LETLAKALA LA KA GODIMO LA

ASAENEMENTE
KGORO YA MALEME A se-AFRIKA

NOMORO YA MOITHUTI SEFANE MAINA

1. 22737414 CHOKOE KGOTHTSO JOSLYN

1. 22552007 SEOBO JUNIOR DAVID

1. 22603222 SHAI KARABO

1. 20538503 TALA MOLEBOGENG JAN

1. 22585461 MAAKE SHELLA SHARMAINE

Khoutu ya motšolu AFT 2 2 0

Hlogo ya asaenemente Pego

Letšatši 16 Diphalane 2023

Matseno
Agee!!!! Ke re tamang baga makgai lena mahlalerwa. Etlang go nna batamelang le
se tšhabeng ke tlo lefa todi ya lena ya leboko ya lena mahlalerwa.
Sebopego sa sengwalwa

 sebopego sa sengwalwa se ka lebane le legaba la eie leo le nago le matlalo

goba mahlakore a mararo ; ka fao re kare rena le matlalo a mararo ka gare ga
sengwalwa se sengwe le sengwe. Letlalo la ka gare ga sengwalwa lona le
bitšwa diteng. Letlalo la go latela ; leo elego la bobedi le bitšwa thulaganyo
gomme la go latela elego la mafello le bitšwa mongwalelo. Gantši re lebelela
kudu matlalo a mabedi kudu elego thulaganyo le diteng ka ge mongwalelo o
šomišwa kudu ge go diriwa direto gomme lona re tlo le nyetlowa gannyane.
 Diteng
Bjalo ka ge re šetše re boletše, diteng ke letlalo la mathomo la ka gare la sengwalwa. ke
ditaba ge di lemogwa ka botšona, pele ga ge mongwadi a bolela/ngwala ka ga tšona, pele
ga ge a di hlaloša. Fela ga se go lekane ka gore diteng ke ditaba tšeo di šetšego di le gona
pele ga ge mongwadi a tlo thoma go ngwala sengwalwa (molaetša woo a ratago go re ruta
wona) Ka moka re hwetša ditaba tšeo tša histori goba diteng di le gona, ge re tlo di tseba
gore di gona; re swanetše go kwa ka ga tšona pele, pele re ka bolela ka ga tšona goba
gona go ngwala ka ga tšona.
Chapman (1973:38) o bolela gore diteng ke ditaba tše e lego kgale di le gona pele
sengwalo se ka hlangwa.Mongwadi o ikgethela mo diteng di thomago gona le mo di
felelago gona. Ditaba tša terama, padi, padinyana le kanegelokopana di lebane le
baanegwa, ditiragalo, nako le felo, ka gobane dingwalo tše di bolela ka ga tše di
diragalelago goba tše di welago baanegwa ka nako ye e itšego felo mo gongweTaba yeo
ya go ngwala e amana le molaetša wo morago a ratago go o fa mmadi ka mokgwa wo o
rilego gore mmadi le yena a kgone go kwešiša molaetša woo.
Thulaganyo

 Bjalo ka ge re setše re boletše gore thulaganyo ke

letlalo la bobedi la ka gare ga sengwalwa lona le loan
ka hlalošwa bjalo ka peakanyo ya ditaba ka go
sengwalwa ( ke tatelano ya ditiragalo tša ka gare ga
sengwalwa). Wo ke mokgwa woo ditaba
ditšweletšwago ka wona ka sengwalong.dipuku tše
dingwe di thoma ka mafelelo a kanego tša gona tša
gona di boela mathomong. Tše dingwe di thoma gare
tša gona di boela mathomong pele di boela mafelelong.
Mongwalelo
 Bjalo ka ge re setše re boletše gore mongwalelo ke
letlalo la mafelelo la ka gare ga sengwalwa lona le
lebane le polelo yeo mongwadi ae šomišago go
tšweletša dikakanyo tša gagwe. Mongwalelo goba
setaele se ka hlalošwa bjalo ka mokgwa goba tsela yeo
mongwadi a kgethago go tšweletša sengwalwa sa
gagwe ka gona.
Ditiragalo

 Groenewald (1993: 4) o hlaloša gore diteng ke letlalo la mathomo la ka garegare la

sengwalo. Ka go realo taba ye e bolela gore diteng ke ditaba ge di lemogwa ka botšona
pele ga ge mongwadi a bolela goba a ngwala ka tšona, pele ga ge a di hlaloša.

 - Diteng tša sengwalo ke histori ya ditabataba tšeo di šetšego di le gona ka fao

mongwadi o ikgethela mo diteng di thomago gona le mo di felelago gomme tšona di
tlemaganywa ke sererwa. Sererwa se lebane le molaetša goba thuto yeo mongwadi a
ratago go re lemoša ka ga sengwalo sa gagwe.
Ditaba tša ka gare ga sengwalo di lebane le baanegwa, mediro ya bona e
lego ditiragalo, nako ye ba ikhwetšago go yona le lefelo leo ditiragalo di
diregago go lona gomme tše ke dielemente tša diteng ebile di kgokagane
le sererwa sa sengwalo.

Dielemente tša diteng

 Ditiragalo
 Baanegwa
 Nako
Felo
Ditiragalo

 Ditiragalo ke tšohle tšeo di diragalelago baanegwa le maemo ao ba ikhwetšago

ba le go ona gomme tšona di swanetše go latelana go ya le ka moo di thomago
gona le mo di felelago gona gore diteng di tle di tšwelele gabotse.

 Ditiragalo di ka arolwa go ya le ka mehuta e mebedi ya ditiragalo e lego magoro

a ditiragalo le ditiragalo ka botšona tšeo di tšwelelago ka gare ga sengwalo.

 Go magoro a ditiragalo re na le legoro le legolo (la ditiragalo) le legoro le

lennyane (la ditiragalo)
Legoro le legolo la ditiragalo

 Legoro le pennyante bolela ka ditiragalotshwanelo tša sengwalo gomme

tšona di ka hlalošwa bjalo ka ditiragalo tšeo di swanetšego go ba gona ka
gare ga sengwalo gore se tle se atlege ka ge se theilwe godimo ga mohuta o
wa ditiragalo gomme re na le mehuta e meraro ya ditiragalotshwanelo e lego:

 Tiragalotshwanelo ya mathomo

 Tiragalotshwanelo ya gare

 Tiragalotshwanelo ya mafelelo

Legoro le lennyane la ditiragalo

 Legoro le macella lebane le ditiragalo tšeo di laolwago ke

dielemente tša diteng e lego baanegwa, ditiragalo, nako le lefelo
ka fao ge baanegwa ba fetoga le ditiragalo dia fetoga gomme ge
nako le lefelo di fetoga do dira gore ditiragalo le tšona di fetoge.
Legoro le lena le mehuta e mebedi ya ditiragalo e lego:

 Ditiragalotebanyo

 Ditiragalotlaleletšo
 Baanegwa

 Mojalefa (1995:6) o bolela gore baanegwa ba teori ya diteng ke batho ba

sengwalwa, le ge e le gore le dilo (kgomo, nku, tonki, selepe, noka, thaba,
puku, sefofane bj. bj.) e ka ba baanegwa.

 Ge re bolela ka baanegwa re ka re ke baraloki ka gare ga sengwalo ka

gore baraloki e akaretša dilo kamoka tša ka gare ga sengwalo e sego
batho fela.
 Go na le baanegwagolo le baanegwannyane ka gare ga sengwalo
gomme seo se kgonthišiša ke kamano ya baanegwa yeo e hlolago ke
sererwa. Kamano ya
 baanegwagolo e lebane le go ngangiša ka fao re nago le mongangiši le mongangišwa.

Mongangiši re ka mo hlaloša bjalo ka moanegwa yoo rena babadi re sa mo ratego ka ge a sa diri ka go loka a le
kgahlanong le mongangišwa.

Mongangišwa re ka re ke moanegwa yoo a dirago ka go loka gomme a rata ke babadi mabapi le go loka ga
gagwe gomme a ngangišwa ke mongangiši.

Mojalefa o hlaloša baanegwa e lego mongangiši le mongangišwa le tšeo di ba diragalelago a šomiša mareo a
mare latelago:

 Tebanyo – Mojalefa(1995c: 7) o bolela gore ge go bolelwa ka tebanyo go bolelwa ka go lebanya baanegwa ba

diteng ba babedi e lego mongangiši le mongangišwa. Go lebeletšwe maikemišetšo a baanegwa gore naa keng
seo ba se nyakago.
 Bokgontšhi – Bokgontšhi bo ka hlalošwa bjalo ka selo seo se kgontšhago moanegwa e
lego mongangiši goba mongangišwa go ka fihlela seo a se nyakago goba go phethagatša
maikemišetšo a gagwe.
Go ya ka Mojalefa(1995c: 7) o re bokgontšhi bo lebane le senaganwa.

 Bothuši – Mojalefa(1995c: 7) o re bothuši ke sengwe le sengwe seo se thušago

mongangiši goba mongangišwa go maikemišetšo a gagwe.

Bothuši ga bo lebane le senaganwa efela e kaba selo se mongangiši goba

mongangišwa a ka se swarang ka matsogo a se diriša go tšweletša maikemišetšo a
gagwe. Mohlala: sefatanaga, puku, mašeleng bj. bj.
 Boganetši – e ka ba sengwe le sengwe seo se ganetšago mongangiši goba
mongangišwa go phethagatša maikemišetšo a gagwe
Mojalefa(1995c: 7) o re boganetši e kaba ka tsela ya senaganwa goba
tsela yeo e sego ya senaganwa.

 Bothušegi - bo ka hlalošwa bjalo ka go atlega ga mongangiši goba

mongangišwa maikemišetšong a gagwe mafelelong a sengwalo.

Mojalefa(1995c: 7) o bolela ka bothušegi gore bo lebane le mongangišwa

goba mongangiši yoo mafelelong a atlegago.
 Tikologo
 Tikologo ya sengwalwa ke lefelo la ditiragalo tsa baaanegwa ka nako ye e rilego. Ka go realo
goka the tikologo e lebane le nako le lefelo. Go na le mehuta ya tikologo e lego tikologo ya Lego
sebjalebjale le ya segologolo. Mehuta ye e laolwa ka diteng tša sengwalo. Ge go bolelwa k
tikologo ya sebjalebjle ka gare ga sengwalo, go supsa gore diteng tša sengwalo seo di lebane le
ditaba tša sebjalebjale, tšeo di hwetšego mafelong a sebjalebjale Nakong ya sebjalebjale. Go
ka b le mafelo a go swana le ditoropong fao go nago le ditsela tsa sekolo, dikoloi, kgolego,
Thabane bjalobjalo. Ge go bolelwa ka tikologo ya segologolo ka gare ga sengwalo, go supsa gore
diteng tša sengwalo seo di lebane le ditaba tša segologolo tšeo di hwetšego mafelong a
segologolo makong ya segologolo. Go ka ba le mafelo ago swana le madišong, kgorong, mošate.
nako

 Nako ke elemente ya boraro ya diteng e hlaloṧa bogolo bja kanegelo,Strachan

(1998:14) o bolela gore mmadi o swanetṧe go hlokomela le lebaka leo
mongwadi ale tṧeago ge a anega ditaba tṧa kanegelo goba sengwalwa. Nako e
lebane le tatelano ya ditiragalo ka gare ga sengwalwa gomme ena le
dikarolwana tṧe tharo elego nako ye itṧego, Nako ya leago le Nako ya ditiragalo
(Magapa,1997:67)
Nako ye itsego

 Nako ye ke nako ya go hloka mathomo le mafelelo

ga enepiṧe nako gona thwii, go swana le masa le
boṧego.Mogwadi aka bolela gore moanegwa o
sepetṧe gare ga kgwedi goba ka masa efela seo
ga se ṧupi thwii gore ke kgwedi efe goba letṧatṧi
lefe la kgwedi goba iri ya masa ao, gomme mmadi
o swanetṧe go inaganela gore ga kgwedi ke neng
goba masa a nako mang le ge akase hwetṧe
dikarabo tṧa nnete.
Nako ya tṧa leago

 (Gantṧi sengwalwa sa tṧa leago ke sa

mehleng ya segologolo,re lemoga ka ditiragalo
tṧe di tṧweletṧago ke mongwadi gore ketsa
nako mang go swana le ge mongwadi are
hlaloṧetṧa ka seemo sa tikologo are botṧ aka
Motse wa kgoṧi, Badiṧi ba dikgomo goba
gona ga dipetlele,mohlagase le dikoloi tṧa
maemo(Serudu,1995:73).
Nako ya tṧa ditiragalo

Ke nako yeo e nago le mathomo le

mafelelo le mmadi o a tseba.Ke nako ya
go swana le beke,letṧatṧi,iri le motsotso
mohuta wo wa nako okase gakantṧhe
mmadi ka ge di tsebega ebile dina le
mathomo le mafelelo a tṧona
(Mojalefa,1995:26).
MOTHOPOTHUŠO

 Mojalefa, M.J. (1997). Ntlhahle II (BA) Sepedi 202. University of Pretoria:

Pretoria
 Mokgoatšana, S. & Mphahlele, R.M. (2006). A re šogeng Thari: Cape Town.
 Serudu, S.M. (1990). Dipheko tša Bogologolo: Dingwalotšaba tša Sesotho sa
Leboa: Kagiso Education: Pinelands.
 Mathibe, M.A. (2007). Papetso ya Sengwalo: repository.up.ac.za

 Sebake, N. (2015). Kahlaahlo ya dingwalwa: ulspace.ul.ac.za