Parmenidi, filozof grek (ka lindur rreth 510 450 p.e.r.

) sht nj bashkekohs m i ri i H
eraklitit dhe themelues i shkolls s aleatve. Kontributi kryesor filozofik i tij qndr
on n interpretimin radikal t fenomenit t ndryshimit. Paramenidi hodhi posht perpjekj
et e Heraklitit pr t shpjeguar ndryshimin si unitet n shumellojshmri dhe n t njejtn koh
kritikoi teorit e filozofve t Miletit rreth origjins s sendeve. Ashtu si Herakliti ed
he filozoft e Miletit pranonin se t gjitha sendet rrjedhin nga dika tjetr dhe se ka
vetem nj lnd baz n bot, q sht burimi i shumllojshmris s sendeve. Procesi nga i ci
shum, sht procesi i ndryshimit. Paramenidi, nga ana tjetr, e mohoi nocionin e ndrysh
imit, duke e mbshtetur argumentin e tij n dy baza: n qoft se sht nj substanc e vetme p
pa t gjitha sendeve, ather koncepti i ndryshimit sht logjikisht absurd; dhe se fenome
ni i ndryshimit sht krejtsisht nj iluzion.
Pr Parmenidin koncepti i ndryshimit sht i pamendueshm dhe i pashprehshm. Ai mendon se
do gj q ekziston "duhet absolutisht t jt ose t mos jet". T ekzistoj n nj mnyr "
t thot pr Parmenidin se do gj q sht, ajo thjesht sht. "Ne kurr nuk mund t pranojm
ika t vij n ekzistenc...nga dika q nuk ekziston". Ishte ky koncept i "ardhjes n ekzist
c" ose i "brjes", i cili e oi at n absurd, sepse ai pohonte se dika ose "... sht ose n
sht". Si mund t themi se dika fiton qenie ose ajo ka pasur joqenie, sepse ju mund t
mendoni pr "dika" kur ajo tashm ekziston dhe, pr rrjedhim, nuk ekziston proesi i ndry
shimit, sepse nuk ekziston "jo-qenia" nga e cila, ose brenda s cils ai mendon". Ai
e shpreh kt m direkt kur shkruan se "ju nuk mund t mendoni pa patur dika prse t mendon
i". T mendosh do t thot t mendosh pr dika dhe pr kt arsye ju nuk mund t mendoni pr
shon ose q fiton qenie. Te mendosh pr ndryshimin, sht nj prpjekje pr t menduar t pamu
, domethn t mendosh pr dika ashtu si ajo nuk sht. Qenia ose realiteti sht ajo far e
dhe jo dika tjetr. Pr kt arsye sht e pamundur t mendosh pr ndryshimin n ndonj mnyr
sa e vetmja gj, q ne mund t mendojm, sht qenia, ose ajo far ekziston aktualisht. Ai sh
egon, m tej, se qenia sht absolute dhe e pandashme derisa e gjith qenia sht e njejt. Pa
rmenidi thot se "...gjithka sht e mbushur nga qenia. Prandaj ajo sht kudo e vazhdueshm
e, sepse qenia sht e njejt me vet qenien". Pr ta theksuar m me forc kt ide, Parmenidi
poq t tregoj absurditetin e konceptit t brjes ose t ndryshimit, duke treguar pasojat
n qoft se pranon se dika vjen n qenie.
Ku qndon absurditeti po t thuash se "dika vjen n qenie?" Parmenidi thot se sht e pamund
ur, q t pohosh qart dhe n mnyr koherente, se dika mund t lindi nga joqenia ose qenia.
pozimi, q qndron prapa konceptit t ndryshimit, ose t t brit, sht se dika ndryshon nga
enia n qenie ose nga qenia n qenie. Por pr Parmenidin ky supozim nuk ka kuptim pr kto
arsye: N qoft se dikush thot se dika lind nga qenia, si bn Talesi dhe miletiant e tj
kt rast nuk kemi kalim n qenie, sepse n qoft se do t lindi nga qenia, kjo gj sht br
ar. Ndrsa, n qoft se dikush thot se dika ka lindur nga jo-qnia, ai nnkupton se joqenia
t dika. Por, t thuash se joqenia sht dika, kjo sht nj kontradikt e dukshme deri sa
qenie. Problemi i shpjegimit t ndryshimit shte njsoj i pamundur, sipas Paramenidit,
sikur ndonj prpiqet t shpjegoj shtjen e madhe t origjins s strukturs s prgjithshm
tit, po ashtu dhe pr shtje t thjeshta t sendeve t veant e t vegjl. N t dy rastet,
t i njjt; d.m.th. format e qenies duhet t rrjedhin ose nga qenia ose nga jo-qenia. P
or, n qoft se ka ardhur nga qenia, ather, ajo tashme ekziston, pra nuk ka ndryshim o
se brje, dhe n qoft se rrjedh nga joqenia, ateher, sht e nevojshme t trajtojm joqenien
i dika, me qllim q t shmangim kontraditn se dikaja vjen nga asgjja. N t dyja rastet,
t se kemi ndryshim, sepse prpara se "ndryshimi" t ndodh dikaja ka ekzistuar dhe pas n
dryshimit ajo prsri ekziston. Si konkluzion, n t dy rastet, nuk ekziston ndryshimi o
se lvizja.
Duke folur pr realitetin si t till, Parmenidi thot se "pr ne sht ln vetm nj rrug t
i ekziston. N kt rrug ka shum shenja q tregojn se ajo, q ekziston, sht e pakrijueshm
e pashkatrrueshme, sepse sht e plot, e palvizshme dhe e pafund. Nuk mund t ket forma t
dryshme t qenies, sepse ajo ose sht, ose nuk sht. Dhe, derisa ajo sht, ajo nuk mund t
t, sepse qenia sht e pandashme. Ka po aq qenie n nj vend, sa 'ka edhe n nj vend tjetr;
apsir boshe nuk ka. Nga kto konsiderata, Parmenidi, argumenton se ajo ose realiteti
sht me natyr materiale dhe sht i kufizuar. Realiteti sht sferik, material, i palvizsh
he i mbushur plot. Ai sht nj mas e vazhdueshme, ku boshllku nuk ekziston dhe ku pas t
cilit nuk ka asgj. Pr arsye se ndryshimi nuk ekziston, realiteti sht i pakrijueshm dhe
i pashkatrueshm, si rrjedhim sht i prjetshm dhe i palvizshm.
Pr t treguar absurditetin logjik t konceptit t ndryshimit, ishte e pamjaftueshme lar
gimi i ktij koncepti nga kuptimi vulgar i tij. Kudo njerzit e zakonshm shikojn sende
n rrjedhje dhe pr ta kjo prfaqson nj ndryshim t vrtet. Paramenidi e mohoi nocionin e
ryshimit n kuptimin vulgar duke br dallimin midis dukjes dhe realitetit. Ndryshimi,
thot ai, sht nj konfuzion i dukjes me realitetin, prandaj ndryshimi sht thjesht nj ilu
zion. Prapa dallimit t dukjes me realitetin, pr Paramenidin, qndron dallimi midis o
pinionit dhe s vrtets. Dukja nuk mund t jap m shum se opinione, ndrsa realiteti sht
t vrtets, megjithse, n kuptimin e zakonshm, mund t themi se sendet duket se jan n rr
je dhe pr pasoj n nj proces t vazhdueshm ndryshimi; ky sht nj opinion q bazohet n s
cili duhet, thot Parmenidi, t'i lr vendin aktivitetit t arsyes, e cila sht e aft t da
oj t vrteten mbi sendet dhe t na tregoj se, n qoft se sht vetm nj substanc nga e c
gj, ather nuk mund t ket lvizje ose ndryshim. N nj far kuptimi, filozofi i mparshm
, ka ber nj dallim t till kur ai thoshte se do gj rrjedh nga uji, q do t thot se dukj
sendeve nuk na jep prbrjen e vrtet ose lndn baz t realitetit. Por duhet thn se ishte
nidi ai q n mnyr t qart e theksoi kt dallim, q m von do t marr nj rndsi vendim
latonit. Platoni mori iden baz t Parmenidit n lidhje me pandryshueshmrin e qenies dhe
mbi bazn e ksaj zhvilloi dallimin e tij midis bots s kuptueshme dhe bots s dukshme. Pl
atoni nxori nga qenia e pandryshueshme e Parmenidit iden e tij objektive dhe perm
anente.
Parmenidi ka lindur rreth vitit 510 p.e.s. dhe pjesn m t madhe t tij ka jetuar ne El
ea, nj koloni e themeluar nga kolont grek n jug t Italis. Ai u shqua atje n shum fusha
uke i dhn popullit t Eleas ligjet dhe duke themeluar nj shkoll t re filozofike, pasues
it e s cils u njohn me emrin eleat. N moshn gjashtdhjet e pes vje ai shkoi n Athin
nga nxnsi i tij i shquar Zenoni, dhe, sipas tradits gjat vizits ai bisedoi me Sokrat
in e ri. Prpjekja e tij pr t nxjerr konkluzione logjike nga supozimi se realiteti prbh
et nga nj substanc e vetme, e oi at n konkluzionin se, n kundrshtim me far na thon s
, nuk ka lvizje ose ndryshim. Ky konkluzion i ashpr solli, n mnyr t pashmangshme mospr
anime kritike dhe prqeshje; por ishte Zenoni, nxensi m i shquar i Parmenidit, i cil
i bri si detyr t tij mbrojtjen e pozicionit t msuesit t vet kundr sulmuesve t tij.
JETSHKRIMET KURESHTI NGA JETA E PARMENIDIT
* Parmenidi ishte i muar jashtzakonisht nga filozoft e vjetr (Platoni e konsideron "
t madh dhe t madhrishm"), si dhe nga nj numr i madh i interpretuesve t mvonshm,kshtu
embull, Hegeli e karakterizon si "figur t jashtzakonshme".
* Parmenidi i pari prpunoi sistematikisht msimin eleas dhe kuptoi problemet e qensi
shme filozofike t kundrvra ndrmjet lvizjes dhe qetsis, ndrmjet njjs dhe shumsis, n
onales dhe shqisores, ndrmjet fenomenales dhe t qensishmes.
* Pavarsisht nga njanshmria e zgjidhjeve t tij, t cilat shpesh ishin n kundrshtim me m
rn greke t t menduarit, kshtu q edhe Zenoni u detyrua n mnyr popullore t shpjegonte d
bronte msimin e msuesit t vet.
* Parmenidi i shtroi disa shtje, t cilat mbesin shtje t qensishme dhe fundamentale t g
th mendimit filozofik. Kryevepra: Poema Mbi natyrn.
Drguar nga Valentin Batalaku - Slloveni