Professional Documents
Culture Documents
com
pisywany do rejestru zabytkw obszar obejmuje tereny ksztatowane i zabudowywane w kolejnych okresach historycznych rozwoju Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw do roku 1945. Cz obiektw bya wykaczana lub powstaa krtko po zakoczeniu II wojny wiatowej wg wczeniejszych koncepcji i projektw. Dotyczy to gmachu Muzeum Ziemi Pomorskiej, ob. UMK przy ul. Chopina 12/18, zaprojektowanego w 1936 r. i zrealizowanego w stanie surowym w 1938 r., a take czci budynkw osiedla domw wielorodzinnych przy ul. eromskiego i ul. Jaroczyskiego, zaprojektowanego w okresie okupacji.
Tekst oparty na uzasadnieniu decyzji z 2009 r. w sprawie wpisania do rejestru zabytkw historycznego ukladu urbanistycznego Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw w miejscowoci Toru, gm. loco, pow. toruski grodzki.
Ilustrowana Historia
likwidacj na przedpolach miasta trwaej zabudowy, utrudniajcej jego obron. W 1629 r. rozpoczto modernizacj miejskich murw obronnych poprzez nadanie im dodatkowego obwaowania w postaci omiu piciobocznych bastionw, poczonych kurtynami i otoczonych fosami, Na odcinku zachodnim fortyfikacje zajy znaczny obszar przedmiecia Rybaki. Pomimo czstych zniszcze i poarw, wydaje si, e przetrway dawne szlaki w kierunku Przysieka i Grska. Przekonuje o tym chociaby mapa z 1793 r., na ktrej drogi wylotowe z miasta, a take aleje midzy folwarkami miejskimi na osi wschd-zachd, pokrywaj si z istniejcymi do dnia dzisiejszego ulicami (Kraszewskiego, Sowackiego, Krasiskiego, Mickiewicza, Bydgosk i Rybakami). Po przejciu Torunia przez Prusy na mocy traktatu wiedeskiego z 1815 r. przystpiono do kontynuacji prac fortyfikacyjnych, rozpocztych jeszcze w okresie Ksistwa Warszawskiego. Miasto, ze wzgldu na swoje strategiczne pooenie w pobliu granicy z Rosj, zaczto przeksztaca w twierdz nadgraniczn. Od strony zachodniej miasto pozbawione byo regularnych waw obronnych, podjto zatem prace ziemne regulujce pas waw w formie kleszczy, a w jednym z wklsych ktw w 1824 r. wbudowano now bram nazwan Bydgosk, gdy znajdowaa si w linii drogi wylotowej w kierunku Bydgoszczy. Zastosowanie pruskich przepisw budowlanych dla twierdz z 1814 r. wpyno na ksztatowanie si interesujcych nas przedmie. wspomniane przepisy nakazyway rozebranie obiektw budowlanych w I rejonie fortecznym, czyli w odlegoci 800 krokw od gwnej linii twierdzy, a take czciowo w II rejonie, ktry zamyka si w odlegoci 1300
Ilustrowana Historia
Bydgoska 44/46
Ilustrowana Historia
reja 24 czono obydwie techniki budowlane. Dziki temu powsta jedyny w swoim rodzaju obiekt w charakterze willi woskiej. Najstarsze domy wczesnego (oficjalnie uznanego przez Magistrat) Przedmiecia Bydgoskiego byy jednokondygnacyjne, nakryte wysokim, dwuspadowym dachem w ukadzie kalenicowym, zazwyczaj z wejciem porodku i symetrycznie usytuowanymi oknami po bokach (nieistniejce: ul. Mickiewicza 85, ul. Mickiewicza 97). Czasami domy te posiaday centralnie umieszczony, dwukondygnacyjny ryzalit, zamknity wasnym dwuspadowym dachem (nieistniejce: ul. Bydgoska 86 i 88; ul. Mickiewicza 99, ul. Sienkiewicza 14). Do chwili obecnej zachowany jest jeden taki przykad przy ul. Mickiewicza 65. W latach 80-tych XIX w. istniay ju domy o charakterze kamienic czynszowych, nieprzekraczajcych trzech uytkowych kondygnacji, utrzymane w rnej stylistyce historyzujcej np.: Bydgoska 48 wykazuje analogie do ukadw stosowanych w murowanych kamienicach czynszowych. W 1875 r. powstay pierwsze projekty budowy portu, przewidujce jego usytuowanie midzy Rybakami a Laskiem Cegielnia. Ostatecznie Port Zimowy zlokalizowano w 1879 r. na terenie Rybakw, przez co rozbudowa infrastruktury portowej nie zachwiaa formowania Przedmiecia Bydgoskiego. W latach 1883-84 nastpia jego rozbudowa. Na czas budowy portu datuje si powstanie ul. Portowej (ob. ul. Popieuszki). W tym miejscu warto wspomnie, e ok. 1910 r. powsta, zwizany z Portem Zimowym budynek subowy, nastpnie mieszkalny, przy ob. ul. Rybaki 7. U progu lat 80-tych XIX w. teren na zachd od linii bastionowego piercienia rnicowa si na granicy rejonw fortecznych. W pierwszym rejonie fortecznym (do dzisiejszej ul. Matejki) dominoway rozlege, niezagospodarowane tereny, wykorzystywane gwnie do wicze polowych garnizonu. W okolicy linii granicznej z drugim rejonem, pomidzy ob. ul. Matejki i Konopnickiej, rozcigay si wspomniane ju wyej due obszary skadw drewna i przedsibiorstw budowlanych oraz zabudowa gospodarcza i mieszkalna o konstrukcji szkieletowej. W drugim rejonie fortecznym (obejmujcym teren midzy ob. ul. Matejki i Reja), pomidzy ul. Konopnickiej i Reja, lokowano gwnie domy murowane, a jedynie budynki gospodarcze nadal wykonywano w konstrukcji szkieletowej. Szczeglnie interesujcy przykad stanowi budynek przy ul. Bydgoskiej 96, w ktrym umiejtnie po w stylu klasycyzujcym (Bydgoska 94 1884 r.; Klonowica 22 1875 r.; Klonowica 27 1876 r.; Kochanowskiego 5 1889 r.; Mickiewicza 73 1886 r.; Mickiewicza 101 1885 r.; Mickiewicza 106 1885 r.; Mickiewicza 110 1880 r.; Mickiewicza 113 1889 r.; Reja 24 1890 r.; Sienkiewicza 9 1887 r.; Sienkiewicza 17- 1889 r); w stylu niemieckiego rohbau (Bydgoska 68/70 1880 r.; Bydgoska 104 1883 r.);
klonowica 27 1876 r.
Ilustrowana Historia
Mickiewicza 146/150 koszary uanw spodarcze oraz oddzielny czworobok budynkw wojskowego lazaretu. Z zabudowy tego zespou koszarowego zachoway si trzy budynki, w tym kasyno oficerskie przy ul. Sienkiewicza 33 (z ok. 1887 r.), a ponadto okazay starodrzew. Teren zachodnich przedmie, gwnie Bydgoskiego, ze wzgldu na walory przyrodniczo-krajobrazowe, zwizane zwaszcza z lokalizacj parku typu krajobrazowego, a take swobodnie rozmieszczonych skupisk zieleni, by bardzo atrakcyjnym miejscem dla potencjalnych mieszkacw. od lat 80-tych XIX w. Przedmiecie Bydgoskie zaczto traktowa jako uprzywilejowan dzielnic mieszkaniow bogatego mieszczastwa oraz wysokich rang wojskowych i ich rodzin. Rwnie dla samych wadz miejskich pozytywne aspekty osiedlania si na Przedmieciu Bydgoskim byy czytelne, skoro ju w 1889 r. sporzdziy pierwszy oficjalny plan zabudowy tego terenu, z wytyczeniem linii zabudowy i przedogrdkw oraz z okreleniem oglnych wysokoci budynku. Now regulacj Przedmiecia Bydgoskiego oparto o istniejce ju dawne trakty w kierunku Przysieka, ktre umocniono i wybrukowano. Na pnoc od Brombergerstrasse (ul. Bydgoskiej) wyznaczono dwie rwnolege i w niemal identycznych odlegociach od siebie ulice, okrelane pocztkowo jako II Linie i III Linie. Day one pocztek Mellienstrasse (ul. Mickiewicza) i Kasernenstrasse (ul. Broniewskiego). Ulice Mickiewicza i Bydgoska w naturalny sposb wpiy si w wskie cieki wychodzce ze Starwki,
kochanowskiego 1 1885
sienkiewicza
stru zabytkw
33,
w
2009r.
Mickiewicza 94-96
Ilustrowana Historia
10
Mickiewicza 74
11
Ilustrowana Historia
12
Mickiewicza 98 1894 r.
Bardziej rnorodny wygld uzyskaa ul. Bydgoska. Tu, oprcz zabudowy ryglowej, powstaj murowane kamienice czynszowe oraz budynki o charakterze willowym (Bydgoska 28, 32, 76, 80). Pod koniec lat 90-tych XIX w. zabudowano wschodni pierzej Parkstrasse (ul. Konopnickiej). Jej jednolity charakter zabudowy, uzyskany przez zesp wolnostojcych lub bliniaczych budynkw o konstrukcji szkieletowej, z dominantami w postaci obiektw naronych z wieyczkami, by wynikiem konsekwentnie realizowanego planu jednej spki budowlanej: Firmy budowli i wyrobw drewnianych Joseph Houtermans & Carl Walter. Budynki szkieletowe przy ul. Konopnickiej uzyskay niewielk kubatur
13
Ilustrowana Historia
14
Mickiewicza
Bydgoska 32
w tym czasie kamienice wykazuj cechy architektury wielkomiejskiej. Budynki osigaj wysoko 4 kondygnacji i uytkowego poddasza, s kilkuosiowe, wyposaone w ryzality, wykusze lub balkony, ozdobione bogatym detalem architektonicznym np. budynki przy ul. Mickiewicza od Bydgoska 76 52 do 62 1904 r.; Mickiewicza 61 1906 r.; Mickiewicza 63 1900 r.; Mickiewicza 79 1909 r.; Mickiewicza 80/rg Klonowica 1911 r.; Mickiewicza 84 1912 r.; Mickiewicza 89 1906 r.; Mickiewicza 93 1907 r.; Mickiewicza 109 1911 r.; Mickiewicza 112 1911 r.; Mickiewicza 116 1907 r.; Mickiewicza 118 1902 r.; Mickiewicza 132 1906 r. W latach 90-tych XIX w. intensywne zagospodarowanie terenw i regularny ukad pierzei koczyy si na linii ul. Matejki. Na wschd od niej, wzdu ul. Mickiewicza, rozcigay si tereny miejskie: stdtische Lagerpltze i stdtischer Turnplatz z sal gimnastyczn Krlewskiego Gimnazjum oraz due dziaki pojedynczych wacicieli, w wikszoci niezabudowane, czasami penice rol skadw budowlanych. Na terenie pooonym na zachd od granicy dzisiejszej dziaki przy ul. Rybaki 29 w 1895 r. powstaa oczyszczalnia ciekw (teren ob. Toruskich Wodocigw). Z dawnej zabu-
15
Ilustrowana Historia
16
jednolitego, szkolnego charakteru tej jej czci. Od 1905 r. przygotowywano si do wzniesienia czterech budynkw szkolnych dwch preparand (tj. szk przygotowawczych) i dwch seminariw, ktrych funkcja wizaa z ksztaceniem kadr nauczycielskich. Podjte wwczas przedsiwzicie budowlane byo czci duego programu inwestycyjnego, przewidzianego przez wadze pruskie w ramach reformy szkolnictwa. Szkoy przygotowawcze zajy rodkow cz terenu, symetrycznie po obu stronach istniejcego od 1886 r. budynku przytuku dla starcw i kalek (Siechenhaus-Wilhelm Augusta-Stiftung), wzniesionego wg projektu budowniczego miejskiego, J. Rehberga. Po stronie poudniowej powsta budynek preparandy katolickiej (1904 r.), po stronie pnocnej budowniczy miejski, B. Gauer, zaprojektowa preparand ewangelick (1905 r.). Obydwa budynki seminaryjne pochodziy z pracowni projektowej budowniczego miejskiego K. Kleefelda. Jako pierwszy zaprojektowany zosta budynek katolickiego seminarium nauczycielskiego (l. 19051909), a nastpnie ewangelickiego (l. 19071910). Tereny w otoczeniu w/w budynkw szkolnych zagospodarowane zostay w formie ogrodw. Kontynuacj zabudowy wojskowej na tym fragmencie Przedmiecia Bydgoskiego byo powstanie na pocztku XX w. tzw. Koszar Wrangla (pomidzy 19111916 r.), rozmieszczonych po zachodniej stronie ul. Sienkiewicza, naprzeciwko katolickiego seminarium nauczycielskiego. Zachowane do dzi murowane budynki koszarowe wzniesione zostay w uproszczonych formach, zblionych do neobaroku, z charakterystycznymi wysokimi dachami mansardowymi, dekorowanymi oknami w typie wolich oczek.
ewangielickie seMinariuM nauczycielskie (l. 19071910), sienkiewicza oB. pl. ks. Frelichowskiego 1 ob. wysze seminarium duchowne
17
Ilustrowana Historia
18
19
Ilustrowana Historia
20
jeden z Budynkw koszar wrangla, ul. faata rakterystyczne dla zabudowy Przedmiecia Bydgoskiego, odsuwano od budynku mieszkalnego na minimaln odlego 5 m (a stajnie na 7,5 m). Nowy budynek mieszkalny musia by oddalony od granicy ssiada na minimaln odlego 4 m, a budynki gospodarcze (w tym stajnie) na odlego 10 m po uprzednim postawieniu muru granicznego. Wszelkie odstpstwa od tych zasad wynikay z midzyssiedzkich porozumie. Jako najwysz, dopuszczaln wysoko ustanowiono 11 m, a dla oficyn 8 m, przy zastrzeeniu, e nie bd one wysze ni gwna cz frontowa domu. Z kolei, aby unikn przesonicia fasady domu, wszelkie wolnostojce budynki (np. altany), ktre planowano wznie przed elewacj gwn, nie mogy swoj wysokoci dawny szpiTal oBywaTelski 1907 r. sowackiego 47/49
21
Ilustrowana Historia
22
nistracyjnym, jak i finansowym. W Toruniu, gdzie koszty gruntw nie osigny jeszcze takich horrendalnych cen, jak w innych miastach Prus, istniaa realna moliwo, e plac pod budow kamienicy zakupi jeden waciciel, ktry nastpnie stanie si administratorem wynajmowanych mieszka. W zakresie szczegowych ustale obowizywaa tutaj rwnie zasada pozostawienia wolnej przestrzeni podwrka w wielkoci 4/10 jego powierzchni. Trzeci klas budowlan objto buforowy teren midzy Centrum a Przedmieciem Bydgoskim i czciowo Przedmieciem Chemiskim, zamknity ulicami Moniuszki (Baumschulenweg), Matejki (Heppnerstrasse), Gaczyskiego (Kirchhofstrasse) i Czerwona Droga (Roter Weg), gdzie take przewidywano kilkukondygnacyjne zabudowania zwarte. Pita strefa budowlana wypeniaa pozosta cze Przedmiecia Bydgoskiego, gdzie przewidywano budynki wolnostojce w charakterze willi do wysokoci trzech penych piter i ppitra poddaszowego, ktre mogy mie take ryzality wysunite do 5 m przed lico fasady. Stref szst objto m.in. tereny zalewowe nad Wis, rejon Parku Miejskiego i Ogrodu Botanicznego (ob. Zoobotanicznego). Teren ten w sposb szczeglny otoczono ochron przed powstawaniem i rozprzestrzenianiem si obiektw przemysowych i fabrycznych. W pierwszej wierci XX w. oba przedmiecia, w szczeglnoci Bydgoskie, byy ju uformowan dzielnic mieszkaniow o uksztatowanej przestrzeni, z wytyczon zasadnicz siatk ulic, wypenion zabudow o rnorodnym charakterze: kilkukondygnacyjnymi kamienicami czynszowymi z przedogrdkami oraz wolnostojcymi budynkami willowymi w otoczeniu ogrodowym, a take z rozcigajcym si nad Wis parkiem krajobrazowym. Oprcz dominujcej zabudowy mieszkaniowej, na obszarze obu przed-
23
Ilustrowana Historia
24
o roku 1920 miasto znalazo si w nowej rzeczywistoci politycznej (w Polsce). W Toruniu ulokowano wadze administracyjne wojewdztwa pomorskiego, magistrackie oraz trzy instytucje administracji terytorialnej. Rozpocz si take proces przenoszenia do Torunia urzdw drugiej instancji. Miasto zyskao nowy i znaczcy status - z roli peryferyjnego orodka w strukturze Cesarstwa Niemieckiego, Toru zosta podniesiony do rangi stolicy jednego z kluczowych wojewdztw II RP, w ktrym peni mia funkcje orodka administracyjnego. Jedn z pierwszych decyzji wadz polskich, majc na celu uzdrowienie niespjnej przestrzeni miasta, byo pozbycie si opasujcych rdmiecie pruskich fortyfikacji i zespolenie organizmu miejskiego z przedmieciami w sprawnie funkcjonujc cao. Zoony proces rozpoczto od wyburzania okalajcych rdmiecie fortyfikacji i niwelacji waw oraz fos, a take budowy ulic integrujcych przedmiecia z centrum. w 1924 r. Powstaa, projektowana jeszcze w czasach pruskich, ul. chopina o dugoci 500 m, z dwoma jezdniami rozdzielonymi pasem zieleni, na ktrym w 1928 r. pooono tor tramwajowy. Jednoczenie w miejsce wczeniejszej alei wizowej wprowadzono nowe nasadzenia gogw i jarzbw w ukadzie alejowym oraz kompozycje rolin liciastych i iglastych na skwerze ssiadujcym z ul. Chopina. Dziki urbanicie, Ignacemu Toczkowi, ktry wskaza unikalne walory historyczne i krajobrazowe, zachowano na styku z Bydgoskim Przedmieciem lady po
ul. chopina z 1924 r.
Fredry 6-8, 1914 r. dawne kasyno wojskowe, pierwsza siedziba szkoy oficerskiej pniej rezydencja wojewody pomorskiego
25
Ilustrowana Historia
26
MuzeuM zieMi poMorskiej ob. wydzia matematyki i informatyki umk, 1945, proj. s. putowski, t. kaszubski, chopina 12/18
Miejska hala wysTawowa, obecnie targi toruskie, 1928, proj. k. ulatowski, Bydgoska 3
27
Ilustrowana Historia
28
Bydgoska 34-36
Bydgoska 1/3 przy ul. Bydgoskiej 5 oraz mec. Pawa Ossowskiego, senatora RP, przy ul. Moniuszki 10. Drugi typ to wielorodzinne, wolnostojce domy bliniacze, licznie reprezentowane w omawianej dzielnicy, w szczeglnoci na osiedlu przy ul. Faata. Wrd nich na szczegln uwag zasuguje bliniaczy dom przy ul. Kasprowicza 14/16, zaprojektowany przez wybitnych wardoM sTarcw, oB. nauczycielskie kolegiuM jezykw oBcych, sienkiewicza 36, 886-1887, nr rej.: a/274 z 10.05.1988
29
Ilustrowana Historia
30
kasprowicza 14-16
Moniuszki 10
mieszkalny przy ul. Mickiewicza 34/36, zaprojektowany przez B. Lacherta i J. Szanajc. Czwarty typ reprezentuj wielkomiejskie, wielopitrowe kamienice, stawiane w liniach regulacyjnych ulic, tworzce zwarte pierzeje uliczne lub plombowe uzupenienia istniejcej zabudowy. Najciekawsze przykady stanowi tu m. in. kamienice przy ul. Moniuszki 5 i 7, wzniesione w latach 19361938 oraz Sowackiego 36, 38/40 z lat 19361938. Jak wczeniej wspomniano, na Bydgoskim Przedmieciu znajduje si najwikszy w Toruniu, spjnie uksztatowany i dobrze zachowany zesp budowlany z dwudziestolecia midzywojennego, reprezentujcy wczesne nurty urbanistyczne i architektoniczne. W wielu obiektach zachoway si oryginalne detale wystroju fasad, wrd ktrych na szczegln uwag zasuguj m.in. portale kamienic, szlachetne wyprawy tynkarskie, stolarki drzwiowe i okienne. Walory Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw podkrela si przy okazji kadej publikacji, dotyczcej Torunia. Wyszczeglnia si przede wszystkim wielkomiejski charakter dzielnicy, przemylany i konsekwentny ukad urbanistyczny, harmonijne poczenie zabudowy willowej i czynszowej z otaMoniuszki5/7
31
Ilustrowana Historia
32
Pawe koacz
ernest wiczyk
opracowanie
zdjcia