Үер, үåðèéí ãàìøãèéí ýðñäëèéí ¿íýëэх тухай

Ä.Îþóíáààòàð
УЦУОСМХ, Гадаргын усны судалгааны хэлтэс
Æóóëчíû ãóäàìæ-5, Óëààíáààòàð-46, óòàñ: 312765,
e-mail: oytetuarel@yahoo.com
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Îðøèë

•Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòèéí íºëººí äîð ¿åðèéí äàâòàìæ áà

ýð÷èìøèë ýðñ íýìýãäñýí.  

•Ãàäàðãûí á¿ðõýâ÷èéí ÿëàíãóÿà õºðñ áà óðãàìàëûí á¿ðõýâчèéí

ººð÷ëºëò ýâäðýë, îéí á¿ðõýâчèéí ÿäóóðàë, õîòæèëò ýíý á¿õýí ¿åðèéí
ýðчèìøëèéã íýìýãä¿¿ëæ, øóóä óðñàöûí õýìæýý èõýññýí

•Îð÷èí ¿åèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, ººð÷ëºëò, øèëæèëò õºäºë㺺í,

хотжилт, òºâëºðºë, äýä á¿òöèéí õºãæèë, ÿäóóðàë çýðýã íü ¿åðèéí
ãàìøèãò ºðòºìòãèéí áàéäëûã óëàì íýìýãä¿¿ëýõ áîëîâ
Flood risk assessment

Àëèâàà àþóë, ãàìøãèéí òîõèîõ ìàãàäëàë áà òóõàé

ñèñòåìèéí ýìçýã áàéäëûí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë, õàì ¿ð
äàãàâàðûã óóð àìüñãàë, öàã óóðààñ ¿¿äýëòýé ýðñäýë ãýíý.

(Risk (climate-related)- is the result of interaction of physical defined hazards

with the properties of the exposed systems-.i.e., their sensitivity or (social)
vulnerability.

Risk can also be considered as the combination of an event, its

likelihood, and its consequences- i.e.,
Risk equals the probability of climate hazard multiplied by a given
system’s vulnerability (UNDP, 2005)
Flood risk assessment

¯åðèéí ãàìøãèéí ýðñäëèéí ¿íýëãýý

1.Үерийн аюул, àþóëûí ìàãàäëàë (үерийн тодорхойлолт, давтамж,
тохиолдол, үерийн урсгалын хурд, гүн гэх мэт)
2.Ýìçýã áàéäàë (нийгэм, эдийн засгийн үнэ өртөг, хохирол, суурьшил, дэд
бүтэц)
3.Ãàìøãààñ õàìãààëàõ чàäàâõèéí ¿íýëãýýíýýñ á¿ðääýã áàéíà
(үерээс урьдчилан сэргийлэх арга зам, тооцох арга загварууд, хамгаалах
байгууламж)

ªºðººð õýëáýë ýðñäýë áîë àþóëûí ìàãàäëàë áà ýìçýã áàéäëààñ

õàìààðàëòàé ôóíêö þì. ¯¿íèéã ìàòåìàòèêèéí õýëýýð èëýðõèéëáýë:
R=f(P,L);
Ýíä: R- ãàìøãèéí ýðñäýë; Ð- àþóëûí ìàãàäëàë; L- ýìçýã áàéäàë;
(Ø.Ïàëàìäîðæ. 2009)
Flood risk assessment

Flood risk assessment include:

1.Feature and understanding of physical hazards, occurrence (likelhood), damage (heavy rainfall,
flash flood, damage, event study)

2.Vulnerability of system (social, economical)

3.Flood protection ability, capacity assessment (estimation method, flood protection structures,
flood ofrercasting)

бас ... доорх байдлаар тодорхойлж байна ...

•Flood risk assessments focus on four main components:

1. Flood hazard—the probability and magnitude (e.g., depth, velocity, discharge) of
flooding
2.Exposure—the economic value of assets subjected to flood hazard
3.Vulnerability—the relationship of flood hazard properties to economic loss
4.Performance—the effectiveness and behavior of flood protection and damage
mitigation measures that modify the flood hazard, the exposure, or the vulnerability
Flood risk assessment

Үерийн тодорхойлолт, түүний нөхцөл шалтгаан, хэмжээ, давтамж

 
Үерийг мэргэжлийн үүднээс тодорхойлбол, богино
хугацаанд эрчимшил ихтэй борооноос эсвэл хайлсан цас
мөсний улмаас усны түвшин түргэн зуур буюу богино
хугацаанд эрс нэмэгдэн гол эргээс даван хальж татам болон
эрэг орчмын газар орон усанд автахыг хэлнэ гэсэн байдаг
(А.И. Чеботарев).
Мөн түүнчлэн үер газар хөдлөлт, хөрсний гулсалт,
мөсөн хахаа зэрэг байгалийн үзэгдэл, гамшиг болон далан
нурах зэрэг бусад техногений ослоос үүсэж болзошгүй юм
(Handbook of Hydrology).
Монгол оронд хаврын шар усны үер, хур борооны
үер ба уруйн үер гэсэн байгаль, цаг уурын гаралтай гурван
төрлийн үер тохиолдоно.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Хайлсан цас мөсний улмаас голын урсац, усны түвшин харьцангуй урт хугацаанд
нэмэгдэн голын ус эргээс хальж давах үеийг шар усны үер гэнэ. Шар усны үер нь
Хөвсгөлийн уулс Хангай, Хэнтий нуруунаас эх авсан голуудад 4 дүгээр сарын эхний 10 хоногт
эхлэж 5 дугаар сарын эцсээр үндсэндээ дуусна. Монгол Алтай нуруунаас эх авсан голуудын
шар усны үер үлэмж өндөрт орших мөсөн гол, мөнх цасны хайлалттай уялдан 8 дугаар сарын
дунд үе хүртэл ажиглагдана. Шар усны үер 40-110 хоног ажиглагдана.

Эрчимшил ихтэй хур борооноос голын урсац, түвшин богино хугацаанд нэмэгдэн голын
ус эрэг савнаас хальж давах үеийг хур борооны үер гэнэ.
Усны үерийн дийлэнх буюу 75 орчим хувь хур борооноос гаралтай. Манай орны гол
мөрний сав газар үүсэх хур борооны үер нэг хоногт 40-120 мм, түүнээс их хэмжээтэй орсон
борооноос үүснэ. Хур борооны үер ихэнх голуудад 6 дугаар сарын сүүлчийн 10 хоногт эхлэж
9 дүгээр сар гартал ажиглагдана. Нэгж үерийн үргэлжлэх хугацаа хур тунадаснаас хамаарч
янз бүр байх ба дунджаар 15-20 хоног үргэлжилнэ.

Уруйн үер нь сэвсгэр хурдас чулуулаг үерийн устай холилдон урсах хуйлраа урсгал
бөгөөд гол төлөв их хэвгий, уналттай хийгээд сав газар, гульдралдаа сэвсгэр хурдас чулуулаг
агуулах гол, түр урсгалтай хуурай сайруудад ажиглагдах ба гэнэтийн шинж чанартай байна.
Уруйн үер үүсэхэд уур амьсгал, геологи, хүний үйл ажиллагаа, газарзүйн багц хүчин зүйлс
нөлөөлнө.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Хур борооны үер

(Туул голын 1966 оны үер)

Уруйн үер
(2018 оны Айраг сумын
уруйн үер)
Flood risk assessment

ªмнº тохиолдож байсан аюул, ослын тóõàé áîëîí учруулсан

хор хохирлын òàëààðõ мэдээлэл

Áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäë¿¿äèéã (õ¿÷òýé øóóðãà, îéí ò¿éìýð, ãàí,

õºðñíèé ãóëñàëò, õýò õ¿éòýí áà õàëóóí öàã àãààð, öàñíû íóðàëò ãýõ ìýò )
ºðòñºí õ¿í àìûí òîîã õóâèàð õàðüöóóëàõàä óñíû ¿åð 57 õóâèéã, ýä
ìàòåðèàëûí õîõèðëûí õýìæýýíèé 32 õóâèéã óñíû ¿åð ýçýëäýã áàéíà
(Source: 1993-2002, EM-DAT,CRED,University of Louvain, Belgium).

¯åð óñòàé õîëáîîòîé áàéãàëü öàã óóðûí ¿çýãäëèéí òîî õýìæýý,

äàâòàìæûã äýëõèéí äàÿð àâ÷ ¿çâýë 1990 îí ãýõýä 1960-èàä îíû ¿åýñ
үлэмж íýìýãäñýí áàéíà.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Ìàíàé óëñûí õóâüä ãàìøèãòàé õîëáîîòîé íèéò õîõèðîëûí 23 %

óðóéí ¿åð ýçýëæ áàéíà (Îòãîíæàðãàë íàð, ÓÖÓÕ, 2009)
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үерийн давтамж, тохиолдлууд...

XVII- XIX зууын үед 1613, 1623, 1695, 1696,1701, 1715, 1716, 1830, 1838 ба 1868 онуудад
их хур бороотой, үертэй жилүүд байсан тухай тэмдэглэсэн байдаг (Д.Цэдэвсүрэн, 1987).
Зөвлөлтийн эрдэмтдийн судалгаагаар Байгаль нуурын чанад дахь голууд 1751, 1783, 1830,
1869 онуудад их үерлэж байсныг тогтоожээ. 1869 онд Сэлэнгэ мөрөн зуны турш маш их
үерлэсэн учраас Байгаль нуурын түвшин 2 метрээр ихэссэн гэж тэр үеийн судлаачид бичиж
үлдээсэн байдаг.

Туул голын их үерийн тухай мэдээ сэлт “Нууц товчоо” болон 1778 онд “Өргөө” нийслэл
Туул голын хөвөөнд сууршсанаас эхлэн их бага хэмжээгээр түүхийн он дарааллын хуудсанд
шингээгдэж ирсэн байна. Туул гол олноо өргөгдсөн 5 дугаар он буюу 1915 онд их үерлэсэн
тухай нилээд дэлгэрэнгүй бичиж үлдээжээ. Тэр жил “Туул гол үерлэн Уубулан дүүрч Чухлын
буланг давж, Зайсангийн хүрээр бялхаж, Гандангийн хүр хүрсэн“ гэжээ.

Хур борооны хамгийн их үер Хөвсгөлд-1971, Хангай нурууны баруун хажуу-1955, 1961,
зүүн хажуу-1965, Хэнтэй нуурнаас эхтэй голуудын хувьд 1946,1952,1958,1959,1962,1964,1966-
68, үүнээс Ерөө голын хамгийн үер 1968, Туул, Хэрлэн гол дээр 1967 онд тус тус ажиглагдсан
байна (Б.Мягмаржав, 1973). Түүнчлэн 1966-67, 1971, 1974, 1976, 1982, 1984-1986 онуудад
Сэлэнгэ мөрөн, Дэлгэрмөрөн, Онон, Орхон, Туул, Хараа, Ерөө, Хэрлэн голын сав газар орсон
их хэмжээний хур борооны улмаас дээрх голууд үерлэж байжээ (Н.Дашдэлэг,1987).

Сүүлийн жилүүдэд 1988, 1993 болон 2003 он үертэй жилүүд байлаа.

Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үер устай холбоотой байгаль цаг уурын үзэгдлийн тоо хэмжээ, давтамж нь 1990 он гэхэд
1960-иад оны үеэс 6 дахин нэмэгдсэн байна. 1988-2002 оны мэдээгээр жилд тохиох үер усны
давтамжийг дэлхийн хэмжээнд гаргахад АНУ-д 3-6 удаа, Европ-6-12, Хятад-9-12, Энэтхэг-
Хятадын хойг (Энэтхэг, Бангладеш, Вьетнам гэх мэт)-12-15, ОХУ, Монгол зэрэг улсад жилдээ
1-3 удаа ямар нэг үер болдог байна. Хуурай уур амьсгалтай оронд ч үер болох нь ихэссэн
Иемен, Тунис гэх мэт. Саяхан, 2016 оны 3 дугаар сард Саудын Араб улсад их үер тохиосон
байна.

1966 оны 7 дугаар сарын 10-11-нд Улаанбаатар хотын орчимд аадар бороо үргэлжлэн
орж 103.5 мм тунадас унасан нь жилийн нийлбэр тунадасны 43%-тай тэнцэх хур хоногт
бууснаар Туул, Улаанбаатар, Сэлбэ, Улиастай голын ус савнаасаа хальж, Туул голын үерээр
урсгалын хурд 4-5 м/с хүрч, өнгөрөлтийн хэмжээ 1700 м3/сек орчим болж, усны түвшин
хоногт 151 см-ээр нэмэгдэж байжээ.

Усны өнгөрөлтийн хувьд зарим томоохон голуудын их үерийн тоо баримтыг дурьдвал
шар усны үерийн хамгийн их өнгөрөлт Ховд голд 800-1000 м3/с (1984, 1994), Халх голд 300-
400 м3/с (1985), 1971, 1973 онд Сэлэнгэ мөрөнд ажиглалтын хугацаан дахь хамгийн их үер
ажиглагдаж усны өнгөрөлтийн хэмжээ 2000-4000 м3/с хүрч байжээ.

Жижиг гол, хуурай сайраар буух гэнэтийн уруйн үер Монгол орны хувьд ихээхэн
хөнөөлтэй, давтагдал ихтэй үзэгдэл байдаг. 1982 оны 8 дугаар сарын 15-16-нд 15.45 цагт 29
минутын турш Улаанбаатар хотын баруун ба хойт (Толгойт, Наран, Чингэлтэй) ууланд орсон
аадар борооны уршгаар Улаанбаатар хот орчмын 42 гуу жалга, амаар усны хүчтэй уруйн үер
буужээ. Орсон тунадасны хэмжээ 44 мм, 8 дугаар сарын нийлбэр тунадасны 83.5%-тай
тэнцэхээр байжээ.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Монгол оронд болсон томоохон үерийн үед мөн ихээхэн хэмжээний эд материалын
хохирол учирч, олон арван хүний амь осолдож байлаа. Зарим томоохон үерийн талаар
баримт дурьдвал: Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, системчлэгдсэн ажиглалт хэмжилт хийж
эхэлсэн үеэс хойш Монгол улсад тохиосон томоохон үер бол 1966 оны Туул голын дагуух хур
борооны үер болно.

Энэхүү гамшигт үерийн үед Ардын хувьсгалын 45 жилийн ойн баяр наадам болж байсан
тул хүн олноор нэрвэгдсэн байдаг. Үерийн аюулын үед салбар комиссууд зохион байгуулан
өдөр бүр 2100 автомашин дайчлан үерт автагдсан хүн, бараа материалыг голомтоос гаргаж,
Хүүхэд залуучуудын паркт ажиллаж байсан Зөвлөлтийн залуучууд 400 гаруй хүнийг уснаас
аварч, ЗХУ-аас нисдэг тэрэгний цуваа манай хүсэлтээр ирж 1600 хүнийг аварч, 30 мянган
тонн бараа материалыг хөнөөлөөс зайлуулжээ. Үерийн аюулд өртсөн 13.0 мянган айл өрхийг
аварч 17 хэсэгт шилжүүлэн байрлуулсан болно. Маахуур толгойн усан сангийн цэвэрлэх
байгууламж үерт автагдсанаар цэвэр усны хангамж саатсан тул Зүүнхараа хотоос төмөр
замаас хоногт 9.5 вагон цистернээр цэвэр ус авчирч хангаж байсан гэдэг.

Улс олон нийтийн байгууллага иргэдийн хөрөнгөнд шууд ба шууд бусаар 135.4 сая
төгрөгийн хохирол учирч (шууд 125.2, шууд бус 10.2 сая), олон яам газрын 38 байгууллагын
ажил эрхлэлт 5-29 хоногоор саатсан. Сэргээн босгох ажилд төсвөөс 4.3 сая төгрөг гаргаж зам
гүүр, далан хаалт, барилга сэргээхэд салбар комиссууд сайн ажиллаж, нийтдээ 300 сая
төгрөгийн хохирол, зардал гарсан гэж тэмдэглэжээ.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Туул голын 1966 оны үерийн байдал: Хотын үйлдвэрийн дүүрэг ба Төмөр замын далан дээр эд
хогшлоо хураасан иргэд

Туул голын 1966 оны үерийн байдал: гэрээ алдсан иргэдийн ба Сэлбэ хальсан байдал
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Мөн 1982 онд Улаанбаатар хотын хойт хэсэгт маш хүчтэй уруйн үер бууж, олон
хүний амь эрсэдсэн гамшигт үзэгдэл тохиосон байдаг. 1982 оны 8 дугаар сарын 3-нд 15.45
цагт 29 минутын турш Улаанбаатар хотын баруун хойт (Толгойт, Наран, Чингэлтэй) ууланд
орсон борооны уршгаар Улаанбаатарын хойт талын 42 гуу жалга, амаар усны хүчтэй уруйн
үер буужээ. Үндсэндээ 30 минутад орсон тунадасны хэмжээ 44 мм, 8 дугаар сарын
дунджийн 83.5%-тай тэнцэхээр байжээ. Нийтдээ 87 хүний амь нас эндэж эд хөрөнгөөр 119
өрх бүрэн, 92 айл хагас сүйджээ. 31 яам, газарт 12186024 төгрөгийн хохирол (шууд) учирч,
хохирлыг арилгах ажилд 1789399 төгрөгийн (шууд бус) нэмэгдэл зардал гарч бүгд 13.9 сая
төгрөгийн хохирол гарчээ. Үерийн үед 300 автомашин, 20 хүнд механизм, эмнэлгийн 66
машин, 500 гаруй цэрэг, сэргийлэхээс 800 иргэд, нөхөрлөлөөс 1000 хүн, эмнэлгийн ажилтан
242 хүн оролцжээ. Энэ үерийн үед 80 шахам хүнийг уснаас аварч, 39 хүнд анхны тусламж
үзүүлж, 252 өрх, 924 хүнийг үерийн бүсээс нүүлгэн шилжүүлсэн байна.

Монголын хүн амын 40 гаруй хувь нь оршин сууж буй Улаанбаатар хот орчимд
сүүлийн жилүүдэд аадар бороо, уруйн үер зэрэг байгаль, цаг уурын гаралтай аюулт
үзэгдлийн давтагдал нэмэгдэж, хүний амь нас эрсдэх, их хэмжээний хөрөнгө сүйдэх болов.
Тухайлбал, 2000 оноос хойш нийт 72 удаа ус, цаг агаарын аюултай үзэгдэл ажиглагдаж,
үүний улмаас 45 хүн амь насаа алдаж, улс, нийгэмд нийт 1 тэрбум 786.2 сая төгрөгийн
хохирол учирсан бол уруйн үерийн улмаас нийт 1 тэрбум 679.5 сая төгрөгийн хохирол учирч,
35 хүн үерт урсаж амь насаа алдсан байна (Г.Сарантуяа, Г.Батжаргал, 2009).

Манай орны хувьд сүүлийн 60-иад жилд тохиолдсон томоохон гол мөрний үер,
уруйн үерт олон арван хүний амь эрсдэж, нийтдээ 56 тэрбум төгрөгний (1990-иэд оны эхэн
үе) эд материалын хохирол учирсан байна.
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Сүүлийн жилүүдэд уруйн үерийн давтагдал, хур борооны

үерийн эрч хүч, сүйтгэл,хамрах нутгийн хэмжээ улам нэмэгдэх
хандлагатай болж байгаа нь уур амьсгалын өөрчлөлòийн улмаас
аадар тунадасны тохиолдлын тоо нэмэгдэж байгаатай, бэлчээрийн
талхдал, ойн нөөцийн хомсдол, газрын элэгдэл эвдрэл зэрэг
цөлжилтийг идэвхижүүлж буй õîòæèëò, хүний үйл ажиллагааны
нөлөөлөлтэй холбоотой юм.

Óñíû ¿åð áóþó äýýð äóðüäñàí õóð áîðîîíû ¿åð, øàð óñíû áîëîí
óðóéí ¿åð íü ¿¿ñýæ õºãæèõ ¿íäñýí õî¸ð íºõöºë øàëòãààíòàé áîëíî. ¯¿íä:
1.Óóð àìüñãàë, öàã óóðûí íºõöºë
2. Ãàçðûí á¿ðõýâ÷èéí íºõöºë
Flood risk assessment

Óóð àìüñãàëûí íºõöºëèéí õóâüä áîë õàìãèéí ÷óõàë íü õóð õýìæýý,

ò¿¿íèé ýð÷èìøèë áîëíî.

Òóõàéëáàë Óëààíáààòàð õîòîä îðñîí áîðîîíû 57-65%-èéã ç¿ñ áîðîî, 29-

41%-èéã ààäàð áîðîî, 1-8%-èéã øèâðýý áîðîî òóñ òóñ ýçýëíý. Ààäàð
áîðîîíû ýçëýõ õóâü ºñºæ áàéãàà.

Õîíîãèéí õàìãèéí èõ òóíàäàñны хэмжээ 1967 îíä 74.9 ìì õ¿ð÷

àæèãëàãäñàí áàéíà.

1982 îíû 8-ð ñàðûí 3-íû ºäºð îðæ 17 ìèíóòàíä 44 ìì õóð òóíàäàñ óíàæ
ýð÷èì íü õàìãèéí èõ 2.58 ìì/ìèí áîëæ áàéâ.
Flood risk assessment

Улаанбаатар хотын ойр орчим хүчтэй аадар борооны үүл

хуралдах гол шалтгаан дараахи õотын агаар мандлын хүчтэй
конвекци, óул зүйн нөлөө áà àгаарын бохирдол ãýæ ¿çäýã.
Судалгаанаас үзвэл баруун, баруун хойноос шилжиж ирсэн
бөөн үүл хотоор дайран өнгөрөхдөө огцом өсч нэмэгддэг. Сүүлийн
10-аад жилийн судалгаагаар 6-8 дугаар сард конвекцитэй өдрийн
тоо 40 орчим байсан бол сүүлийн 5 жилд 50 хүрч нэмэгдсэн.
Буянт – Ухаагийн нисэх буудлын баруун урд талд байдаг
Морин уулын орой дээрх радарын станцын мэдээгээр аадрын үүл
олонтаа үүсдэг 4 байршил тогтооæ òýð á¿ðä õàìðàõ ºðòºõ ãàçàð
íóòãèéã çààæ ºãñºí áàéäàã.
Òóõàéëáàë áàðóóí ºìíº ç¿ãò (263 ãðàäóñ) ðàäàðààñ 9-10 êì ¿¿ñýí
ààäàð áîðîîíû ¿¿ë Биокомбинат, 22-ын товчоо, Сонгинохайрхан
дүүргийн нутагт аадар тунадас өгдөг байна (Х.Хангайсайхан íàð,
2005).
Floods in Mongolia

Ãîë, ñàéðûí õýâãèé, õàæóó áýëèéí õýâãèé, õºðñíèé á¿òýö, õºðñíèé

íýâ÷èëòèéí íºõöºë, óðãàìàëûí á¿ðõýâ÷, õîòæèëò ìºí ãåîëîãèéí íºõöºë ãàçðûí
á¿ðõýâ÷èéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëíî.

1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Óðóéí ¿åðèéí ãèäðîëîãè, ãàçàð ç¿éí õ¿чèí ç¿éëñ

Ãàçàð îðíû Óðñàöûí Õýâãèé Õºðñºí äýõ чóëóóëãèéí çîíõèëîõ á¿òýö Õóðäàñ
ºíäºð, ì Èòãýëö¿¿ð чóëóóëãè
éí íÿãò
103 êã/ì3
1250 0.10 0.052 Ýëñòýé õàä, õàéðãà, ñàéð чóëóó, 0.8-1.2
ýëñ, øàâðàíöàð, øàâàð
1500 0.20 0.105 Ýëñòýé õàä, õàäàðõàã, ýëñòýé õàä, 1.2-1.8
õàéðãà
2000 0.30 0.213 Õàä, õàäàðõàã, ýëñòýé õàä, õàéðãà 1.8-2.2

2500 0.40 0.364 Õàä, õàäàðõàã, õàéðãà 2.2 áà èõ

2500 èõ 0.50 0.466 Õàä чóëóó -

Flood risk assessment

Ãîâü, õýýðèéí á¿ñèéí èõýíõ íóòàãò óðóéí ¿åðèéí ìîäóëü 6-10 ì3/ñ êì2 áóþó
ñóë õ¿÷òýé óðóéí ¿åð àæèãëàãäàõ íºõöºëòýé áàéíà. Õàðèí Àëòàé, Õàíãàé, Õýíòýé
íóðóó, Õºâñãºëèéí óóëñûí 2000 ì ò¿¿íýýñ äýýø ºíäºðò óðóéí ¿åðèéí ìîäóëü 30-40 ì3/ñ
êì2 áà ò¿¿íýýñ èõ áóþó õ¿÷òýé óðóéí ¿åð àæèãëàãäàõ íºõöºëòýé (Ã.Äàâàà,
Õ.Íàöàãäîðæ, 2005)
Flood risk assessment

Óðóéí ¿åðèéí òîõèîëäîëууд ...

2003 îíû 7 äóãààð ñàðûí 18-íä Óëààíáààòàðò óðóéí ¿åð áîëæ ºíãºðñºí

Óðóéí ¿åð ¿¿ñãýñýí õóð áîðîîíû ýð÷èøëèéí áàéäàë l

Áîðîî 15:15 öàãèéí ¿åä ýõýëæ îéðîëöîîãîîð 10-èàä ìèíóòûí äàðàà
ýð÷èìøèë íü ýðñ íýìýãäýí õ¿÷òýé ààäàð áîëæ õóâèðñàí áàéíà. Õóð
áîðîî íèéòäýý 3 öàã øàõàì ¿ðãýëæèëæ ÓÖÓ-ûí Òàõèëò ºðòººíä 22.7
ìì, Èõ ñóðãóóëü ºðòººíä 54 ìì áîðîî îðæýý

¯åðèéí óðñàöûí õýìæýý

Óëààíáààòàðûí õîéä òàëààñ 10 ãàðóé õóóðàé ñàéðààð óðóéí
¿åð áóóæ ºíãºðºëòèéí õýìæýý 8.0-17.5 ì3/ñåê õ¿ð÷, óðñãàëûí èõ õóðä
1.5-2.0 ì/ñåê
Flood risk assessment

¯åðèéí õîõèðîë
10 õ¿í ýðñäýæ, 2 êì õàòóó õó÷èëòòàé çàì ýâäýð÷, 3 àâòîìàøèí
óðñàæ, 276 õàøàà, ãýð áàéøèí ýâäýð÷, 30 àéë îðîí ãýðã¿é
áîëæýý. ¯åðèéí íèéò õîõèðîëûã 332 ñàÿ òºãðºã ãýæ ¿íýëñýí
áàéíà.

Ìîíãîë òåëåâèçèéí áàðóóí

õîéä òàëûí ñàéðûí ¿åðèéí
áàéäàë
Flood risk assessment

Ãýð, õàøàà, áàéøèí

¿åðò óðññàí áàéäàë

Ýíý ¿åðèéí ¿åä çàðèì

õ¿íèéã ¿åðýýñ àâàðñàí
áàéíà
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Уруйн үерийн зарим жишээ...

•2016 оны 7 дугаар сарын 28, 20:00-20:30 цагийн хооронд
•Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүрэг
•Хур борооны хэмжээ: Тахилт өртөөнд- Дамба дахь автомат тунадас
хэмжигчээр- 30 минутад 20 орчим мм орсон
Баяндалай сум, 2015.VI.09
 Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27
 Баян-Өлгий аймгийн Өлгий суманд 2016 оны 7 дугаар сарын 10-ны өдрийн 17 цагийн
үед хүчтэй аадар бороо, мөндөр орж, үер буусан (мөн энэ жил давтагдсан).
 Байгалийн орц аюултай энэхүү үзэгдэл ердөө 20-30 минут хэртэй үргэлжилсэн, Өлгий
өртөөнд 10 мм орчим тунадастай
 Үерийн улмаас нийт 361 айл нэрвэгдсэн ба 176 айл гэр оронгүй болж нэг хүүхдийн
эндэгдэл гарсан. Нийтдээ 2,1 тэрбум төгрөгний хохирол гарсан.

 Говийн нутгаар 2015.VI.9-10-ны өдрүүдэд орсон их борооны улмаар уруйн үер хуурай
сайруудаа тохиосон
 Хоногийн нийлбэр тунадас Сайхан овоод-48 мм, Ханбогд-23 мм
 Энэ үеэр 14 хүнтэй суудлын автомашин үерийн усанд саатаж, 5 айл өрхийн гэр нурж
эвдрэн, 50 айл өрхийн 5232 толгой бог мал шуурганд уруудсанаас урьдчилсан
байдлаар 3440 орчим толгой мал хорогдсон . 
Flood risk assessment

2018 оны 8 дугаар сарын 12-нд Дорноговь аймгийн Айраг суманд

тохиосон уруйн үер, хоногийн нийлбэр хур тунадас 109 мм хүрч, 2 хүн
осолдож, олон айлын орон гэр хөрөнгө, зам харуй, дэд бүтэцэд хохирол
учруулсан, 300 сая төг орчим (Source: State Emergency Agency)
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Ýä ìàòåðèàëä ó÷ðóóëñàí õîõèðîë, õàìàðñàí òàëáàéíààñ íü õàìààðóóëàí ¿åðèéã áàãà, èõ, ìàø èõ,
ñ¿éðëèéí õýìæýýíèé ãýæ 4 àíãèëàëä àâ÷ ¿çýæ áîëíî (Ø.Ïàëàìäîðæ, Ï.Öýäýâ, 2009).

1.Áàãà õýìæýýíèé ¿åð íü òýãø ãàçàð îðîíä áîëäîã. ¯å÷ëýë íü 10-15 æèë. Òýðýýð íàì äîð ãàçàð
îðíû 10%-èàñ èë¿¿ã¿é õýñãèéã õàìðàõ áºãººä ó÷ðóóëàõ õ¿í àìûí áîëîí ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë
õàðüöàíãóé áàãà áàéíà.
2. Èõ õýìæýýíèé ¿åð íü ãîëûí õºíäèéä áîëîõ áºãººä èõ òàëáàé ýçýëæ õ¿í áîëîí ìàòåðèàë áàÿëàãèéã
õýñýã÷ëýí í¿¿ëãýõýä õ¿ðãýíý.
Èõ õýìæýýíèé ¿åðèéí ¿åä 20-25 æèëä íýã óäàà áîëæ, îéðîëöîîãîîð õºäºº àæ àõóéí óðãàìëûí 15%-èéã
ñ¿éòãýæ ìàòåðèàë áàÿëàã áîëîí ñýòãýë ç¿éí ¿ëýìæ õîõèðîëûã ó÷ðóóëäàã.

3. Ìàø èõ õýìæýýíèé ¿åð á¿õýë ãîëûí ãîëèäîðëûí õîõèðîë ó÷ðóóëàí, õîò, õºäºº àëäàãäóóëæ, ¿åðèéí
ðàéîíä èõ õýìæýýíèé í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ àæèë çîõèîí áàéãóóëæ, óëñ àðäûí àæ àõóé ÷óõàë
îáúåêòóóäûã õàìãààëàõàä õ¿ðãýäýã. Ýíý íü 50-100 æèëä íýã óäàà áîëæ õºäºº àæ àõóéí 70%
õ¿ðòýë õóâèéã õàìàðíà.

4. Ñ¿éðëèéí õýìæýýíèé ¿åð íýã áîëîí õýä õýäýí ãîëûí õºíäèéí àñàð óóäàì íóòãèéã õàìàð÷, ¿éëäâýð
àæ àõóéí îðøèí ñóóã÷äûí àìüæèðãààã ººð÷ëºí, àñàð èõ õýìæýýíèé õ¿íèé àìèéã ñ¿éðð¿¿ëäýã. 100-
200 æèëä íýã óäàà òîõèîëäîæ õîò, ñóóðèí, õºäºº àæ àõóé, ¿éëäýâðëýë, çàì òàëáàéí 70-ààñ äýýø
õóâèéã õàìàðäàã
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үерийн ангилалын тухайд зарим жишээ ... (Bariendos and Coeur, 2004) ... :
• Ердийн (гол эргээ давж халиагүй, хохирол учраагүй, голын өнгөрлт нэмэгдэх боловч халиа
тохиолдолыг хэлэх ба Түвшин-0)
• Онцгой (эргээ давж хальсан, тодорхой хохирол учруулсан, Түвшин-1 буюу сүйтгэлгүй үер)
• Гамшигт (эргээ давж хальсан, дэд бүтэцэд сүйтгэл учруулсан, Түвшин- 2 буюу гамшиг,
сүйтгэлтэй)
Индекс Ангилал Анхдагч индикаторууд Хоёр дахь индикаторууд
1 Орон нутгийн чанартай Хохирол бага, голын ойролцоох обьект, Үерийн үргэлжлэх хугацаа богино
багавтар үер татам,
2 Дунд зэргийн хүчтэй, бүс Далан, гүүр, усны барилга байгууламж, Үерийн үргэлжлэх хугацаа дундажын
нутгийг давсан газар эвдрэх, голын ойролцоох байшин, барилга, очрим, голын ойролцоох нутагт дэвсгэрт
нутгийг хамарсан газар нутаг усанд автах ихээхэн хохирол учруулах, мал амьтан
үхэж үрэгдэж, мөн хүний амь эрсдэх
тохиолдол

3 Өргөн уудам нутаг Далан, гүүр, усны барилга байгууламж
дэсвгэрийг хамарсан, эвдрэх, голын ойролцоох байшин,
гамшгийн шинжтэй барилга, газар нутаг усанд автах, гол эрэг
орчмын байшин барилга бүр мөсөн нурж
сүйрэх
Үер удаан хугацаанд үргэлжлэх, хэдэн
хохогоор, долоо хононгоор, хүний амь нас
олноор эрсдэх, голын гулдрил эрэг,
татмын дүрс хэлбэр эвдэрч өөрчлөгдөх,
хөрсний эвдрэл, хагшаасны зөөгдөлөөс
үүдэлтэй урт удаан үргэлжлэх хохирол
учруулах

Ìàíàé îðîíä áîëæ áàéñàí ¿åðèéí àþóëûí õàðüöàíãóé

ýðчèìæèëèéã õóâèàð ¿ç¿¿ëáýë:
¹ Òºðºë áàãà äóíä èõ Õóâü
1. Õóð áîðîîíû ¿åð 34,8 54,3 10,9 100,0
2. Óðóéí ¿åð 15,0 5,0 80,0 100,0
3. Øàð óñíû ¿åð 28,0 64,0 8,0 100,0
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үåðèéí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿é

¯åð, óñòàé õîëáîîòîé ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ãîë ãàìøèã áîë õóóðàé ñàéð,
æèæèã ãîëîîð áóóõ óðóéí ¿åð áºãººä ò¿¿íèé ýð÷ õ¿÷èéã çàéëøã¿é
óðüä÷èëàí òîîöñîí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ó÷èð íü ¿åðèéí èõ ºíãºðºëòèéí
õýìæýý íü ¿åðýýñ õàìãààëàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæ, í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëýõ,
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýìçýã áàéäëûã ¿íýëýõ ãîë ìýäýýëýë, ºãºãäºë áîëíî.
Õóóðàé ñàéð, æèæèã ãîëîîð áóóõ óðóéí ¿åðèéí èõ ºíãºðºëòèéã
Ìîíãîë îðíû õóâüä Õóð áîðîîíû õÿçãààðûí ýð÷èìøëèéí àðãààð òîîöîõ
áºãººä ýíýõ¿¿ àðãààð 200 êì2-ààñ áàãà óñ õóðààõ òàëáàéòàé
æèæèã ãîë, õóóðàé ñàéðûí õóð áîðîîíû ¿åðèéí íýã õóâèéí õàíãàìøèëòàé
õàìãèéí èõ ºíãºðºëòèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîîöíî.
Flood risk assessment

1.Õóð áîðîîíû õÿçãààðûí ýð÷èìøëèéí àðãà:

Q1% = q1%  H1%  1% F

¯¿íä: Q1% - 1% -èéí õàíãàìøèëòàé ºíãºðºëò

q1% - 1% - èéí õàíãàìøèëòàé èõ óðñàöûí ìîäóëü, ë/ñ êì2
 - óðñàöûí èòãýëö¿¿ð
H1% -1%-èéí õàíãàìøèëòàé õîíîãèéí õàìãèéí èõ òóíàäàñ, ìì
 - íóóðøèë, íàìàãøëûí èòãýëö¿¿ð
1% - 1%-èéí õàíãàìøèëòààñ áóñàä õàíãàìøèëä øèëæ¿¿ëýõ
èòãýëö¿¿ð
F - óñ õóðàõ òàëáàé, êì2
Flood risk assessment

Ýíýõ¿¿ àðãûí õàìãèéí ãîë ºãºãäºë íü 1 õóâèéí õàíãàìøèëòàé áóþó

100 æèëä íýã óäàà òîõèîõ õîíîãèéí èõ õóð òóíàäàñíû õýìæýý Óëààíáààòàð
õîò îð÷èìä îðîõ íýã õóâèéí õàíãàìøèëòàé õîíîãèéí èõ òóíàäàñ 125 ìì
Ò¿¿í÷ëýí äýýðõ àðãààð õóð áîðîîíû õàìãéèí èõ ºíãºðºëòèéã òîîöîõûí
òóëä ìºí óñ õóðàõ òàëáàé, ãîë ãîðõè, ñàéðûí óðò, ñàâ ãàçðûí áîëîí õàæóó
áýëèéí õýâãèé, óðò, ºðãºí çýðýã ãîë ñàéð, ñàâ ãàçðûí ä¿ð ç¿éí
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä øààðäëàãàòàé áºãººä ýäãýýðèéã 1:25000 áîëîí 1:100000
õóðààíãóéëàëòàé çóðãààð, GIS-ýýð òîîöîæ ñîíãîæ àâñàí ÷èãëýë¿¿ä äýýð
òîäîðõîéëæ ãàðãàíà.
Ìºí ¿åðèéí ìºð, îðøèí ñóóã÷äààñ àâñàí àìàí ñóäàëãàà çýðýã äýýð
¿íäýñëýí ò¿¿õýí èõ ¿åð õ¿ðýõ ò¿âøèí õ¿ðòýë õºíäëºí ç¿ñýëò õèéæ, ãîëûí
ãóëäðèë, ¿åðèéí òàòìûí õºðñ ÷óëóóëãèéí á¿òýö, àäðààøëèéí èòãýëö¿¿ð,
óðãàìàëøëûí áàéäàë çýðãèéã ãàçàð äýýð íü òîäîðõîéëîõ øààðäëàãàòàé.
Flood risk assessment

̺í ò¿¿í÷ëýí æèæèã ãîë ñàéðààð ºíãºðºõ õóð áîðîîíû õàìãèéí èõ

ºíãºðºëòèéã àðàé õÿëáàð àðãóóä áîëîõ óðñàöûí èòãýëö¿¿ðèéí áîëîí Øåçèéí
àðãààð òîîöîæ áîëíî.
2. Óðñàöûí èòãýëö¿¿ðèéí àðãà:
Qìàõ = 0.278 F I
¯¿íä : I - òîîöîæ ãàðãàñàí áîðîîíû ýð÷èìøèë, 45.5 ìì/öàã òóíàäàñ îðîõ
ýð÷èìøëýýð òîîöîæ áîëíî /2 äóãààð çóðàã/.
F - óñ õóðàõ òàëáàé, êì2
-óðñàöûí èòãýëö¿¿ð
3.Øåçèéí àðãà:
Q  C RI
¯¿íä : - Ãîë, ñàéðûí õºíäëºí ç¿ñýëò, ì2
R – Ãèäðàâëèê ðàäèóñ, ì
I – Ãîë, ñàéðûí äóíäàæ õýâãèé, õàðüöàíãóé íýãæýýð
C – Øåçèéí èòãýëö¿¿ð áà ¿¿íèéã äàðààõ òîìü¸îãîîð òîîöíî.
Flood risk assessment

Жишээ... ÑÕÄ-èéí ãàäàðãûí óñíû ñ¿ëæýý íü ¿íäñýíäýý Áàÿí ãîëûí

àìíû ñàéð, Îðáèòûí ñàéð, Òîëãîéò, Èõ Íàðàíãèéí ãîë, Áàÿíõîøóóíû áàðóóí áà
ç¿¿í ñàëààíû ãîë çýðãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ñàéðûí ãóëäðèëûí ºðãºí ýõýíäýý
0.5-3.5 ì, äóíä õýñýãòýý ºðãºñºí 5.0-10.0 ì, àäàã õýñýãò ºðãºñºí 10.0-25.0
ì, ýðãèéí ºíäºð 1.0- 2.5 ì-ò õ¿ðíý.
Ñàéðûí ãóëäðèë íü õàéðãà ÷óëóóí õóðäàñòàé, ñàâ ãàçðûí 10-60
îð÷èì õóâüä áàéãóóëëàãà èðãýäèéí áàéøèí áàðèëãà, õàøàà áàéðëàäàã.
Òîëãîéò, Áàãà íàðàí, Îðáèò îð÷ìûí, Áàÿí ãîë, Áàÿíõîøóóíû áàðóóí
áà ç¿¿í ñàéðóóäûí ëàãóó õýäýí ÷èãëýëä 0.42-83.0 êì2, 0.70-15.6 êì,
ãîëûí õýâãèé 24.5-94.2 ïðîìèëü áàéõ áà õóð áîðîîíû ýð÷èìøëèéí àðãà áîëîí
Øåçèéí àðãààð òîîöñîí ¿åðèéí èõ ºíãºðºëò áà ò¿¿íä õàìààðàõ õàëèëòûí ºðãºí
íü 3.96-115 ì3/ñåê õàëèëòûí ºðãºí íü 30-229 ì áîëíî.
Flood risk assessment

Áàÿíõîøóóíû
áàðàà áà
Òîëãîéò Áàãà
ç¿¿í ñàëàà Үерийн тооцоо, үнэлгээнд хамрагдсан гол
íàðàí
Îðáèòûí сайруудын байршил
ñàéð

Òóóë ãîë

Үерийн аюултай бүсийн

зураглалын жишээ
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үерийн аюулыг үэнлэх нэг үнэлэх нэг чухал үзүүлэлт бол янз бүрийн хангамжшилтай үерийн
үерийн их өнөгөрөлтийг тоооцх явдал.
Математик-статистикийн загвараар шар усны болон хур борооны үерийн их өнгөрөлтийг ерөнхийд
нь ажиглалт хэмжилтийн материалтай буюу шаардлага хангасан урт цуваатай тохиолдолд математик-
статистикийн EV-1, Нормаль, Пирсон зэрэг загваруудын логарифмын хувибаруудаар янз бүрийн
хангамшил бүхий үерийн өнгөрөлтийг тооцоно.

Математик-статистикийн загваруудын ерөнхий тэгшитгэл: QT=µ+KT

Rainfall flood frequency curve at Tuul-Ulaanbaatar

2500.0

2000.0
Qobs
Qmax. cumec

1500.0 EV-1

Exp
1000.0
Log-Norm-3

500.0 Log-Norm-2

Log-Pearson
0.0
0.1 1 10 100
Р, %

Янз бүрийн хангамшилтай үерийн их өнгөрөлт, m3/sec

No Гол-харуул
0.1 1 2 5 10 25
1 Тuul -Ulaanbaatar 3076 1850 1480 1120 800 500
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Flood hazard assessment estimates the probability of different

magnitudes of damaging flood conditions, such as the depth of
inundation, duration of inundation, velocity of moving water, quality of
water, debris content of water,

Õóðûí ¿åðèéí ýðñäýë íü ¿åðèéí õàìðàõ òàëáàé (P), ¿åðò íýðâýãäñýí

õ¿í àìûí õýìæýý (Dn)-íýýñ õàìààðàëòàé ôóíêö þì. ¯¿íèéã ìàòåìàòèêèéí
õýëýýð èëýðõèéëáýë:
R = f (Dn, P);

¯åðèéí àþóëûã ¿íýëýõèéí òóëä ò¿¿íèé óðñãàëûí õóðä, ¿åðèéí

àþóëààñ õàìãààëàõ îáüåêòîä ¿åðèéí óñ èðýõ õóãàöàà çýðãèéã
òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ãàðäàã.
Flood risk assessment
Үерийн аюулыг үнэлэх энгийн тэгшитгэл:
Үерийн аюулын зэрэг = ((v + 0.5) * D) + DF , (HR Wallingford et al., 2006)
Үүнд : v = Урсгалын хурд (м/сек), D = гүн (м), DF = чулуулаг, хатуу
материалын итгэлцуүүр (0.5)
Гүн x хурд (м2/сек ) Аюулын Тайлбар, тодорхойлолт
зэрэг
<0.75 Бага Анхааруулах:
Үерийн усны гүн бага, гэхдээ хальсан
тогтмол ус гүн байх
0.75 < 1.5 дунд Эмзэш, өртөмтгий бүлэгт аюултай, :
үерийн ус гүн хийгээд хурд ихтэй байх.
1.5<2.5 Их Ихэнх хүмүүс аюул учруулна: үерийн ус гүн
хийгээд хурд ихтэй байх, өртөмгийн хэсэгт
сүйтгэл, осол учруулах
2.5<7.0 Онцгой Бүгдэд аюултай: үерийн усны гүн хийгээд
хурд онцгой, өртөмгийн хэсэгт сүйтгэл, осол
учруулах
7.0> Онцгой Бүгдэд аюултай: үерийн усны гүн хийгээд
хурд онцгой, байшин барилга, байгууламж
нурах аюултахй
Flood risk assessment
Áолзошг¿й аюул, ослын эх ¿¿свэр¿¿дийг нэмэгд¿¿лж íºõöºë
Ãазар зохион байгуулалтын тºлºвлºлтèéí àëäàà, Áарилгын
техникийн нºхцºлийн доголдол, Àшиглаж байгаа технологийн
дутагдал, Áэлтгэсэн боловсон х¿чний чадвар, Òехнологийн горимèéí
зºрчиë, Ýöýñò íü болзошг¿й аюул, ослын давтамж, далайцыг
тодорхойлîõ аюулын дамтамж, далайцын зураглал ¿йлдэõ,
болзошгүй аюул, ослыг бууруулах арга замыг тодорхойлîõ
õýëáýðýýð áолзошг¿й аюул, ослын ¿нэлгээг õèéíý.
Flood risk assessment
Òóõàéí àþóë îñëûí íºëººëëèéí ä¿íä õî¸ðäîã÷, ãóðàâäàã÷ àþóëóóä
¿¿ñýí ãàðàõ áîëîìæ çýðýã х¿чин з¿йлñийг тодорхойлно.

- õºðñíèé ãóëñàëò
- ãàë ò¿éìýð
- õàëäâàðò ºâчèí
Flood risk assessment

Áарилгын техникийн нºхцºлийн доголдол, Òехнологийн горимèéí

зºрчиë,
Flood risk assessment

Ýìçýã áàéäàë (нийгэм, эдийн засгийн үнэ өртөг,

хохирол, суурьшил, дэд бүтэц)
Ýìçýã áàéäàë ãýäýã íü òóõàéí îðîí íóòãèéí íèéãýì, ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë, èðãýä (îðøèí ñóóã÷èä)-èéí àõóé íºõöºë, ó÷èð÷
áîëçîøã¿é àþóëä ºðòºãäºõ, íýðâýãäýõ ÷àíàð, ìºí áàéãàëü îð÷íû
òýíöâýðò áàéäàë àëäàãäñàí, äîðîéòñîí áàéõ íºõöºëèéã èëýðõèéëñýí
îéëãîëò þì (Ø. Ïàëàìäîðæ. 2009).

ªºðººð õýëáýë ó÷èð÷ áîëçîøã¿é àþóëûí íºëººíä íýðâýãäýìòãèé,

ºðòºìòãèé áàéäëûí èëýðõèéëýë áîëíî.
Flood risk assessment

Ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýýã дараах байдлаар г¿йцэтгэнэ.

¯¿íä:
Тухайн нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны суурь нºхцºл байдал
(хºрсний тºлºв байдал, эвдрэл, газар з¿йн тогтоц, агаар, õºðñ, óñíû
чанарын ¿ндсэн ¿з¿¿лэлт¿¿д г.м )-ыг ¿нэлíý
¯åðèéí ãàìøèãòàé õîëáîãäîæ õºðñíèé øèðõýãèéí á¿òýö, íýâ÷èëòèéí
ìýäýýëýë, ýâäðýë, õýâãèé õýð÷èãäýë, óóë ç¿éí áàéðøèë, óóð àìüñãàëûí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÓÖÓ-ûí ñ¿ëæýý, ÝØ-íèé àæëûí ¿ð, á¿òýýë, òàéëàí,
õýýðèéí õýìæèëò ñóäàëãàà çýðãýýð ¿íýëýõ áîëîìæòîé
Flood risk assessment

Ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýýã дараах байдлаар г¿йцэтгэнэ.

Тухайн нутаг дэвсгэрт болон ¿йлдвэр, аж ахуйн нэгж,

байгууллагын районд байгаа х¿н амын суурьшил, нягтрал,
амьдралын тºвшингийн байдал, болзошгүй аюул, осол, тэдгээрээс
хамгаалах аргын талаарх тэдний мэдлэг, амьдралын хэв загвар,
уламжлалыг ¿нэлнэ
Flood risk assessment

Ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýýã дараах байдлаар г¿йцэтгэнэ.

Тухайн нутаг дэвсгэрт байгаа болон ¿йлдвэр, аж ахуйн
нэгж, байгууллагын барилга байгууламжийн техникийн нºхцºл
байдал, нягтрал, тэдгээрт ажиллаж амьдарч байгаа х¿м¿¿с,
боловсон х¿чний ìýäëýã, àæëûí õàðèóöëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò,
ñàõèëãà áàòûí байдлыг ¿нэлнэ
Тухайн нутаг дэвсгэрийн дэд б¿тцийн чанар байдлыг ¿нэлнэ
Тухайн орон нутаг, хот, ¿йлдвэр, аж ахуйн нэгж,
байгууллагын эдийн засгийн ¿ндсэн ¿з¿¿лэлт¿¿д, чадавхûг үнэлнэ
Аюул, ослыг бууруулах чиглэлээр байгуулсан биет
байгууламжуудын чанар байдлыг ¿нэлнэ
Эмзэг байдлыг бууруулах арга замуудыг тодорхойлно.
Flood risk assessment
Øóóä áèå÷ëýí ºðòºõ ýëåìåíò¿¿ä áóþó Õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä,
áàðèëãà, áàéøèí, îðîí ñóóö, ýä õºðºíãº, ¿éëäâýð àæ àõóéí ãàçàð, áàéãàëü
îð÷èí ýìçýã áàéäëûã ¿¿ñãýõýä íºëººëºõ ýëåìåíò¿¿ä ãýæ ÿëãàæ ¿íýëñýí
áàéäàã (Ýíâàéðîí êîïìïàíè, Ë.Æàí÷èâäîðæ íàð, 2007).
Ýìçýã áàéäëûã ¿¿ñãýõýä íºëººëºõ ýëåìåíò¿¿äýä
ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéäàë, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà áîëîí
àñóóäàë õàðèóöñàí áàéãóóëëàãûí ÷àäàâõè ìóó, õóóëèéí áèåëýëò,
ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãàà, õ¿í àìûí ìýäëýã õ¿ì¿¿æèë, õîò
áàéãóóëàëòûí òºëºâëºëò, ¿åðèéí õàìãààëàëòûí áàéãóóëàìæûí
õ¿ðýýíä (ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò, õîò òºëºâëºëò áàéõã¿é ýñâýë ìóó,
¿åðýýñ õàìãààëàõ áàéãóóëàìæèéí òºëºâëºëò, äèçàéí ìóó) áîëîí ýäèéí
çàñãèéí ÷àäàâõèéí (ýäèéí çàñãèéí áîëîìæã¿é, ÿäóó ýìçýã á¿ëýã,)
áàéäëûã ¿íýëýõ õýðýãòýé áîëíî.
Flood risk assessment
Үерийн гàìøãààñ õàìãààëàõ чàäàâõèéí ¿íýëãýэ
Гамшигтай тэмцэх чадавхûн үнэлгээг óдирдлагын тогтолцоо,
гамшгийн талаарх хууль тогтоомж, òýäãýýðèéí õýðýãæèëò,
гамшгийн бэлэн байдаë, гамшгаас хамгаалах төлөвлөлт, гамшгийн
аюулыг бууруулах цогц арга хэмжээ, зарлан мэдээлэл, óðüä÷èëñàí
¿íýëãýýíèé òîãòîëöîî, сурталчилгаа, мэдээллийн систем, түүний үйл
ажиллагаа, нөөц хөрөнгө, хүн амын идэвх оролцоо áà хүн амын
дунд хийгдсэн сургалт, түүний тºвшин зэргийг ¿íýëýõ ÷èãëýëýýð
õèéíý (Ø.Ïàëàìäîðæ. 2009).
¯åð, óñíû ãàìøèãòàé õîëáîîòîé чадавхûн үнэлгээíä þóíû ºìíº
çàðëàí ìýäýýëýõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àñóóäàë, ¿åðèéí
õàìãààëàëòûí áàðèëãà áàéãóóëàìæ áîëîí äàëàí ñóâàã ãàðöûí
÷àäàâõè îíö ÷óõàë áîëíî.
Flood risk assessment

Ïðîãíîç (forecast) ãýäýã íü àëèâàà, þìñ ¿çýãäëèéí òºëºâ áàéäëûã

èðýýä¿éä òîäîðõîé õóãàöààíä ¿íýëæ, òîîöîõûã õýëíý.

Óñ ç¿éí ïðîãíîçûã ¿íäñýíä íü áîãèíî áà óðò õóãàöààíû ãýæ ÿëãàõ áà

áîãèíî õóãàöààíû ïðîãíîçîä 7 õîíîã õ¿ðòýëõ õóãàöààòàé ïðîãíîç õàìààðàõ áîë
óðò õóãàöàà íü ñàð áà óëèðëûí ãýæ ÿëãàðíà [Hand bîok of Hydrology.,
David R.Maidment, Editor in chief,1993].

¯åðèéí ïðîãíîçûí ¿íäñýí çîðèëãî áîë åð人 ë ãîë ìºðíèé ¿åð ÕÝÇÝÝ,
ÕÀÀÍÀ, ßÌÀÐ ÕÝÌÆÝÝÒÝÉ áàéõ âý ãýñýí àñóóëòàíä öàã õóãàöààíä íü
îíîâ÷òîé õàðèóëàõàä ë îðøèíî.
Flood risk assessment

¯åð óñíû àþóëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõèéí òóëä:

• îðîí çàé, õóãàöààíû íÿãòðàë õàíãàñàí àæèãëàëò õýìæèëòèéí ñ¿ëæýý

•¿åð óñíû øóóðõàé ìýäýýëýë äàìæóóëàõ õîëáîî õàðèëöààíû õýðýãñýë,
ñõåì
•îð÷èí ¿åèéí, ìàíàé îðíû íºõöºë, øààðäëàãà õàíãàñàí ¿åðèéí ïðîãíîçûí àðãà,
çàãâàð
•àðä èðãýäýä ìýäýýëýë õ¿ðãýõ ýíãèéí îéëãîìæòîé øóóðõàé àðãà, ñõåì,
ìýäýýëëèéí õýðýãñýë
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үүний зэрэгцээ, тухайн үерийг үүсгэж буй хур бороо эсвэл урсгалын дээд чиглэл
дэх урсацын хэмжээ тодорхой бол гол мөрний үерийг урсгалын доод чиглэлд эсвэл сав
газрын адаг дээр тооцож, урьдчилж болно. Ус судлалын шинжлэх ухаанд эдгээрийн
хамаарлуудыг хур тунадас-урсацын хамаарал болон урсгалын дээд ба доод харуулын
түвшин (өнгөрөлтийн) хамаарал хэмээн тодорхойлон, эдгээр хамаарал дээр үндэслэсэн
үерийн прогнозын янз бүрийн арга, загвар хөгжсөн байдаг.

Q t =f(L,h,J, k ,n)
Q

 
k Т, хугацаа
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Шуурхай мэдээллийн систем маш чухал...

Үерийн шуурхай мэдээллийн хувьд гол эргээсээ хальж үерийн аюултай түвшинд
хүрсэн тохиолдолд “Үерийн аюулаас урьдчилан сэргийлэх мэдээ” гэсэн толгойтой
“Харанга” дохиотойгоор, үерийн түвшинд буюу олон жилийн дундаж ба үерийн аюултай
түвшний хооронд байх болон давсан үед "Үерийн аюулаас сэрэмжлүүлэх” гэсэн толгойтой
эфирт цацаж хүргэнэ.
Flood risk assessment
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Морин уулан дахь радар Туулын голын сав газрыг бараг бүтэн хамарна.
А- Ажиглалтын максимум радиус ( 480 км )
В- Идэвхтэй радиус ( 180 км)
С- Бодит үзэгдэл, хэмжэх боломж, тухайлбал, хур бороо-( 130 км)
Flood risk assessment

=Õóð òóíàäàñíû äóíäàæ (áîðîî îðæ áàéõ õóãàöààíû) áîëîîä ýãøèí

çóóðûí õóãàöààíû ýð÷ìèéã òîäîðõîéëæ ÷àäâàë õóð òóíàäàñíû õýìæýýã
¿íýëæ õýò áîãèíî õóãàöààãààð ïðîãíîçëîæ áîëíî. Õóð òóíàäàñíû ýð÷ìèéã
ðàäèîëîêàöèéí àðãààð õýìæèõ íü ðàäèîäîëãèîíû îéö Z áà õóð òóíàäàñíû
ýð÷ìèéí I ìì/ö-èéí õîîðîíäîõ õàìààðàë ¿íäýñëýãäýíý. (Ìàðøàëë-Ïàëüìåð,
1948) Z=A* Ib
16 16
y = 0.5093x - 16.598 y = 3E-08x 4.9439
14 14
R 2 = 0.8612 R 2 = 0.8666
12 12
õóð áîðîîíû ýð÷èìøèë /ìì/ö/

õóð áîðîîíû ýð÷èìøèë /ìì/ö/

10 10

8 8

6 6

4 4

2 2

0 0
30 35 40 45 50 55 30 60 35 40 45 50 55 60

¿¿ë í è é î éö /äöá/ ¿¿ë í èé î éö /äöá/

Flood risk assessment

Радараар үүлний
тунадас үнэлэх

Радарын тунадасыг
16
y = 3E-08x 4.9439
14
R 2 = 0.8666
12
õóð áîðîîíû ýð÷èìøèë /ìì/ö/

газрын тунадасанд
10

хувиргах
4

0
30 35 40 45 50 55 60
¿¿ë í èé î éö /äöá/

Үерийн их өнгөрөлтийн
хэмжэж, тооцох
Үерийн хамгаалалтын
суваг даланг чөлөөтэй,
бэлэн байлгах
Үерийн аюултай
бүсийн
зураглалтай байх
Үерээс
сэргийлэх
дохиоллын
систем
Үерийн эрсдлийн үэнлгээ-сургалт, Гамшиг судлалын хүрээлэн-УЦУОСМХ, 2019.05.27

Үер, үерийн эрсдлийн үнэлгээний судалгааны зарим үр дүн,

мэдээ материалын эх үүсвэр:
- Үерийн гамшгийн эрсдлийн үнэлгээ, арга зай, үнэлгээний жишээ (Хот суурин
газрын гамшгийн эрсдэлийн үнэлгээний арга зүй боловсруулах судалгааны ажлын дэд
тайлан ¹3, Environ ХХК, 2007)
Гамшгийн эрсдлийн үнэлгээний хийх онол, арга зүйн үндэс (Ш.Паламдорж, 2009)
Үерийн улмаас учрах гамшгийн эрсдэлийн, үнэлгээ хийх арга зүй (Ш.Паламдорж,
П.Цэдэв, 2009) зэрэг тайлан, бүтээлд орсон болно.
Гамшгийн эрсдлийш үнэлэх арга зүй (Ред. Ш.Болдбаатар), Гамшгийн аюулыш
бууруулаах менежментийн тогтолцоог боловсронгуй болгох төсөл, Мон /08/ 305 төсөл, 2010
Дэлхийн зөн, Онцгой байдлын газар, ЦУОШГ-ын сургалтын материал, 2018
Монгол орны гадаргын усны горим, нөөц, 4 дүгээр бүлэг, Их урсац, Монограф, 3 дахь хэвлэл,
(Ред.Г.Даваа), Улаанбаатар, 2015
Г.Даваа, Д.Оюунбаатар., Улаанбаатар хотыг үер усны аюулаас сэргийлэх зарим арга хэмжээ,
Улаанбаатар хотын экологийн тортвортой хөгжил бага хурлын эмхтгэл, Дугаар 6, Улаанбаатар, 2000,
х.214-224
 
Л.Оюунжаргал, Д.Оюунбаатар, Л. Нацагдорж, Радараар бодит хур тунадасны хэмжээг үнэлэх асуудалд,
УЦУХ-ийн ЭШ-ний бүтээл, Дугаар 24, УЦУХ, Улаанбаатар, 2002, х.х 28-35
 
Улаанбаатар хот орчмын гол, сайрын хур борооны үерийн их урсацын тооцоо, үерийн аюултай бүсийн
зураглал, УЦУХ-ын хүрээлэнгийн Ус судлалын сектор, Нийслэлийн хот байгуулалт, зураг төслийн
хүрээлэн, 2004
Flood risk assessment

Бусад ....
Áàéíãûí óðñàöòàé õèéãýýä àæèãëàëò, ñóäàëãààòàé ãîëûí óñíû ¿åðýýñ óðüä÷èëàí
ñýðãèéëýõ àðãà çàìûã ñàéæðóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº òóíàäàñíû áîëîí óðñàöûí
àæèãëàëòûí ñ¿ëæýýã ãîëûí ýõýýð íÿãòðóóëæ òýäãýýðýýñ ìýäýýëýë
àâàõ ñèñòåìèéã øóóðõàé áîëãîõ ¿íäñýí äýýð ïðîãíîçûí àðãûã áîëîâñðîíãóé
áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Óðóéí ¿åðèéí õóâüä ò¿¿íèéã ¿¿ñãýæ áóé ýð÷èìøèë èõòýé ààäàð áîðîîã óðüä÷èëàí
õýìæèõ, ¿¿ñýë, õºãæëèéã õÿíàõ àñóóäàë ìàø õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã. ¯¿íä
ðàäàðààð õÿíàõ, ¿åðèéí ïðîãíîçûí çàãâàð ç¿ãøð¿¿ëýõ (ðàäàðûí ìýäýýíä
ñóóðèëñàí òóíàäàñ-óðñàöûí çàãâàð, GIS)

Õîò ñóóðèí ãàçðûí ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòîä èðãýä, àæ àõóéí ãàçàð ¿åðèéí ñóâàã
äàëàíä õîãîî õàÿæ îâîîëæ ýíý íü õóð áîðîîíû ¿åðèéí ¿åä ¿åðèéí í¿õýí, ã¿¿ðýí
ãàðöóóäûã õààæ çîõèîìîë ¿åð ¿¿ñýõ ÿâäàë îëîíòàà òîõèîëäîæ áàéñàí.
 
Flood risk assessment

Òîìîîõîí õîò, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäàä õàòóó õó÷èëòòàé çàì òàëáàé

íýìýãäñýí, áàãà ýð÷èìøèëòýé õóð áîðîîíîîñ áîãèíî õóãàöààíä
õàðüöàíãóé èõ ýð÷ õ¿÷òýé ¿åð, óðóéí ¿åð ¿¿ñýõ íºõöºë á¿ðäýæ
áàéíà. Èéìýýñ ¿åðèéí àþóëòàé á¿ñèéí çóðàãëàëûã òºâ ñóóðèí
ãàçðóóäàä íàðèéâ÷ëàí õèéæ õîò òºëºâëºëòºä àøèãëàõ õýðýãòýé
áàéíà. 

ßìàð ÷ õÿíàëòã¿é, äóðààð áàéøèí áàðèëãà, ñóâàã øóóäóó áàðèõ, õààæ

áîîõ, ¿åðèéí õàìãààëàëòûí áàéãóóëàìæûã ººð÷ëºõ çýðãýýð áàéãàëèéí
¿åðèéí áàãòàæ ºíãºðºõ ÷àäàâõèéã áóóðëàõ ÿâäàë ò¿ãýýìýë áîëñîí

Áàéíãûí óðñàöòàé ãîëûí ¿åðýýñ õàìãààëàõ áàéãóóëàìæóóä ñóâàã, äàëàíã

ñýðãýýí çàñâàðëàõ áàéíãûí áýëýí áàéäàëä áàéëãàõ
Flood risk assessment
-         Õ¿í àìûí õîò, òºâ ñóóðèí ãàçàð õ¿í àìûí ºñºëò, ñóóðüøèõ ãàçðûí
õ¿ðýëöýýòýé óÿëäàæ àðä èðãýä ¿åðèéí àþóëòàé á¿ñ íóòàã, ãîëûí
ãóëäðèë, ñàéðûí àì, íàìàãò ãýð, õàøààãàà áàðüæ ñóóðüøèõ ÿâäàë åð人
æèðèéí ¿çýãäýë áîëîîä áàéíà.

¯åðèéí ãàìøãèéí àþóë, õîð õºíººë, àâðàí õàìãààëàõ,áýëýí áàéäëûûí

ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãàà, òàíèí ìýä¿¿ëýõ, áîëîâñðîë , õóóëü ä¿ðýì,
æóðìûí áèåëýëò áà øààðäëàãàòàé õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã
áàòàëãààæóóëàõ

¯åðèéí ãàìøãèéí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàõàä

óñ ñóäëàë, óóð àìüñãàë, õºðñ ñóäëàà÷, îðîí íóòãèé óäèðäëàãà áîëîí
ìýðãýæëèéí áàéãóóëàãà, õîò áàéãóóëàëò, óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæûí
ìýðãýæèëòýí çýðýã îðîëöñîí öîãö ñóäàëãààíû áàã òîäîðõîõ öàã õóãàöàà,
çàðäàë õºðºíãº, ñóðãàëò, ãàäààä õºãæèëòýé îðíû òóðøëàãà ñóäëàõ,
õýýðèéí áîëîí îáüåêòûí õýìæèëò ñóäàëãàà õèéæ îðîëöîõ
 Н, см

240
260
280
300
320
340
360
V.1
V.5
V.9
V.13
V.17
V.21
V.25
V.29

298
VI.2
VI.6
VI.10
VI.14
VI.18

2018
VI.22
VI.26
Заг-Заг

VI.30
VII.4
VII.8
VII.12

ОЖД
VII.16
VII.20
VII.24
VII.28
ҮТ

VIII.1
VIII.5
VIII.9
VIII.13
VIII.1 7
VIII.21
VIII.25
VIII.29

Заг гол, 2018 оны 8 дугаа сарын 2-3

B=4.9 ì
Заг гол, 2009.VIII
... Case studies on flood hazard ratings in the Tuul river basin ...

Case studies Flood water Flood depth, D, Risk to life Hazard Description
velocity, v depth (m), thresholds
(m/s), (DF, debris based on a
factor (0.5)) combination of
depth-velocity
(Priest et al.,
2008)
Rainfall flood 4-5 2.5-3.0 10.0-15.0 Extreme Dangerous for all:
along the Tuul (7.0>) Extreme danger
river in 1966 from deep, fast
flowing water,
Fatalities due to
hazard exposure
Flash flood in the
Ulaanbaatar in
1982 (estimated)
Rainfall flood 0.5-1.7 1.0-1.4 1.0-2.9 Low to Dangerous to
discharge along Moderate Vulnerable groups:
the Selbe river in Deep or fast flowing
2003 water.
 Баян-Өлгий аймагт 2018 оны 07 дугаар сарын 14-16 ны өдөр орсон хүчтэй аадар
борооны улмаас гамшигт уруйн үер болж мэдээллээр 530 гаруй өрxийн 2500 орчим xүн
иxээxэн xоxирол аммссан байна. Аймгийн төвийн УЦУ-ын өртөөнд хоногтоо 10 мм орчим
орсон ч ууланд хүчтэй аадар буусан болно.
• Бэлэн байдлыг хангах (Preparadness)
•Гамшгийн (үер ган гачиг) үед үйл ажиллагаа явуулах тодорхой хөтөлбөр,
төлөвлөгөө, эзэн, хөрөнгийн эх үүсвэртэй байх (in Australia- Drought
Response Plan)
•Байгууллага хоорондын уялдааны нягтрал
•Үерийн аюултай бүсэд суурьших байх арга хэмжээ, тогтоол шийдвэр,
хууль (ялангуяа Улаанбаатар томоохон хот)
•Дохиоллын системийн бэлэн байдал
•Гамшгийн хохиролыг даван туулах төлөвлөгөө, хөтөлбөр, хөрөнгийн эх
үүсвэр нөөцлөл
•Хууль эрхийн актыг боловсронгуй болгох гэх мэт
•