xy  16 yy  2 x 

3 y 2
x 
2 2
(3)

Thay x = 1, y = 0, y’ = 1 vào (3)

2 0  10  1  0  10  2 
y  2
 4
0  1

38
 Ví dụ

3/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

x/ z
F ( x, y , z ) z  ye 0 (1)
Tìm z’x, z’y tại (x, y) = (0, 1).
từ (1) ta có: (x, y) = (0, 1)  z = 1
Đạo hàm (1) theo x, theo y:

z  x.zx x / z  x.zy  x / z
zx  y e 0, zy   1  y 2  e 0
z 2
 z 
 zx 0,1 1, zy 0,1 1 39
Cách 2 : F ( x, y, z ) z  ye x / z 0 (1)

từ (1) ta có: (x, y) = (0, 1)  z = 1

y x/ z
Fx  e 1
zx   z  zx (0,1)  1
Fz yx x / z 1 0
1 2 e
z

Fy e x/ z
1
zy    zy (0,1)  1
Fz yx x / z 1 0
1 2 e
z 40
 Ví dụ

4/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

F ( x, y, z ) xy  sinh( x  y  z ) 0 (1)
Tìm dz(1, 0).

( x, y ) (1,0)  z 1
Đạo hàm pt theo x 2 lần :
y  1  zx cosh( x  y  z ) 0 (2)
2
 .cosh  x  y  z   1  zx  sinh( x  y  z ) 
zxx 41
0
 ( x, y ) (1,0)  z 1
y  1  zx cosh( x  y  z ) 0 (2)
2
 .cosh  x  y  z   1  zx  sinh( x  y  z ) 0
zxx

 zx (1,0) 1  zxx

 (1,0) 0

x  1  zy cosh( x  y  z ) 0 (3)

1  zxy .cosh  x  y  z   1  zx 1  zy sinh( x  y  z ) 0

 zy 0  zxy  1 42
 Ví dụ

4/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:

F ( x, y, z ) xy  sinh( x  y  z ) 0 (1)
Tìm z’’xx, z’’xy tại (x, y) = (1, 0).

( x, y ) (1,0)  z 1
Fx y  cosh( x  y  z )
zx  
Fz cosh( x  y  z )  zx (1,0) 1,
 
Fy x  cosh( x  y  z )  z 
y (1,0) 0
zy  
Fz cosh( x  y  z ) 43
 Fx y  cosh( x  y  z )
zx  
Fz cosh( x  y  z )

  y  cosh( x  y  z ) 
  zx  x  
zxx 
 cosh( x  y  z )  x

 y  cosh(.) 
x .cosh(.)   cosh(.) 
 x . y  cosh(.) 
 2
cosh (.)
 (1  zx )sinh(.)cosh(.)   y  cosh(.)  (1  zx )sinh(.)
 2
cosh ( x  y  z ) 44
  (1  zx )sinh(.)cosh(.)   y  cosh(.)  (1  zx )sinh(.)
zxx  2
cosh ( x  y  z )

 zx (1,0) 1,

 
 z y (1,0) 0

 (1  1).0.1  (0  1)(1  1).0

 zxx
 (1,0)  0
1

45
 Fx y  cosh( x  y  z )  zx (1,0) 1,
zx    
Fz cosh( x  y  z )  z y (1,0) 0

 y  cosh( x  y  z )  
  zx y  
zxy 
 cosh( x  y  z ) y

 1  (1  zy )sinh(.)  cosh(.)   y  cosh(.)  (1  zy )sinh(.)

 2
cosh ( x  y  z )

 z (1,0) 
1  (1  0).0 .1  (0  1)(1  0).0
 1
xy
1 46
 Ví dụ

5/ Cho z  z(x, y), thỏa pt:

F ( x, y , z )  z 3  4 xz  y 2  4 0 (1)
Tìm dz(1, 2), z”xy(1,-2) nếu z(1, 2)  2
 Lấy vi phân pt (1):
2
dF 3 z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy 0 (2)

Thay x = 1, y = 2, z = 2 vào (2):

12dz (1,  2)  8dx  4dz (1,  2)  4dy 0
1
 dz (1,  2) dx  dy 47
2
 2
dF 3 z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy 0 (2)

 Lấy vi phân pt (2):

2
 2
d F d 3z dz  4 zdx  4 xdz  2 ydy 0 
(Vì x, y là biến độc lập nên dx = dy = hằng)

2
 2 2 2
d F 3 2 zdz  z d z  4dzdx 
 4 dxdz  xd z   2dy
2 2
0 (3)
48
 2
 2 2 2

d F 3 2 zdz  z d z  4dzdx

 4 dxdz  xd z   2dy
2 2
0 (3)

1
Thay x 1, y  2, z 2, dz 1,  2  dx  dy vào (3)
2

2 1 2 5 2
d z (1,  2)  dx  dxdy  dy
2 8

49
 Ví dụ
6/ Cho z = z(x, y), thỏa pt:
F  f ( x  z , y ) 0 với f là hàm khả vi cấp 2.
Tìm zx , zy

Đặt u = x + z, v = y  F(x, y, z) = f(u, v) = 0

Fx  fu.ux  f v.vx  fu, Fy  fu.uy  f v.vy  f v

Fz  fu.uz  f v.vz  fu

fu fv z 0
zx   1, zy  , xx
fu fu 50
 f v
zy  u = x + z, v = y
fu
 f v 
zyy
   
 fu  y


  .uy  f vv .vy . fu   fuu
f vu  .vy . f v
 .uy  f uv
2
 fu


  .zy  f vv . fu   fuu
f vu  . f v
 .zy  f uv
2
 fu 51
 zyy
 
 f vu  . f u   f uu
 .zy  f vv  . f v
 .zy  f uv
2
 fu
f v
Ta có: zy 
fu
  fv     f v  
 f vu .  f    f vv  . fu   fuu .  f    fuv  . f v
zyy    u    u 
2
 fu

52
Đạo hàm và vi phân cấp 2 của hàm ẩn:

y=f(x):

Cách 1: lấy đạo hàm hoặc vi phân 2 lần trên

phương trình và giải tìm y” hoặc d 2y
Cách 2: tính từ y”.

z=f(x, y)

Tính z”xx , z”xy , z”yy và d 2z từ z’x , z’y và dz

53