ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΊΑΣ

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ ΤΗΣ ΝΑΝΩ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗ

ΜΕ ΤΙΤΛΟ: ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ ΤΗΣ
ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Παρίσης Θωμάς
Γιαγκούδης
Δημήτριος
6ο εξάμηνο
 ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ
 Το έργο της Νανώ Χατζηδάκη πραγματεύεται την
εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων που
προέρχεται από Έλληνα ζωγράφο της πρώιμης
Αναγέννησης ενώ ανήκει σε ιδιώτη. Η συγγραφέας
είναι Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας στο
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων στο τμήμα Ιστορίας και
Αρχαιολογίας. Στο βιογραφικό της έχει πολλά έργα
που σχετίζονται με μεταβυζαντινές και βυζαντινές
εικόνες. Έχει συνεργαστεί κατά περιόδους με το
μουσείο Μπενάκη ενώ το 2006 δημοσιεύτηκε μεγάλη
μελέτη της πάνω σε εικόνες που αρκετές
προέρχονταν από αυτό.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΠΟΥ ΜΕΛΕΤΗΘΗΚΕ
ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ
 Η συγγραφέας στο άρθρο «Εικόνα της προσκύνησης των Μάγων της
πρώιμης Αναγέννησης» αρχικά επισημαίνει την σημασία του έργου
που μελετά και τον λόγο της που το συμπεριλαμβάνει στον
αφιερωματικό τόμο. Περιγράφει την απεικονιζόμενη σκηνή, στην
οποία εξηγεί πώς συνδέονται στοιχεία της βυζαντινής και της
λατινικής παράδοσης. Αναγνωρίζει τα πρόσωπα της σκηνής μέσα στο
πλαίσιο της αγιογραφίας, και παρατηρεί την γεωμετρική αρμονία που
δημιουργούν οι διάφορες μορφές μεταξύ τους. Ανάλογη αρμονία
υπάρχει και στα χρώματα που χρησιμοποιούνται. Η αρμονία των
χρωμάτων φαίνεται στην γραμμική πτυχολογία, στους τόνους των
χρωμάτων και στην χρήση αντιθετικών μεταξύ τους χρωμάτων. Το
πλάσιμο των προσώπων συνάδει κατά το πλείστον με την
ιταλοκρητική τέχνη. Η λεπτομέρεια των δευτερευόντων προσώπων
αποδίδει στο έργο έναν δυτικό, αναγεννησιακό χαρακτήρα.
 Στην συνέχεια, η συγγραφέας επιλέγει να αναλύσει τα
χαρακτηριστικά της εικόνας που αποδίδονται στην βυζαντινή
εικονιστική παράδοση. Τα βυζαντινά χαρακτηριστικά της εικόνας
περιλαμβάνουν τον εικονιστικό τύπο της εικόνας, το κάθισμα της
Παναγίας και την διάταξη των μάγων. Απέχει από την βυζαντινή
 Η συγγραφέας συγκρίνει το έργο που μελετάει με την κρητική παράδοση
της εποχής. Η Προσκύνηση των Μάγων δεν είναι συνηθισμένο θέμα στην
κρητική παράδοση του 15ου αιώνα, με μερικές εξαιρέσεις, αλλά αυτές
διαφέρουν ιδιαίτερα από το αντικείμενο μελέτης του άρθρου, με μερικές
ομοιότητες να εμφανίζονται στο παράδειγμα που σώζεται στο μουσείο
Μπενάκη. Παρατηρώντας έργα όπως η Γέννηση της Galerie Nikolenko,
αρχίζουν να φαίνονται πολλές ομοιότητες, όπως για παράδειγμα στο τοπίο.
Δευτερεύοντα όμοια στοιχεία μπορούν να παρατηρηθούν και στην Γέννηση
του Νικολάου Τζαφούρη. ενώ ομοιότητες φαίνονται επίσης σε έργα
καλλιτεχνών με πρότυπο τον ίδιο. Η κ, Χατζηδάκη εντοπίζει ομοιότητες με
τη δύση αλλά δεν την ταυτίζει με κάποιο πρότυπο. Σε διάφορα από τα
δυτικά έργα μπορούμε να δούμε την τοποθέτηση του πυραμοειδούς βράχου,
το λεπτοφτιαγμένο ξύλινο στέγαστρο, και την τοποθέτηση διάφορων
προσώπων όπως των ακολούθων και των μάγων. Οι καμήλες αποτελούν
επίσης χαρακτηριστικό που αναπτύχθηκε στην ιταλική τέχνη.
 Μεγάλη έμφαση δίνεται στην επιρροή του Paolo Ucello που παρατηρείται.
Οι κυνηγετικές σκηνές ήταν βασικό χαρακτηριστικό της δυτικής τέχνης στον
Μεσαίωνα και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά εικόνας κάνουν την σύνδεση
ακόμα πιο πρωτοφανή. Με την γαλλική σχολή φαίνεται να έχει σχέση η
εικόνα μας όπως φαίνεται από την φλαμανδική ταπισερί της Chasseala
Licorne και σε πίνακα με θέμα το κυνήγι του Phillipele Bon. Οι πιο μεγάλες
ομοιότητες όμως βρίσκονται με έργα του Ucello, στον οποίο και δίνεται τόση
έμφαση. Στις κρητικές εικόνες αλλά και για τον Ucello, οι μορφές των ζώων
παίρνουν τα πρότυπά τους από τον Pisanello. Οι ομοιότητες εκτείνονται
στην απόδοση της βλάστησης και του εδάφους, η σκουροπράσινη πυκνή
βλάστηση είναι καθαρά όμοια. Διαφορές αλλά και ομοιότητες
παρατηρούνται και στις εικόνα της Προσκύνησης που αποδίδετε στον ίδιο
τον Ucello, συγκεκριμένα η Precella της Quarata. Ένα ακόμα έργο που φέρει
ομοιότητες και διαφορές σημαντικές είναι η Προσκύνηση Καρλσρούης. Για
πρώτη φορά σε ελληνικό έργο υπάρχουν τρεις άξονες φωτός, ένας στο
κέντρο του πάνω άξονα του πίνακα, και άλλες δυο πηγές φωτός, μια στην
πάνω δεξιά γωνία του ουρανού και μία στην πάνω αριστερά. Με παρόμοιο
τρόπο χειρίζεται το φως και ο Ucello σε παρόμοια σύνθεση. Στον πίνακα της
μάχης του San Romano υπάρχει επίσης η ομοιότητα του μάγου στο κέντρο
που έχει τον ρόλο μέτρου του πίνακα. Η συγγραφέας προτίνει πως μπορεί ο
ζωγράφος μας να εργάστηκε στην αναστήλωση των ψηφιδωτών στον Άγιο
Μάρκο στην Βενετία.
 Η επόμενη καλλιτεχνική παράδοση που εξετάζεται είναι αυτή της
Βενετίας, με τις φορεσιές να προτρέπουν σε βενετσιάνικη τέχνη του
τελευταίου τετάρτου του 15ου αιώνα. Η ενδυμασία της Παναγίας
θυμίζει πίνακες του Bastiani και του Bellini, και οι φορεσιές των
ακολούθων θυμίζουν την απόδοση τουρκικών ρούχων από βενετούς
ζωγράφους. Ως αντίθεση ίσως οι φορεσιές των μάγων δεν θυμίζουν
στα έργα που αναφέρθηκαν και έχουν έναν συντηρητισμό που δεν
είναι χαρακτηριστικός της ιταλικής τέχνης της εποχής.
 Το τοπίο του βάθους έχει επηρεαστεί από Φλαμανδούς ζωγράφους.
Συγκεκριμένα, το φως που θυμίζει την χαραυγή και απαντάται
κυρίως σε έργα Φλαμανδών. Αν και φλαμανδικές επιρροές υπήρχαν
στον Χάνδακα τότε, στην εικόνα της Προσκύνησης υπάρχουν
περαιτέρω στοιχεία που συνδέουν τον ζωγράφο με ακόμα
περισσότερα βενετικά πρότυπα.
 Τελευταίο βήμα της έρευνας της συγγραφέα είναι μια προσπάθεια
ταύτισης. Ψάχνοντας για παρόμοιες εικόνες καταλήγει να αναφέρει
την εικόνα της Προσευχής στην Γεθσημανή στο Fogg Art Museum
όπου οι ομοιότητες είναι τέτοιες που προτείνεται κοινό πρότυπο.
Ύστερα αναφέρει δύο έργα που βρίσκονται στην Ιταλία και
αποδίδονται στον Ιωάννη Παρμενιάτη. Ακόμα και αν όμως υπάρχουν
αυτές οι ομοιότητες, υπάρχουν μεγάλες διαφορές με ένα άλλο έργο
του Παρμενιάτη, την Παναγία στο Correr. Την διαφορά όμως την
εξηγεί ως έργα διαφορετικής περιόδου, όχι διαφορετικού ζωγράφου.
 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
 Στο τέλος του άρθρου τόσο η συγγραφέας όσο και εμείς ως μελετητές,
ερχόμαστε σε κάποια συμπεράσματα αναφορικά με την εν λόγω
εικόνα. Ο ζωγράφος ήταν σαφώς επηρεασμένος από ιταλοκρητικά
πρότυπα της εποχής του. Ομοιότητες συναντώνται τόσο σε εικόνες της
ίδιας εποχής που αφορούν την ίδια σκηνή όσο και σε εικόνες που
προβάλλουν διαφορετικές σκηνές όπως οι εικόνες του Νικόλαου
Τζαφούρη. Κοινά γνωρίσματα ακόμη φαίνεται να έχει με το ζωγράφο
Paolo Ucello. Τα κοινά χαρακτηριστικά της τέχνης τους φτάνουν σε
βαθμό να γενούν την απορία μήπως οι δύο ζωγράφοι (ο Ucello και ο
Έλληνας ζωγράφος της Αναγέννησης που μελετάμε) είχαν
συνεργαστεί στη δημιουργία κάποιου έργου ή έστω συναντηθεί.
 Μία από τις σημαντικότερες ομοιότητες του ζωγράφου μας με τον
Ucello ήταν η χρήση πολλαπλών επιπέδων αλλά και σημείων φυγής
στα έργα τους. Έτσι, είναι σχεδόν οφθαλμοφανές το γεγονός ότι και οι
δύο είχαν κάποια οικειότητα με τις διδασκαλίες του Alberti.
 Οι ενδυμασίες των απεικονιζόμενων μορφών σύμφωνα με αυτό το άρθρο είναι
εμπνευσμένες από τη βενετσιάνικη ζωγραφική ενώ το βάθος από τη φλαμανδική.
 Από τα παραπάνω συμπεράσματα μπορούμε χοντρικά να χρονολογήσουμε την
εικόνα μεταξύ των τελευταίων χρόνων του 15ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του
16ου. Σε αυτό το χρονικό διάστημα στο οποίο έδρασε και ο ζωγράφος Paolo Ucello.
 ΣΧΟΛΙΑ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ
 Μετά τη μελέτη αυτού του άρθρου δεν γίνεται κάποιος να μείνει
ανεπηρέαστος από τη μοναδικότητα της εικόνας στην οποία επέλεξε η κ.
Χατζηδάκη να εντρυφήσει. Τόσο το γεγονός ότι ανήκει σε ιδιώτη όσο και
το ότι δεν έχει παρουσιαστεί πουθενά στο παρελθόν, δίνουν στον
αναγνώστη ένα αίσθημα ικανοποίησης καθώς είναι σε θέση να μάθει
τόσες λεπτομέρειες σχετικά με αυτήν. Η μοναδικότητά της εξάλλου
φαίνεται και από την πληθώρα διαφορετικών στοιχείων που αντλεί ο
ζωγράφος από διάφορες διδασκαλίες ή παραδόσεις στις οποίες είχε
πρόσβαση στην εποχή του.
 Η ίδια η συγγραφέας φαίνεται ότι έχει τις κατάλληλες γνώσεις ώστε να
αναγνωρίσει οποιαδήποτε μικρή λεπτομέρεια τη βοηθήσει να φτάσει σε
ένα επιστημονικό συμπέρασμα τόσο για την εικόνα όσο και για την
ταυτοποίηση του ζωγράφου. Αν και παραμένει άγνωστος, χάρη στο έργο
της κ. Χατζηδάκη γνωρίζουμε πολλά στοιχεία για την τεχνική του ενώ
μπορούμε και να υποθέσουμε αρκετά για τη ζωή του όπως για
παράδειγμα πού και πότε έδρασε και με ποιον τυχόν συναντήθηκε που
να τον επηρέασε στην τέχνη του.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
 Ελληνικός ιστότοπος που ανήκει στο Ίδρυμα
Μποδοσάκη και αποσκοπεί στη διάδοση της
επιστημονικής γνώσης, ανακτήθηκε 19 Μαρτίου 2020
από: https://www.blod.gr/speakers/hatzidaki-
nano/
 
 Χατζηδάκη, Ν. (1992) Εικόνα της προσκύνησης των
Μάγων της πρώιμης Αναγέννησης. Ευφρόσυνον-
Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη, σ.712-760