ARISTOTELI , filozof grek (384-322 p.e.r.). Lindi n Stagir t Trakis, nxns i Platonit.

Me ftesn e mbretit t Maqedonis Filipit bhet msues dhe edukator i Aleksandrit (q m von
quajt i Madh). N kohn kur Aleksandri filloi pushtimet e veta jasht Evrops, Aristotel
i u kthye n Athin dhe ktu, duke ligjruar n Lice, shkroi veprat kryesore t tij. sht the
lues i shkolls peripatetike n Athin. I akuzuar pr ateizm ikn nga Athina n Haleks (q a
asit pr her t dyt t mos e fyejn filozofin), ku s shpejti edhe vdes.
Aristoteli hyn n radhn e filozofve m t mdhenj t t gjitha kohve. sht mendja sintetik
shme dhe n prgjithsi gjeniu m i gjithanshm i antiks. Duke rishqyrtuar n mnyr kritike
zofin e msuesit t vet Platonit, ai sistematikisht zhvilloi n nj sr veprash kapitale fil
ozofin e re origjinale dhe grumbulloi njkohsisht n mnyr enciklopedike t gjitha rezultat
et e rndsishme t filozofis s vjetr greke dhe t shkencave t veanta. T gjitha fushat d
er t njohura si dhe nj sr fushash t reja t aktivitetit mendor dhe t njohurive njerzor
isiplinave filozofike (logjika, metafizika, fizika, psikologjia, etika, politika
, astronomia, meteorologjia, zoologjia, poetika e tjera) jan objekt i hulumtimeve
gjeniale t Aristotelit.
Logjika e Aristotelit me disa teza t veta themelore ka ruajtur vlern e vet dhe der
i sot ajo merret si model pr themelimin e logjiks elemetare, kshtu q edhe Kanti mund
i t vrtetonte se si logjika e Aristotelit mori nj form aq t prsosur saq pas saj nuk ka
mundur t bj nj hap prpara, as nuk ka qen e detyruar t bj nj hap prapa. Logjika e tij
h t par, shqyrton shtjet lidhur me nocionet, gjykimet (deklaratat, fjalit), prfundimet
dhe argumentet. Nocionet jan esenc ose form e sendit, njohja e t cilit sht qllim themel
or i t menduarit. Nocionet m t larta t gjinis, q prfshijn n vte t gjitha nocionet t
kategorit. Kategori t tilla, sipas Aristotelit ka dhjet: substanca, kuantiteti, kua
liteti, relacioni, vendi, koha, pozita, posedimi, veprimi dhe durimi. N veprat lo
gjike t Aristotelit (t grumbulluara m von nga nxnsit e tij me titull Organon) jan shqyr
tuar hollsisht dhe jashtzakonisht n mnyr ekzakte edhe disa probleme logjike fundament
ale si jan parimet e t menduarit, induksioni dhe deduksioni, prkufizimi, teoria e s
ilogjizmave, argumentimi, gabimet logjike etj.
Aristoteli konsideron se ekzistojn tri parime t prgjitshme t t menduarit: Parimi i id
entitetit, parimi i kontradiksionit dhe parimi i prjashtimit t s trets. Kushdo q dshir
on t mendoj n mnyr konsekuente nuk mund t mendoj n kundrshtim me kuptimin e ktyre tr
meve, sepse kto nuk jan far zbulimesh rasti, por vlejn pr vet njmendsin. Prve shpje
ollsishm t teori-s s silogjizmit kategorik-asertorik (ka konsiderohet kontribut m i mad
h i tij n logjik), n veprat e tij e gjejm edhe logjikn shum t ndrlikuar modale si dhe
llimet e shum teorive logjike t mvonshme. Dhe ndonse Aristoteli n themel prpunoi parim
et e logjiks rreptsisht formale, prapseprap ai nuk i ndau n mnyr abstrakte format e t
nduarit t logjikshm dhe t drejt nga vet qenia. Pr t p.sh. edhe kategorit jan jo vetm
katet m t prgjithshme t t menduarit por njkohsisht edhe prcaktimet m t prgjithshme
kzistuese. Logjika pr A. nuk sht ndonj qllim i vetvetes dhe nuk merret me abstraksion
e boshe, me for-ma t kulluara t mendimit, por niset nga sendi real dhe e studion ash
tu si shprehet n t menduarit. Lidhur me ket, Aristoteli n Hermeneutik tregon se theni
et e gjykimit jan n raport t njjt sikurse sendet n njmendsi, kshtu q lidhja e nocion
tregues i lidhjeve t vet sendeve. Ndonse fillimet e logjiks, madje edhe t zgjidhjes s
tjeve t caktuara logjike mund t'i krkojm edhe te Sokrati e Platoni, prapseprap, Arist
oteli prgjithsisht konsiderohet themelues i logjiks si disiplin e veaht. Filozofia e pa
r (ose m von e quajtur metafizik pr arsye se n prmbledhjen e veprave t tij sht pas
dion parimet e fundme, m t larta dhe m t prgjithshme t do gjje ekzistuese, andaj sht
mbi shkakun e par, mbi qenien n prgjithsi. Shkencat e veanta studiojn aspektin e caktu
ar t qnies, por jo edhe qenien n vetvete. Prandaj, sipas Aristotelit, duhet t ekzist
oj shkenca e cila duhet t merret me parimet q jan themel pr tr kuptimin dhe njohjen e t
gjitha prcaktimeve t veanta. Pikrisht kto parime i studion metafizika ose filozofia e
par, kshtu q objekt i saj i studimit sht materia, forma, shkaku i lvizjes, qllimi i ek
zistimit e t tjera. Kjo disiplin sht njkohsisht edhe m e vshtira, sepse sht m abstr
or me vet kt fakt ajo sht edhe shkenca m ekzakte. Shum teza metafizike t Aristotelit p
vojn tendencn realiste-materialiste me t ciln iu kundrvu bots s ideve t Platonit, duke
onsideruar se idet jan imanente pr vet sendet dhe jo modele transcendentale t sendeve
. Me nj varg argumentesh bindse dhe spirituoze A. n prgjithsi i hedh posht bazat e dok
trins s Platonit mbi idet. Do t duhej t kishte m shum ide sesa snde t veanta meq do
t ekzistonin idet edhe mbi marrdhniet e tyre; do t duhej t ekzistonin idet e drobitjes,
kurse kjo sht n kundrshtim me vet prkufizimin e ides; si mund t ekzistoj vemas subs
dhe ajo nga e cila prbhet substanca; n qoft se n t gjitha idet qndron burimi i lvizje
ther edhe ato lvizin, ndrsa nse nuk lvizin, prej nga ather lvizja e t tjera.
N njmendsi, sipas Aristotelit, ekzistojn vetm sendet e veanta, vetm kto prbjn subst
r. E prgjithshmja nuk ekziston pran ose mbi sendet por n to. Nocionet e prgjithshme (
gjenerike), q shprehin cilsit e prbashkta t sendeve t veanta vetm jan substanca t r
yt. Mirpo edhe e veanta ekziston pikrisht aq sa realizohet n t e prgjithshmja. Sepse n
oft se prve sendeve t veanta nuk ekziston kurrgj, ather nuk ekziston asgj q do t mu
hej vetm me njohje, por tr kuptimi do t varej nga perceptimi ndijor. Dhe ne n mnyr ndij
ore njmend, pr shembull,. nuk vrejm se ekziston ndonj shtpi n prgjithsi pran shtpiv
. Mirpo sendet e veanta megjithat manifestojn unitetin e tyre, dhe kategorit e mendje
s, t cilat tregojn pr kt, njkohsisht reflektojn raportet objektive t vet sendeve. Su
a bn unitetin e t veantes dhe t prgjithshmes dhe s ktejmi (n Metafizik 1,3) ajo p
t n nocion, sepse ajo q sht vetm sht ngaq n t realizohet e prgjithshmja. Mirpo pr
veanten dhe pr t folur pr t mendueshm, nevojitet t theksohen katr shkaqe: materia, for
, shkaku i lvizjes dhe qllimi.
Forma (morf) me materien e pazhdukur (hyle) prbjn tr ekzistimin. Ndrkaq, materia e pa k
urrfar forme nuk ekziston n njmendsi (por vetm n mendime). Qllimisht lvizja paraqitet
aktin se forma zhvillohet gjithnj m shum n llogari t materiales, deri te mbarimi n form
t forms, n t menduarit e kulluar q ka vetm veten pr objekt t vet. Materia e pacaktuar
etm mundsi e sendit, potencialitet, ndrsa forma sht aktualitet, realizim. Mirpo kundrsh
tia ndrmjet forms dhe materies gjithmon sht relative. Ajo q sht ndaj dikahit t papr
rma, ndaj dikahit t prkryer sht materia. Guri i prpunuar, pr shembull, sht form ndaj
q gjendet n mal, q nuk sht i prpunuar, por sht materie ndaj gurit q sht murosur n
lizimi i mundsis, kalimi dhe zhvillimi i forms nga materia bazohet n lvizje. do lvizje,
ndrkaq, domethn ajo q lviz, supozon at q e v n lvizje, dhe kshtu n fund e supozon
fundit, shkakun e palvizshm. T gjitha sendet ndryshojn, mirpo duhet t ekzistoj edhe di
q sht shkak i ndryshimit. Ky shtyts i par, q duhet t jet i palvizshm dhe s ktejmi
form e kulluar pa materie, akt i kulluar (actus parus), qenie jomateriale, m e prso
sur, hyjni.
Meq lnda e metafiziks sht jomaterialja, qenia e amshueshme, ather edhe lnda e fiziks
stotelit sht ajo q lviz, domethn qenia materiale. Sipas Aristotelit ekzistojn katr llo
t lvizjes: lvizja substanciale (domethn ekzistimi dhe shkatrrimi), kuantitative (rrit
ja dhe rnia), kualitative (shndrrimi i nj materie n tjetrn) dhe lvizja hapsinore (dorne
thn ndryshimi i vendit). Hapsira e pakufi ekziston vetm potencialisht (pr shembull n n
umrimin) por jo aktualisht, njmendsisht. Lvizja n hapsir sht e vazhdueshme, e amshuesh
, kurse vetm qeniet e veanta krijohen dhe zhduken.
N veprn e tij Mbi shpirtin A. theksoi se njeriu nuk mund ta njoh botn e jashtme sikur
t mos kishte shpirtin. Pastaj as ndijat nuk mund t prceptojn kurrgj n qoft se nuk i kan
para vetes objektet e jashtme. N psikologjin e Aristotelit ose n shkencn mbi shpirti
n dominon mendimi se vet shpirti sht i palvizshm, mirpo njkohsisht ai v n lvizje tr
form dhe qllim t tij t brendshm dhe substancial, ai sht entelehia e par e tij, parim
dhe i organizimit. Ekzistojn tri lloje t shpirtit: shpirti vegjetativ (q konsiston
n aftsin e t ushqyerit dhe t shumimit), pastaj shpirti animal (q ka edhe aftsin e sen
bilitetit ndijor dhe t vetlvizjes n hapsir) dhe s fundi shpirti njerzor (q ka aftsin
duarit, arsyen, mendjen). Mendja pasive, q sht e lidhur me aspektin material sht tabe
l e zbrazt (tabula rasa), mbi t ciln ndijat regjistrojn thjeshtsisht at q pranojn. Kj
ndje sht kaluese sikurse edhe individt, ndrsa mendja aktive sht e pavdekshme. Fryma ak
tive n shpirtin njerzor, fryma q krijon format, q bn do gj (dhe jo q pranon n mnyr
dhe q i vren drejtprdrejt t vrtetat m t larta, sht me origjin hyjnore.
N parimet etike t tij, A. i kundrvihet rigorizmit idealist t Platonit dhe virtytin e
prkufizon si mes ndrmjet dy ekstremeve (pr shembull pavarsia dhe dinjiteti i fryms sh
t mes ndrmjet kryelartsis dhe vetpruljes). Pos virtyteve etike (q kan karakter t vull
hm), A. analizoi edhe t ashtuquajturat virtyte dianoetike (virtytet intelektuale s
i sht pr shembull menuria). Pikpamjes s Sokratit dhe t Platonit se ne vazhdimisht dshi
jm medoemos t mirn, A. kundrv pohimin se shtytsit dhe instinktet njerzore, pr t arrit
mirn, duhet vazhdimisht t drejtohen nga konkluzionet e arsyes dhe se vetvetiu nuk
duhet t jen medoemos t mir. N shqyrtimin e njohur mbi nocionin e miqsis, Aristoteli the
ksoi tri lloje t miqsis: miqsin e dobishme, t kndshme dhe t virtytshme.
Dhe derisa e para manifestohet m shpesh t njerzit e vjetr, e dyta te t rinjt, e treta,
miqsia e vrtet n t ciln miku prqafohet pr shkak t vet atij, sht karakteristike p
kur t mashkullit. Realist dhe racionalist, A. n etik sht edhe prfaqsues i imanentizmit,
domethn i tezs se nga vet njeriu varet se a do t bhet i lumtur ose jo, a do t bhet i
rtytshm apo shpirtlig.
Pikpamjet politike dhe sociale t Aristotelit themelohen n tezn se njeriu sht pr nga nat
yra qenie shoqrore, politike (zoon politikon). Pas analizs s hollsishme t formacionev
e politike (monarkis, oligarkis, demokracis e tjera), Aristoteli nxjerr prfundimin s
e rregullimi m i mir sht republika demokratike e matur. N shqyrtimet e veta politike
dhe shoqrore ai megjithat e ruan n dimensionin t plot institucionin e skllavris, duke k
onsideruar se skllevrit jan t domosdoshm pr jetn e njerzve t vrtet, domethn pr
e t lir. Ndrkaq, pr Aristotelin, prsosuria e shtetit nuk bazohet n aspektin teorik, po
r para s gjithash, n at empirik. Me fjal t tjera, ai konsideron se dshmi e vrtet pr a
shteti sht rregulluar mir qndron, para s gjithash, n faktin se populli me vullnetin e v
et mbetet n kt rregullim shtetror, domethn se nuk ka shprthyer kurrfar kryengritjeje
ton t prmendet as nuk ka pasur tirani dhe keqprdorim t pushtetit.
N Poetikn e njohur t tij, Aristoteli prkundr Platonit, mon lart krijimtarin e vrtet a
tike t kohs s tij sidomos autort e mdhenj t tragjedive greke Eskilin, Sofokliun dhe Eu
ripidin) dhe konsideron se vlera e plot e krijimtaris artistike dramatike shprehet
n katarsn e cila pastron dhe fisnikon shpirtin e shikuesit. Arti q tregon at q ka mu
ndur t ndodh (pra, q ka gjas se ka ndodhur), sht m i rndsishm pr t se historia q
at q njmend ka ndodhur. Lidhur me kt, A. tregon ligjsit e veanta t sfers estetike t
an t pavarura nga njmend-sia historike, kshtu q shum interpretues (E. Grasi p.sh.) kons
iderojn se, prkundr Platonit q pohonte lidhjen e ngusht t artit me realitetin politik,
Aristoteli sht themelues i estetiks si shkenc mbi nj veprimtari njerzore t veant dhe
onome q ka normat dhe ligjsit imanente. Nga Aristoteli rrjedhin edhe normat mbi tr
i unitetet klasike t tragjedis greke (uniteti i vendit, i kohs dhe i veprimit) mbi
t cilat m von u bn polemika t ashpra ndrmjet teoricienve francez dhe gjerman (Lesing
embull konsideronte se Aristoteli theksonte vetm nevojn pr unitetin e veprimit, ndrs
a unitetet e kohs dhe t vendit jan t kushtzuara vetm nga mundsit teknike t skens s
greke). Klasik sht edhe prkufizimi i tij i tragjedis mbi t cilin u shkruan studime d
he monografi t shumta; Tragjedia sht imitim i veprimit serioz dhe t kryer q ka madhsi t
caktuar, me t folur q sht elegant dhe i veant pr secilin lloj n pjest e veanta, n p
q veprojn dhe nuk rrfejn, ndrsa duke shkaktuar dhimbsuri dhe frik kryen pastrimin e af
ekteve t tilla. Shkalln m t lart t mshirs e nxitin ato ngjarje n t cilat miku i ka
ut, ndrsa m mir zhvillohet ai veprim tragjik kur vepra bhet nga mungesa e dituris, do
meth-n n qoft se faji n tragjedi sht pikrisht faj pa faj. Rruga e analizs s veprave
ike e Aristotelit dhe, para s gjithash, e nj sr veprimeve dramatike t kohs s tij, niset
nga kto vepra kah prfundimet e prgjithshme teorike. Andaj Poetika e Aristotelit ed
he sot mbetet model pr ata estet dhe sidomos pr teoricient dramatik q krkojn burimet e
ormave estetike n vet artin.
Me gjith njoskonsekuencat dhe kundrthniet e veta, konstruksionet teologjike dhe ide
aliste, vepra filozofike madhshtore e Aristotelit sht e pashoqe n tr antikn jo vetm p
a zgjidhjet e thella, aspekti sistematik dhe gjithanshmria e paraqitjes s disiplin
ave t veanta, por, para s gjithash, pr nga shtruarja e nj ser shtjeve fundamentale fil
ofike, t cilat pikrisht si shtje jan edhe sot aktuale dhe paraqesin vler t prhershme t
ashgimit mendor botror.
Veprat: veprat e Aristotelit mund t ndahen n veprat egzoterike, (kushtuar publikut
t gjer) dhe ezoterike ose akroanetike (t brendshme, prkatsisht vepra pr t dgjuar). Ve
at e para egzoterike, q me siguri u shkruan n form dialogsh, nuk jan ruajtur. Gjithas
htu nuk jan ruajtur as t gjitha veprat ezoterike, ndrsa t ruajturat mund t ndahen n kto
grupe: i.Veprat logjike t prmbledhura s bashku me titullin O r g a n o n (domethn ve
gl), q prmban kto vepra: Mbi kategorit, Mbi interpretimin, Analitika e par, Analitika
e dyt, Topika dhe Mbi prgnjeshtrimet sofistike. 2. Veprat nga fusha e shkencave nat
yrore: Fizika, 8 libra; Mbi qiellin, 41ibra; Mbi ekzis-tencn dhe mbi zhdukjen, 2
libra; Mbi shpirtin si dhe di-sa vepra t tjera q nuk jan relevante ( M eteoro1ogjia
, Shtaz-r i a e tjera) ose veprat autenticiteti i t cilave nuk sht vrtetuar. 3. Vepr
a metafizike sht Metafizika (ose filozofia e par e cila sipas renditjes n anuarin e
Andronikut u quajt kshtu), 14 libra 4. Veprat etike: E t i ka e NikomakutlO libra
(u quajt sipas Nikomakut, t birit t Aristotelit); Etika e Eudemit, 7 libra (u qua
jt sipas Eudemit nga Rodosi, nxns i Aristotelit); Etika e m a d h e , 2 libra (eks
trakt nga dy veprat e para, por m shum nga vepra e dyt); Mbi virtytet dhe m b i v e
s e t (pr t ciln nuk dihet a sht autentike); 5. Prej veprave politike m e rndsishmja
P o 1 i t i k a (8 libra, e pakryer) dhe Kushtetutat shtetrore (Politike, 158 lib
ra n t cilt paraqiti kushtetutat e 158 shteteve 6. Veprat retorike: R e t o r i k a
, 3 libra (mirpo pr autencitetin e 3 librave dyshohet). Poetika (e cila me siguri
ka 2 libra, mirpo nuk sht ruajtur n trsi). T gjitha veprat e rndsishme filozofike t
otelit (prve Fiziks) jan prkthyer edhe n kroatishte.