ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Κράτος, θεσμοί και δημόσιες πολιτικές

Ο Κοινωνιολογικός Θεσμισμός

Γιώργος Ανδρέου
gioandreou@polsci.auth.gr

Θεσσαλονίκη, 7 Απριλίου 2020

Κοινωνιολογικός Θεσμισμός: από τη θεωρία των
οργανώσεων στην πολιτική επιστήμη (1)
• Κοινωνιολογικός Θεσμισμός (ΚΘ) : γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας
του 1970 από Αμερικανούς κοινωνιολόγους στο πλαίσιο της θεωρίας
των οργανώσεων (organization theory).
• Οι πρωτοπόροι του ΚΘ άντλησαν ιδέες από την παλαιότερη θεσμική
θεωρία του Philip Selznick και αμφισβήτησαν την παραδοσιακή
διάκριση ανάμεσα:
α) στις μορφές κοινωνικής οργάνωσης που συναντάμε πρωτίστως
στους σύγχρονους γραφειοκρατικούς οργανισμούς και
β) στις μορφές κοινωνικής οργάνωσης οι οποίες θεωρείτο ότι
αντανακλούν μια πληθώρα διαφορετικών πρακτικών που
συσχετίζονται με την έννοια της ‘κουλτούρας’.
• Σύμφωνα με την αντίληψη που κυριαρχούσε από την εποχή του
Weber, οι σύγχρονες γραφειοκρατίες παρουσιάζουν μορφολογικές
ομοιότητες λόφω τηε στην εγγενούς ορθολογικότητας ή
αποτελεσματικότητας που τις χαρακτηρίζει.

2
Κοινωνιολογικός Θεσμισμός: από τη θεωρία των
οργανώσεων στην πολιτική επιστήμη (2)
• Ο ΚΘ απέρριψε την υπόθεση της ορθολογικότητας.
• Αντιθέτως, υποστήριξε ότι πολλές από τις σύγχρονες οργανωσιακές
μορφές και διαδικασίες έχουν πολιτισμικό περιεχόμενο, παρόμοιο με
αυτό των μύθων και των τελετών που υιοθετούνται από τις κοινωνίες
που παραδοσιακά μελετούν οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι.
• Τα πολιτισμικά στοιχεία ενσωματώνονται στις οργανώσεις, όχι
αναγκαστικά για να ενισχύσουν την αποτελεσματικότητά τους, αλλά
προκειμένου να μεταδώσουν συγκεκριμένες πολιτισμικές πρακτικές.
• Οι συγκεκριμένες θεσμικές μορφές και διαδικασίες που θα επιλεγούν
για να ρυθμίσουν τη λειτουργία κάθε οργάνωσης θα πρέπει να
διασφαλίζουν την κοινωνική νομιμοποίησή της και άρα να είναι
αποδεκτές στα πλαίσια του ευρύτερου πολιτισμικού περιβάλλοντος
μέσα στο οποίο λειτουργεί η οργάνωση.
• Η έμφαση του ΚΘ στο ρόλο που διαδραματίζουν οι οργανωσιακοί
μύθοι ώθησε ορισμένους να τον αποκαλέσουν ‘μυθικό θεσμισμό’.

3
Βασικά χαρακτηριστικά του Κοινωνιολογικού Θεσμισμού
1. Ο ΚΘ υιοθετεί έναν ιδιαίτερα ευρύ ορισμό των θεσμών: εκτός από τους τυπικούς
θεσμούς, οι θεσμοί περιλαμβάνουν τα ευρύτερα συστήματα συμβόλων, εννοιών,
ρεπερτορίων δράσης και ηθικών υποδειγμάτων που συν-διαμορφώνουν τα
νοηματικά πλαίσια (frames of meaning) μέσα στα οποία συγκροτείται η ατομική
δράση. Η έννοια του θεσμού δεν είναι εύκολο να διακριθεί από την έννοια του
πολιτισμού.
2. Ο ΚΘ αποδίδει έμφαση στη νομιμοποιητική λογική που διέπει τόσο την εμφάνιση
όσο και τη διαιώνιση των θεσμών. Πρόκειται για τη ‘λογική του αρμόζοντος’ (logic
of appropriateness) (βλ. παρακάτω). Εφόσον το πολιτισμικό περιβάλλον ασκεί
καθοριστική επιρροή στη διαμόρφωση των θεσμών, οι οργανώσεις θα τείνουν
προς τον ‘ισομορφισμό’.
3. Ο ΚΘ υπογραμμίζει ότι οι δρώντες λειτουργούν εντός ενός πλαισίου θεσμών, το
οποίο προσφέρει γνωσιακά και ηθικά πρότυπα ερμηνείας των καταστάσεων,
επηρεάζοντας τις προτιμήσεις των δρώντων και τη συμπεριφορά τους. Οι θεσμοί,
επομένως, όχι απλώς δίνουν στο άτομο πληροφορίες για το πώς πρέπει να δράσει,
αλλά και τα βασικά στοιχεία που διαμορφώνουν τις προτιμήσεις του και την ίδια
την ταυτότητά του.
4
Οι θεσμοί σύμφωνα με τον Κοινωνιολογικό Θεσμισμό

• Σύμφωνα με τον ΚΘ, οι πολιτικοί θεσμοί είναι δέσμες αλληλεξαρτώμενων

κανόνων και πρακτικών που καθορίζουν το ποιά είναι η αρμόζουσα δράση
του κάθε ατόμου ανάλογα με τον ρόλο που υποδύεται αλλά και ανάλογα
με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Θεμελιώδη χαρακτηριστικά των
θεσμών είναι επίσης: α) η ανθεκτικότητά τους και η δύναμή τους να
επηρεάζουν την ατομική συμπεριφορά σε βάθος γενεών και β) η
νομιμοποίηση που διαθέτουν, γεγονός που δεσμεύει τα μέλη τους να
υιοθετούν ακόμα και συμπεριφορές που έρχονται σε ευθεία σύγκρουση
με το ατομικό τους συμφέρον.
• Οι θεσμοί κατανέμουν πόρους και ενδυναμώνουν με διαφορετικό τρόπο
διαφορετικούς δρώντες προκειμένου να τους καταστήσουν ικανούς να
δρουν σύμφωνα με προδιαγεγραμμένους κανόνες.
• Οι πολιτικοί θεσμοί είναι μερικώς αυτόνομοι από άλλους θεσμούς και
κοινωνικές οργανώσεις. 5
Οι θεσμοί σύμφωνα με τη ‘λογική του αρμόζοντος’ (1)

• Ορθολογικός θεσμισμός: οι θεσμοί είναι ανθρώπινες κατασκευές που

υπακούουν σε ορθολογικά κριτήρια κι αντανακλούν τις προτιμήσεις και
την ισχύ των ατομικών και συλλογικών δρώντων.
• ΚΘ: οι θεσμοί είναι αυτόνομες, πολυδιάστατες οντότητες που αποτελούν
το θεμέλιο λίθο της πολιτικής ζωής.
• Οι θεσμοί αναπτύσσουν μια ‘λογική του αρμόζοντος’, η οποία επηρεάζει
την ατομική συμπεριφορά περισσότερο από τη ‘λογική της
εργαλειακότητας’ ή τη ‘λογική των συνεπειών’ (consequentiality).
• March και Olsen: όταν τα άτομα δρουν με βάση τις αξίες των θεσμών, η
ανθρώπινη συμπεριφορά είναι σκόπιμη (intentional) αλλά όχι εγωκεντρική
(willful). Αυτό σημαίνει ότι, ενώ τα άτομα λαμβάνουν τις αποφάσεις τους
συνειδητά, οι επιλογές τους οριοθετούνται από τις παραμέτρους που
τίθενται από τις κυρίαρχες θεσμικές αξίες.
6
Οι θεσμοί σύμφωνα με τη ‘λογική του αρμόζοντος’ (2)

• Ταυτόχρονα, οι θεσμοί αφήνουν πολλές περιοχές της ανθρώπινης

συμπεριφοράς ανοιχτές στην ερμηνεία των ατόμων, η οποία θεμελιώνεται
στη γλώσσα, την εμπειρία, τη μνήμη και την εμπιστοσύνη.
• Παρά το γεγονός ότι οι θεσμοί δομούν την πολιτική και τη διακυβέρνηση
και δημιουργούν μια συγκεκριμένη ‘προκατάληψη’ υπέρ συγκεκριμένων
δράσεων, η λήψη μιας απόφασης δεν είναι καθόλου απλή απόφαση: τα
άτομα μπορεί να μη γνωρίζουν ποιοί κανόνες ισχύουν και είναι πιθανόν να
υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενοι κανόνες και αλληλοσυγκρουόμενες
ερμηνείες.
• Ωστόσο, η ανάγκη διατήρησης μιας ελάχιστης θεσμικής σταθερότητας
καθιστά απαραίτητη τη θέσπιση μηχανισμών επιτήρησης και
συμμόρφωσης προς τις κυρίαρχες θεσμικές αξίες.
• Το γεγονός ότι μια δράση ορίζεται ως αρμόζουσα δε διασφαλίζει ούτε την
τεχνική της αποτελεσματικότητα ούτε την ηθική της αποδοχή. 7
Τρεις έννοιες - κλειδιά: κανόνες, ρόλοι και ρουτίνες (1)
• Ο ΚΘ επικεντρώνεται στους στους συστατικούς κανόνες ενός πολιτικού
συστήματος, δηλαδή εκείνους τους κανόνες που παρέχουν τα μέσα με τα
οποία δομείται η μακρο-πολιτική συμπεριφορά των πολιτικών
συστημάτων. Οι κανόνες τυποποιούν τις κυρίαρχες λογικές του
αρμόζοντος, καθώς λειτουργούν ως οδηγοί για τους νεοεισερχόμενους σε
μία οργάνωση και παρέχουν ομοιόμορφους ορισμούς αυτών των λογικών.
• Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η λογική του αρμόζοντος ακολουθεί την
κοινωνιολογική θεωρία των ρόλων. Οι θεσμός καθορίζει μία δέσμη
προσδοκιών σε σχέση με τη συμπεριφορά των ατόμων που κατέχουν
θέσεις στο εσωτερικό του και, ακολούθως, καλλιεργεί εκείνη τη
συμπεριφορά που είναι αρμόζουσα για την άσκηση του εκάστοτε ρόλου
και τιμωρεί τις εκείνες τις συμπεριφορές που θεωρούνται ανάρμοστες.
• Ανάλογα με την εκάστοτε ‘οργανωσιακή κουλτούρα’, είναι δυνατόν να
είναι διαθέσιμες διαφορετικές εκδοχές του ίδιου ρόλου μεταξύ των
οποίων ο κάτοχός του έχει τη δυνατότητα να επιλέξει.
8
Τρεις έννοιες - κλειδιά: κανόνες, ρόλοι και ρουτίνες (2)
• Η εφαρμογή της λογικής του αρμόζοντος διαμεσολαβείται από ρουτίνες
(routines). Αυτές αντιπροσωπεύουν σταθερά πρότυπα συμπεριφοράς,
ασχέτως εάν αυτά είναι άκαμπτα ή ευπροσάρμοστα, αποτελεσματικά ή
δυσλειτουργικά, επιβαλλόμενα ή μη.
• Η συμβολή των ρουτίνων στη λειτουργία μιας οργάνωσης έγκειται στο ότι:
α) λειτουργούν ως οδηγοί σχετικά με το ποιες συμπεριφορές είναι
αποδεκτές και ποιες όχι στο εσωτερικό της οργάνωσης και
• β) καθιστούν τη συμπεριφορά των ατόμων που την απαρτίζουν (αλλά και
της ίδιας της και οργάνωσης) περισσότερο προβλέψιμη και ορθολογική.

9
Λογική του αρμόζοντος και λογική της εργαλειακότητας
στην πράξη

• Ο ΚΘ, ενώ εστιάζεται στη μελέτη της λογικής του αρμόζοντος, δε θεωρεί
ότι αυτή η λογική είναι σε κάθε περίπτωση η κυρίαρχη, ούτε ακόμα
αποκλείει τη συνύπαρξή της με τη λογική της εργαλειακότητας (ή λογικής
των συνεπειών).
• March και Olsen: υφίστανται δύο μορφές πολιτικών διαδικασιών: οι
σωρευτικές (aggregative) και οι ενοποιητικές (integrative). Στην πρώτη
περίπτωση, τα άτομα εντάσσονται σε έναν θεσμό στο όνομα του
προσωπικού κέρδους, ακολουθώντας τη λογική της εργαλειακότητας. Στη
δεύτερη περίπτωση, τα άτομα συμμετέχουν σε έναν θεσμό επειδή
ενστερνίζονται τις αξίες και τους στόχους που αυτός ενσαρκώνει,
ακολουθώντας τη λογική του αρμόζοντος.
• Οι σύγχρονες δημοκρατίες καλούνται να διαμορφώσουν και να
διαχειριστούν θεσμούς που θα συνδυάζουν κανονιστικά και υπολογιστικά
κίνητρα.
. 10
Η δημιουργία των θεσμών σύμφωνα με τον
Κοινωνιολογικό Θεσμισμό
• Οι θεσμοί δε δημιουργούνται από το μηδέν, αλλά αντλούν τις δομές νοημάτων
τους και τη λογική του αρμόζοντος από την κοινωνία.
• Κατά το πρώτο στάδιο της διαδικασίας θεσμοποίησης, τα άτομα αναπτύσσουν
σταθερές, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (ρουτίνες). Σε κάποιες περιπτώσεις,
οι πρακτικές αυτές καθορίζουν την ίδια τη φύση της οργάνωσης.
• Στη συνέχεια, οι πρακτικές αυτές καθιερώνονται και εμποτίζονται με πιο πυκνές
δομές νοήματος, οπότε η θεσμοποίηση εμβαθύνεται.
• Selznick (1957): μια οργάνωση μετασχηματίζονται σε θεσμό όταν παράγει
περισσότερες αξίεςαπό αυτές που θα ήταν απαραίτητες προκειμένου να επιτύχει
τους επίσημους στόχους της (όταν οι αξίες ‘πλεονάζουν’). Αυτό συμβαίνει όταν
μια τυπική δομή αποκτά νόημα για τα μέλη της και αυτά αναπτύσσουν την
πεποίθηση ότι αποτελεί κάτι περισσότερο από ένα μέσο για την επίτευξη ενός
δεδομένου στόχου. Το αποτέλεσμα θα είναι ότι θα εμπεδωθεί μία λογική του
αρμόζοντος, γεγονός που θα επιφέρει τη θεσμοποίηση νέων κανόνων,
ταυτοτήτων, ρόλων και πρακτικών.
11
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον
Κοινωνιολογικό Θεσμισμό: ιζηματοποίηση
• Παρά το γεγονός ότι οι θεσμοί οριοθετούν την ανθρώπινη συμπεριφορά,,
τα άτομα συμβάλλουν, σε διαφορετικούς βαθμούς και με διαφορετικούς
τρόπους, στη μετεξέλιξη και την αλλαγή των θεσμών (βλ. παρακάτω).
• Οι θεσμοί υπόκεινται σε μια διαδικασία διαρκούς μετεξέλιξης που, υπό
κανονικές συνθήκες, είναι αργή και σταδιακή.
• Σύμφωνα με την έννοια της ιζηματοποίησης (sedimentation), οι
τρέχουσες πρακτικές έχουν θεμελιωθεί στο παρελθόν. Κάτω από τους
ισχύοντες κανόνες και ρουτίνες μιας οργάνωσης βρίσκονται στρώματα
(‘ιζήματα’) αξιών και αντιλήψεων, κατάλοιπα παλαιότερων εποχών που
έχουν αποτεθεί εκεί.
• Η έννοια της ιζηματοποίησης προσομοιάζει με εκείνες τις αναλύσεις που
επιχειρούν να εντοπίσουν και να μελετήσουν την προσαυξητική θεσμική
αλλαγή στο πλαίσιο του ιστορικού θεσμισμού.
12
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον
Κοινωνιολογικό Θεσμισμό: θεσμική αντίφαση
• Οι απόπειρες συγκερασμού διαφορετικών λογικών του αρμόζοντος είναι
δυνατόν να οδηγήσουν σε πολιτικές συγκρούσεις, οι οποίες με τη σειρά
τους θα οδηγήσουν σε θεσμικές αλλαγές.
• Η έννοια της ‘θεσμικής αντίφασης’ (institutional contradiction),
αναδεικνύει τις σχέσεις αλληλεξάρτησης και αντίφασης μεταξύ των
βασικών θεσμών των σύγχρονων δημοκρατιών.
• Οι κεντρικοί θεσμοί των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών, όπως είναι ο
καπιταλισμός, η αγορά, το κράτος, η δημοκρατία, η επιστήμη, η θρησκεία,
έχουν ο καθένας και από μια διαφορετική θεσμική λογική. Η λογική αυτή
συνίσταται σε συγκεκριμένες υλικές και συμβολικές πρακτικές. Αυτού του
είδους οι θεσμικές αντιφάσεις βρίσκονται στη βάση των περισσότερων και
σημαντικότερων πολιτικών συγκρούσεων, από τις οποίες προκύπτουν οι
θεσμικές αλλαγές.
13
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον Κοινωνιολογικό
Θεσμισμό: το μοντέλο του κάδου των απορριμμάτων
• Μοντέλο του κάδου των απορριμμάτων (garbage can model): οι θεσμοί αποτελούν
‘οργανωμένες αναρχίες’ όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση προτιμήσεις οι
οποίες στρεβλώνονται ως προς τη συλλογική τους έκφραση, με αποτέλεσμα οι
στόχοι να μην είναι καλά ορισμένοι και συμπεφωνημένοι.
• Παρατηρούνται χαλαρές σχέσεις αιτίου και αποτελέσματος και μεταβαλλόμενη
συμμετοχή και εκπροσώπηση των δρώντων.
• Αντί για μηχανισμοί επίλυσης προβλημάτων, οι θεσμοί είναι ‘λύσεις που
αναζητούν προβλήματα’, διαθέτουν δηλαδή τυποποιημένες απαντήσεις για
συγκεκριμένα προβλήματα. Σε αυτή την περίπτωση, η λογική του αρμόζοντος
λειτουργεί ως ‘φίλτρο’ που περιορίζει το εύρος των διαθέσιμων επιλογών για τους
δρώντες που καλούνται να λάβουν μια απόφαση.
• Η θεσμική αλλαγή δε λαμβάνει χώρα βάσει σχεδίου, αλλά τυχαία και συνήθως με
απρόβλεπτο τρόπο . Επίσης, η αλλαγή των θεσμών δεν οδηγεί κατ’ ανάγκην στη
βελτίωση της αποτελεσματικότητάς τους και στην καλύτερη προσαρμογή τους στο
περιβάλλον τους.
14
Η μεταβολή των θεσμών σύμφωνα με τον Κοινωνιολογικό
Θεσμισμό: διαδικασίες μάθησης

• Οι θεσμοί εντοπίζουν τις μεταβαλλόμενες συνθήκες του περιβάλλοντός

τους και, ακολούθως, προσαρμόζονται σε αυτές, μέσω μιας διαδικασίας
μάθησης.
• Μια σημαντική μεταβολή στο εξωτερικό περιβάλλον των θεσμών
αντιπροσωπεύσει μια δέσμη ευκαιριών για προσαρμογή, αλλά και μια
απειλή για τα καθιερωμένα πρότυπα συμπεριφοράς.
• Ο ΚΘ εστιάζεται στη σύγκριση των αξιών και των δομών νοήματος που
επικρατούν εντός και εκτός του θεσμού. Όσο μεγαλύτερο είναι το χάσμα
ανάμεσα: α) στις αξίες που πρεσβεύει ένας θεσμός και στην συμπεριφορά
του στην πράξη και β) στις ευρύτερες κοινωνικές αξίες και τη
συμπεριφορά του θεσμού στην πράξη, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες
αλλαγής.
• Σε κάθε περίπτωση, η θεσμική αλλαγή αναμένεται ότι θα έχει οργανικό και
προσαυξητικό χαρακτήρα. 15
Οι επιπτώσεις των θεσμών στη συμπεριφορά των
δρώντων
• Ο ΚΘ εξηγεί με σαφήνεια τους τρόπους με τους οποίους οι θεσμοί
επηρεάζουν την ατομική συμπεριφορά.
• Κάθε θεσμός διαθέτει τη δική του λογική του αρμόζοντος, σύμφωνα με
την οποία ορίζεται το ποιά είναι η ‘ορθή’ (αρμόζουσα) συμπεριφορά, αλλά
και ποιες συμπεριφορές θεωρούνται ανάρμοστες. Κάποιοι θεσμοί (λχ. οι
αγορές και οι εταιρείες) διαθέτουν επίσης μια λογική εργαλειακότητας, η
οποία όμως συμπληρώνει χωρίς να υποκαθιστά τη λογική του αρμόζοντος.
• Πάντως, ο βαθμός ταύτισης του κάθε ατόμου με τον εκάστοτε θεσμό
ποικίλλει κι εξαρτάται από μια πληθώρα διαφορετικών παραγόντων.
• Η αποτελεσματική πραγμάτωση της λογικής του αρμόζοντος προϋποθέτει
την ύπαρξη κάποιων - τυπικών ή άτυπων - μηχανισμών συμμόρφωσης.

16
Μηχανισμοί συμμόρφωσης των ατόμων

• Ο ΚΘ αποδίδει έμφαση στη λειτουργία των άτυπων μορφών

συμμόρφωσης. Προκειμένου να εξασφαλίσουν τη νομιμοποίηση από τα
μέλη τους, οι θεσμοί αναπτύσσουν διαδικασίες κοινωνικοποίησης οι
οποίες λειτουργούν ως μηχανισμοί επιβράβευσης και επιβολής της
αρμόζουσας συμπεριφοράς.
• Εναλλακτική μέθοδος συμμόρφωσης είναι ο διαχωρισμός των μελών της
οργάνωσης από την υπόλοιπη κοινωνία και η εμπέδωση του αισθήματος
του ‘ανήκειν’. Η ιδιότητα του μέλους μιας οργάνωσης είναι σαφώς ένα
πολύτιμο αγαθό στην περίπτωση των σωρευτικών θεσμών. Αυτό ισχύει
επίσης για μια πληθώρα ενοποιητικών θεσμών, στους οποίους τα άτομα
προσχωρούν προκειμένου να ‘δώσουν νόημα’ στη ζωή τους.
• Η απειλή της στέρησης της ιδιότητας του μέλους αντιπροσωπεύει έναν
ακόμα μηχανισμό συμμόρφωσης.
17
Πώς τα άτομα επηρεάζουν τους θεσμούς (1)

• Ο κοινωνιολογικός θεσμισμός δεν αντιμετωπίζει με σαφήνεια το ζήτημα

της επίδρασης των ατόμων στους θεσμούς.
• Κάθε φορά που τα άτομα πρόκειται να αποφασίσουν, καλούνται να
επεξεργαστούν (συνειδητά ή ασυνείδητα) ένα πλήθος διαφορετικών και
συχνά αλληλοσυγκρουόμενων κανονιστικών και γνωσιακών στοιχείων, με
αβέβαιο αποτέλεσμα.
• Ορισμένοι εστιάστηκαν στο ρόλο της ηγεσίας ως φορέα θεσμικών
αλλαγών.
• Σύμφωνα με την προσέγγιση της οργανωσιακής κουλτούρας, οι
μεγαλύτερες οργανώσεις διαθέτουν πολλαπλές κουλτούρες ή
υποκουλτούρες. Σε αυτό το πλαίσιο, πηγή θεσμικής αλλαγής τα μέλη της
οργάνωσης πο έχουν την ικανότητα να συνδυάσουν πολλαπλές
‘οργανωσιακές κουλτούρες’, δημιουργώντας νέες συνθέσεις.
18
Πώς τα άτομα επηρεάζουν τους θεσμούς (2)

• Τρίτη πηγή θεσμικής αλλαγής με σημείο αναφοράς τα άτομα είναι η μη-

συμμόρφωση, δηλαδή η ανοιχτή αμφισβήτηση των προτύπων
συμπεριφοράς που τίθενται από την εκάστοτε λογική του αρμόζοντος (λχ.
Μαχάτμα Γκάντι, Μάρτιν Λούθερ Κινγκ) . Η σημασία που μπορεί να έχει η
μη –συμμόρφωση για το μέλλον ενός θεσμού εξαρτάται από την έκταση
κατά την οποία τα πρότυπα της ορθής συμπεριφοράς είναι σαφή και
επιβαλλόμενα.
• Η αλλαγή ενός θεσμού είναι δυνατόν να προκύψει ως άμεσο αποτέλεσμα
επιλογής των μελών του μέσω της μεταβολής της σύνθεσής του
(προσθήκη νέων μελών ή, σπανιότερα, η αποβολή ορισμένων από τα
υφιστάμενα). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συγχώνευση ή
διάσπαση των πολιτικών κομμάτων (υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι οι
μεταβολές αυτές αντανακλούν συγκλίσεις ή αποκλίσεις διαφορετικών
λογικών του αρμόζοντος). 19
Πώς σχεδιάζονται οι πολιτικοί θεσμοί και πώς
πετυχαίνουν τους στόχους τους (1)
• O ΚΘ αντιμετωπίζει σοβαρές δυσκολίες όταν έρχεται αντιμέτωπος με το
ζήτημα του σχεδιασμού των πολιτικών θεσμών.
• Εφόσον οι θεσμοί ορίζονται ως δέσμες κανόνων, αρχών, ρόλων και
πρακτικών που βασίζονται τόσο στην αποδοχή και την ταύτιση των μελών
τους όσο και στην αποδοχή του κοινωνικού περιβάλλοντος, είναι μάλλον
άτοπο να αναζητηθεί κάποιο σαφές εξωτερικό κριτήριο.
• Ένα κριτήριο που αντλείται από τη θεωρία της οργανωσιακής οικολογίας
είναι η ικανότητα ενός θεσμού να προσαρμόζεται στις πιέσεις του
εξωτερικού του περιβάλλοντος . Σε αυτό το πλαίσιο, κριτήριο επιτυχίας
αποτελεί η μακροβιότητα του θεσμού.
• Σε παρόμοια συμπεράσματα οδηγεί η λογική του ισομορφισμού:
επιτυχημένος θεσμός είναι εκείνος ο θεσμός, ο οποίος, μέσω της μίμησης,
του καταναγκασμού ή της υιοθέτησης νέων αξιών, συγκλίνει προς εκείνα
τα οργανωσιακά πρότυπα που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του
μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος.
20
Πώς σχεδιάζονται οι πολιτικοί θεσμοί και πώς
πετυχαίνουν τους στόχους τους (2)
• Σύμφωνα με τους March και Olsen, η νομιμοποίηση των δομών και των
διαδικασιών ενός θεσμού δε συμπίπτει πάντα με την ουσιαστική
αποτελεσματικότητά του. Υπάρχουν μη νομιμοποιημένα αλλά τεχνικά
αποτελεσματικά μέσα, όπως και νομιμοποιημένα αλλά αναποτελεσματικά
μέσα.
• Ως βασικό κριτήριο για το σχεδιασμό και την αξιολόγηση των θεσμών
αναδεικνύεται ο βαθμός κατά τον οποίο αυτοί συμβάλλουν στη στήριξη
και την ανάπτυξη των βασικών αρχών στις οποίες θεμελιώνονται οι
σύγχρονες δημοκρατίες. Υπό αυτή την οπτική γωνία, το ζητούμενο είναι
πως οι πολιτικοί θεσμοί θα μπορέσουν να διαπλάσουν δημοκρατικούς
πολίτες και, κατ’ αυτό τον τρόπο, να καλλιεργήσουν την αρετή και την
νοημοσύνη της κοινότητας.

21
Τα όρια του Κοινωνιολογικού Θεσμισμού (1)

• Ο κοινωνιολογικός θεσμισμός συνέβαλε καθοριστικά στην ανάπτυξη της

νεοθεσμικής προσέγγισης της πολιτικής.
• Ο ΚΘ αντιμετώπισε την κριτική των θεμιστών της ορθολογικής επιλογής.
• Η βασική αδυναμία που καταλογίζεται στον ΚΘ είναι ότι είναι ότι δεν
παρέχει σαφείς υποθέσεις κι εξηγήσεις γύρω από τη φύση της
ανθρώπινης συμπεριφοράς, γεγονός που καθιστά ανέφικτη οποιαδήποτε
απόπειρα ερμηνείας και πρόβλεψης σχετικά με το πώς συμπεριφέρονται
τα άτομα στο εσωτερικό των θεσμών.
• Μια δεύτερη πηγή επικρίσεων εστιάζεται στην ασάφεια με την οποία
ορίζεται η λογική του αρμόζοντος: εφόσον τα κριτήρια με βάση τα οποία
ορίζεται η λογική του αρμόζοντος είναι επαρκώς χαλαρά, τότε
οποιαδήποτε συμπεριφορά εκδηλωθεί εντός του θεσμού θα είναι δυνατόν
να αποδοθεί σε αυτή τη λογική, με αποτέλεσμα η εν λόγω θεωρία να
καθίσταται μη διαψεύσιμη.
22
Τα όρια του Κοινωνιολογικού Θεσμισμού (2)

• Μια τρίτη πηγή επικρίσεων εντοπίζεται στον κεντρικό ρόλο που κατέχει η
διασύνδεση μεταξύ θεσμών και λογικής του αρμόζοντος: έχει
υποστηριχθεί ότι, κατ’ αυτό τον τρόπο, ο ρόλος των ατόμων ως αυτόνομων
υποκειμένων υποβαθμίζεται και, παράλληλα, περιορίζεται η δυνατότητα
να κατανοηθεί και να μελετηθεί η θεσμική αλλαγή.
• Ορισμένοι πολιτικοί επιστήμονες επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν το
τελευταίο πρόβλημα αναπτύσσοντας την προσέγγιση του θεσμισμού του
λόγου (discursive insititutionalism).

23
Γιώργος Ανδρέου, 2018-2020
Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ

Απαγορεύεται ρητά η αναπαραγωγή και αναδημοσίευση

Το παρόν υλικό διατίθεται προς αποκλειστική χρήση ως

συμπληρωματικό υλικό στους φοιτητές του μαθήματος
«Κράτος, Θεσμοί και Δημόσιες Πολιτικές»
Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, ΑΠΘ

24