Βασικοί Θεωρητικοί ΙΙ

Τετάρτη 12 Οκτωβρίου 2022

Κάρολος Μάρξ – Karl Marx
• Ιστορικός – Διαλεκτικός Υλισμός: Η κοινωνία ως
ιστορικός σχηματισμός που συνεχώς μεταβάλλεται
μέσα από την σύγκρουση αντιθέτων.
• Διαλεκτική του Hegel – ο κόσμος δεν αποτελείται
από σταθερές δομές αλλά από δυναμικές
συγκρούσεις και αντιφάσεις.
• Υλισμός - Φόιερμπαχ - προτεραιότητα της ύλης
έναντί της συνείδησης – εστίαση στην
πραγματικότητα που βιώνουν οι πραγματικοί
άνθρωποι.
• Ολιστική θεωρία – Ιστορική κριτική ανάλυση του
Καπιταλιστικού συστήματος – Όχι αναλύσεις επι
συγκεκριμένων θεματικών
Βάση - Εποικοδόμημα
• Οικονομική Βάση – Οικονομική δομή, Παραγωγικές σχέσεις και παραγωγικές
δυνάμεις.
• Η παραγωγική διαδικασία και ο τρόπος διανομής και κυκλοφορίας των προϊόντων
καθορίζει τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις και τις μορφές κοινωνικής συνείδησης.
• Επικοδόμημα: Πολιτικές, θεσμικές, ιδεολογικές και αισθητικές όψεις της Κοινωνίας
- Πολιτική, θρησκεία, τέχνη, ηθική, επιστήμη δίκαιο και θεσμοί – Δεν είναι
αυτόνομες μορφές αλλά εκφράσεις των οικονομικών – παραγωγικών σχέσεων και
δυνάμεων.
• «Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής καθορίζει γενικά την κοινωνική, πολιτική
και πνευματική διαδικασία της ζωής. Δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων που
καθορίζει το είναι τους, αλλά, αντίστροφα, το κοινωνικό τους είναι καθορίζει τη
συνείδησή τους».
Φύση – Άνθρωπος
• Οι άνθρωποι είναι παραγωγικά όντα – προκειμένου να επιβιώσουν πρέπει
να εκμεταλλευτούν και να συνεργαστούν με την φύση - Διαλεκτική σχέση –
εκμετάλλευση για την κάλυψη αναγκών.
• Ο άνθρωπος μετασχηματίζει το φυσικό περιβάλλον – το οποίο με την σειρά
του επιδρά στον άνθρωπο μετασχηματίζοντας τον.
• Τα τεχνουργήματα των ανθρώπων ξεπερνούν την φυσική αναγκαιότητα -
δημιουργία πολιτισμού.
• Κοινωνική σχέση που καθορίζεται από τις οικονομικές – κοινωνικές σχέσεις
της κοινωνίας που ζει ο άνθρωπος
• Γενικά η εκμετάλλευση της φύσης για την παραγωγή των αναγκαίων για την
επιβίωση είναι μια φυσική διαδικασία – επίσης φυσική διαδικασία είναι και
η συνεργασία.
Η Πάλη των τάξεων
• Η κοινωνική μεταβολή εκφράζεται μέσα από την διαλεκτική των
παραγωγικών δυνάμεων (τα στοιχεία που μαζί με τον άνθρωπο παρέχουν
την δυνατότητα παραγωγής – τεχνολογία) και των παραγωγικών σχέσεων
(το σύνολο των οικονομικών σχέσεων στην παραγωγή – σχέσεις ιδιοκτησίας)
• Στην αρχή κάθε σταδίου επικρατεί η καλύτερη δυνατή/ικανοποιητικότερη
συναίνεση.
• Με την πάροδο του χρόνου η κατεστημένη άρχουσα τάξη γίνεται εμπόδιο
και μια νέα άρχουσα τάξη αρχίζει να αναδύεται
• Πάλη μεταξύ των τάξεων
• Νέα τάξη πραγμάτων που όμως εμπεριέχει το σπέρμα της καταστροφής της
– Συνέχεια της Διαλεκτικής.
Τα στάδια της Ιστορίας
• Η ιστορία σαν μια σειρά διαδοχικών σταδίων – Κάθε στάδιο
χαρακτηρίζεται από ένα συγκεκριμένο επίπεδο τεχνολογίας
(Παραγωγικές δυνάμεις) και από ένα συγκεκριμένο επίπεδο/τρόπο
οικονομικής οργάνωσης (Παραγωγικές σχέσεις).

• 4 Στάδια (πρωτόγονος κομμουνισμός, δουλοκτητική κοινωνία,

φεουδαρχία, καπιταλισμός) - Σε κάθε στάδιο η άρχουσα τάξη
εκμεταλλεύεται και καταπιέζει τις υπόλοιπες.

• Διαταραχή παραγωγικών δυνάμεων – Σχέσεων – Επανάσταση

Καπιταλισμός
• Κεφάλαιο – το σύνολο των μέσων παραγωγής – συσσώρευση
• Μισθωτή εργασία – Εργατική δύναμη η οποία πωλείται με
αντάλλαγμα τον μισθό
• Καπιταλιστές - Προλετάριοι – μια σχέση αλληλεξάρτησης -
Εκμετάλλευσης με βάση όχι την συναίνεση αλλά την
σύγκρουση.
• Το καπιταλιστικό σύστημα αναπτύσσεται αυξάνοντας την
εκμετάλλευση των εργαζόμενων επενδύοντας στην συνέχεια τα
κέρδη στην περεταίρω ανάπτυξη του συστήματος.
Αξία – Υπεραξία
• Γενική ιδέα: το κέρδος του καπιταλιστή βασίζεται στην εκμετάλλευση του
εργαζόμενου
• Αξία – ο χρόνος που απαιτείται για την παραγωγή ενός προϊόντος με βάση
τις συγκεκριμένες παραγωγικές δυνάμεις – επίπεδο τεχνολογίας
• Μισθός – Η ποσότητα των παραγόμενων εμπορευμάτων που απαιτείται για
την επιβίωση του εργάτη και της οικογένειας του – αναπαραγωγή εργατικού
δυναμικού – μικρότερος από την αξία των παραγόμενων προϊόντων.
• Υπεραξία – το επιπλέον προϊόν που παράγεται κατά τον χρόνο εργασίας και
καρπώνονται οι καπιταλιστές.
• Η υπεραξία που καρπώνονται και επανεπενδύουν οι καπιταλιστές αποτελεί
την βάση του καπιταλιστικού συστήματος.
Εμπόρευμα
• Προϊόν το οποίο μπορεί να ανταλλαχθεί – Αξία χρήσης και
Ανταλλακτική αξία

• Χρήμα – το γενικό ισοδύναμο για την ανταλλαγή προϊόντων

• Η εργασία ως εμπόρευμα – ο εργάτης ανταλλάσσει το εμπόρευμα που

κατέχει (εργασιακή δύναμη) με εμπόρευμα – γενικό ισοδύναμο
(χρήμα) για να αποκτήσει τα απαραίτητα προς την διαβίωση
εμπορεύματα – Δεν είναι παραγωγός εμπορευμάτων αλλά είναι ο
ίδιος το εμπόρευμα.
 Αλλοτρίωση
• Ο καπιταλισμός σαν σύνολο δομών προβάλει πολλαπλά εμπόδια ανάμεσα στο
άτομο και την παραγωγική διαδικασία, τα παραγόμενα προϊόντα και τους
άλλους ανθρώπους:
• Μηχανική, μονότονη υπερεξειδηκευμένη εργασία που του στερεί την
δημιουργικότητα και την χαρά της δημιουργίας
• Ελάχιστη σχέση έχει ο εργάτης με το παραγόμενο προϊόν – μπορεί να μην το
δει ποτέ ολοκληρωμένο
• Ελάχιστη συναναστροφή - συνεργασία με τους συναδέλφους του –
ανταγωνισμός για το ποιος θα μείνει στην δουλειά.
• Αλλοτρίωση είναι η κατάρρευση της φυσικής σχέσης του ατόμου με αυτό που
παράγει – τα άτομα δεν παράγουν φυσικά για τον εαυτό τους αλλά αφύσικα
για μια μικρή ομάδα καπιταλιστών
Ιδεολογία – ταξική συνείδηση
• Με το πέρας του χρόνου η εξαθλίωση των εργατών γίνεται όλο και
μεγαλύτερη – συνειδητοποίηση της λειτουργίας του καπιταλιστικού
συστήματος και της θέσης τους σε αυτό – Επανάσταση.
• Οι καπιταλιστές έχουν στην διάθεση τους που τους χρησιμοποιούν για να
αποτρέψουν την έλευση του σοσιαλισμού
• Ιδεολογία – Πλέγμα ιδεών που αποκρύπτει την πραγματική φύση του
καπιταλιστικού συστήματος
• Ψευδής συνείδηση – η μη κατανόηση από πλευράς προλεταριάτου της
λειτουργίας του συστήματος
• Για να ξεπεραστούν τα τεχνάσματα των καπιταλιστών χρειάζεται: Ταξική
συνείδηση – Επανάσταση
Σοσιαλισμός - Κομμουνισμός
• Ο Μαρξ αφιέρωσε ελάχιστο χρόνο στην περιγραφή του ουτοπικού
σοσιαλισμού, αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να συμβάλει στην
πτώση του καπιταλισμού. Κάποια στοιχεία είναι:
• Αταξική κοινωνία – άρση ανισοτήτων
• Κοινοκτημοσύνη μέσων παραγωγής – αρμονική συνύπαρξη του
ανθρώπου με την φύση και τους άλλους ανθρώπους για να
παράξουν όλα τα απαραίτητα για την επιβίωση.
• Κατάργηση κράτους – εργαλείο βίας στα χέρια της άρχουσας τάξης
• Πανανθρώπινη κοινωνία
Max Weber
• Η κοινωνία συνεχώς εξελίσσεται και μεταβάλλεται –
Δεν υπάρχουν γενική νόμοι που να εξηγούν την έκβαση της κοινωνίας -
Νέα έργα – Νέες μορφές και περιεχόμενο
• Οι επιστήμες της κοινωνικής πραγματικότητας: α) δεν ολοκληρώνονται
ποτέ – η κοινωνική αλλαγή φέρνει νέα αντικείμενα μελέτης β) είναι
αντικειμενικές – ξένες προς τις αξιολογικές κρίσεις του επιστήμονα
• Αξιολογικές κρίσεις – υποκειμενικές απόψεις σχετικά με τις αξίες – δεν
είναι δεδομένες και διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία
• Αντικειμενικός επιστήμονας – δεν επηρεάζεται από τις αξιολογικές
κρίσεις αλλά τις μελετά – πειθαρχική προσέγγιση
Κατανοούσα Κοινωνιολογία
• Ερμηνευτική κατανόηση της κοινωνικής πράξης – συμπεριφορά με
συγκεκριμένο νόημα (που αποδίδεται από τον δρώντα)
προσανατολισμένη προς τους άλλους.
• Κατανόηση των υποκειμενικών νοημάτων – διαμόρφωση της
συμπεριφοράς με βάση τον πολιτισμό και το σύστημα αξιών της
κοινωνίας που ζουν
• Κατανόηση της σημασίας που δίνουν οι άνθρωποι στις
συμπεριφορές τους.
• Η προσπάθεια ανασύστασης και κατανόησης του νοήματος γίνεται
με βάση δεδομένα, τεκμήρια και κείμενα.
Ιδεότυπος
• Μεθοδολογική/θεωρητική κατασκευή – Εργαλείο
• Μοντέλο που μας βοηθάει στην κατανόηση των κοινωνικών
φαινομένων – δεν υπάρχει στην πραγματικότητα
• Δεν είναι η επιθυμητή ή η τέλεια κατάσταση αλλά το σύνολο των
κοινών χαρακτηριστικών
• Σκοπός της χρήσης του είναι να αναδείξει την εσωτερική τους δομή και
την ορθολογικότητα
• Σύγκριση της πραγματικής κατάστασης με τον ιδεότυπο – παρατήρηση
των αποκλίσεων, διερεύνηση των αιτιών της απόκλισης και διατύπωση
ερμηνείας των αποκλίσεων (αιτιώδους εξήγησης).
Αιτιώδης εξήγηση
• Νοηματική αλληλουχία των πράξεων - κίνητρο της πράξης (εξηγούσα
κατανόηση)
• Ορθή αιτιώδης ερμηνεία μιας πράξης σημαίνει την πλήρη κατανόηση
κινήτρου, πορείας και πραγματοποίησης μιας πράξης – η διαδικασία αυτή
εξασφαλίζει επιστημονική εγκυρότητα.
• Ιστορική αιτιότητα: μοναδικοί ιστορική παράγοντες που ερμηνεύουν ένα
φαινόμενο – όχι καθολικοί/γενικοί ιστορικοί νόμοι. Α) εξωπραγματική, β)
ιστορική συγκριτική
• Κοινωνιολογική αιτιότητα: αναζήτηση της κοινωνικής σχέσης δυο
φαινομένων – πιθανότητα και ευνοήση – η κοινωνική πραγματικότητα
μπορεί να ευνοεί ένα συγκεκριμένο τύπο κοινωνικής οργάνωσης
Κοινωνική Πράξη
• Ορθολογική κατά τον σκοπό - ο δράστης ορίζει με σαφήνεια τον στόχο του και επιλέγει
τα καταλληλότερα μέσα για να τον πετύχει

• Ορθολογική κατά την αξία – κίνητρο το σύστημα αξιών του υποκείμενου – αναγνωρίζει
τις συνέπειες των πράξεων του αλλά επιλέγει να μείνει συνεπείς με τις αρχές και τις
αξίες του

• Συγκινησιακή δράση – υπαγορεύεται από το θυμικό ή την συνείδησή των ατόμων –

συγκινησιακή φόρτιση κάτω από ορισμένες καταστάσεις

• Παραδοσιακή δράση – ήθη, έθιμα παραδόσεις έχουν αφομοιωθεί σε τέτοιο βαθμό που
αντανακλώνται αυτόματα στην πράξη των ατόμων
Τύποι εξουσίας
• Οι τύποι εξουσίας συγκροτούνται στην βάση των κινήτρων υπακοής των
ατόμων:
• Ορθολογική: αναγνώριση της νομιμότητας της εξουσίας – πίστη στη
νομιμότητα του θεσπισμένου συστήματος κανόνων και στο δικαίωμα
διακυβέρνησης
• Παραδοσιακή – η εξουσία νομιμοποιείται από την παράδοση η οποία
αναγνωρίζει την εξουσία στη βάση παραδοσιακών αρχών και αξιών –
ευλάβεια και πίστη –καθορίζεται από παραδοσιακούς κανόνες και έλκει την
νομιμοποίηση της από παλαιόθεν ιερότητες.
• Χαρισματικό Ηγέτης: πίστη στις αρετές και τα χαρίσματα του ατόμου –
θεωρούνται εξωπραγματικά και φυσικά – χαρίσματα που δεν συναντώνται
κάθε μέρα
Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του
Καπιταλισμού
• Γενική ιδέα: Οι θρησκευτικές αντιλήψεις μπορεί να είναι καθοριστικό
στοιχείο για την διαμόρφωση της συμπεριφοράς και πιο
συγκεκριμένα οικονομικής συμπεριφοράς σε σημείο να αποτελούν
αιτίες οικονομικού μετασχηματισμού.
• Ορθολογικός Καπιταλισμός (ιδεότυπος) – Συσσώρευση κέρδους,
ορθολογική οργάνωση της εργασίας, γραφειοκρατία, καταμερισμός
εργασίας κλπ
• Καλβινισμός: εργασία για το μεγαλείο του Θεού, επιτυχία ως σημάδι
ότι είσαι εκλεκτός, ασκητικός τρόπος ζωής με άρνηση των
απολαύσεων – συσσώρευση κεφαλαίου
Εξορθολογισμός
• Απομάγευση – αποτίναξη της θρησκείας και του υπερφυσικού ως
μέσου σωτηρίας – καθιέρωση της επιστημονικής έρευνας και
απομάκρυνση από τις παραδοσιακές πεποιθήσεις που βασίζονται
στην δεισιδαιμονία.
• Εξορθολογισμός: οργάνωση της κοινωνίας με τον πιο αποδοτικό
τρόπο – γραφειοκρατία – εξορθολογισμός οικονομίας, πολιτικής,
θρησκείας και μουσικής.
• Ατσάλινο Κλουβί – υπερκαθορισμός κάθε πτυχής της ζωής του
ανθρώπου – στέρηση δημιουργικότητας.