HERAKLITI i Efesit (?????e?t?? ? ?f?s???: Herkleitos h Ephsios, ? S??te????

:- h Skot
eins,"i errti", filozof grek, sipas Apolodorit ka jetuar nga viti 544 deri rreth 4
80 p.e.s). Filozoft e mparshm u prqndruan n prshkrimin se nga se prbhen sendet, Her
e prqndroi vmendjen n nj problem t ri, n problemin e ndryshimeve. Ideja e tij kryeso
sht se "t gjitha sendet rrjedhin", dhe ai e shprehu kt koncept t ndryshimit konstant
duke thn se "ju nuk mund t kaloni dy her n t njejtin lum". Lumi ndryshon sepse "ujrat
freskta rrjedhin gjithmon nn ju". Ky koncept i rrjedhjes, mendonte Herakliti, duhe
t t zbatohet jo vetm tek lumenjt por n t gjitha sendet, duke prfshir edhe shpirtin nj
or. Lumenjt dhe njerzit shfaqin faktin magjepss, q ndryshojn parreshtur, por q mendimi
pr ta sht i njjt. Ne kthehemi n "t njejtin" lum, megjifhse ujrat e freskta kan r
po ashtu edhe njeriu sht i njjti person, si kur qe djal. Sendet ndryshojn dhe kshtu m
arrin shum forma t ndryshme, por, megjithat, ato prmbajn dika e cila vazhdon t mbetet
njejt gjat gjith rrjedhjes s ndryshimit. Midis ktyre formave t shumta dhe elementit t
vetm t vazhdueshm, midis t shumts dhe njshit; atje duhet t jet, thot Herakliti, nj
baz. Duke zhvilluar veprn e fij dhe filozofin m me influenc rreth viteve 504-501 p.e.
s., ky njeri i shquar nga Efesi e prshkroi procesin e ndryshimit si nj unitet n shu
mllojshmri, dhe ai e bri kt me aftsi t till imagjinuese saq, megjithse disa nga ide
mund t duken me fantazi, shum nga ato, q ai ka thn, kan gjetur nj vend t rndsish
zoft e mvonshmm: si tek Platoni dhe tek stoikt, dhe jan admiruar shum nga Hegeli dhe N
ija.
Rrjedhja dhe zjarri. Pr t prshkruar ndryshimin si nj unitet n shumllojshmri, Heraklit
supozoi se duhet t jet dika e cila ndryshon, dhe ai argumentoi se kjo dika sht zjarri.
Por Herakliti nuk bri thjesht nj zvendsim t ujit t Thalesit ose t ajrit t Anaksiman
me elementin e zjarrit. Ajo, q e oi Heraklitin t prqendrohet tek zjarri, si nj eleme
nt baz i sendeve, ishte fakti se zjarri sillet n nj mnyr t till, q t sjell n mend
h procesi i ndryshimit. Zjarri sht, n t njjtn koh, nj munges dhe nj tepric; ai du
misht t ushqehet dhe vazhdimisht jep dika n formn e nxehtsis, t tymit ose t hirit. Z
i sht nj proces transformimi, me ann e t cilit, far hidhet n t, transformohet n di
Pr Heraklitin nuk ishte e mjaftueshme thjesht t prcaktosh dika si element baz, si sht
i, si nj baz natyre e realitetit, sepse kjo nuk do t'i prgjigjet pyetjes se si kjo
lnd baz mund t kthehej n forma t ndryshme. Pra, kur Herakliti u prqndrua tek zjarri
ealitet baz, ai jo vetm prcaktonte dika q ndryshon, por mendonte se kishte zbuluar ve
t parimin e ndryshimit. T thuash se do gj rrjedh, do t thot, pr Heraklitin, se bota
j "zjarr i prjetshm", lvizja e vazhdueshme e t cilit sigurohet nga "masa e ndezjes dh
e masa e shuarjes". Kto masa, pr Heraklitin, kan kuptimin e nj lloj balance, q me gju
hn e shkmbimeve financiare duhet thn se "t gjitha sendet shkmbehen me zjarrin dhe zjar
ri me t gjitha, ashtu si mallrat me arin dhe ari me mallrat". Me kt shpjegim t shkmbi
mit, Herakliti donte t theksonte se asgj, n t vrtet, nuk sht n natyrn e sendeve. N
ri shkmbehet me mallrat; t dyja, ari dhe mallrat, vazhdojn t ekzistojn megjithse ato t
ani jan n duar t ndryshme. N ngjashmri me kt, t gjitha sendet vazhdojn t ekzistojn
ato ndryshojn formn e tyre nga koha n koh.
Ka nj qndrueshmri n univers, sepse ekziston nj proces i rregullt e i balancuar i ndry
shimit ose rrjedhjes. T njejtat "masa" vijn dhe ikin sikur realiteti t ishte nj zjar
r gjigand, q ndizet dhe shuhet n sasi t barabart, duke ruajtur ndrkoh inventarin e bot
. Ky inventar prfaqson gamn e gjer t sendeve, t gjitha ato q kan qen forma t thjes
ryshme t zjarrit. Rrjedhja dhe ndryshimi qndron n lvizjet e zjarrit, lvizje t cilat He
rakliti i quan "rrugt e larta dhe t poshtme". Rrugt e poshtme t zjarrit, shpjegojn ka
limin n qenie t sendeve q ne ndeshim. Kshtu, kur zjarri kondesohet, ai bhet i njom dhe
kjo lagshtir, n kushtet e rritjes s presionit, bhet uj, dhe uji, kur "ngrin", transfo
rmohet e bhet tok. N rrugn e siprme, ky proes sht i kundrt, toka transformohet n l
a uji dalin format e ndryshme t jets. Asgj nuk humbet n kt proces transformimi, sepse,
si thot Herakliti, "zjarri jeton n vdekjen e toks dhe ajri n vdekjen e zjarrit; uji
jeton vdekjen e ajrit, toka t ujit". Me kt prshkrim, t transformimit t vazhdueshm t
eve n zjarr, Herakliti mendon se ka shpjeguar fillimet e unitetit midis njshit, lnds
baz dhe shums s sendeve t ndryshm n bot. Por sht nj tjetr ide e rndsishme q H
konceptit t tij t zjarrit, e quajtur ideja e arsyes si nj ligj universal.
Arsyeja si nj ligj universal. Procesi i ndryshimit nuk sht nj lvizje e rastit, por pr
odukt i arsyes (logos) universale t Zotit. Kjo ide e arsyes vlen nga bindja fetare
e Heraklitit, se gjeja m reale e gjithkafe sht shpirti, dhe vetia m e dallueshme dhe
m e rndsishme e shpirtit sht urtsia ose t menduarit. Por, kur Herakliti flet pr Zoti
e shpirtin, ai nuk ka n mendje qenie t veanta individuale. Pr t ka vetm nj realitet b
q quhet zjarr dhe sht kjo substanc materiale, zjarri, t cilin Herakliti e quan Njshi
ose Zoti. N mnyr t pashmangshme, Herakliti sht nj panteist, derisa t gjitha sendet s
tij, jan zjarr. Shpirti tek njeriu sht pjes e Zotit, sepse Zoti sht kudo; po ashtu ur
tsia dhe mendimi sht aktiviteti kryesor i njriut. Gjithashtu, edhe sendet pa shpirt
prmbajn parimin e arsyes, derisa ato prshkohen nga elementi i zjarrt. Duke qn se Zoti
ht arsyeja dhe derisa Zoti sht nj, ai sht i pranishm n gjithka. Herakliti beson se
t arsyeja universale, q i mban t gjitha sendet n unitet dhe rregullon lvizjen dhe ndr
yshimin e t gjitha sendeve n prputhje me mendimin ose parimet. Sipas Heraklitit, kto
parime ose mendime prbjn thelbin e ligjit. Pra, Zoti si arsye sht ligj universal i q
ensishm n t gjitha sendet. T gjith njerzit zotrojn kt ligj universal pr aq sa at
n ose zjarrin n natyrn e tyre, dhe sipas ksaj zotrojn edhe aftsin pr t menduar.
Logjikisht, kjo llogari e natyrs racionale t njeriut, do t thot se t gjitha mendimet
e njriut jan mendime t Zotit, prderisa ekziston nj unitet midis njshit dhe s trs, m
otit dhe njeriut. T gjith njerzit duhet t ndajn nj pasuri t prbashkt t dijes, deri
t gjith, kan nj lidhje t ngjashme me Zotin. Po ashtu ndodh edhe me gurt, t cilt ne i
siderojm nj aspekt tjetr t bots. Ata, gjithashtu, marrin at pjes t arsyes s Zotit,
i bn ata t gjith t barabart n veprimin sipas "ligjit" t gravitetit. Por njerzit, ha
, nuk ran dakort dhe shpesh prpiqen ta bjn t paqndrueshme at pjes t bots ku jetojn
ohur kt fakt, rreth mosaprovimit njerzor, Herakliti thot se "ata, q jan zgjuar, kan b
hkrisht nj univers t rregulluar; por n gjum do njeri kthehet tek e tija". Pikrisht, s
ht e mundur pr njerzit t "flen", me t ciln Herakliti duhet t kuptoj q jan pa mend
e injorant, n qoft se shpirtrat dhe mendjet e tyre jan pjes e Zotit? Kjo sht e pashpje
gueshme. M tej, ky koncept i nj universi t prbashkt, i vlefshm pr t gjith njerzit,
n dhe pjesmarja e t gjith njerzve n arsyen universale t Zotit ose n ligjin universa
j nga kontributet me t vrtet t rndsishm t Heraklitit n mendimin njerzor. Ishte ky
cili shrbeu si baz pr iden kozmopolite t stoikve, t ides se t gjith njerzit jan
abart t bots, sepse t gjith kan pjes tek njshi, tek arsyeja e Zotit dhe prmbajn n
es t zjarrit, shkndija t hyjnores. Ishte ky koncept, i cili gjithashtu formoi bazn pr
nj teori klasike t ligjit natyror, i cili me disa ndryshime, ka patur nj influence
t vazhdueshme n mendimin perndimor dhe praktikat politike. Ky koncept, ashtu si sht pr
edikuar nga stoikt, dhe u prshtat nga teologt kristian t hershm t mesjets, sht br
mike n revolucionin amerikan dhe, bile sht edhe n koht moderne, nj teori e gjall e na
rs s ligjit.
Konfliki i t kundrtave. Edhe pse njerzit mund t njohin urtsin e prjetshme, q drejton
itha sendet, ata nuk i kushtojn vmendje ksaj urtsie, dhe kshtu "provohet t jet e paku
ueshme" arsyeja se si sendet ndodhen tek ata. Njerzit jan n hall pr ka u shfaqet atyr
e si nj rregullim i pakuptimt n bot. Ata jan t mbushur nga prania e s mirs dhe s k
irojn paqe, q do t thot fundi i lufts. Por Herakliti krkon t shpjegoj luftn duke th
sht thelbi i vrtet i vet ndryshimit. Konflikti i t kundrtave nuk sht nj fatkeqsi
sht i prhershm i t gjith sendeve. N qoftse ne do t mund t vizualizojm gjith proces
yshimit, ne duhet t dim, thot Herakliti, se "lufta sht e prbashkt dhe drejtsia sht
e se t gjitha sendet ndodhin nga lufta dhe nevoja". "Nga kjo perspektiv, - thot ai,
"ajo q sht n kontradikt" sht n lidhje, dhe nga ajo q sht e ndryshme, vjen harmon
r". Bile dhe vdekja nuk sht m nj fatkeqsi, sepse "pas vdekjes njeriun e presin gjera
t papritura dhe t paimagjinueshme". N t gjith trajtimin e problemit t tij t lufts dh
gullimit, Herakliti thekson, prsri e prsri, se e tra e gjen unitetin tek njshi. Kshtu
far duket se sht ngjarje e palidhur dhe forc kontradiktore, n realitet sht qartsis
armonizuar. Pr kt arsye ai thot se "njerzit nuk din se far sht n mosvarrveshje,
vetveten. sht nj harmonizim i tensioneve t kundrta, ashtu si ajo e harkut dhe e fill
it". Zjarri n vetvete shfaq kt tension t t kundrtave, q n t vrtet varet nga ai. Z
shum tensionesh t kundrtash. Tek njshi, t shumtat gjejn unitetin e tyre. Kshtu tek nj
"lart dhe posht jan e njejta gj", "e mira dhe smundja jan nj", dhe "tek ne e njejta g
j sht e gjall dhe e vdekur, e zgjuar dhe e fjetur, e re dhe e vjetr". Kjo zgjidhje e
konfliktit t t kundrtave, e on Heraklitin ne supozimin e madh, se asgj nuk humbet, po
r thjesht ndryshon form; se zjarri i prjetshm lviz me hapa t matura duke ndjekur drej
timin e arsyes, se ndryshimi krkon t kundrtat dhe sendet e ndryshme. M tej, "te Zoti
t gjitha sendet jan t bukur, t mir dhe t drejt, por njerzit marrin disa gjra t ga
e disa t drejta". Herakliti arriti n kt konkluzion jo sepse ai besonte se sht nj Zot
rsonal, q gjykon se t gjith sendet jan t mir, por thjesht pasi ai mendonte se "sht u
t pranosh se t gjith sendet jan nj", se njshi merr form dhe shfaqet n shum forma.
JETSHKRIMET - KURESHTI NGA JETA E HERAKLITIT
* Herakliti ishte kundrshtar i demokracis, autor i ekspozimeve thumbuese polemike
kundr pushtetit t demosit dhe forcimit t ndikimit "t mass". Refuzoi, pas fitores s dem
okracis n vendlindjen e tij Efesin, t marr pjes n jetn shtetrore dhe u trhoq n vet
h 130 fragmente autentike jan ruajtur nga vepra e tij Mbi natyrn.
* "Gjithsia nuk u krijua as nga zotat, as nga njeriu, por ka qen, sht e do t jet prore
zjarr i pashuar".Herakliti
* "T pavdekshmit jan t vdekshm, kurse t vdekshmit t pavdekshm, sepse jeta e ktyre s
ja e atyre, vdekja e atyre jeta e ktyre".Herakliti
* "Pr kt logos, ndonse sht i amshueshm, njerzit nuk kan kuptim as para se t dgjoj
si t ken dgjuar: sepse edhe nse gjithka ndodh sipas ktij ligji (logosi), ata jan t n
hm me ata t paprvoj..."Herakliti
* "Lufta sht babai i gjithkahit, mbret i gjithkahit".Herakliti
* N tekstet etike dhe sociale, Herakliti flet si aristokrat mbi masn e cila sht "e p
angopur si kafsht", prandaj sht kundrshtar i hedonizmit, ngase m t mirt e duan famn
shueshme dhe jo gjrat q kalojn shpejt. M n fund, sikur "t ishte fati n knaqsit tru
er do t'i quanim fatlum qejt kur gjejn grozhla q t ngopen".
* Sipas Nies, i cili dhe interpretimin origjinal t Heraklitit si mendimtar q gjeti
iden fundamentale n lojn e amshueshme t fmijs dhe t artistit, "fama" e Heraklitit "ka
bj me njerzit dhe jo me t", sepse "ai sht i nevojshm pr pavdekshmrin e njerzimit"
j si njeri "nuk i nevojitet medoemos pavdeksia".
Drguar nga Valentin Batalaku Slloveni