Hramska arhitektura

Osnovni oblik ini hram sa svih strana okruen nizom stupova (peripter), dakle s ophodnim trijemom (peristaza).

Arhitektonski redovi:
Dorski red: -na kopnu i zapadnom dijelu Velike Grke Podjela u vertikalnom smislu: -podgradnja (stereobat); -stupovlje; -trabeacija (epistil); -krov

Podgradnja (stereobat): - eutinterija (gornji sloj klesanaca temelja); - Krepidoma (tri stepenice) koje izdiu peristazu iznad tla - Stilobat (gornja ravna ploa).
1

Stupovlje: Bez baze (stoje direktno na stilobatu); Trup (sastavljen od nekoliko blokova; ralanjen s 1620 plitkih konkavnih kanelura otrih bridova; prema vrhu se suava s laganim uzdunim zadebljanjem tzv. enthazis. Na vrhu se nalaze kruni urezi (hipotrahelij); Kapitel (slui odvoenju horizontalnog optereenja arhitrava na stup. Sastavljen od abaka (kvadratine pokrovne ploe koja slui za nasjedanje arhitrava), ehin (jastuk, konstrukcijski i optiki prijelaz u stup), te anula koje ine otrobridni prstenovi na spoju as stupom. Trabeacija (epistil): - slui za noenje i raspodjelu krovnog tereta; -arhitrav (glavna nosiva greda); - friz metopa i triglifa (triglife se postavljene u sreditu interkolumnija i u osi stupa, a izmeu toga metope, s tim da je irina u odnosu 2:1); - letvice (tenije), trake (regule), okapnice (mutule) i visee ploice (gute) (preitci drvene gradnje).

Krov: - Geizon - zavrni vijenac iznad friza; - Sima (oluk). - Krov na dvije vode; - Timpan (trokutni prostor kojeg na zabatu tvore horizontalni vijenac i kosi geizon.

Jonski red -maloazijsko-jonski krug i Atika Podgradnja (stereobat): -eutinterija (gornji sloj klesanaca temelja); -krepidoma (2-4 stepenice) koje izdiu peristazu iznad tla - Stilobat (gornja ravna ploa). Stup: - sastavljen od tri dijela: -baza: povezuje stup sa stilobatom. Elementi: plinta (glatki kameni valjak), spira (lagano konkavan kameni valjak s brojnim kanelirama), tor (kanelirano zadebljanje) i trohil (konkavni pojas pod torom). Ovisno o kombinacijama ovih elemenata postoje maloazijski i atikojonski tip baze; - trup: visok i vitak s laganim suenjem i entazisom; ralanjen s 48 kanelura otrih bridova ili kasnije 24 kanelure povezanu uskim cjevicama; - kapitel: ehin (valoviti lisnati ukras kima), ploni jastuk koji se na obje strane svija u volute; abak ukraen jonskom ili lezboskom kimom (volute svoju preteu imaju u eolskim kapitelima te utjecajima s Istoka).

Trabeacija (epistil): - Arhitrav (horizontalno ralanjen na tri trake (fascije); - Jonska kima; -maloazijska inaica - Dentikuli (gusti niz grednih glava, zupasti ukras); otoko-atika inaica kontinuirani reljefni friz;

Krov: - geizon; -sima ukraena viticima i lavljim glavama ili pak kombinacijom antefiksa i palmete. - esto nedostaje trokutni zabat te graevina tada sa svih strana zavrava istaknutim zavrnim vijencem. - Bogata dekoracija svih elemenata jonskog reda (razliitih kima (jonska i lezboska), astragala, spirale, meandri, palemte, vitice i dr.)

Korintski red: nastaje u 5. st. I odreuju ga motivi akantova lia. - Prva pojava u kombinaciji s drugim redovima (dorski hram u Basama i Tegeji) - redom akantovih listova, zatim jonske volute i dorski abak.

Tipologija grkih hramova:

Najraniji hramovi imaju oblike klasinih kua, a tek se vremenom izdvaja poseban hramski oblik graevine. Apolonov hram u Dreru na Kreti, 7. st. pr. Kr. (megaronski tip graevine), slini primerci u Perahori, Argu, Neandriji i dr.); Megaron B u Termu trodjelna podjela prostora (pronaos, cela, aditon) te ophodni trijem peristaza, 8. st. pr. Kr. Templum in antis: -izduena cela (naos), predvorje (pronaos), produeni zidovi cele s dva stupa izmeu; -ista situacija i sa stranje strane (dvostruke ante); Primjeri: brojne riznice u Delfima i Olimpiji

Prostilni hram: Izduena cela (naos), predvorje (pronaos) na kraju ogranieno nizom stupova (tetrastil, heksastil, oktastil i dr.); - ista situacija sa stranje strane amphiprostyle Primjeri: Prostilni hram: hram Apolona Patroos na atenskoj Agori; Demetrin hram u Miletu i dr.; Amfiprostilni hram: Hram u Ilissosu u Ateni, hram Atene-Nike na atenskoj Akropoli, Apolonov hram III na Delosu i dr.

Peripterni hramovi: Osnovna karakteristika: ophodni trijem uokolo itavog hrama (peristaza); trodjelna podjela predvorje (pronaos), cela (naos), zaelna prostorija (opistodomos ili aditon).

Zeusov hram u Olimpiji: -Arhitekt Libon iz Elide; -470 456. g.; -3 m visok stereobat; -6 x 13 stupova (heksastilni peripter); -dvokatni stupovi u unutranjosti cele; -kip sjedeeg Zeusa Olimpijskog (rad Fidije od 433.-425.) hrizolefantijska tehnika; vis. 13 m.

Hram Atene Parthenos na atenskoj akropoli -Arhitekti Kalikrat i Iktin; -Skulpturalna dekoracija Fidija; -gradnja 447. 432.; -oktastilni amfiprostilni peripter (8 x 17); -dvokatni stupovi u unutranjosti; -Fidijin kip Atene Parthenos u hrizolefantijskoj tehnici; -dekoracija: 92 metope (Gigantomahija, Amazonomahija, Kentauromahija, Trojanski rat); friz (panatenejske procesija); -istoni zabat (roenje Atene), zapadni zabat (borba Atene i Posejdona za prevlast nad Atenom).

Jonska hramska arhitektura: Istie se monumentalnou (hekatomped duljina hrama 100 stopa=32,86 m)) Dipteri: - hramovi s dva reda stupova u peristazi; duboki proelni trijemovi; poklapanje svih konstrukcijskih osi i dr. Primjeri: Herini hramovi na Samosu (8. st. ; 7. st., 6. st. Haraion III arh. Rek i Teodor grade prvi veliki dipter); Artemizion u Efezu (kao dipter sadri i mali hram naiskos - u snienoj celi/dvoritu sekos. Apolonov hram u Didimi (5. st.) hipetralni hram (cela/sekos je pod otvorenim nebom i u njoj se nalazi naiskos. Tholos: Izvorite su prapovijesne grobnice. Nekoliko inaica: - zatvoreni zidni cilindri sa stupovima u unutranjosti ili bez njih (u Ateni); - s ophodnim trijemom bez cele (monopter) (Samotraka); - kruna cela sa stupovima u unutranjosti i peristazom izvana (Delfi, Olimpija, Epidaur)
6