‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫آراﻳﺶ اﺗﻤﻲ در ﺟﺎﻣﺪات‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﺎرﻳﺨﭽﻪ‬

‫اوﻟﻴﻦ ارﺟﺎع ﺑﻪ آراﻳﺶ ﻣﻨﻈﻢ ذرات ﺳﺎزﻧﺪه ﺑﻠﻮرﻫﺎ در آﺛﺎر ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎس ﻣﺸﻬﻮر ﻛﭙﻠﺮ)‪ (1619‬و راﺑﺮت‬
‫ﻫﻮك)‪ (1665‬ﻛﺎﺷﻒ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺪﺗﻲ ﺑﻌﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ ﻫﻮﮔﻨﺰ)‪(1690‬‬
‫ﺧﻮاص ﻧﻮري ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎي ﻛﻠﺴﻴﺖ)‪ (CaCO3‬را ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده و ﻓﺮﺿﻴﻪاي را اراﺋﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎ‬
‫از ذرات ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻞ ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن اوﻣﻮﻧﻮﺳﻮف)‪(1765-1711‬‬
‫ﺗﺌﻮري ذرهاي ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮاد را ﻛﺎﻣﻞ ﻛﺮد‪ .‬او ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ ذرات ﺷﻜﻞ ﻛﺮوي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﺑﻠﻮر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ‪ Wilhelm Roentgen‬در ﺳﺎل ‪ 1895‬ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪،1912‬‬
‫‪ M.V.Laue‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺌﻮري ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺷﺒﻜﻪاي در ﺑﻠﻮرﻫﺎ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﻠﻮر ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺮوزه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﻄﻌﺎت اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﻮد‪ ،‬ﺗﺮاﻧﺰﻳﺴﺘﻮر و ‪ ...‬از ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﮔﺴﺘﺮش روز اﻓﺰون وﺳﺎﻳﻞ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ رﻳﺰﺗﺮاﺷﻪﻫﺎي ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮي‬
‫ﺑﺎ اﺑﻌﺎد ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻮر ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﻠﻮري ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ زﻳﺎدي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻮاد ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺟﺎﻣﺪي ﻛﻪ اﺟﺰاي ﺳﺎزﻧﺪه آﻧﻬﺎ)ﻣﻮﻟﻜﻮل‪ ،‬اﺗﻢ ﻳﺎ ﻳﻮنﻫﺎ( در ﺳﻪ ﺟﻬﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﻨﻈﻤﻲ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻳﺎ داراي ﻧﻈﻢ ﺑﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﻳﺎ ﺑ‪‬ﻠﻮر ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‬
‫ﻃﻲ اﻧﺠﻤﺎد‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎ ﺧﻮد را در ﻳﻚ اﻟﮕﻮي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﻜﺮار ﺷﻮﻧﺪه آراﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ‬
‫اﺗﻢ ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮﻳﻦ اﺗﻢ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﺑﺮاي اﺗﻢﻫﺎي ﺑﺎﻟﻚ در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﻠﻮرﻳﻦ ﻧﻈﻢ ﺑﻠﻨﺪداﻣﻨﻪ داﺷﺘﻪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮاص ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﻳﺎ‬
‫ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل رﻳﺸﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دارد و از دو ﻛﻠﻤﻪ )ﺳﺮد = ‪ (Kryos‬و )ﺳﺨﺖ ﺷﺪن = ‪(Stellesua‬‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﻣﻌﻨﻲ »ﺳﺨﺖ ﺷﺪن در اﺛﺮ ﺳﺮﻣﺎ« را ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲﻫﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل را ﺑﺮاي اﺷﺎره‬
‫ﺑﻪ د‪‬ر ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ آب ﻣﺪﺗﻲ در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻧﮕﻪداﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﻲ در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در دﻣﺎﻫﺎي ﺑﺎﻻ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Crystal‬‬
 ‫‪٣‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎﻣﺪ آﻣﻮرف‪ ،2‬ﺟﺎﻣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪه )اﺗﻢﻫﺎ‪/‬ﻣﻮﻟﻜﻮلﻫﺎ( ﺑﺮ ﺧﻼف‬
‫ﻣﻮاد ﺑﻠﻮرﻳﻦ ﻧﻈﻢ ﺑﻠﻨﺪداﻣﻨﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻓﻘﻂ ﻧﻈﻢ ﻛﻮﺗﺎهﺑﺮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﻣﻮاد را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از‬
‫ﺗﺒﻠﻮرﺷﺎن‪ ،‬ﺑﺼﻮرت آﻣﻮرف درآورد‪ .‬از ﺷﻴﺸﻪﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره‬
‫ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻧﻈﻢ اﺗﻤﻲ ﺗﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺗﻤﻲ ﺣﻔﻆ ﻣﻲﺷﻮد و ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 1-3‬ﺗﺼﻮﻳﺮ دوﺑﻌﺪي ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﭙﻲ از ﻳﻚ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﻠﻮري)اﻟﻒ( و ﺟﺎﻣﺪ آﻣﻮرف)ب(‬

‫ﻳﻜﻲ از روشﻫﺎي ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻮاد آﻣﻮرف ﻓﻠﺰي‪ ،‬ﺳﺮد ﻛﺮدن ﺳﺮﻳﻊ ﻣﺬاب آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺘﻲ در ﺣﺪود ‪106 kS-1‬‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎﻻي اﻧﺠﻤﺎد‪ ،‬اﺗﻢﻫﺎ ﻓﺮﺻﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﺑﺮاي آراﻳﺶ ﻣﻨﻈﻢ در ﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﻣﺸﺨﺺ‬
‫اﺗﻤﻲ را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﻣﺎﻛﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ ﺑﻴﻦ دو ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ ﻓﻮق‪:‬‬

‫‪ -‬ﻧﻘﻄﻪ ذوب‪ :‬ﺟﺎﻣﺪ آﻣﻮرف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻣﺎ ﻳﺎ ﺣﺮارت ﺑﻪ آراﻣﻲ ﺷﻞ و روان ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺎﻳﻊ درآﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻣﺎي ذوب ﻣﻌﻴﻨﻲ ﻧﺪارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻠﻮر داراي ﻧﻘﻄﻪ ذوب ﻣﻌﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ آﻣﻮرف ﻣﺎﻳﻊ ﻓﻮقﺳﺮدﺷﺪه‪ 3‬ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮاﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ در ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ در‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺎﻣﺪ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻊ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻲ ﺷﻮد)ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺘﻨﺪ(‪.‬‬

‫‪ -‬آﻧﻴﺰوﺗﺮوﭘﻲ‪ :‬ﻣﻘﺪار ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺬب ﻧﻮر( در ﺑﻠﻮر ﺑﻪ ﺟﻬﺖ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد وﻟﻲ‬
‫در آﻣﻮرف ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺻﻄﻼﺣﺎً ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ آﻣﻮرف ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻳﻊ و ﮔﺎز اﻳﺰوﺗﺮوپ ﻳﺎ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪Amorphous Solid‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Super Cooled‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٤‬‬

‫‪ 1-3‬ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي و ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي در ﺑﻠﻮرﻫﺎ‬

‫ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻠﻮرﻫﺎ در ﺟﺎﻣﺪﻫﺎي ﺑﻲﺷﻜﻞ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺑﻠﻮرﻳﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ و ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺟﺰاي ﺳﺎزﻧﺪه آﻧﻬﺎ در ﻫﻤﻪ‬
‫ﺟﻬﺖﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺑﻌﻀﻲ از ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺟﺎﻣﺪات ﻏﻴﺮﺑﻠﻮرﻳﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ ﮔﺮﻣﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻮر و رﺳﺎﻧﺎﻳﻲ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺖﻫﺎ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﺪﻫﺎي ﻏﻴﺮﺑﻠﻮري‬
‫اﻳﺰوﺗﺮوپ ﻳﺎ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺧﻮاص ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﺎﻣﺪﻫﺎي ﺑﻠﻮرﻳﻦ در ﺟﻬﺖﻫﺎي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻠﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺘﺒﻠﻮر‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺴﺎم ﻏﻴﺮ ﺑﻠﻮري ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در ﺳﻪ ﺟﻬﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ داراي اﺑﻌﺎد ﻣﺴﺎوي‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺎﺻﻴﺘﻲ را اﻳﺰوﺗﺮوپ ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ ﻛﻪ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي آن در ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ آن ﺧﺎﺻﻴﺖ را رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺎﺻﻲ از ﻓﻀﺎ اﻧﺪازهﮔﻴﺮي ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﺘﻴﺠﻪاي را ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﺎﺻﻴﺖ را رو ﺑﻪ ﺳﻤﺖ دﻳﮕﺮي اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﻨﻲﺗﺮ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺮوه دورانﻫﺎي ﻓﻀﺎﻳﻲ ﺗﻘﺎرن دارد‪ .‬ﻣﻮاد آﻣﻮرف ﺧﻮاص اﻳﺰوﺗﺮوپ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮاﺑﻊ ﺗﺎﻧﺴﻮري ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاد ﺧﻮاص اﻧﻴﺰوﺗﺮوپ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻜﻲ از‬
‫ﺧﻮاص ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد ﻣﺪول ﻳﺎﻧﮓ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﻮاص دﻳﮕﺮ ﻣﻴﺘﻮان ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﭘﻼﺳﺘﻴﺴﻴﺘﻪ ﻣﻮاد اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ اﻧﻴﺰوﺗﺮوپ ﺑﻮدن ﻓﻠﺰات ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻧﻮرد ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن داﻧﻪﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﻧﻮرد‬
‫و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﺠﺎد اﻧﻴﺰوﺗﺮوﭘﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 2-3‬ﻳﻚ ﻻﻣﭗ ﭘﻼﺳﻤﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ ﺳﺮﺷﺖ ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕ‪‬ﺮد ﭘﻼﺳﻤﺎ اﺳﺖ)ﭘﺪﻳﺪه رﺷﺘﻪاي ﺷﺪن(‪.‬‬
 ‫‪٥‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﻛﺎرﺑﺮد ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي‬

‫ﭘﺪﻳﺪه ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮدي ﺳﺒﺐ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺧﻮاﺻﻲ در ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﻣﻬﻤﻲ در‬
‫ﺻﻨﻌﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺑﻠﻮرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮارﺗﺰ و ﻳﺎ ﺗﻮرﻣﺎﻟﻴﻦ را از دو ﻃﺮف ﺑﻜﺸﻴﻢ و ﻳﺎ ﻓﺸﺎر دﻫﻴﻢ در‬
‫ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻮد ﺑﺮ ﻓﺸﺎر ﻳﺎ ﻛﺸﺶ داراي ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻬﺖ اﻳﻦ ﻓﺸﺎر ﻳﺎ‬
‫ﻛﺸﺶ را ﻋﻮض ﻛﻨﻴﻢ ﻧﻮع ﺑﺎر اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﭘﻴﺰواﻟﻜﺘﺮﻳﻚ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮔﺮﻣﺎ در ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻠﻮرﻫﺎ اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﺘﻪ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﻣﻲﺷﻮد ﻳﻚ ﺳﻮي آﻧﻬﺎ ﺑﺎر ﻣﺜﺒﺖ و ﺳﻮي‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎر ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺳﻮ اﺧﺘﻼف ﭘﺘﺎﻧﺴﻴﻞ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻠﻮر ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ ﻣﺘﻨﺎوب وﺻﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﻨﺎوب ﻣﻨﺒﺴﻂ و ﻣﻨﻘﺒﺾ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺮ‬
‫اﺛﺮ ارﺗﻌﺎش‪ ،‬ﺻﻮت ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺻﻮت‪ ،‬ﻓﺮاﺻﻮت‪ ،‬ﻧﻮﺳﺎﻧﻬﺎي اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ‬
‫و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻴﻜﺮوﻓﻮنﻫﺎي ﺑﻠﻮري و ﺳﻮزن ﮔﺮاﻣﺎﻓﻮن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮر ﻋﻨﺼﺮﻫﺎي ژرﻣﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻢ و ﻛﺮﺑﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻧﻴﻢرﺳﺎﻧﺎﻳﻲ دارﻧﺪ و ﺗﺎ‬
‫اﻧﺪازهاي ﺟﺮﻳﺎن اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻧﻴﻢ رﺳﺎﻧﺎ را ﮔﺮﻣﺎ دﻫﻴﻢ و ﻳﺎ در‬
‫ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎوﻣﺖ اﻟﻜﺘﺮﻳﻜﻲ آﻧﻬﺎ ﻛﻢ ﻣﻲﺷﻮد و اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ را ﺑﻬﺘﺮ ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻧﻴﻢ‬
‫رﺳﺎﻧﺎﻫﺎ در ﺻﻨﺎﻳﻊ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻚ و ﻣﺨﺎﺑﺮات ﺑﺼﻮرت دﻳﻮد و ﺗﺮاﻧﺰﻳﺴﺘﻮر و ﻗﻄﻌﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ‬
‫ﺑﻜﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻧﻮر را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه در ﻛﺎﻧﻲﻫﺎي ﺷﻔﺎف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪاي را زﻳﺮ ﻛﺮﺑﻨﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‬
‫ﺑﺼﻮرت دو ﻧﻮﺷﺘﻪ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺟﺬب اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮر ﺗﻮرﻣﺎﻟﻴﻦ ﻛﻪ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﻧﻮر را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ آن را ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ را از ﺧﻮد ﻋﺒﻮر ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻓﻴﻠﻢﻫﺎ و ﻋﺪﺳﻲﻫﺎي ﻗﻄﺒﻨﺪه و ﺑﺮاي ﻛﺎﻫﺶ ﺷﺪت ﻧﻮر ﭼﺮاغﻫﺎي اﺗﻮﻣﺒﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٦‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 3-3‬دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻧﺎﻫﻤﺴﺎﻧﮕﺮد‬

‫ﺑﻠﻮرﻫﺎي اﻟﻤﺎس و ﮔﺮاﻓﻴﺖ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻳﻜﺴﺎن و ﻫﺮ دو از ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ ﺗﻔﺎوت در ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻴﺎن اﺗﻢﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺳﺨﺘﻲ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺷﻜﻞ ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي داﺧﻠﻲ‪ ،‬در اﻣﺘﺪادﻫﺎي ﻣﻌﻴﻨﻲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲﺷﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮر ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم و‬
‫ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ورﻗﻪ ورﻗﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻣﻴﻜﺎ‪ .‬از ﺧﺎﺻﻴﺖ ﺳﺨﺘﻲ و ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺑﻠﻮرﻫﺎ در‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﻮاع ﻛﺎﻏﺬﻫﺎ و ﺗﻴﻐﻪﻫﺎي ﺳﻤﺒﺎده و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺳﺎﻋﺖﺳﺎزي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ 2-3‬روشﻫﺎي رﺷﺪ ﺑﻠﻮرﻫﺎ‬

‫ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻧﻴﻢرﺳﺎﻧﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﻗﻄﻌﺎت اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ و ﻣﺪارﻫﺎي ﻣﺠﺘﻤﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت دﻗﻴﻖ رﺷﺪ داده ﺷﺪه و ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎي آﻧﻬﺎ ﺟﺪا ﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ ﻧﻴﻢرﺳﺎﻧﺎﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺼﻮرت‬
‫ﺗﻚ ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﺑﺰرگ در دﺳﺘﺮس ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻠﻮص آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در ﻣﺤﺪوده ﺑﺴﻴﺎر ﻇﺮﻳﻔﻲ ﻛﻨﺘﺮل ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺜﻼ ﺗﺮاﻛﻢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎﺧﺎﻟﺼﻲﻫﺎي ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده در ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻢ ﻓﻌﻠﻲ از ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ در ده ﻣﻴﻠﻴﺎرد‬
‫ﻛﻤﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ درﺟﺎﺗﻲ از ﺧﻠﻮص‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم دﻗﺖ ﺑﺴﻴﺎر در اﺳﺘﻔﺎده و ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮي ﻣﻮاد در ﻫﺮ ﻣﺮﺣﻠﻪ‬
‫از ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫روشﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺗﺒﻠﻮر و رﺷﺪ ﺑﻠﻮر وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد راﻳﺞﺗﺮ زﻳﺮ‬
‫اﺷﺎره ﻛﺮد‪:‬‬

‫‪ .1‬روشﻫﺎي ﻓﺎز ﺑﺨﺎر‬

‫رﺳﻮب ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﺨﺎر)‪Chemical Vapor deposition (CVD‬‬ ‫•‬
 ‫‪٧‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫رﺳﻮب ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺑﺨﺎر)‪Physical vapor deposition (PVD‬‬ ‫•‬

‫‪ .2‬روشﻫﺎي ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻣﺤﻠﻮل‬

‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺿﺪ ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎ ‪anti-solvents‬‬ ‫•‬

‫ﻛﻢ ﻛﺮدن دﻣﺎ و رﺳﺎﻧﺪن ﻣﺤﻠﻮل ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ اﺑﺮ ﺳﻴﺮ ﺷﺪه‬ ‫•‬

‫اﻧﺠﻤﺎد ﺣﻼل و ﺟﺪا ﻛﺮدن رﺳﻮﺑﺎت ‪freeze drying‬‬ ‫•‬

‫ﻛﻠﻮﺧﻪﻛﺮدن و اﺳﺘﻔﺎده از دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺮﻛﺰﮔﺮﻳﺰ )ﺳﺎﻧﺘﺮﻳﻔﻮژ(‬ ‫•‬

‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺎرﺟﻲ در ﻧﻤﻮ ﺑﻠﻮرﻫﺎ‬

‫ﺷﺮاﻳﻂ زﻳﺮ ﺳﺒﺐ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪن اﺧﺘﻼف در اﻧﺪازه ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫‪ .1‬ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺠﻤﺎد‪ :‬ﻛﺎﻫﺶ ﺳﺮﻋﺖ اﻧﺠﻤﺎد‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﻠﻮرﻫﺎي درﺷﺖ و ﺗﺴﺮﻳﻊ در اﻧﺠﻤﺎد‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ و رﻳﺰ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻣﻮاد ﻓﺮار‪ :‬وﺟﻮد ﺑﺨﺎر آب و ﮔﺎزﻫﺎ در ﻳﻚ ﻣﺎده ﻣﺬاب‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺠﻤﺎد را ﭘﺎﻳﻴﻦ آورده و ﺳﺮﻋﺖ‬
‫اﻧﺠﻤﺎد را ﻛﻨﺪ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ رﺷﺪ ﺑﻠﻮرﻫﺎي آن ﻣﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺗﺮاﻛﻢ ﻣﺤﻠﻮل‪ :‬اﻧﺪازه ﺑﻠﻮرﻫﺎ در ﻳﻚ ﻣﺤﻠﻮل ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ درﺟﻪ اﺷﺒﺎع ﺷﺪﮔﻲ آن ﻣﺤﻠﻮل دارد‪ .‬در‬
‫ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﻓﻮقاﺷﺒﺎع ﺗﻌﺪاد ﻣﺮاﻛﺰ ﺗﺒﻠﻮر ﻓﺮاوان ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻧﺪازه ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻛﻮﭼﻚ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 3-3‬ﺗﻚﺑﻠﻮر‪ ،4‬ﭼﻨﺪﺑﻠﻮر‪ 5‬و آﻟﻮﺗﺮوﭘﻲ‬

‫ﺗﻚﺑﻠﻮر ﺑﻪ ﺑﻠﻮرﻫﺎﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از ﻳﻚ داﻧﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪهﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﻛﻞ ﺑﻠﻮر داراي‬
‫ﺟﻬﺖ ﺑﻠﻮري ﻳﻜﺘﺎﻳﻲ ﺑﻮده و ﻣﺮزداﻧﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬از ﺳﻴﻠﻴﺴﻴﻮم و ﺗﻚﺑﻠﻮرﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪرﺳﺎﻧﺎي دﻳﮕﺮ در‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﺪارﻫﺎي ﻣﺠﺘﻤﻊ و ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در ﻟﻴﺰر)ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻮر ﺑﻪ روش ﮔﺴﻴﻞ اﻟﻘﺎﻳﻲ( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪Single Crystal‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Polycrystal‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٨‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 4-3‬ﻳﻚ ﺗﻚﺑﻠﻮر ﻛﻮارﺗﺰ رﺷﺪ دادهﺷﺪه ﺑﻪ روش ﻫﻴﺪروﺗﺮﻣﺎل‬

‫ﭼﻨﺪﺑﻠﻮر ﻳﺎ ﭘﻠﻲﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﺑﻪ ﻣﺎدهاي ﺑﻠﻮري ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻠﻮرﻫﺎﻳﺶ داراي اﻧﺪازه و آراﻳﺶ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲاﻧﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼف در آراﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﺎدﻓﻲ ﻳﺎ ﺟﻬﺖدار ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺟﻬﺖدار ﺑﻮدن را ﺑﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﻫﻤﻪ ﻓﻠﺰﻫﺎ و ﺷﻤﺎر زﻳﺎدي از ﺳﺮاﻣﻴﻚﻫﺎ ﭼﻨﺪﺑﻠﻮرﻳﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻴﺖ‪ 6‬ﻳﺎ داﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ‬
‫از رﻳﺰﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮاد ﺟﺎﻣﺪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﻠﻮري در آﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در رﻳﺰﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮاد ﺑﻠﻮري‪،‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻴﺖﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺮزداﻧﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪرﻳﺨﺘﻲ و آﻟﻮﺗﺮوﭘﻲ‬

‫ﭼﻨﺪرﻳﺨﺘﻲ ﻳﺎ ﭘﻠﻲﻣﻮرﻓﻴﺴﻢ وﺟﻮد ﻳﻚ ﻣﺎده در ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻓﺮم ﺑﻠﻮري اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮمﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﻣﺎده را ﭘﻠﻲﻣﻮرفﻫﺎي آن ﻣﻲﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻶ ‪ HgI2‬ﻫﻢ ﺷﻜﻞ ﭼﻬﺎرﮔﻮﺷﻪ ﻗﺮﻣﺰ رﻧﮓ دارد و ﻫﻢ ﻓﺮم‬
‫ﻣﻜﻌﺐﻣﺴﺘﻄﻴﻠﻲ زرد رﻧﮓ‪ .‬ﭼﻨﺪرﻳﺨﺘﻲ در ﻋﻨﺼﺮﻫﺎ آﻟﻮﺗﺮوﭘﻲ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ واژه ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از‬
‫واژه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ »آﻟﻮﺗﺮوﭘﻴﺎ« )‪ (άλλοτροπ α‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻐﻴﻴﺮﭘﺬﻳﺮي اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻳﺎﻛﻮب‬
‫ﺑﺮزﻟﻴﻮس ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻛﺜﺮ ﻋﻨﺎﺻﺮ در ﻓﺸﺎر‪ ،‬دﻣﺎ ﻳﺎ ﻣﻴﺪانﻫﺎي ﺧﺎرﺟﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻠﻮري دﮔﺮﺷﻜﻞ‬
‫را دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ از ﻳﻜﻲ ﺑﻪ دﻳﮕﺮي‪ ،‬اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ دﮔﺮﺷﻜﻠﻲ)آﻟﻮﺗﺮوﭘﻴﻚ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﻪ واﻗﻊ ﻋﻨﺎﺻﺮ دﮔﺮﺷﻜﻞ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻫﻤﺴﺎناﻧﺪ اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ )اﻋﻢ‬
‫از ﭼﮕﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻧﺤﻼلﭘﺬﻳﺮي و‪ (...‬دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺸﻬﻮر دﮔﺮﺷﻜﻞﻫﺎ‪ ،‬ﻛﺮﺑﻦ‪ ،‬ﮔﻮﮔﺮد و آﻫﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪Crystallite‬‬
 ‫‪٩‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫آﻟﻮﺗﺮوپﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ از دو ﺟﻬﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﻨﺪ‪:‬‬

‫ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫ﻣﺜﻼً اﻛﺴﻴﮋن و ازن؛ و ﻳﺎ ﮔﺮاﻓﻴﺖ و اﻟﻤﺎس‪ .‬در اﻟﻤﺎس‪ ،‬ﻫﺮ اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ در ﻳﻚ ﺷﺒﻜﻪ ﭼﻬﺎروﺟﻬﻲ ﺑﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺑﻠﻮر ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺖ و ﺷﻔﺎف اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﮔﺮاﻓﻴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ اﺗﻢ در ﻳﻚ ﺷﺒﻜﻪ ﺷﺶوﺟﻬﻲ ﺻﻔﺤﻪاي‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻪ اﺗﻢ دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارﻧﺪ و ورﻗﻪﻫﺎﻳﻲ از‬
‫ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي اﺗﻤﻲ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺿﻌﻴﻒ واﻧﺪواﻟﺲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ)ﺷﻜﻞ ‪ .(5-3‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در‬
‫ﺳﺎل ‪" 1990‬رﻳﭽﺎرد ﺑﺎﻛﻤﻴﻨﺴﺘﺮ ﻓﻮﻟﺮ" ﻣﻬﻨﺪس آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻟﻮﺗﺮوﭘﻲ دﻳﮕﺮ از ﻛﺮﺑﻦ ﻛﺸﻒ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ از ‪ 60‬اﺗﻢ ﻛﺮﺑﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻚ ﺗﻮپ ﻓﻮﺗﺒﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﻟﻮﺗﺮوپ ﺑﻪ "ﺑﺎﻛﻲ ﺑﺎل "ﻳﺎ "‪"C60‬‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺗﻔﺎوت ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺮﺑﻦ ﻫﺎ را ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﺮده اﺳﺖ!‬

‫ج‬ ‫ب‬ ‫اﻟﻒ‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 5-3‬دﮔﺮﺷﻜﻞﻫﺎي ﻛﺮﺑﻦ‪ :‬ﮔﺮاﻓﻴﺖ)اﻟﻒ(‪ ،‬اﻟﻤﺎس)ب( و ﻓﻮﻟﺮن)ج(‪.‬‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪١٠‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻠﻮري ﻳﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ وﻳﮋه ﻓﻠﺰﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﻠﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دو ﻳﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻠﻮري ﭘﺎﻳﺪار داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬دﮔﺮﺷﻜﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ دﻣﺎ و ﻓﺸﺎر دارد‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﻠﻮري ﺑﺎ اﺳﺘﺤﺎﻟﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﮔﺮﺷﻜﻞﻫﺎ ﺣﺠﻢﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﻨﺶﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ‬
‫در ﺳﻄﺢﺷﺎن ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً آﻫﻦ داراي دو دﮔﺮﺷﻜﻞ آﻟﻔﺎ و ﮔﺎﻣﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﮕﻨﺰ‪ ،‬ﻛﺒﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻗﻠﻊ‪ ،‬ﺗﻴﺘﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮﻛﻮﻧﻴﻢ و ﺗﻠﻮرﻳﻢ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻓﻠﺰﻫﺎي دﮔﺮﺷﻜﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ 4-3‬ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮري‬

‫ذرات ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﻳﻚ ﺑﻠﻮر ﺑﺼﻮرت ﻳﻚ ﻃﺮح ﺗﻜﺮاري ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮر ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﻜﺮار ﺷﻮﻧﺪه ﻳﻚ ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮر ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺧﻮاص و ﺗﻘﺎرن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻠﻮر‬
‫را داراﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻣﺘﻮازي اﻟﺴﻄﻮﺣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﻮﺳﺘﺔ آن در ﺳﻪ ﺟﻬﺖ ﺑﺘﻮان ﺣﺠﻢ ﺑﻠﻮر را‬
‫ﭘﺮ ﻛﺮد ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‪ 7‬ﻧﺎم دارد‪ .‬از ﻟﺤﺎظ ﺗﺌﻮري اﮔﺮ ﺳﻠﻮلﻫﺎي واﺣﺪ را در ﺳﻪ ﺑﻌﺪ ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻳﻚ ﺑﻠﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 6-3‬ﻃﺮح ﻳﻚ ﻛﺎﻏﺬ دﻳﻮاري ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻠﻮل واﺣﺪ را در دو ﺑﻌﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺒﻜﻪ ﺑﺮاوه‪ 8‬آراﻳﻪ ﻧﺎﻣﺤﺪودي از ﻧﻘﺎط ﮔﺴﺴﺘﻪ در ﻓﻀﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﻨﺶ و ﺟﻬﺖ آن ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ﻣﺒﺪاء ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﺒﻜﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺪلﺳﺎزي ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮري اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪unit cell‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Bravais lattice‬‬
‫‪١١‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﺟﺪول‪ 1-3‬ﻣﺸﺨﺼﺎت ﻫﻔﺖ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻠﻮري و ﺷﻜﻞ ﻫﻨﺪﺳﻲ آﻧﻬﺎ‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪١٢‬‬

‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮري‬

‫ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮري ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﻘﺎرن در ﺷﺶ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻠﻮري ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻠﻮر را‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺑﻌﺎد ﺳﻠﻮل واﺣﺪ در اﻣﺘﺪاد ﺳﻪ ﻣﺤﻮر آن)‪ (a , b , c‬و اﻧﺪازه ﺳﻪ زاوﻳﻪ ﺑﻴﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺤﻮرﻫﺎ)‪ (α , β , γ‬ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻛﺮد)ﺷﻜﻞ‪ .(7-3‬ﭼﻮن ﻫﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﻠﻮري ﺧﻮد داراي ﭼﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺳﺖ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد داراي ﺳﻪ ﻧﻮع ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ‪ 14‬ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري ﻣﺴﺘﻘﻞ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ در ﺳﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را در ‪ 7‬دﺳﺘﮕﺎه ﺑﻠﻮري دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﻛﺮد)ﺟﺪول ‪.(1-3‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 7-3‬ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺷﻤﺎﺗﻴﻚ از ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‬

‫‪ 5-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﻓﻠﺰات‬

‫ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري ﺟﺎﻣﺪات ﻓﻠﺰي از اﺗﻤﻬﺎ)ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و اﻟﻜﺘﺮونﻫﺎي ﻣﺘﺤﺮك آﻧﻬﺎ( ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻓﻠﺰي‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻗﻮي اﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﻬﺎي ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺼﻮرت ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮓ در ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري ﻛﻨﺎر‬
‫ﻫﻢ و در ﻣﻴﺎن اﻟﻜﺘﺮوﻧﻬﺎي ﻣﺘﺤﺮك ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎﻣﺪات‪ ،‬ﭼﮕﺎﻟﻲ و ﻧﻘﻄﻪ ذوب ﺑﺎﻻﻳﻲ دارﻧﺪ و‬
‫رﺳﺎﻧﺎي ﺧﻮب ﮔﺮﻣﺎ و اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫از ﻣﻴﺎن ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺑﻠﻮري ﻓﻮق‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ دو ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻜﻌﺒﻲ و ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل در ﻓﻠﺰات وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در‬
‫اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ دو ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
 ‫‪١٣‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫‪9‬‬
‫‪ 1-5-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده)‪(SC‬‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر در ﻓﻠﺰات ﻣﻬﻨﺪﺳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﺎدﮔﻲ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ‪ CsBr .‬و ‪ CsCl‬دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داراي ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻜﻞ‪8-3‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬روي ﻫﺮ راس)ﮔﻮﺷﻪ ﻫﺎيﻣﻜﻌﺐ( ﻳﻚ اﺗﻢ وﺟﻮد‬
‫دارد و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺿﻠﻊ ﻣﻜﻌﺐ‪ ،‬ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ )‪ (a‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 8-3‬ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده‬

‫ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺷﺒﻜﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ‪:SC‬‬

‫اﻟﻒ( ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﺑﻪ ازاي واﺣﺪ ﺷﺒﻜﻪ)‪ :(N‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻬﻢ ﻫﺮ اﺗﻢ ﮔﻮﺷﻪ ‪ 1/8‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻟﺺ‬
‫اﺗﻢﻫﺎ در ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده ﻣﻌﺎدل ‪ 1‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب( ﻋﺪد ﻛﺌﻮردﻳﻨﺎﺳﻴﻮن)ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ(‪ :‬ﺗﻌﺪاد ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮﻳﻦ اﺗﻢﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ‪ 10‬ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻳﻜﺴﺎن ﺗﺎ ﻫﺮ اﺗﻢ در‬
‫ﺷﺒﻜﻪ را ﻋﺪد ﻛﺌﻮردﻳﻨﺎﺳﻴﻮن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ‪ ،9-3‬ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ‪ 6‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫‪Symple Cubic‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Nearest Neighbors‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪١٤‬‬

‫پ( ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ)‪ (a‬و ﺷﻌﺎع اﺗﻤﻲ)‪ :(r‬ﺑﺮاي ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط‪ ،‬ﻓﺮض ﻣﻲﺷﻮد اﺗﻢﻫﺎ در‬
‫"ﻣﺘﺮاﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﺟﻬﺖ" ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻤﺎﺳﻨﺪ‪ .‬در ﺷﺒﻜﻪ ‪ ،SC‬ﻣﺘﺮاﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺿﻠﻊ ﻣﻜﻌﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫‪ a=2r‬ﻣﻲﺷﻮد)ﺷﻜﻞ‪.(10-3‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 9-3‬ﻋﺪد ﻛﺌﻮردﻳﻨﺎﺳﻴﻮن)راﺳﺖ( و ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ و ﺷﻌﺎع اﺗﻤﻲ)ﭼﭗ( در ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده‬

‫ت( ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ اﺗﻤﻲ ‪ :11APF‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ درﺻﺪي از ﻓﻀﺎي ﺷﺒﻜﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﺗﻢ‬
‫اﺷﻐﺎل ﺷﺪهاﺳﺖ و از ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺣﺠﻢ اﺗﻢﻫﺎي ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﺑﺮ ﺣﺠﻢ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﻋﺪدي ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ از ﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ اﺗﻤﻲ ﺑﺮاي ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺳﺎده ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪11‬‬
‫‪Atomic Packing Factor‬‬
 ‫‪١٥‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫‪12‬‬
‫‪ 2-5-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺮﻛﺰﭘﺮ )‪(BCC‬‬

‫در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﺸﺖ اﺗﻢ واﻗﻊ در ﮔﻮﺷﻪﻫﺎي ﻣﻜﻌﺐ‪ ،‬ﻳﻚ اﺗﻢ ﻫﻢ در ﻣﺮﻛﺰ آن ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻣﻌﺎدل ‪ 2‬و ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ‪ 8‬اﺳﺖ)ﺷﻜﻞ‪ .(10-3‬ﻓﻠﺰاﺗﻲ ﻧﻈﻴﺮ ‪ Na ، W ،V‬و‪ Mo‬داراي‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 10-3‬ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺮﻛﺰﭘﺮ‬

‫ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ‪ a‬و ‪ r‬ﻓﺮض ﻣﻴﺸﻮد اﺗﻢﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﻗﻄﺮ اﺻﻠﻲ ﻣﻜﻌﺐ ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻤﺎﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 11-3‬راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ و ﺷﻌﺎع اﺗﻤﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺮﻛﺰﭘﺮ‬

‫ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ اﺗﻤﻲ در ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ‪ bcc‬ﺑﺼﻮرت زﻳﺮ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬

‫‪⎡4‬‬ ‫⎤‬ ‫‪⎡4‬‬ ‫⎤‬

‫⎥ ‪2⎢ πr 3 ⎥ 2⎢ πr 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫⎣ = ⎦ ‪PF = ⎣ 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪⎦ = 0.68‬‬
‫‪a‬‬ ‫⎤ ‪⎡ 4‬‬
‫⎥‪⎢ 3 r‬‬
‫⎣‬ ‫⎦‬

‫‪12‬‬
‫‪Body Centered Cubic‬‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪١٦‬‬

‫‪13‬‬
‫‪ 3-5-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ وﺟﻮه ﻣﺮﻛﺰدار)‪(FCC‬‬

‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺷﺒﻜﻪ در ﻋﻨﺎﺻﺮ زﻳﺎدي از ﺟﻤﻠﻪ ) ‪ Ag ,Cu , Al , Pb , Nb , Ni , Fe(γ‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 12-3‬ﺷﺒﻜﻪ ي ﻣﻜﻌﺒﻲ وﺟﻮه ﻣﺮﻛﺰدار‬

‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻬﻢ ﻫﺮ اﺗﻢ واﻗﻊ ﺑﺮ وﺟﻮه ﻣﻜﻌﺐ در ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 1/2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ‪-‬‬
‫ﻫﺎي ﻣﻌﺎدل ﺑﺮاﺑﺮ ‪ 4‬و ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﻫﻢ ‪ 12‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺮض ﻣﻤﺎس ﺑﻮدن اﺗﻢﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﻗﻄﺮ ﻓﺮﻋﻲ‬
‫ﻣﻜﻌﺐ)ﻗﻄﺮ وﺟﻪ(‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ‪ a‬و ‪ r‬ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 13-3‬راﺑﻄﻪ ﺑﻴﻦ ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ و ﺷﻌﺎع اﺗﻤﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺮاﻛﺰ وﺟﻮه ﭘﺮ‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ اﺗﻤﻲ در ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ‪: fcc‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4 × πr 3 4 × πr 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫=‬ ‫‪3‬‬ ‫‪= 0.74‬‬
‫‪a3‬‬ ‫‪4r 3‬‬
‫) (‬
‫‪2‬‬

‫‪13‬‬
‫‪Face Centered Cubic‬‬
 ‫‪١٧‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 14-3‬ﺳﻬﻢ ﻳﻚ اﺗﻢ واﻗﻊ در ﮔﻮﺷﻪ)‪ ،(a‬روي ﻳﺎل)‪ ،(b‬روي وﺟﻪ)‪ (c‬و ﻫﺮﺳﻪ)‪ (d‬در ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻣﻜﻌﺒﻲ‬

‫‪14‬‬
‫‪ 4-5-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل ﻓﺸﺮده)‪(HCP‬‬

‫در اﻳﻦ ﺷﺒﻜﻪ ‪ 2‬اﺗﻢ در ﻣﺮﻛﺰ وﺟﻮه ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﺋﻴﻦ‪ 12 ،‬اﺗﻢ درﮔﻮﺷﻪﻫﺎ و ﺳﻪ اﺗﻢ در داﺧﻞ ﺣﺠﻢ ﺳﻠﻮل‬
‫واﺣﺪ)رﺋﻮس ﻳﻚ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺘﺴﺎوياﻻﺿﻼع( ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ)ﺷﻜﻞ ‪ .(15-3‬اﻳﻦ ﺷﺒﻜﻪ در ﻋﻨﺎﺻﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫‪ K ،Ti ،Be ،Cd ،Co ،Mg‬و ‪ Zn‬وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﻣﻌﺎدل ‪ ،6‬ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ‪ 12‬و‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ‪ 74‬درﺻﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 15-3‬ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻨﺸﻮري ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل ﻓﺸﺮده‬

‫ﺑﺮاي ﺑﺪﺳﺖ آوردن ارﺗﺒﺎط ﺑﻴﻦ ‪ r‬و ‪ a‬ﻓﺮض ﻣﻲﺷﻮد اﺗﻢﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﺿﻠﻊ ﺷﺶوﺟﻬﻲ ﺑﺮﻫﻢ ﻣﻤﺎﺳﻨﺪ‬
‫)ﺣﺎﻟﺖ اﻳﺪهآل( ﭘﺲ‪:‬‬

‫‪a = b = 2r‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬

‫‪14‬‬
‫‪Hexagonal Closed Packed‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪١٨‬‬

‫ﺟﺪول‪ 2-3‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻟﺺ اﺗﻢﻫﺎ در ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﻣﻜﻌﺒﻲ و ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل‬

‫‪HCP‬‬ ‫‪FCC‬‬ ‫‪BCC‬‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪12 × = 2‬‬ ‫‪8× =1‬‬ ‫‪8× =1‬‬ ‫اﺗﻢ ﮔﻮﺷﻪﻫﺎ‬
‫‪6‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2× =1‬‬ ‫‪6× = 3‬‬ ‫‪-‬‬ ‫اﺗﻢ وﺟﻮه‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اﺗﻢ در داﺧﻞ ﺣﺠﻢ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‬

‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ﺟﻤﻊ اﺗﻢﻫﺎ در ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‬

‫ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ‪:‬‬

‫‪ APF .1‬در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﻓﻠﺰات ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﻮع اﺗﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﻓﻠﺰات ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ‪ CN‬دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻪ ‪ APF‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ CN‬ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺮﻳﻦ ﺟﺰء ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻗﺎﺑﻞ ﻛﻨﺘﺮل ﺧﻮاص‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﻳﻜﻲ از راه ﻫﺎي ﻛﻨﺘﺮل ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻛﻨﺘﺮل ﻋﻨﺎﺻﺮ آﻟﻴﺎژي اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‬
‫از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﭘﺎﻳﺪارﻛﻨﻨﺪه ‪ FCC‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﺎر ‪ FCC‬دارﻧﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺣﺠﻢ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ در ﭼﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﻠﻮري‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻣﻜﻌﺒﻲ‪:‬‬

‫واﺣﺪﻫﺎي ارﺗﻮﮔﻮﻧﺎل‪:‬‬

‫ﺷﺒﻜﻪ ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل‪:‬‬
‫‪١٩‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ داﻧﺴﻴﺘﻪ ﺗﺌﻮري ﻣﻮاد ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‬

‫داﻧﺴﻴﺘﻪ ﺗﺌﻮري ﻣﻮاد ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﺳﺎس اﻳﻦ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ راﺑﻄﻪ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻛﻪ در آن‪ N ،‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻢ ﺑﻪ ازاي ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‪ NA ،‬ﻋﺪد آواﮔﺎدرو‪ A ،‬ﺟﺮم اﺗﻤﻲ و ‪ Vuc‬ﺣﺠﻢ ﺳﻠﻮل‬
‫واﺣﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬داﻧﺴﻴﺘﻪ ﻣﻮاد ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﺗﺎﺑﻊ وزن اﺗﻤﻲ و ﻧﺤﻮه ﭼﻴﺪه ﺷﺪن اﺗﻢﻫﺎ)ﻧﻮع‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ( اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻓﺸﺮده ﻳﺎ ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ)‪:(CP‬‬

‫ﺑﻪ دوﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ وﺟﻮهﭘﺮ)‪ (FCC‬و ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل ﻛﻪ داراي ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ‪ (12)CN‬و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ‪(%74 ) PF‬‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ)‪ (Close Pack‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد)ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ CCP‬و ‪.(HCP‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢٠‬‬

‫ﺗﻨﮕﭽﻴﻦﻫﺎ در ﺟﺎﻣﺪات ﺑﺎ ذرات ﻛﺮوي و ﭘﻴﻮﻧﺪﻫﺎي ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﻣﺸﺨﺺ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺰي و ﻻﻧﺪن( وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ و داراي دو ﺗﺮﺗﻴﺐ از روي ﻫﻢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻻﻳﻪﻫﺎي اﺗﻤﻲ ﻓﺸﺮده ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮﻧﺪ‪:‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 16-3‬ﻧﻤﺎي ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ ﻣﻜﻌﺒﻲ و ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل‬

‫‪ 6-3‬ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ‪ :‬ﺑﻠﻮر ﻫﺎي ﻳﻮﻧﻲ‬

‫اﺟﺰاي ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﻳﻦ ﺑﻠﻮر‪ ،‬ﻳﻮﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﻘﺮار ﻳﻮنﻫﺎ در ﻳﻚ ﺑﻠﻮر ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻳﻚ اﻟﮕﻮي‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻠﻮري ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺟﺎذﺑﻪ ﺑﻴﻦ ﻳﻮﻧﻬﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي داﻓﻌﻪ ﺑﻴﻦ ﻳﻮﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎر ﻣﺸﺎﺑﻪ دارﻧﺪ‪ .‬ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻳﻮﻧﻲ در دﻣﺎي اﺗﺎق‬
‫ﺟﺎﻣﺪﻧﺪ و ﻧﻘﻄﻪ ذوب ﺑﺎﻻﻳﻲ دارﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺬاب ﻳﺎ ﺑﺼﻮرت ﻣﺤﻠﻮل آﺑﻲ رﺳﺎﻧﺎي ﺧﻮب‬
‫اﻟﻜﺘﺮﻳﺴﻴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺳﺨﺘﻲ و ﺷﻜﻨﻨﺪﮔﻲ از ﺧﻮاص دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺑﻠﻮرﻫﺎﺳﺖ)ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪.(.NaCl , MgO‬‬

‫در ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻨﮓﭼﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ازاي ﻫﺮ اﺗﻢ ﻳﻚ ﺣﻔﺮه ﻫﺸﺖوﺟﻬﻲ)‪ (Oh‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺶ اﺗﻢ اﺣﺎﻃﻪ‬
‫ﺷﺪه و دو ﺣﻔﺮه ﭼﻬﺎروﺟﻬﻲ)‪ (Td‬دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ ﭼﻬﺎر اﺗﻢ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﻮﻧﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ‪ ،A+B-‬آﻧﻴﻮنﻫﺎي درﺷﺘﺘﺮ ‪ B‬در ﻧﻘﺶ ﻧﻘﺎط اﺻﻠﻲ ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ)‪ (FCC‬ﺑﻮده و ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮ ‪ A‬در ﺣﻔﺮات ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﻬﻢ از اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت در زﻳﺮ آﻣﺪهاﻧﺪ‪:‬‬

‫‪ (1‬ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ‪ :NaCl‬در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬آﻧﻴﻮنﻫﺎ ﺷﺒﻜﻪ ‪ fcc‬را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآورﻧﺪ و ﻛﺎﺗﻴﻮنﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺣﻔﺮهﻫﺎي‬
‫ﻫﺸﺖوﺟﻬﻲ آنرا ﭘﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ (2‬روي ﺑﻠﻨﺪ ‪S2- :ZnS‬ﻫﺎ در ﻧﻘﺶ ‪ FCC‬و ‪ Zn‬ﻫﺎ در ﻧﻴﻤﻲ از ﺣﻔﺮهﻫﺎي ‪ Td‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ در ﻣﻴﺎن‪.‬‬
‫‪2+‬‬

‫‪ (3‬ﻓﻠﻮﺋﻮرﻳﺖ ‪ :CaF2‬ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻫﺎي ‪ Ca2+‬ﺑﺼﻮرت ‪ FCC‬و ‪ F-‬ﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺣﻔﺮات ‪ Td‬را اﺷﻐﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ (4‬آﻧﺘﻲ ﻓﻠﻮﺋﻮرﻳﺖ ‪ :Na2O‬اﻛﺴﻴﺪ ‪ O2-‬ﺑﺼﻮرت ‪ FCC‬و ‪Na+‬ﻫﺎ ﺗﻤﺎم ﺣﻔﺮات ‪Td‬را اﺷﻐﺎل ﻛﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﺑﻠﻮر ‪ NaCl‬ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم ﻳﻜﻲ از ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺷﺒﻜﻪ ﻣﻜﻌﺒﻲ وﺟﻮه ﻣﺮﻛﺰﭘﺮ اﺳﺖ)ﺷﻜﻞ‪ .(17-٣‬ﺑﺮ ﻃﺒﻖ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اول ﭘﺎﺋﻮﻟﻴﻨﮓ ﻧﺴﺒﺖ ﺷﻌﺎع ﻛﺎﺗﻴﻮن ﺑﻪ ﺷﻌﺎع آﻧﻴﻮن در اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ‪ 0/414‬اﻟﻲ ‪0/732‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺷﺒﻜﻪ ‪ ، fcc‬ﻧﺴﺒﺖ اﺗﻢﻫﺎ‪/‬ﻳﻮنﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﻔﺮهﻫﺎي ﻫﺸﺖ وﺟﻬﻲ ‪ 1:1‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎري دارﻧﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﻮﻛﻴﻮﻣﺘﺮي اﻳﺪهآل ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ MX‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪KCl, .‬‬
‫‪ LiF, MgO, CaO, SrO, NiO, CoO‬ﻣﺜﺎلﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داراي اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 17-3‬ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‬

‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻟﺺ ﻳﻮن ﻫﺎ در ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻧﻤﻚ ﻃﻌﺎم‪:‬‬

‫ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺸﺮدﮔﻲ)ﺗﺮاﻛﻢ( ﻳﻮﻧﻲ ‪ NaCl‬را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ ﺷﻌﺎع آﻧﻴﻮن و ﻛﺎﺗﻴﻮن آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫) ‪(a‬‬
‫‪fcc NaCl‬‬ ‫) ‪= 2(rNa + + RCl −‬‬

‫= ‪PF‬‬
‫(‬ ‫( )‬ ‫)‬ ‫(‬
‫‪4 4 πr 3 + 4 4 πR 3 16π 0.097 3 + 0.1813‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫=‬
‫)‬
‫‪= 0.67‬‬
‫‪(2r + 2 R )3‬‬ ‫)‪3 × 8(0.097 + 0.181‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢٢‬‬

‫از ﻣﻮرد ﻓﻮق ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ اﻧﺪازه اﺗﻤﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺿﺮﻳﺐ‬
‫ﻓﺸﺮدﮔﻲ اﺗﻤﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه اﺗﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﻧﻮع اﺗﻢ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺪازه‬
‫ﻧﺴﺒﻲ اﺗﻢﻫﺎ ﺑﺮ ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺸﺮدﮔﻲ اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ‪ fcc‬داراي ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ ﻓﺸﺮدﮔﻲ اﺗﻤﻲ‬
‫)‪ (0.74‬ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻓﻠﺰ ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر را ﻣﻲﺗﻮان ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻓﺸﺮده ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬

‫در ﺑﻠﻮر ﻫﺎي ﻳﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻮنﻫﺎي ﻣﺜﺒﺖ و ﻣﻨﻔﻲ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ)ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺷﻌﺎﻋﺸﺎن( و ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد آﻧﻴﻮن در اﻃﺮاف ﻛﺎﺗﻴﻮن ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت آﻧﻴﻮنﻫﺎ ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازه ﺷﻌﺎﻋﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻤﺎس ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻠﻮرﻫﺎ اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ ﻣﻮﺿﻌﻲ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺟﺪول‪ 3-3‬اﺑﻌﺎد ﻧﺴﺒﻲ ﻛﺎﺗﻴﻮن در ﺣﻔﺮه‬

‫‪r+‬‬
‫ﻋﺪد ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ‬ ‫اﺗﻢ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺷﻌﺎع ‪/r-‬‬ ‫ﻧﻤﺎﻳﺶ‬

‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺪد ‪ 0.15‬ﻧﺴﺒﺖ ﻛﻤﻴﻨﻪ ﺑﺮاي ﻋﺪد ﻛﻮﺋﻮردﻳﻨﺎﺳﻴﻮن ﺳﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪r 1 − 0.866‬‬
‫= ‪Cos 30 0‬‬ ‫= → ‪= 0.866‬‬ ‫‪= 0.15‬‬
‫‪R+r‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪0.866‬‬
 ‫‪٢٣‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫‪ 7-3‬ﺑﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻮﮔﺮاﻓﻲ‬

‫ﻋﻠﻢ ﺑﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﻳﺎ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻮﮔﺮاﻓﻲ درﺑﺎره ﻧﺤﻮه ﺗﺸﻜﻴﻞ و رﺷﺪ ﺑﻠﻮرﻫﺎ و ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫داﺧﻠﻲ آﻧﻬﺎ و ﻧﻴﺰ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮاد ﻣﺘﺒﻠﻮر ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻠﻢ در اﺑﺘﺪا ﺑﺪﺳﺖ‬
‫زﻣﻴﻦﺷﻨﺎﺳﺎن در ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺎﻧﻲﻫﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﺳﭙﺲ ﺷﻴﻤﻴﺪاﻧﺎن آنرا ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﻮاد ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آن ﻓﻴﺰﻳﻜﺪاﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﻜﺎر ﮔﻴﺮي ﭘﺮاش اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺒﺮد آن ﻛﻤﻚ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻳﺎ ﻣﺒﺤﺚ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻲ‪ ،‬ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد و روشﻫﺎي‬

‫ﻣﺘﺪاول در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻠﻮر ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫روش ﻻوه )ﻻﺋﻮ(‬ ‫•‬

‫روش ﭘﻮدري‬ ‫•‬

‫روش دﺑﺎي‪-‬ﺷﺮر‬ ‫•‬

‫روش ﺗﻔﺮقﺳﻨﺠﻲ‬ ‫•‬

‫ﺑﻠﻮرﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻜﺲ‬

‫ﭘﺮاش)ﺗﻔﺮق( اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ‪ 15XRD‬روﺷﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮاد ﺑﻠﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪1912‬‬
‫ﻣﻴﻼدي ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻮن ﻻوه ﻛﺸﻒ و در ﺳﺎل ‪ 1913‬ﺗﻮﺳﻂ وﻳﻠﻴﺎم ﻫﻨﺮي ﺑﺮاگ)ﭘﺪر( و وﻳﻠﻴﺎم ﻟﻮرﻧﺲ‬
‫ﺑﺮاگ)ﭘﺴﺮ( ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ روش ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻣﻮﺟﻲ اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ و ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﺑﻜﺎررﻓﺘﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮاش ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﻃﻮلﻣﻮﺟﻲ در ﺣﺪود ‪ 0/5‬اﻟﻲ ‪ 2/5‬آﻧﮕﺴﺘﺮوم دارﻧﺪ‪ .‬ﻫﺴﺘﻪ اﺗﻢﻫﺎ در ﻳﻚ ﺷﺒﻜﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻛﻤﻲ)در ﺣﺪ ﭼﻨﺪ آﻧﮕﺴﺘﺮوم( از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزﺗﺎﺑﺶ اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ از اﻳﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﻮاﻟﻲ‬
‫ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺪاﺧﻞ ﺳﺎزﻧﺪه ﻳﺎ وﻳﺮاﻧﮕﺮ اﻣﻮاج اﺷﻌﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺗﺪاﺧﻞ ﺳﺎزﻧﺪه‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﻣﻮل‬
‫ﺑﺮاگ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻧﺪازه و ﻧﻮع ﺳﻠﻮل واﺣﺪ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫‪X Ray Diffraction‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢٤‬‬

‫‪Bragg’s law‬‬ ‫‪nλ = 2d sin θ‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاگ‬

‫در اﻳﻦ ﻓﺮﻣﻮل ‪ d‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﺎت ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‪ θ ،‬زاوﻳﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﭘﺮﺗﻮ ﺗﺎﺑﺸﻲ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ اﺗﻤﻲ‪λ ،‬‬
‫ﻃﻮل ﻣﻮج اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ ﺗﺎﺑﺸﻲ و ‪) n‬ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎزﺗﺎب( ﻳﻚ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ 1‬در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺪام زاوﻳﻪ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺗﺎب ﺑﺎ ﻃﻮل ﻣﻮج و ﺧﺎﻧﻮاده ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎبﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻟﺤﺎظ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﺠﺎزﻧﺪ در ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 18-3‬ﺑﺎزﺗﺎب اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﻮاﺻﻞ ﺻﻔﺤﺎت اﺗﻤﻲ‬

‫ﺷﺮط ﭘﺮاش)ﺗﺪاﺧﻞ ﺳﺎزﻧﺪه( اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻓﺎﺻﻠﻪ اﺿﺎﻓﻲ ﭘﻴﻤﻮده ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮﺗﻮ ‪ 2‬ﺑﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﻣﻀﺮب ﺻﺤﻴﺤﻲ از ﻃﻮل ﻣﻮج ﺑﺎﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ‪،‬‬

‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻫﻢﺧﺎﻧﻮاده در ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﺎ راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬

‫‪٢٥‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :1‬در ﺑﻠﻮر آﻫﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ‪ ،BCC‬اﻧﻌﻜﺎس ﻣﺮﺗﺒﻪ اول)‪ (n = 1‬ﺑﺎ اﺷﻌﻪ ‪ (λ = 1/54 A°) x‬ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫زاوﻳﻪاي ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؟ )ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﺎت اﺗﻤﻲ‪ 1/181A° ،d‬اﺳﺖ(‬
‫‪nλ = 2d sin θ‬‬

‫‪1 ×1/54 = 2 × 1/181 sinθ‬‬ ‫‪θ = 40/8°‬‬

‫‪ -‬آﻳﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮل ﻣﻮج از اﺷﻌﻪ ‪ ،x‬اﻧﻌﻜﺎسﻫﺎي ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺎﻻﺗﺮ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ؟‬

‫‪n= 2‬‬ ‫‪sinθ = 1/302‬‬ ‫ﺧﻴﺮ – زﻳﺮا ‪ sinθ > 1‬ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮه ﻗﺮارﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻜﺲ و آﺷﻜﺎرﺳﺎز در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ آﻣﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 19-3‬ﺗﺼﻮﻳﺮ و دﺳﺘﮕﺎه ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه ﻧﺤﻮه ﻗﺮارﮔﻴﺮي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻜﺲ و آﺷﻜﺎرﺳﺎز‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :2‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﻦ ﺻﻔﺤﺎت )‪ (220‬را ﺑﺎ ﻓﺮض ﭘﺎراﻣﺘﺮ ﺷﺒﻜﻪ ‪ 0 /2866‬ﻧﺎﻧﻮﻣﺘﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬زاوﻳﻪ ﭘﺮاش‬
‫اﻳﻦ ﺻﻔﺤﺎت را ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢٦‬‬

‫اﮔﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪاي را ﺑﺎ ﻓﻴﻠﻢ ﻋﻜﺎﺳﻲ ﻳﺎ آﺷﻜﺎرﺳﺎز ﺟﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮي اﺣﺎﻃﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در ﻧﻘﺎط ﻣﺨﺘﻠﻒ روي ﻓﻴﻠﻢ‬
‫ﻟﻜﻪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآوردﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي ﺑﺎزﺗﺎﺑﻴﺪه از ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻠﻮر ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺮدازش اﻳﻦ دادهﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ رﻳﺎﺿﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﭽﻪ اﻟﮕﻮي ﭘﺮاﺷﻲ را ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲآورد ﭘﻲ‬
‫ﺑﺮد‪ .‬درﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮﭘﻲ ﺑﻠﻮر را ﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري اﻳﻦ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﭼﻪ اﺗﻤﻬﺎﻳﻲ در ﺗﻼﻗﻲ ﺷﺒﻜﻪاي ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬

‫روش ﭘﻮدري‬

‫در ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭼﻨﺪﻓﺎزي ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺸﻜﻞ ﺑﻮدن ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺘﺒﻠﻮر‪ ،‬از ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﭘﻮدر ﺷﺪه‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در روش ﭘﻮدر ﺑﺠﺎي ﺗﻚﺑﻌﺪي از ﻧﻤﻮﻧﻪاي اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﺑﻠﻮرﻫﺎي‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ‪ 1µm‬ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﺧﺮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ روش ﺑﺎرﻳﻜﻪ ﺗﻚﻓﺎم از ﭘﺮﺗﻮﻫﺎي اﻳﻜﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺎﺑﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺧﺎﻧﻮاده ﺧﺎﺻﻲ از ﺻﻔﺤﺎت ﺗﻌﺪاد زﻳﺎدي ﺑﻠﻮرك ﺑﺎ‬
‫ﺳﻤﺘﮕﻴﺮي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﺑﺮاگ ﻓﺮودي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻓﻴﻠﻢ ﻋﻜﺎﺳﻲ را در راه ﺑﺎرﻳﻜﻪ‬
‫ﺧﺮوﺟﻲ ﻗﺮار دﻫﻴﻢ‪ ،‬از ﺑﺎزﺗﺎﺑﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻠﻮر‪ ،‬ﻓﻴﻠﻢ ﻧﻘﺶ ﭘﺮاش ﺧﻄﻲ ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآﻳﺪ)ﺷﻜﻞ‪.(20-3‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 20-3‬اﻟﮕﻮ ﻳﺎ ﻃﻴﻒ ﺣﺎﺻﻞ از ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻜﺲ‬

‫ﻧﻜﺘﻪ آﺧﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﻴﻒ اﺷﻌﻪ‪ x‬ﺛﺒﺖ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺛﺮ اﻧﮕﺸﺖ در ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻳﺎ رد ﻳﻚ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻜﺎر‬
‫ﻣﻲرود‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﻮل ﺧﺎم ‪) Cd2O‬ﻛﺎدﻣﻴﻮم اﻛﺴﻴﺪ( وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﻋﻤﻼً‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺨﻠﻮﻃﻲ از ‪ CdO‬و ‪ Cd‬ﻓﻠﺰي اﺳﺖ‪ .‬از ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻟﮕﻮي ﻃﻴﻔﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻓﺎزﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از دادهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد)ﻧﺮماﻓﺰارﻫﺎي ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎي ﭘﺮاش(‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺻﻔﺤﺎت‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻓﺎز و ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻧﺪازه داﻧﻪﻫﺎي ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ اﺷﺎره ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪٢٧‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﺑﻠﻮر ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺑﻪ روش ﭘﺮاش اﻟﻜﺘﺮون‬

‫در آﻏﺎز دﻫﻪ ‪ 1990‬روشﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪي ﭘﻴﺪا ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﻄﻮح ﺑﻠﻮرﻳﻦ را اﻣﻜﺎن‬
‫ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬درك ﺗﻐﻴﻴﺮات رﻳﺨﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم روﻳﺎﻧﺪن ﺑﻠﻮر ﺑﺮاي ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻚ روي‬
‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭘﺮاش اﻟﻜﺘﺮون ﺑﺠﺎي ﭘﺮﺗﻮ اﻳﻜﺲ و ﺗﺤﺖ زاوﻳﻪاي ﻛﻢ از ﺳﻄﺢ ﺑﻠﻮرﻫﺎ ﺣﺎﺻﻞ‬
‫ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ ﺗﻮﻧﻠﻲ روﺑﺸﻲ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‪ ،‬اﻣﻜﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﺷﺒﻜﻪاي ﺑﻠﻮرﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺗﻢ ﻣﻨﻔﺮد ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ 8-3‬ﺟﻬﺖ و ﺻﻔﺤﻪ در ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮري‪:‬‬

‫در ﻫﺮ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ و از ﻣﺮﻛﺰ ﻫﺮ ﺳﻪ اﺗﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ ﻋﺒﻮد داد‪ .‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎ ﺑﺮ روي اﻳﻦ‬
‫ﺻﻔﺤﺎت ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺴﺖ)ﻏﻴﺮ از ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺸﺎﺑﻪ(‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد و ﺟﻬﺎت ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﺧﻮاص‬
‫ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮﺷﻜﻞ ﭘﻼﺳﺘﻴﻜﻲ اﺛﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺻﻔﺤﺎت و ﺟﻬﺎت‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻚ روش اﺳﺘﺎﻧﺪارد اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ 1-8-3‬اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖ‬

‫ﻫﺮ ﺑﺮداري ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻧﻘﺎط اﻧﺘﺨﺎﺑﻲ در ﺷﺒﻜﻪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ وﺻﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ‬
‫ﺟﻬﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺎت ﻣﺮاﺣﻞ زﻳﺮ را ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻲ ﻛﺮد‪:‬‬

‫( ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﻲ دﻟﺨﻮاه راﺳﺖﮔﺮد اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫( ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﻄﻪ اﻧﺘﻬﺎي ﺑﺮدار ﺟﻬﺖ را از ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻧﻘﻄﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫( در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﺎﺻﻠﻪ ﻛﺴﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ آن ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫( اﻋﺪاد ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه را در ﻋﻼﻣﺖ ﻛﺮوﺷﻪ ] [ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫( ﻋﻼﻣﺖ ﻣﻨﻔﻲ‪ ،‬روي اﻋﺪاد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد)‪.(ī‬‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪ :‬ﻳﻚ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدش ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ]‪ [300‬و ]‪.[100‬‬
‫ﺟﻬﺎت ﻣﻌﺎدل ﻳﺎ ﻫﻢارز در ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎن وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺘﻔﺎوت اﻋﻢ از ﻣﺜﺒﺖ‬
‫ﻳﺎ ﻣﻨﻔﻲ ﺑﻮده و ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ > < ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٢٨‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﺷﻜﻞ زﻳﺮ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖﻫﺎي ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬

‫ﺟﻬﺖ‪: A‬‬

‫ﭘﺲ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ] ‪ [00ī‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻬﺖ ‪B‬‬

‫از آن ﺟﺎ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﺎﺻﻠﻪ ﻛﺴﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آﻧﻬﺎ را در ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ‪ 2‬ﺿﺮب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖ ‪ B‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖ ‪ AB‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮاي ﺟﻬﺖ ‪ C‬ﻫﻢ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫‪٢٩‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ﺑﺮاي ﺟﻬﺖ ‪ D‬ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪:‬‬

‫از آن ﺟﺎ ﻛﻪ اﻋﺪاد ﺣﺎﺻﻠﻪ ﻛﺴﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آﻧﻬﺎ را در ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻣﻀﺮب ﻣﺸﺘﺮك ﻣﺨﺮج ﻛﺴﺮﻫﺎ )در‪(2‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ؛ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺟﻬﺖ‪ D‬ﺑﻪ ﺻﻮرت )‪(2ī ī‬‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﺷﺶ ﮔﻮش)ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ(‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دو روش ﺳﻪ اﻧﺪﻳﺲ و ﭼﻬﺎر اﻧﺪﻳﺴﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪاي ﻛﻪ در ﺑﻠﻮرﻫﺎي داراي ﺗﻘﺎرن ﺷﺶﮔﻮش وﺟﻮد دارد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺟﻬﺖﻫﺎي ﺑﻠﻮري‬
‫ﻣﻌﺎدل‪ ،‬اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﭼﻬﺎر ﻣﺤﻮري ﻣﻴﻠﺮ‪-‬ﺑﺮاوﻳﺲ ﻣﻲﺗﻮان‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻏﻠﺒﻪ ﻛﺮد)ﺷﻜﻞ ‪.(21-3‬‬

‫ﺷﻜﻞ‪ 21-3‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺑﺮاي ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﺷﺶﮔﻮش)روش ﻣﻴﻠﺮ‪-‬ﺑﺮاوﻳﺲ(‬

‫ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺳﻪﺗﺎﻳﻲ و ﭼﻬﺎرﺗﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٣٠‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ داﻧﺴﻴﺘﻪ ﺧﻄﻲ‪:‬‬

‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :‬ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ ﺧﻄﻲ‪:‬‬

‫‪ 2-8-3‬اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ‬

‫ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺮاﺣﻞ زﻳﺮ را ﺑﺎﻳﺪ ﻃﻲ ﻛﺮد‪:‬‬

‫( ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ و راﺳﺖﮔﺮد اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‬

‫( ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻠﻮري ﺑﺎ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺤﻮرﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﻮازي اﺳﺖ ﻳﺎ آن را ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻃﻮل از ﻣﺒﺪاء ﺗﺎ ﻣﺤﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮرد ﺻﻔﺤﻪ ﺗﺎ ﻣﺤﻮر ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﭘﺎراﻣﺘﺮﻫﺎي ﺷﺒﻜﻪ)‪ b ،a‬و ‪ (C‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫( ﻋﻜﺲ اﻳﻦ اﻋﺪاد را در ﻧﻈﺮ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﺒﺪاء ﺗﺎ ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺤﻮر ﻣﻮازي‬
‫ﺑﺎﺷﺪ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﻓﺮض ﻛﺮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧﺪﻳﺲ آن را ﺻﻔﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫( در ﺻﻮرت ﻟﺰوم‪ ،‬اﻳﻦ اﻋﺪاد را ﺑﺎ ﺿﺮب ﻳﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﺮ ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﺘﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﻋﺪد ﺻﺤﻴﺢ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫( ﻧﻬﺎﻳﺘﺎ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﻛﺎﻣﺎ در ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ‪ ،‬در ﻳﻚ ﭘﺮاﻧﺘﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪.(hkl) :‬‬

‫‪ -‬ﺻﻔﺤﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮري ﻳﺎ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻔﺤﺎت ﻫﻢﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ‪-‬‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و در داﺧﻞ ﻋﻼﻣﺖ}{ ﻧﻤﺎﻳﺶ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫)‪{100}= (00ī) ، (0ī0) ، (ī00) ، (001) ، (010) ، (100‬‬

‫‪ -‬ﻣﺤﻞ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﻫﺎ در ﺟﻬﺖ ﻣﻨﻔﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺒﺪا‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺎر ﻳﺎ ﻣﻨﻬﺎ ﺑﺮ روي اﻧﺪﻳﺲ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪٣١‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫اﮔﺮ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت در ﺻﻔﺤﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ دﻳﮕﺮي‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻛﻠﻴﻪ ﺻﻔﺤﺎت ﻣﻮازي داراي اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ ﺑﺮاﺑﺮ و ﻳﺎ ﻣﻀﺮب ﺻﺤﻴﺢ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا )‪(hkl‬‬
‫ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﮔﺮوﻫﻲ از ﺻﻔﺤﺎت اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻮازي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ )‪ (010‬و )‪(020‬‬
‫ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﻔﻲ ﺧﻮدش ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺻﻔﺤﺎت ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن ﻳﻜﺴﺎن ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﻮازي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺟﻬﺖ ]‪ [h k l‬ﺑﺮ ﺻﻔﺤﻪ )‪ (h k l‬ﻋﻤﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺮﻋﻜﺲ ﻛﺮدن ﻋﻼﻣﺖﻫﺎي ﺗﻤﺎم اﻧﺪﻳﺲﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪ اول ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﺴﺎوي در ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﺒﺪاء ﻗﺮار داﺷﺘﻪ و ﺑﺎ ﺻﻔﺤﻪ اوﻟﻲ ﻣﻮازي اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺷﺒﻜﻪ ﻫﺎي ﻣﻜﻌﺒﻲ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺲ ﺟﻬﺖ ﻧﺮﻣﺎل ﺻﻔﺤﻪ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺜﺎل‪ :‬اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه را در ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﻣﻜﻌﺒﻲ زﻳﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻞ‪:‬‬
‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ ‪:A‬‬
‫از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺻﻔﺠﻪ از ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﺪا ﻣﺨﺘﺼﺎت را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻘﻄﻪ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮاي راﺣﺘﻲ ﻛﺎر ﻣﺒﺪا را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ )‪ (010‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﻳﻢ‪:‬‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٣٢‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ ‪:B‬‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ ‪:C‬‬

‫از آﻧﺠﺎﻳﻲﻛﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدن ﻧﻘﺎط ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺤﻮرﻫﺎي ﻣﺨﺘﺼﺎت ﻓﻌﻠﻲ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﻣﺘﺪاد دادن ﺻﻔﺤﻪ و اﺳﺘﻔﺎده از‬

‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دارﻳﻢ‪:‬‬ ‫رواﺑﻂ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي راﺣﺘﻲ ﻛﺎر ﻣﺒﺪا را ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ‬

‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ اﻳﻦ ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬

‫‪٣٣‬‬ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﻪ در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل)ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ(‬

‫اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﺎت در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻫﺎي ﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎل را ﺑﻪ روش ﭼﻬﺎراﻧﺪﻳﺴﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮاﺣﻞ ﭘﻴﺪا‬
‫ﻛﺮدن اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﺻﻔﺤﺎت ﺷﺒﻴﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﻏﻴﺮﻫﮕﺰاﮔﻮﻧﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻴﻦ اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ )‪ (hkil‬راﺑﻄﻪ زﻳﺮ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪i = -(h + k‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ اﻧﺪﻳﺲ ﻣﻴﻠﺮ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ از ﺳﻪ اﻧﺪﻳﺲ اول‪ 2 ،‬اﻧﺪﻳﺲ را ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ داﻧﺴﻴﺘﻪ اﺗﻤﻲ ﺻﻔﺤﻪ)ﭼﮕﺎﻟﻲ ﺳﻄﺤﻲ(‪:‬‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ﺗﺬﻛﺮ‪ :‬ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ ﺻﻔﺤﻪ اي‪:‬‬

‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺻﻔﺤﻪ‬

‫ﺟﻬﺎت و ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺘﺮاﻛﻢ‪ :‬ﺟﻬﺖ و ﺻﻔﺤﻪاي ﻛﻪ داراي ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﺪاد اﺗﻢﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺖ ]‪[111‬‬
‫در ‪ BCC‬ﻳﺎ ﺻﻔﺤﻪ )‪ (100‬در ‪.FCC‬‬

‫ﺟﺪول زﻳﺮ ﺟﻬﺎت و ﺻﻔﺤﺎت ﻓﺸﺮده در ﺷﺒﻜﻪ ﻫﺎي ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ ﻣﺮﺳﻮم را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﺟﺪول‪ 4-3‬ﺟﻬﺎت و ﺻﻔﺤﺎت ﻓﺸﺮده در ﺷﺒﻜﻪﻫﺎي ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻲ‬

 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٣٤‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺳﻮال‬

‫‪ -1‬ﻫﺮ اﺻﻄﻼح ﻋﻠﻤﻲ داده ﺷﺪه را ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬

‫آﻣﻮرف ‪ -‬ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ‪ -‬ﺗﻨﮕﭽﻴﻦ ﻣﻮﺿﻌﻲ‬

‫‪ -2‬ﺑﺪون ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮرد ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺷﺎره ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ -‬ﺗﻌﺪاد اﺗﻤﻬﺎ در ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ‪hcp‬‬ ‫‪ -‬ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﻳﺎ ﺑﻠﻮر ﺑﺎ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﻜﻞ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫‪ -‬ﺗﻌﺪاد ﺷﺒﻜﻪ ﻫﺎي ﺑﻠﻮري ﻧﻮع اورﺗﻮروﻣﺒﻴﻚ‬ ‫‪ -‬ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺮاﻛﻢ در ﺳﺎﺧﺘﺎر‪hcp‬‬
‫‪ -‬دو ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن دو ﺟﺎﻣﺪ ﺑﻠﻮري و آﻣﻮرف‬ ‫‪ -‬ﻋﺪد ﻛﺌﻮردﻳﻨﺎﺳﻴﻮن ﻛﺎﺗﻴﻮن در ﻓﻠﻮرﻳﺖ‬

‫‪ -3‬ﺑﺎ درﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ رواﺑﻂ رﻳﺎﺿﻲ داده ﺷﺪه‪ ،‬ﻫﺮ ﻳﻚ را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﺪ‪.‬‬

‫‪4r = √3a‬‬ ‫‪p = nm‬‬ ‫‪nλ = 2dsinθ‬‬ ‫‪d‬‬ ‫=‬ ‫‪a‬‬

‫‪NAa3‬‬ ‫‪√3‬‬

‫‪ -4‬ﻓﺎﻛﺘﻮر ﺗﺮاﻛﻢ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻜﻌﺒﻲ ﻣﺮﻛﺰﭘﺮ)‪ (BCC‬را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ -5‬ﺳﻠﻮل واﺣﺪ ‪ Cr‬ﻣﻜﻌﺒﻲ اﺳﺖ و دو اﺗﻢ دارد‪ .‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺒﻜﻪ ﻛﺮم را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﺎﻟﻲ ‪ 7.2 × 106 gr / m3 Cr‬و ﺟﺮم اﺗﻤﻲ ‪. 52 gr‬‬
‫‪ = 2Cr (52.0 gr‬ﺟﺮم ﻫﺮ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ‬ ‫‪) = 172.76 × 10 −24 gr‬‬
‫‪6.02 × 10‬‬
‫‪23‬‬
‫ﺟﻮاب‬
‫‪−24‬‬
‫‪ = a 3 = 172.76 × 10‬ﺣﺠﻢ‬ ‫‪gr‬‬ ‫‪−9‬‬
‫‪= 23.994 × 10 −30 m 3 a = 0.2884 × 10 m‬‬
‫‪7.2 × 10 gr / m‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪Fe = 56‬‬ ‫‪ -6‬ﭼﮕﺎﻟﻲ آﻫﻦ در ‪ 25oC‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 7.87g/cm3‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻒ( ﺣﺠﻢ ﻳﻚ ﻣﻮل آﻫﻦ ﺟﺎﻣﺪ در ‪ 25°C‬ﭼﻘﺪر اﺳﺖ؟‬
‫ب( اﮔﺮ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ اﺗﻢ آﻫﻦ ﻛﺮهاي ﺑﻪ ﺷﻌﺎع ‪ 1.26A°‬اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺠﻢ ﻳﻚ ﻣﻮل از اﺗﻢ ﻫﺎي آﻫﻦ را‬
‫ﺣﺴﺎب ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫ج( از روي ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي اﻟﻒ و ب ﻣﻘﺪار ﻓﻀﺎي ﺧﺎﻟﻲ را در ﻳﻚ ﺑﻠﻮر آﻫﻦ در ‪ 25°C‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
٣٥ ‫ﺁراﻳﺶ اﺗﻤﯽ در ﺟﺎﻣﺪات‬

‫ ﮔﺮم ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺘﻴﻤﺘﺮ ﻣﻜﻌﺐ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﺳﻠﻮل واﺣﺪ آن داراي‬5/05 ‫ داﻧﺴﻴﺘﻪ اﺳﺘﺮاﻧﺴﻴﻢ اﻛﺴﻴﺪ ﺑﺮاﺑﺮ‬-7
‫ ﻃﻮل ﻫﺮ ﺑﻌﺪ از ﺳﻠﻮل واﺣﺪ در ﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن آن ﻣﻜﻌﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻘﺪر‬.‫ آﻧﻴﻮن‬4 ‫ ﻛﺎﺗﻴﻮن و‬4
SrO = 103.6 g/mol NA = 6.02*1023 ‫اﺳﺖ؟‬

‫ ﺑﺮاي ﺟﻬﺖ و ﺻﻔﺤﻪ ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه ﺷﺎﺧﺺ ﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ را ﻧﻮﺷﺘﻪ‬-8
.(fcc)‫و ﭼﮕﺎﻟﻲﻫﺎي اﺗﻤﻲ را ﺑﺮ روي ﻫﺮﻳﻚ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‬

:‫( ﺑﺮاي‬a ‫ ﭼﮕﺎﻟﻲ اﺗﻤﻲ را ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ)ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬-9

.FCC ‫( در ﺳﺎﺧﺘﺎر‬110) ‫ ب( ﺻﻔﺤﻪ‬BCC‫( در ﺳﺎﺧﺘﺎر‬111) ‫اﻟﻒ( ﺟﻬﺖ‬

.‫ ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‬BCC ‫( را در ﺣﻔﺮه اي از ﻧﻮع‬r+/r-)‫ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺤﺮاﻧﻲ ﺷﻌﺎع‬-10

.‫ ﻣﺴﺘﻄﻴﻞ ﻗﻄﺮي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‬:‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ‬

‫ را ﺑـﺎ داﻧﺴـﻴﺘﻪ ﺳـﻄﺤﻲ ﺻـﻔﺤﻪ ﻣﺘـﺮاﻛﻢ‬fcc ‫( ﻓﻠـﺰات‬111) ‫ داﻧﺴﻴﺘﻪ ﺳﻄﺤﻲ ﺑﺮاي ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺘﺮاﻛﻢ‬-11
.‫ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‬bcc ‫( در ﻓﻠﺰات‬110)

.‫ اﻧﺪﻳﺲﻫﺎي ﻣﻴﻠﺮ را ﺑﺮاي ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﺪﺳﺖ آورﻳﺪ‬-12

.C ‫ﺑﺮاي ﺻﻔﺤﻪ‬ ‫ و‬B ‫ﺑﺮاي ﺻﻔﺤﻪ‬ ،A ‫ﺑﺮاي‬ :‫ﺟﻮاب‬

13. Titanium crystallizes in a body-centered cubic unit cell with an

edge length of 3.306 A0. The density of titanium is 4.401 g/cm3. Use
these data to calculate Avogadro’s number?
14. A Group IVA element with a density of 11.35 g/cm3 crystallizes in a face-centered
cubic lattice whose unit cell edge length is 4.95 Ao. Calculate its atomic weight. What is
the element?
15. Gold crystallizes in an fcc structure. When X-radiation of 0.70926 A0 wavelength
from molybdenum is used to determine the structure of metallic gold, the minimum
diffraction angle of X-rays by the gold is 8.683°.
Calculate the spacing between parallel layers of gold atoms?
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اﯼ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﻣﻮاد‬ ‫‪٣٦‬‬

‫ﻣﺒﺤﺚ وﻳﮋه‪ :‬ﭼﺮا ﺑﻠﻮرﻫﺎي ﺑﺮف ﺷﺶﭘﺮ‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎرن و ﺳﻔﻴﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟!‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﺎر آب روي ﺳﻄﺢ ذره ﻳﺦ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺨﺖ ﺷﺪن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬

‫ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در اﻳﻦ ﻳﺦ ﻛﻮﭼﻚ ﭼﻨﺪ وﺟﻪ اﻳﺠﺎد و ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺶوﺟﻬﻲ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ذره ﻳﺦ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺷﺶوﺟﻬﻲ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻛﻪ ﺑﻠﻮر ﺑﺰرگ و ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬از ﻫﺮ ﻳﻚ از وﺟﻮه اﻳﻦ‬
‫ﺷﺶوﺟﻬﻲ ﺷﺎﺧﻪاي ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﺮاﻳﻂ ﺟﻮي)ﻳﻌﻨﻲ دﻣﺎ‬
‫و رﻃﻮﺑﺖ( در ﻫﻤﻪ ﻧﻘﺎط اﻳﻦ ﺑﻠﻮر ﻛﻮﭼﻚ ﻳﻜﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺷﺶ‬
‫ﺷﺎﺧﻪ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﺖ ﺷﺶ ﺑﺎزو داﻧﻪ ﺑﺮف‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺷﺶﺿﻠﻌﻲ ﺷﺒﻜﻪ ﺑﻠﻮر ﻳﺦ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺒﻜﻪ اﺑﻌﺎد‬
‫ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ دارد و ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻘﺎرن در اﺑﻌﺎد ﻧﺎﻧﻮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻳﻚ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل ﺑﺮف ﻛﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺰرﮔﺘﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﺎر ﺳﺎدهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻄﻮرﻛﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﺠﺎد ﺑﺎزو در داﻧﻪ ﺑﺮف از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫"ﺗﺸﻜﻴﻞ وﺟﻮه" ﻳﺎ اﻳﺠﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻮاﻫﺮات ﺗﺮاش داده ﺷﺪه ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻣﻮﻟﻜﻮل آب ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺪﺳﻪ ﻳﻚ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎل درﺷﺖ ﺑﺮف ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮف ﺳﻔﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮف از ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎي ﻳﺦ درﺳﺖ ﺷﺪه و اﻧﺒﻮه آﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺮده‬
‫ﺷﻴﺸﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻧﺒﻮه آﻧﻬﺎ ﺳﻔﻴﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﻧﻮر ﺑﺎزﻫﻢ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﻴﺸﻪ‪ ،‬از ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﻄﻮح ﻳﺦ داﻧﻪ ﺑﺮف ﻣﻨﻌﻜﺲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و رﻧﮓ ﺧﺎﺻﻲ را ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﺑﺮف اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و از روي ﻫﺮ وﺟﻪ‬
‫ﻫﺮ داﻧﻪ ﺑﺮف ﺑﺨﺸﻲ از ﻧﻮر ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮر ﺑﻪ ﻧﻘﺎط اﻃﺮاف ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ و دوﺑﺎره ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﻪ رﻧﮓﻫﺎ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻣﺴﺎوي ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺒﻮه ﺑﺮف ﺳﻔﻴﺪرﻧﮓ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ‪.‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻮر در ﺣﺎل ﺗﺎﺑﺶ و ﺑﺎزﺗﺎﺑﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺦ ﺑﺨﺸﻲ از آن را ﺟﺬب ﻣﻲﻛﻨﺪ و رﻧﮓ ﻗﺮﻣﺰ‪،‬‬
‫آﺳﺎﻧﺘﺮ از رﻧﮓ آﺑﻲ ﺟﺬب ﻣﻲﺷﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬رﻧﮓ آﺑﻲ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اﮔﺮ ﺑﻪ داﺧﻞ ﻳﻚ ﺗﻮده‬
‫ﺑﺮف ﺧﻮب ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﮔﺎه در آن رﻧﮓ آﺑﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻳﺎﻓﺘﻦ راز ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﻠﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻛﺎر ﺑﻲﻓﺎﻳﺪهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻛﻞ ﺻﻨﻌﺖ‬
‫ﻛﺎﻣﭙﻴﻮﺗﺮ ﺑﻪ ﺳﻴﻠﻴﻜﻮن و دﻳﮕﺮ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎي ﻧﻴﻤﻪﻫﺎدي ﻣﺘﻜﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز درﺑﺎره ﻓﻴﺰﻳﻚ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎﻟﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎت زﻳﺎدي ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬داﻧﺶ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻲﻓﺎﻳﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬