I

T.C. SAKARYA NVERSTES

MHENDSLK FAKLTES

POLMER ESASLI KOMPOZT MALZEMELERN MEKANK ZELLKLER

BTRME ALIMASI
Tark AKKOYUNLU

Bu tez .. / .. /2010 tarihinde aadaki jri tarafndan Oybirlii ile kabul edilmitir.

Jri Bakan

ye

ye

II

TEEKKR

Bu tezin hazrlanmas srasnda desteini ve bilgilerini benden esirgemeyen Yar. Do. Dr. Serdar ASLANa ve kompozit alanndaki almalarma ev sahiplii yapan, elde ettii baarlarla Trkiye ve Dnyada adndan sz ettiren SATEM (Sakarya niversitesi leri Teknolojiler Uygulama Topluluu) ekibine, Aileme ve arkadalarma teekkrlerimi sunarm. Tark AKKOYUNLU

III

NDEKLER LSTES

TEEKKR .......................................................................................................................I NDEKLER LSTES................................................................................................III EKLLER LSTES ...................................................................................................... VI TABLOLAR LSTES ................................................................................................. VIII ZET ............................................................................................................................... IX 1.GR .............................................................................................................................. 1 2. KOMPOZT MALZEMELER ..................................................................................... 3 2.1. Kompozit Malzemelerin Snflandrlmas ................................................................. 5 2.1.1.Takviye Malzemesine Gre snflandrma ................................................................ 6 2.1.1.1. Paracklarla takviyeli kompozit malzemeler .................................................... 6 2.1.1.2. Elyaf (Lif) takviyeli kompozit malzemeler ....................................................... 8 2.1.1.3. Tabakal kompozitler ..................................................................................... 10 2.1.2.Matris Malzemesine Gre Snflandrma ................................................................ 15 2.1.2.1. Metal matriks kompozitler (MMK) ................................................................ 15 2.1.2.2. Seramik matriks kompozitler (SMK) .............................................................. 15 2.1.2.3. Karbon-karbon kompozitler (KKK) ................................................................ 15 2.1.2.4 Nano Kompozitler (NK) .................................................................................. 16 2.1.2.5. Polimer Matrisli Kompozitler ......................................................................... 16 2.2.Matris Malzemeler (Reineler).................................................................................. 19 2.2.1. Epoksi (Epoksit) Reineleri .................................................................................. 19 2.2.2.Polyester Reineler ................................................................................................ 24 2.2.3. Vinilester reine matrisler ..................................................................................... 24 2.3. Takviye Malzemeleri ................................................................................................ 25 2.3.1. Cam Elyaf ........................................................................................................... 26

IV

2.3.2. Karbon Elyaflar .................................................................................................... 28 2.3.3.Aramid Elyaf ....................................................................................................... 33 2.4. ekirdek (Core) malzemesi ..................................................................................... 34 2.4.1. PVC kpkler....................................................................................................... 35 2.4.2. Balsa ................................................................................................................... 35 2.4.3. Tahta .................................................................................................................... 36 2.4.4. Bal petei (Honeycomb) ....................................................................................... 36 2.5.Kompozit Malzemelerin retim Yntemleri ............................................................ 37 2.5.1. Elle yatrma (hand lay-up) .................................................................................... 37 2.5.2. Pskrtme (spray-up) ........................................................................................... 39 2.5.3. Elyaf sarma (filament winding) ............................................................................ 42 2.5.4 Reine transfer kalplama rtm / reine enjeksiyonu ................................................ 44 2.5.5. Profil ekme / pultruzyon (pultrusion) .................................................................. 47 2.5.6. Hazr kalplama / compression molding (smc,bmc) ............................................... 49 2.5.7. Hazr kalplama pestili / smc (sheet moulding composites).................................... 50 2.5.8. Hazr kalplama hamuru / bmc (bulk moulding composites) .................................. 50 2.5.9. Vakum bonding / vakum bagging ......................................................................... 50 2.5.10. Otoklav / autoclave bonding ............................................................................... 51 2.6. Kompozit Malzemelerin Kullanm Alanlar ............................................................ 52 2.6.1. Otomotiv Sanayiinde Kompozit Malzeme Kullanm ............................................ 52 2.6.2. Uak Yaplarnda Kompozit Malzeme Kullanm ................................................ 55 2.6.3. Kompozitlerin Basnl Gaz Kabnda Kullanmlar ............................................... 60 2.6.4. Denizcilik Sanayi Uygulamalar ........................................................................... 61 2.6.5. Spor Uygulamalar ............................................................................................... 61 2.6.6.Korozyona Dayankl Uygulamalar........................................................................ 62 2.6.7.Salk Uygulamalar .............................................................................................. 62 2.6.8.Ulam .................................................................................................................. 62 2.6.9. Formula 1 Arabalar ............................................................................................. 63 2.6.10.Mzik Aletleri ..................................................................................................... 64 3.DENEYSEL ALIMALAR ....................................................................................... 65 3.1.Numuneleri retimi ................................................................................................... 65 3.2. Numunelerin Kesilmesi............................................................................................. 66

3.3. ekme Testi .............................................................................................................. 68 4.SONU ......................................................................................................................... 69 KAYNAKLAR................................................................................................................. 71

VI

EKLLER LSTES

ekil 2. 1 ekme-uzama erisi............................................................................................. 4 ekil 2. 2 Parack takviyeli ve dispersiyonla dayanm artrlm kompozitlerin yaps .................................................................................................................................. 7 ekil 2. 3 Elyaf ve dokuma takviyeli kompozitlerde elyaflarn kompozit ierisine yerleim biimlerine rnekler a) kesikli rasgele, (b) srekli tek ynl, (c) srekli dzlemsel iki ynl, (d) srekli dzlemsel ynl, (e) boyutlu (oklar, mekanik dayanmn iyi....................... 9 ekil 2. 4 Dokuma ve tek ynl elyaflar iin farkl ynlerde zelliklerin gsterimi [6] ....... 11 ekil 2. 5 Tabakalarda ynlendirme ekilleri[6] ................................................................. 12 ekil 2. 6 Tabakal bir kompozit yaps a) Izotropik, b) Ortotropik yap [3] ........................ 13 ekil 2. 7 Termoset molekllerin kr ilemi srasnda apraz balanmas ........................... 18 ekil 2. 8 DGEBAnn oluumu ......................................................................................... 20 ekil 2. 9 apraz balanm epoksi polimeri ...................................................................... 21 ekil 2. 10 Epoksi reinelerin retimi ................................................................................ 22 ekil 2. 11 Epoksi reinelerin amin apraz balanmas ...................................................... 23 ekil 2. 12 Cam elyaf rulosu .............................................................................................. 27 ekil 2. 13 Dokunmu halde karbon fiber .......................................................................... 29 ekil 2. 14 Karbon elyaflarn temel yapsal zellikleri ....................................................... 32 ekil 2. 15 ekme dayanm ve elastik modl zerine scakln etkisi ............................. 32 ekil 2. 16 plik halinde aramid elyaf................................................................................ 34 ekil 2. 17 Farkl kalnlklarda ve younluklarda kpkler. ................................................ 35 ekil 2. 18 Aluminyum Balpetei ...................................................................................... 36 ekil 2. 19 El yatrma prosesi ........................................................................................... 38 ekil 2. 20 SAHMO'nun kapsnn el yatrmas ile retimi. ............................................... 39 ekil 2. 21 Pskrtme yntemi .......................................................................................... 40 ekil 2. 22 Kvet retimi iin robotlu pskrtme prosesi.Robot jel ile kesikli cam lifi [1] .. 41 ekil 2. 23 Filament sarm prosesinin sematik ve gerek grns ..................................... 42 ekil 2. 24 Filament sarm isleminde syrc bak dzenlemesi ........................................ 44 ekil 2. 25. Reine transfer kalplama ................................................................................ 45 ekil 2. 26. RTM prosesinin sematik gsterimi .................................................................. 46 ekil 2. 27. Profil ekme prosesinin gsterimi.................................................................... 47 ekil 2. 28. Profil ekme yntemi ile retilmis paralar kullanarak retilen cam lifi zgara . 48 ekil 2. 29. Vakum Bagging .............................................................................................. 51 ekil 2. 30 Otoklav ............................................................................................................ 52 ekil 2. 31 Uak malzemelerinin kullanm oranlarnn yllara gre deiimi ....................... 57

VII

ekil 2. 32. Formula 1 aracnn monokok asesi ................................................................. 64 ekil 3. 1. Kullanlan malzemeler ...................................................................................... 66 ekil 3. 2. Lazer kesimin ematik gsterimi. ...................................................................... 67 ekil 3. 3 Numuneler ......................................................................................................... 67 ekil 3. 4 ekme Cihaz .................................................................................................... 68 ekil 4. 1. Elyaf katlarnn art ile mukavemet ilikisi ...................................................... 69 ekil 4. 2. 2 kat karbon fiber ieren numuneye ait gerilme - genleme diyagram ................. 70

VIII

TABLOLAR LSTES

Tablo 2. 1 Takviye amacyla sk kullanlan baz liflerin ve metallerin ekme dayanm ve ekme modlleri .................................................................................................................. 5 Tablo 2. 2 Baz termoset malzemelerin mekanik ve fiziksel zellikleri ............................... 19 Tablo 2. 3. Uak malzemelerinin mekanik zellikleri ......................................................... 56 Tablo 2. 4. leri kompozitlerle uak eleman baznda salanan arlk kazanlar ................ 59

IX

ZET

Bu almada ayn cins karbon elyaflarnn farkl kalnlklardaki numuneleri incelenmitir. Yonca-Onuk Tersanesinde 600 gr/m2 karbon fiber ve Poliya Polipol vinilester reine kullanlarak el yatrmas yntemi ile 4 farkl kalnlkta plaka retilmitir. retilen plakalardan ASTM standartlarna uygun olarak lazer ile kesildi. Plakalarn X ve Y ynnden numunler kesilmitir ve ekme testi yaplmtr.

1.GR Gnmzde teknolojinin gelimesi ile birlikte geleneksel malzemeler teknolojinin gereksinimlerini karlayamaz hale gelmitir. Yetersiz hale gelen geleneksel malzemeler yerine kompozitler, yariletkenler ve plastikler gibi yeni malzemeler gelitirilmi ve teknolojinin gelimesindeki yerini almas salanmtr. Gelien teknolojiye, insanolunun deien ihtiyalarda eklenince yeni nesil malzemelere olan gereksinim dahada artmtr. En eski kompozit yaplarn banda kerpi gelir. Bugn ehir hayatnda ok kullanlmasada krsal kesimde halen ska kullanlmaktadr. Gnmzde en ok kullanlan kompozitlerden biride betondur. Burdanda anlalabilecei gibi kompozit malzemelere hayatmzda ska ratlamaktayz. Bunlar dnda bugn en bilinen kompozitlerin banda polimer matrisli kompozitler gelir. nceleri cam elyaf kullanlrken 1960 larda gelien uzay ve havaclk endstrisi endstrisinin etkisi ile karbon fiber ve aramid de kullanlmaya balanmtr.[1] Kompozit malzeme teknolojisi bugn hzla gelimektedir ve hemen her gn piyasaya yeni rnler sunulmaktadr. Artan talep ve retim dorultusunda maliyeti den kompozitler, klasik endstriyel malzemelere kar salad pek ok fiziksel ve keza kimyasal avantajlar sayesinde pek ok branta ve bilhassa hafif yaplarn ve konstrksiyonlarn temel malzemesi olma yolunda, gelecein malzemesi olmaya adaydrlar.termo set platikler zellikle bu alnda kullanlr termoset plastiklerin yapsal zellikleri apraz balardr kimyasal yaplarndaki apraz balar termoplastikler gibi tg ve ergime scaklklar vermez malzeme s ile deitirilemez bunun en bilinen rnei otomobil lastikleridir. bu malzemeler fiziki andrma ile un haline getirilerek asfalt yapmnda ve kavuk sanayisinde dolgu malemesi olarak kullanlr. [1] Kompozit malzemelerde ilk uygulamalara cam takviyeli plastik esasl kompozitler (CTP) kullanlarak radar kubbeleri yaplarak baslanlmstr. Bu kompozitlerin hafiflik, atmosfer kosullarna dayankllk ve mekanik zellikleri nedeniyle en uygun oldugu ortaya kmstr. Yine Gemi yapm teknigi de ylnda CTP ile gereklesmistir. Daha sonra uak pervaneleri 1950'li yllarda kompozitten yaplmaya baslanmstr. Boeing 707, 727 uaklarnda cam, karbon elyaf, Boeing 767 de ise rmeli karbon/kevlar/epoksi kompozitten inis kaps dislisi,kanat, sabit ve arka kenar dengeleyicisi yaplmstr. Bunun da dokuma yapmndaki cam elyafa gre daha uzun sre dayandg anlaslmstr. Ds kanat esas olarak karbon/epoksi'den olusmaktayd, fakat daha sonra karbon/epoksi ve boron/epoksi ieren karma kompozitten yaplmstr. Bu yaplan kompozit ile metal versiyona gre 2 kat daha

fazla uus zaman elde edilmistir. 1986 ylnda kanatlar, uak n gvdesi, yatay stabilazatr, irtifa dmeni, dmen pedal, asag sarkan kanat ve kapaklar, kanatklar ve kanat zeri kaplamas yeniden tasarlanms ve karbon/epoksi malzemeden retilmis ve yaplan denemelerde krlma (bozulma) olmakszn performanslarnda iyilesme gzlenmistir. Almanyada Alfa- Jet Sirketi metal malzeme yerine zrhl ara iin karbon elyaf kullanms, snrsz uus gereklestirerek agrlg azaltmstr.[2] Kompozit malzemelerin, eligin yerini almasyla %60-80 ve alminyumun yerini almasyla ise %20-50 agrlktan kazanm mmkndr. Gnmzde kompozitler birok mhendislik uygulamalar iin tercih edilen malzemeler gibi gzkmektedir. Bu agrlk kazanlar, enerjinin giderek artan bir sorun haline geldigi agmzda yaktta nemli tasarruflar saglamaktadr. Kompozit malzemelerin kullanlmasnda ki nemli bir noktada ekonomikliktir. Kimya endstrisinde esitli reaktif veya zeltilerin depolanmasnda, tasnmasnda zeltilere kars inert davranan, reaksiyon vermeyen malzemelerin seilmesi gerekir. Bu is iin en uygun malzemeler paslanmaz elikler ve plastiklerdir. Tamamen plastik bir malzeme mukavemetsiz, tamamen paslanmaz elikten yap ise ok pahaldr. Paslanmaz elige gre ok daha ucuz olan dsk karbonlu eligin kimyasal maddeyle temas yzeyinin plastik malzeme ile kaplanmas hem yksek mukavemetli hem de ucuz bir zm olmaktadr. [3]

2. KOMPOZT MALZEMELER Kompozit malzemeler makroskobik olarak birbirinden ayr iki ya da daha fazla malzemenin bir araya getirilmesi ile imal edilen malzeme trdr. Kompozit malzemeler, dorudan doruya istenilen maksatta kullanlmayan en az iki ayr malzemeden belli olan bir zellii elde edebilmek iin, bu malzemelerin belli artlar altnda ve belli bir oranda fiziksel olarak birletirilmesiyle elde edilirler. Bir kompozit malzeme genelde dk modl ve dayanma sahip reine veya metalik matris ana faz ile bunun iinde dalm daha az oranda kullanlan tali faz olan takviye elemanndan olumaktadr. Ancak, moleklsel ve atomsal dzeyde birletirilen malzemeler alamlar mikroskopik olarak homojen olduklarndan kompozit malzeme olarak snflandrlmaz[1] Her kompozitte genellikle iki tip madde bulunur; matris ve takviye malzemesi. Bu malzemeler birbirlerinden farkl fiziksel zelliklere sahiplerdir, ve bir araya getirilmeleri ile oluan kompozit malzeme her ikisinden farkl zelliklere kavuur. Genel olarak takviye malzemesi tayc grev stlenir, ve etrafnda bulunan matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar. [1] Kompozit malzemeler kendilerini oluturan malzemelerin sahip olduu zellikleri sunmasnn yan sra; yksek mukavemet, hafiflik, tasarm esneklii, boyutsal stabilite, yksek dielektrik direnimi, korozyon dayanm, kalplama kolayl, yzey uygulamalar, yksek sl dayanm, effaflk zellii, yksek kimyasal diren, titreim snmlendirme, akustik iletkenlik, ses tutuculuu veya ses yutuculuu gibi avantajlar salar. Ayn arlktaki mukavemetleri metallere oranla ok yksektir. Ayn ynl aramid ve karbon fiber takviyeli epoksi kompozit malzemeler, elik ve alminyumdan yaklak 4-6 kat daha yksek spesifik ekme dayanmna sahiptir. Ayn ynl grafit takviyeli epoksi, elik ve alminyumdan yaklak 3,5-5 kat daha yksek spesifik ekme dayanmna sahiptir. Kullanm yerine ve zelliklerine bal olarak gereksinim duyulan zellikler arttrlr, kontrol edilir. Karmak paralarn tek olarak retilebilmesinden dolay para saysnn azalmasn salarlar. Bylece ara birletirme detay ve paralarnn azalmasyla retim sresi ksalmaktadr. Malzemenin kalitesi retim yntemlerinin kalitesine baldr, standartlam bir kalite yoktur. Buna karlk belirgin baz dezavantajlar; hammaddenin pahal olmas; uaklarda kullanlabilecek kalitede karbon elyafnn bir metre karelik kumann maliyeti yaklak 50 $dr. Ancak balant elemanlar saysnda ve arlkta azalma olmas dikkate alndnda, toplam maliyette bir dme sz konusu olur. Lamine edilmi kompozitlerin zellikleri her zaman ideal deildir, kalnlk ynnde dk dayankllk ve katlar aras dk kesme dayankllk

zellii bulunmaktadr. Malzemenin kalitesi retim yntemlerinin kalitesine baldr, standartlam bir kalite yoktur. Kompozitler krlgan (gevrek) malzeme olmalarndan dolay kolaylkla zarar grrler, onarlmalar yeni problemler yaratabilir. Kompozitler onarlmadan nce ok iyi olarak temizlenmeli ve kurutulmaldr. Baz durumlarda bu zor olabilir. Baz kurutma teknikleri uzun zaman alabilmektedir[2] Kompozit malzemelerin yaplarnda genel olarak ana eleman bulunmaktadr. Bunlardan matris malzemesi, takviye elamann sararak bir arada tutan, ykleri aktaran, donaty d etkilerden koruyan srekli faz oluturmaktadr. Matris malzemesi, bu ilevlerin yan sra, kompozit bnyesindeki gerilmelerin bir ksmn karlayarak tamaya yardmc olmakta ve liflerde meydana gelen atlama ve kopmalar tolere ederek kompozitin tokluunu artrmaktadr. Ancak, yk tamaya ikinci malzeme olarak katlma durumu basn halinde deimekte ve kompozitin basn mukavemeti byk lde matrisin mukavemetine bal olmaktadr. Bir kompozitin kullanm scakl matrisin kullanm scakl ile snrldr. Matrislerin ou sv halde kullanld iin viskozite nemlidir. Erime noktas, kr zaman, scaklk gibi fiziksel zellikler de matrislerin dier nemli noktalardr.[3] Kompozitlerin yapsnda takviye eleman olarak deiik morfolojiye sahip ksa ve uzun elyaflar, whiskerler (klcal kristaller), krplm veya parackl seramikler kullanlmaktadr. Bunlarn temel fonksiyonu gelen yk tamak ve matrisin dayanmn artrmaktr. Takviye edici, kompozitin mekanik dayankllndan sorumludur ve dayankll artrc etkisi ou kez kompozit ierisindeki hacmi %10unu getiinde gzlenmeye balar. Bu nedenle takviye amacyla kullanlan lifin mekanik dayanm matristen belirgin yksek olmaldr. ekil 2.1de kompozit malzemenin ekme uzama erisinin hangi aralkta olduu gsterilmitir.

(uzama)
ekil 2. 1 ekme-uzama erisi

Cam, karbon, aramit, bor, polietilen, poliamit, poliester, doal lifler veya dokumalar kompozit hazrlamada kullanlan liflere rneklerdir. Tablo 2.1de takviye amacyla sk kullanlan baz liflerin ve metallerin ekme dayanm ve ekme modl deerleri verilmitir. Bu lifler ierisinde genel amal ticari kompozitlerde en fazla cam lifler, ileri kompozitlerde ise aramit ve karbon lifler kullanlmaktadr [3] Tablo 2. 1 Takviye amacyla sk kullanlan baz liflerin ve metallerin ekme dayanm ve ekme modlleri Lif veya metal Karbon lifi Aramit lifi E-cam lifi S-cam lifi Alminyum Titanyum Paslanmaz elik ekme dayanm(MPa) 2000-3500 3100-3600 2400 3450 130-180 250-400 206-520 ekme modl(GPa) 325-440 60 70 85 72 105 196

Elyaflarn ince apl olarak retilmeleri ile byk ktlesel yaplara oranla yapsal hata olaslklar en aza indirilmitir. Bu nedenle stn mekanik zellikler gsterirler. Ayrca, elyaflarn yksek performansl mhendislik malzemeleri olmalarnn nedenleri aada verilen zelliklere de baldr.

1. stn mikroyapsal zellikler, tane boyutlarnn kk oluu ve kk apta retilmeleri. 2. Boy/ap oran arttka matris malzeme tarafndan elyaflara iletilen yk miktarnn artmas. 3. Elastisite modlnn ok yksek olmas. Dolgular, kimyasallar ve dier katklar matrise niteliklerine gre zelliklerin gelitirilmesi amacyla ilave edilirler. Katk maddelerinin; yanma geciktirici, yalayc ve oksit giderici gibi amalar vardr.[3] 2.1. Kompozit Malzemelerin Snflandrlmas Kompozit malzemeleri yaplar gerei deiik ekillerde snflandrma olana mmkndr. Matris malzemesine gre metal matris kompozitler, seramik matris kompozitler ve polimer matris kompozitler olarak snflandrlabildii gibi takviye malzemesine gre de snflandrma yapmak mmkndr. Metal matris kompozitler alminyum, bakr, magnezyum, titanyum gibi hafif metal ve

alamlarn matris ileviyle; karbon, bor ve dier baz metallerin elyaf, parack, plakack, kl-kristal (whisker) yapsnda takviye fazn oluturmasndan meydana gelir. Bu karma malzemeler daha stn mukavemet, anma, korozyon, sertlik zellikleriyle nkleer g ekipmanlarnda, gaz trbinlerinde, uzay-havaclk, otomotiv sektrnde kullanlrlar. Seramik matris kompozitler seramik matris malzemelerin (Al 2O3, Si3N4, SiC gibi) seramik veya metal parack, plakack, kl-kristal veya elyaf olarak takviyesiyle oluturulan stn sl dayanm ve mukavemete sahip malzemeler grubudur. Seramikler dk younluklu, ok dayankl ve sert olmalarna ramen ar derecede gevrektirler. Bunlar genellikle termal ve kimyasal etkilere kar direnlidirler. Ancak yksek ergime scaklk dereceleri ve sertlikleri ilenmelerini zorlatrr ve yaltkandrlar. Krlgan olular bunlar potansiyel olarak gvensiz yapar. Polimer matris kompozitler ileri plastik polimer grubu matris malzemelerin ounlukla elyaf formunda sert, dayanml malzemelerle takviye edilmeleri veya pekitirilmeleri sonucu oluturulur 2.1.1.Takviye Malzemesine Gre snflandrma 1) Parack takviyeli kompozit malzemeler, 2) Elyaf (Lif) takviyeli kompozit malzemeler, 3) Tabakal kompozit malzemeler, Bu tip takviye elemanl kompozit yine plastik, metal veya seramik matris iinde olabilir. kinci faz veya takviye eleman her zaman net zellik salanmas iin matristen daha serttir. Burada elyaf takviyeli kompozitleri de; a) Srekli elyaf takviyeli kompozitler, b) Kesikli elyaf takviyeli kompozitler, c) Rasgele dzlemsel olarak ynlendirilmi kompozitler olarak alt snflara ayrlabilir. Parack takviyeli kompozitleri de iki alt grupta incelenebilir. Bunlar da; (a) byk paracklarla dayanm artrlm kompozitler, (b) dispersiyonla dayanm artrlm kompozitler olarak da alt gruba ayrmak mmkndr. imdi sras ile bu karma malzemelerin baz zelliklerini aklayalm [4] 2.1.1.1. Paracklarla takviyeli kompozit malzemeler Bir matris malzeme iinde baka bir malzemenin paracklar halinde bulunmas ile elde

edilirler. Yapnn mukavemeti paracklarn sertliine baldr. En yaygn tip plastik matris iinde yer alan metal paracklardr. Metal paracklar sl ve elektriksel iletkenlik salar. Metal matris iinde seramik paracklar ieren yaplarn, sertlikleri ve yksek scaklk dayanmlar yksektir. Bu tip kompozitler tek veya iki boyutlu makroskobik partikllerin veya sfr boyutlu olarak kabul edilen mikroskobik partikllerin matris ile oluturduklar malzemeler olup ortalama gmlen parack boyutu 1 m'den byk ve elyaf hacim oran %25'den fazla kullanlmamaktadr. En ok kullanlan paracklar ise AI2O3 ve SiC'den oluan seramiklerdir. Burada yk, elyaf ve matris tarafndan birlikte tanr ve zellikler izotropiktir. Bu kompozitler dayanm iyiletirmekten ziyade beklenilmeyen allmn dnda birletirilmi zellikler elde etmek iin tasarlanmaktadr. ekil 2.2de gsterildii gibi, bunlar byk parack ierdiklerinden kaymay etkili olarak yapamazlar. Bu kompozitler; metal, seramik ve polimerlerin birleiminden oluabilirler.[3]

ekil 2. 2 Parack takviyeli yaps

ve

dispersiyonla

dayanm

artrlm kompozitlerin

Dkm yoluyla retilen bu tr kompozitlerde pratikte karlalan bir problemde parack ilave edildiinde tozlarn kartrlma zorluu ve eriyik viskozitenin dmesi veya sv metalin seramik paracklar slatlamamasdr.[3]

Danmla(dispersiyon) mukavemetlendirilmi kompozit malzemeler Bu tr kompozitlerde yksek sl kararlla sahip mikrondan daha kk keltiler veya paracklarn metalik matris iinde homojen dalmasyla elde edilir (ekil 2.2). Bu paracklarn ap 0.01 ile 0.1 m ve uzunluu 50-200 m arasnda kullanlan paracklarn hacim oran %1-15 arasnda deiir. Bunlar izotropik bir zellik gsterirler Tanecik takviyeli kompozitlerde, takviye amacyla kullanlan malzemenin yndeki boyutlar arasnda nemli ve belirgin bir fark yoktur. Bunlar arasnda karbonatlar, kil, mika, silikatlar, mikrokreler, tarmsal atklar, metal tozlar veya paralar, pudra, pul, pelet, granl, kre, disk vb geometrilerdeki veya ekilsiz kk krntlar bu grupta yer alr.

Tanecikli takviye edicilerin kompozitlerinin mekanik zellikleri zayftr. Bu nedenle, daha ok mekanik dayanmn nemli olmad ss ve dekoratif eyalarn, genel amal rnlerin ve yk etkisinde kalmayacak dier tr malzemelerin yapmnda yararldrlar[3] 2.1.1.2. Elyaf (Lif) takviyeli kompozit malzemeler Genellikle yeterli basn dayanmna oranla ekme, eilme, arpma dayanmlar ok dk dzeyde kalan veya zayf yapl, krlgan malzemenin zayf olan ynlerinin iyiletirilmesi, krlganln giderilmesi, malzemenin snekletirilmesi gibi amalarla bu zellikleri iyiletirecek nitelikte elyaflarla donatlmasyla retilen kompozitlerdir. Elyaf tanm, makroskobik adan homojen, boyu kesitinin en az 100 kat olan esnek malzemeler eklinde yaplr ve deiik elyaflar kompozitlerde takviye amacyla kullanlr. Elyaf takviyeli kompozitlerde dardan yaplan yklemeleri karlayan ana bileen elyaftr, polimer matris ise elyaflar istenilen geometride bir arada tutan evreyi oluturur [3] Elyaf takviyeli polimerik kompozitler hazrlanrken elyaflar asndan baz temel noktalara dikkat edilmesi gerekir. Bu noktalar: elyafn mekanik zellikleri, elyaf miktar, elyaf kalnl, elyafn ynlenme biimi elyaflarn mukavemeti kompozit yapnn mukavemeti asndan ok nemlidir. Ayrca, elyaflarn uzunluk/ap oran arttka matris tarafndan elyaflara iletilen yk miktar artmaktadr. Elyaf yapnn hatasz olmas da mukavemet asndan ok nemlidir. Genel bir kural olarak kompozitlerin mekanik dayanm ilerindeki elyaf miktar arttka ykselir, elyaf oran belli bir deere ulatktan sonra azalmaya balar. Bunun nedeni, artna bal olarak kompozit ierisindeki polimer miktarnn azalmasdr. Polimer, kompozit ierisindeki oran belli bir deerin altna dtnde matris ilevini kaybeder ve lifleri bir arada tutamaz. [3] Elyaf kalnl kompozit zelliklerini etkileyen bir dier nemli faktrdr. nce liflerle hazrlanan kompozitlerde polimerin lifi slatt alan byktr. Elyaf-polimer deme yzeyinin artmas, elyaf-polimer etkileimleri arttrarak kompozit ierisinde yk (enerji) dalmn kolaylatrr. Bu nedenle ayn ktlede ince ve kaln elyaflarla takviye edilen kompozitlerden, ince elyaflarla takviye edileni daha dayankldr [3] Elyaflar demet haline getirildiklerinde her zaman yapmlarnda kullanlan polimerin yn haline gre daha dayankldrlar. Elyaf demeti zerine dardan bir etki yapldnda, demette bulunan elyaflardan bazlar kopabilir veya yzeylerinde atlama, izilme vb kusurlar oluabilir. Demetin d kuvvetler karsnda ald bu tr zararlar, yalnz etkilenen elyaflarla snrl kalr ve demet ierisindeki dier elyaflara aktarlmaz. Yn halindeki bir

maddenin (cam paras, polimer paras vb) herhangi bir blgesinde oluan kusur malzeme ierisinde ilerler ve sonuta malzemeyi kullanlamaz hale getirebilir. Bu zellik elyaf takviyeli kompozitlerin stnlklerinden birisidir. [3] Elyaflarn matris iindeki yerleimi kompozit yapnn mukavemetini etkileyen nemli bir unsurdur. Uzun elyaflarn matris iinde birbirlerine paralel ekilde yerletirilmeleri ile elyaflar dorultusunda yksek mukavemet salanrken, elyaflara dik dorultuda olduka dk mukavemet elde edilir, iki boyutlu yerletirilmi elyaf takviyelerle her iki ynde de eit mukavemet salanrken, matris yapsnda homojen dalm ksa elyaflarla ise izotrop bir yap oluturmak mmkndr. Elyaflar kompozit ierisine uygun geometrilerde yerletirilerek, kompozitin ekme gibi yklemelere farkl ynlerde farkl yantlar vermesi salanr (anizotropi). rnein kompozitin kopma dayanm, elyaflarn ynlendirildii eksene 90o lik adan yaplan yklemelerde en byk olacaktr. Benzer ekilde vurma dayanm, sl iletkenlik, sl genleme gibi davranlar da elyaflarn ynlenme eksenine asal olarak baldr. Elyaflarla yaplan takviye, elyaf ynlenmesi ayarlanarak sz edilen zellikler yne bal kontrolne olanak salar. [3]

ekil 2. 3 Elyaf ve dokuma takviyeli kompozitlerde elyaflarn kompozit ierisine yerleim biimlerine rnekler a) kesikli rasgele, (b) srekli tek ynl, (c) srekli dzlemsel iki ynl, (d) srekli dzlemsel ynl, (e) boyutlu (oklar, mekanik dayanmn iyi Elyaflarn ve dokumalarn kompozit ierisine yerleim biimlerine rnekler ekil 2.3de verilmitir. Kesikli elyaflar, polimer matris ierisine genellikle rasgele datlrlar ve byle bir kompozit mekanik zellik asndan izotropik davranr. Srekli elyaflar genelde ykn ynne paralel olacak ekilde reine ierisine yatrlrlar. Birka ynden yklemeyle karlaacak kompozitler, elyaflarn farkl ynlerde yerletirilmesi veya dokumalar kullanlarak hazrlanabilir. Dokumalar, kompozite her zaman en az iki ynde dayankllk

10

kazandrlan takviye edicilerdir. boyutlu dokumalarla kompozitin mekanik dayanm her ynde arttrlr. [3] Elyaf takviyeli kompozitler, zellikle uzay ve havaclk alanlarnda kullanlmak zere gelitirilmi malzemelerdir. Uzay ve havaclk alanlarnda ilk kullanlan kompozitler alminyum alamlarndan hazrlanm ve uaklarn baz paralar yksek mekanik dayanmlar ve hafifliklerinden dolay alminyum kompozitlerden yaplmtr. Ancak alminyum alamlar korozyona ve metal yorulmasna urayabilen maddelerdir ve bu zayf zelliklerin iyiletirilmesi pahal ilemler gerektirir. Elyaf takviyeli polimerik kompozitlerde korozyon sz konusu deildir ve malzeme yorulmas metallerdeki kadar hzl gelimez. [3] 2.1.1.3. Tabakal kompozitler Tabaka; bir matristeki rlm lifler veya tek ynl lif dzlemidir. Tek ynl lif haline ayn zamanda tek ynl lamna da denir. Tipik tabakalandrma aadaki ekillerdeki gibi lif ynlerine dikey ve paralel olan ana malzeme eksenleri boyunca gsterilmitir. [3] Tabakal kompozitler, yapsal ynden taneli ve liflerle donatl kompozit malzemeden farkllk gstermektedir. ok deiik kombinasyonlarla tabakalanm kompozitlerin retimi mmkndr. Farkl zelliklere sahip en az iki tabakann kombinasyonundan oluur. Korozyon direnci zayf metaller zerine, daha yksek direnli metallerin veya plastiklerin kaplanmasyla korozyon zelliinin, yumuak metallerin sert malzemelerle birletirilmesiyle sertlik ve anma direncinin, farkl fiber ynlenmesine sahip tek tabakalarn birletirilmesiyle ok ynl yk tama zelliinin gelitirilmesi mmkn olmaktadr.[5] Tabakalandrma: Bir tabakalandrma, aadaki ekilde gsterildii gibi, tabakalardaki ana malzeme ynlerinin ak ynlendirmesi eklinde tabakalar yndr. Bir tabakalandrmann katmanlar, genellikle tabakalarda kullanlan matris malzemesi ayndr Tabakalandrma; farkl malzemelerin tabakalar veya elyaf takviyeli katmanlarn tabakalar olabilir, [3]

11

ekil 2.4. Tabakalandrmada kullanlan tabakalarn genel grn

Tek ynl kompozit malzemeler tek ynde daha stn mekanik zelliklere sahiptir ve anizotropik (farkl ynlerde farkl zelliklerin sergilenmesi) zellik gsterir. zotropik (btn yn ve dorultularda ayn zelliklere sahip olan malzeme) malzemeler (daha ok metaller) btn dorultularda eit zellikler gsterir.[6]

ekil 2. 4 Dokuma ve tek ynl elyaflar iin farkl ynlerde zelliklerin gsterimi [6] a) Eit zellikler b) Eit olmayan zellikler

12

(a) ekil 2. 5 Tabakalarda ynlendirme ekilleri[6] a) Yar-izotropik ynlendirme b) Tek ynl ynlendirme

(b)

Yapsal uygulamalarda kullanlan ou kompozitler ok katldrlar. Her tabaka tasarm amalarna bal olarak deien elyaf dorultular ile tek katl kompozitten oluabilir. Genellikle her katman ok ince olup yaklak 0.1 mm kalnlnda olduundan dolay bu ekilde kullanlmaz. Her kattaki kompoziti oluturan elemanlar ayn ise bunlar "izotropik" basite laminat" olarak adlandrlr (ekil 2.5). Bir ok katl kompoziti oluturan malzemeler farkl malzemelerden oluuyorsa bunlar "ortotropik" veya "karma ve melez laminetler" olarak adlandrlr. Buna rnek olarak da bir karma Iaminet kompozitin bir kat cam elyaf takviyeli epoksi iken dier tabaka ise grafit elyaf takviyeli epoksi kompozit olabilmektedir. Ortotropik ayn zamanda birbirine dik dorultuda iki eksende simetrik malzeme zellii gstermesi demektir [3] Laminetler, matris ierisine rasgele ynlenmi elyaflar, tek ynl elyaflar veya farkl elyaf takviyeli tabakadan oluabilir. rnein, 10 tabakadan 6 tanesi 1 dorultuda ve dier 4 tanesi bu yne dik 90'lik dorultuda ynlenebilir. Sonuta 1 dorultudaki ynelimli kompozitin dayanm ve rijitlii (bir malzeme iinde oluan elastik deformasyon miktarnn nitelikli bir lm ve yksek elastiklie sahip olma) yaklak %50 dierinden daha byk olacaktr. Her iki dorultuda uzamal rijitlik oran yaklak 6/4'dr fakat eilme rijitlii orta yzey iin belli deildir [3]

13

(a)

(b)

ekil 2. 6 Tabakal bir kompozit yaps a) Izotropik, b) Ortotropik yap [3]

Orta yzeydeki laminata simetrik dzenlenmemise eilme ve uzama arasnda birlemeden kaynaklanan rijitlik bileenleri mevcut olabilmektedir. Her bir tabakann bitiiindeki tabakadan bamsz olarak deforme olma eilimi olduu iin laminatlarda kayma gerilmeleri oluabilir. Bu btn tabakalarda temel malzeme dorultularndaki farkl ynlenme kadar farkl zelliklerden de ileri gelebilir Bu kayma gerilmeleri Iaminat kenarlar yaknnda en byk olur ve orada delaminasyon balama sebebi olabilir. Elyaf takviyeli kompozit malzemeler geni zelliklerine bal olarak tek veya ok katl tabakal malzemeler olarak da snflanabilir. Tek katl kompozitler bir ka farkl lamineden yaplabilir, her tabaka ayn ynelme ve zelliklere sahip, sonuta tm laminata tek katl tabakal kompozit olarak dnlebilir.[3] Kompozit bir yapnn yksek hzlardaki arpmalara gsterdii diren lifin elastiklik modl, krlma uzamas gibi lif zellikleri ile lifin bu kompozit yap ierisindeki kullanm ekline ve kompozitin alansal younluuna baldr [12]. Katl yaplarn ciddi tehlike tipleri iin gelitirildii ve bu yaplarn temelde lif tipi, reine tipi, doku konstrksiyonu, kat says, iplik yn ile kesimeleri ve iplik setleri ile younluu gibi parametrelere bal olarak deerlendirilmesi gerekmektedir. Vurmann katl yaplara etkisi kat ve esnek tiplerine bal olarak deimekte, katl yaplar iin katlar aras almann bozulma modu olduu ve bunun enerjinin datlmas asndan olumlu ancak yapnn dayanm asndan negatif olarak etkiledii iddia edilmitir. Katl yaplarn arl ve konforunun da tehlike tipine bal olarak gz nne alnmas gerekir. [7] Tabakal kompozit yap, en eski ve en yaygn kullanm alanna sahip olan tiptir. Farkl elyaf ynlenmelerine sahip tabakalarn bileimi ile ok yksek mukavemet deerleri elde edilir.

14

Isya ve neme dayankl yaplardr. Metallere gre hafif ve ayn zamanda mukavemetli olmalar nedeniyle tercih edilen malzemelerdir. Tabakalandrlm fiber takviyeli kompozitlerin kullanm yerleri; Polaris fuze kasalar, cam elyaf gemi kaplamas, rayl tat gvdeleri, tenis raketleri, v.b. Ayrca, uak yaplarnda yaygn bir kullanm alan olan sandvi yaplar da tabakal kompozit malzeme rneidirler. Sandvi yaplar, yk tamayarak sadece izolasyon zelliine sahip olan dk younluklu bir ekirdek malzemenin alt ve st yzeylerine mukavemetli levhalarn yaptrlmas ile elde edilirler.[3] Elyaf/matris takviyeli bir kompozitin retimi esnasnda, istenilen kompozit kalnln salamak iin ok katl, dz veya deiik ynl ve dorultulu elyaflarn dzenlenmesi gerekir. Bu yaplacak paraya bal olarak takviye eleman tasarmnda aadaki formlardan biri gibi olacaktr: a) Izotropik zellik istendiinde, elyaflar rasgele ynlenmi, b) Ortotropik zellik olmas isteniyorsa, ortogonal ynl, c) Ortotropik zellik olmas isteniyorsa tek ynl olarak takviye edilmelidir[5] Bu nedenle, kompozit tabakann zellikleri, lamine, malzemede tek bir kompozit tabakas; elemanlarn zelliklerine, elyaflarn dzenlenmesine ve kompozitin retim tekniine bal olacaktr. Reinenin dk gerilme blgesinde dorusal olmasna ramen genellikle elyaflarn dorusal elastik olarak krld varsaylr. Bu elyaflar krlma blgesinde dorusal olmayan zellikler gsterir. Ancak, krlgan elyafn maksimum uzamas snek matristen daha az deimez ve sonunda matrisin dorusal elastiklik varsaymn dorulamada sonraki gerilme kompozitin krlmasnda olduka dk olacaktr. Lamina kompozit analizinde bir dier varsaymda elyaf ve matris arasnda tam ban mevcut olmasdr. Kompozitin elastik karakteristikleri zerine polimer matris iinde gerilim dalm zerine srnmenin etkisi, elyaflarn en uygun ekilde konumlanmasnn salanmas ile minimize edilebilir. Bu eksenel kuvvetler uygulanan kuvvetin dorultusu boyunca olacaktr. Bununla beraber, kompozitte cam elyaflarn orannn artrlmas, ykn byk ksmnn elyaflar tarafndan tandn ve bunun sonucu olarak da ykn daha az ksm matris tarafndan tanacan gsterir. Dier taraftan, elyaf ierii az ise fazla yklerde matris zerine etkiyen srnme etkisi olduka fazla olabilir. Ancak bu kompozitler iin genellikle uygulanan yk srnme salayamayacak kadar yeterli dklkte olabilecektir. [5]

15

2.1.2.Matris Malzemesine Gre Snflandrma 2.1.2.1. Metal matriks kompozitler (MMK)

Bu malzemeler ana yapy matriks metalin oluturduu ve takviye eleman olarak da genellikle seramik bir takviye faznn kullanld kompozitlerdir. Bu malzemelerin seiminde hemen hemen hibir snrlama yoktur. Deneysel almalara bakldnda ok farkl trlerin kullanld gze arpar. Son 45-50 yldr MMKler ile ilgili pek ok aratrma yaplm ve literatrde olumlu ekilde yer almtr. Metal matriks kompozitler geleneksel malzemelere en byk alternatiftir. Seramiklerin yksek elastik modl ile metallerin plastik ekil deitirme zellikleri birletirilerek anmaya dayankl, krlma tokluu ve basma gerilmesi yksek malzemeler elde edilmektedir. Bu kompozitler yaygn olarak otomotiv, havaclk ve savunma sanayinde kullanlmaktadr.[8] 2.1.2.2. Seramik matriks kompozitler (SMK)

Seramik malzemeler ok sert ve krlgandrlar. Ayrca yksek scaklk dayanmlarna ve greceli dk younluk zelliklere sahiptirler. Seramik malzemeler sl ok direnci ve tokluu dk malzemelerdir. Bunlar; Al O , SiC, Si N B C, cBN, TiC, TiB, TiN ve
2 3 3 4, 4

AINdir. Bu bileikler deiik yaplarda olup amaca gre bir ya da bir ka beraber kullanlarak seramik matriks kompozitler elde edilir. Sandvi zrhlar, eitli askeri amal paralar imali ile uzay aralar bu rnlerin balca kullanm yerleridir. Seramik matrikse ilave edilen karbon, seramik ve cam fiberler zellikle yksek scaklk uygulamalar gibi zel artlar iin gelitirilmektedir. Seramik malzemelerin seramik fiberler ile takviye edilmesi durumunda, mukavemet ykselmekte ve tokluklar da artmaktadr. Almina ve zirkonya esasl seramik kompozitler zerindeki son yllardaki almalar, bu malzemelerin sadece roket bal, uzay aralar gibi uygulamalarda deil ayn zamanda insan vcudunda da biomalzeme olarak kullanlmaya balanmasna sebebiyet vermitir. [8] 2.1.2.3. Karbon-karbon kompozitler (KKK)

Karbon - karbon kompozitleri, saf karbon partikllerinin (primer karbon bileeni olarak tanmlanr) karbon esasl balayc (bu malzeme karbonizasyon ilemi esnasnda sekonder karbon bileenini oluturur) ile J karmndan elde edilir. Neticede, malzemenin tm karbon olup karbonlar iki farkl ekilde bulunur. Bunlardan biri, dolgu (primer) dieri ise balayc (sekonder) niteliinde olan karbondur. Matriks malzemesi olarak kullanlan

16

karbonun birim arlktaki s kapasitesi olduka yksektir. Roket azlarnda, uzay aralarnda bulunan koruyucu kalkanlarda, debriyaj ve fren balata-disk sistemlerinde kullanlmaktadr. Bu malzemeler yksek teknoloji gerektiren askeri ve uzay alanlarndaki uygulamalarna nispeten dk hacim salamasna karn, katma deeri yksek ve olduka pahal malzemelerdir. [8] 2.1.2.4 Nano Kompozitler (NK)

Nano kompozitler mineral nano dolgulu ve %10dan daha az miktarda nano boyutlu mineral ieren kompozit malzemelerdir. Kullanlan nano boyutlu paracklarn boy-en oran ve yzey alannn ok yksek olmasndan dolay kompozitlerin mekanik, yanmazlk, sl ve bariyer zellikleri ok iyi ynde gelitirilebilmektedir. Bu kompozitlerin retilmesinde daha ok ergimi metal kartrmas, toz metalrjisi ve mekanik alamlama kullanlr. [8] 2.1.2.5. Polimer Matrisli Kompozitler Kompozitler malzemelerin % 90 polimer esasl matrislerle retilmektedir. leri plastikpolimer grubu matris malzemelerin ounlukla elyaf formunda sert, dayanml malzemelerle takviye edilmeleri bu gruptaki kompozit malzemeleri oluturur. En tipik rnek, artk gnmzde geleneksellemeye balayan ve "fiberglas" olarak bilinen poliester esasl reinelerin cam elyafla takviyesiyle retilen malzemelerdir. Ancak ileri kompozitler grubunda daha stn fiziksel, kimyasal ve mekanik zelliklere sahip elyaflar kullanlmaktadr. Bu malzemeler yksek dayanm (ekme ve basma dayanm), yksek elastik modl ve yksek toklua sahiptirler.[4] Polimer kompozitlerin en nemli zellikleri yksek zgl mukavemet (mukavemet/zgl arlk) ve zgl elastisite modldr. Dolaysyla bu zelliklerden dolay dier malzemelere stn durumundadrlar. rnein yksek mukavemetli eliklerde zgl mukavemetin 110 Nm/g olmasna karn cam lifipoliesterlerde 620 Nm/gdr. Dier taraftan karbon lifi epokside 700 Nm/g ve kevlar epokside 886 Nm/gdr. Dier taraftan karbon liflerinin zgl elastisite modl alminyumunkinin 5 kat kadardr. Bu stnlklerinden dolay polimer kompozitler uak ve uzay endstrisinde alminyum alamlarna tercih edilir. Matris olarak kullanlan polimerler ucuz ve kolaylkla alabilir malzemelerdir. Dier taraftan dk elastik modle ve dk kullanm scaklna sahiptirler. Kompozit malzemelerde polimer matris olarak kullanlan genelde tip plastikler mevcut olup bunlar; termosetler, termoplastikler ve elastomerlerdir. Termosetler grubunda arlkl olarak

17

poliester ve epoksi reine kullanlr. Bunun yan sra vinil ester/bisfenol ve fenolik reinelerin kullanm da giderek yaygnlamaktadr. Termoplastik grubunda yaygn olarak poliamid ve polipropilen kullanm grlr (yaklak %68.3). Bunlarn yan sra hibrid formda polietilen ve polibutilen tereftalat, polietereterketon ve polietersulfon kullanm da dikkat ekmektedir. Naylonlar ve polikarbonatlar, ticari kompozitlerin hazrlanmasnda kullanlan az saydaki termoplastikten ikisidir. [3,9] Termoplastikler: Termoplastikler, oda scaklnda kat malzeme olarak adlandrlr. Istlrsa yumuar, scaklk arttka viskozitesi der. Bu zellik bunlardan yaplan rnleri daha ekonomik yapar ve kolaylkla ekillenmesini salar. Bu tekrar soutulduunda yeniden sertleir. Sv halde bulunduu scaklklarda viskozite hali yksektir. Bu nedenle ara yzey ba termosetlere gre daha zordur. Ancak ekillendirme kapasitesi iyi olduundan bunlarn kullanm yaygnlamaktadr. Bu polimerler kristalin veya ekilsiz (amorf) olabilir. Kristal ekilli olanlarda molekller byk uzaklklarda olduka dzenli ekil olutururlar. Amorf polimerler de ise uzun zincirler birok noktada birbirine dolamtr. Ksa elyafla kk hacim ortamnda hamur veya levha kalplama yntemi ile kullanlmaktadr.[3] Termoplastikler, retilen btn sentetik polimerlerin yaklak %70'ini meydana getirir ve tipten ticari olarak en nemlisidir. Termosetler ve elastomerler ise yaklak %30'unu oluturur. Tipik olarak kullanlan termoplastikler Acetal, Acrylonitrile- Butadiene-Streyn (ABS), Selloz, Poli-tetra-floretilene= Fluoropolymers (PTFE), Poli amids( PA), Polikarbonat (PC), Polietilen (PE), Polyester (PET), Polivinil klorr (PVC), Naylon 6.6, Polistreyn(PS) ve Polipropilen (PP)'dir. Ancak bu tr olan polimerler bazen birbiri ierisine girebilir. Termoplastik olan belli polimerlerden termosetler de yaplabilir.[3] Elastomerler: Elastomerler, termoset polimerler gibi apraz bal olan uzun zincir molekllerinden oluur. Bunlar, ok dk gerilmelere maruz kald zaman byk elastik deformasyon yapma yetenei olan polimerlerdir. Baz polimerler %500 ve daha fazla uzama yaparlar ve tekrar orijinal ekline dnerler. ok mehur olan polimerler ise Kauuktur.[3] Termosetler: Kompozit malzeme matrisleri olarak en ok kullanlanlardr. Termoset plastikler sv halde bulunurlar, stlarak ve kimyasal tepkimelerle sertleir ve salamlarlar. Termoplastik polimerlerden farkl olarak termoset polimerlerin polimerizasyon sreci geri dn olmayan bir sretir. Yksek scaklklarda dahi yumuamazlar. izelge 2.2de en youn kullanlan termosetler ve genel zellikleri yer almaktadr.[3]

18

Termoset matrisler, kk monomer molekllerini, uzun ve aralarnda kuvvetli balar bulunan polimer moleklleri haline getiren kimyasal reaksiyon sonucu oluur. Termosetler, polimerizasyonla iki kademede elde edilir. Birincisi malzemeyi ihtiva eden monomerler lineer zincirlerin bir araya getirdii reaktrde balarken ikinci polimerizasyon ilemi kalplama ilemi esnasnda scaklk ve basnla reaksiyona girmeyen ksmlar svlaarak molekl zincirleri boyutlu yapya sahip olurlar. Bu reaksiyonun gereklemesi iin genellikle katlatrc kullanlr. Katlatrc ilavesi ile nce jel haline gelir ve sonra da katlarlar. Bunlar tekrar stlarak yumuatlamaz. Termoset reineler izotropiktirler. Termal stabilite, kimyasal diren, dk younluk termoset reinelerin avantajlardr. Oda scaklndaki snrl alma zaman, katlama iin geen uzun fabrikasyon zaman, kopma esnasndaki dk uzama dezavantajlardr Epoksi ve poliesterler elyaf takviyeli kompozitlerde yaygn olarak kullanlan matris malzemelerdir. Bunlarn fiziksel ve mekaniksel zelikleri, molekllerin byklne, younluuna ve apraz ban uzunluuna baldr. Ancak poliesterler cam elyaf iyi slatr ve dolgu maddesi kullanlabilir. Bunlarn sakncas ise sertleme srasnda %10 kadar kendini ekme (bzlmesi) gstermesidir. Bu bzlme ise liflerin basma gerilmeleri altnda burkulmasna neden olur.[3] Termoset malzemeler kr edildikten sonra tekrar eritilemez ve ekil verilemezler. Kr ilemi srasnda molekl zincirleri, ekil 2.7de grld gibi apraz balanma yaparlar. Bu nedenle molekller tekrar eritilip ekil verdirilemez. apraz balanma younluu ne kadar fazla ise malzeme o kadar rijit ve sl stabilitesi yksek olur. Poliimidler, plastikler arasnda kalpta ekil verilebilen, sl direnci en yksek polimerlerdir.[3]

ekil 2. 7 Termoset molekllerin kr ilemi srasnda apraz balanmas Yaygn termoset reineler; epoksi, poliester ve vinilesterdir. Bu malzemeler, tek para veya iki para sistemi olabilmektedir ve genelde oda scaklnda sv formdadr. Bu reine sistemleri, yksek scaklklara karlr veya oda scaklnda son ekli verilir.

Termoset kompozitleri ilemedeki avantajlar;

19

1.Balangtaki reine sistemi sv formda olduundan, termoset kompozitleri ilemesi kolaydr. 2.Lifler, termosetlerle kolay slatlabildiinden, boluk ve gzenek daha azdr. 3.Termoset kompozitlerin ilenmesinde, termoplastik kompozitlere gre, s ve basn gereksinimi daha azdr. Bu da enerji kazanm salar. 4.Termoset kompozitlerin ilenmesinde, basit ve dk maliyetli tehizat kullanlabilir.[3]

Termoset kompozit ilemenin dezavantajlar; 1.Termoset kompozit ileme, uzun kr zamanlar gerektirir ve sonu olarak termoplastiklere gre dk retim oranlar elde edilir. 2.Termoset kompozit paralar, bir kez kr edilir ve katlatrldnda, tekrar ekil verilemez. 3.Termoset kompozitlerin geri dnm bir sorundur

Tablo 2. 2 Baz termoset malzemelerin mekanik ve fiziksel zellikleri Malzeme zellikler Younluk (g/cm3) Elastik Modl (MPa) ekme dayanm (MPa) Kopma uzamas (%) Isl iletkenlik Isl genleme katsays (l/Co) 1,11 7000 70 3-6 0,19 45-65 1,04-1,46 3400 41-90 4,2 0,19 55-100 1,24-1,32 4800 34-62 1,5-2,0 0,15 68 Epoksi Polyester Fenolik

2.2.Matris Malzemeler (Reineler) 2.2.1. Epoksi (Epoksit) Reineleri

Gelimi kompozitlerde genellikle tercih edilen ve her tr elyaf ile kullanlabilen bir reinedir. Epoksi reineler, reine trne ve son kullanm yerine gre sv veya kat olarak temin edilebilir. Epoksi grubunun polimerizasyonu ile elde edilir. Bu reineler eitli ajanlar varlnda, oda scaklnda veya yksek scaklkta kr edilerek termoset son rn haline

20

dntrlr. Epoksi reineleri gerekte polieter yapsndadrlar ve polieterlerin nemli bir grubunu olutururlar. Epoksit reinesi ad, monomerde ve kr edilmeden nceki npolimerde, epoksit gruplarnn bulunmas nedeyle verilmitir. Epiklorhidrin ve bisfenolAnn bazik ortamdaki reaksiyonundan, ilk ticari epoksi reinelerinden olan ve epoksit reinelerin %95ini oluturan Diglisidil eter bisfenol-A (DGEBA) ve yksek molekl arlkl trler elde edilir. Epiklorhidrin, propilenden sentezlenir ve sentetik gliserin prosesinin ara rndr. Bisfenol-A ise fenoll aseton ile oluturulan bir petrol trevidir. DGEBA, epiklorhidrinin bisfenol-A ile sodyum hidroksit varlnda reaksiyonuyla elde edilir. Termoset polimer yapsna iki aamada geilir. lk aamada fazla epiklorhidrin kullanlarak zincir sonlarnda epoksit gruplar bulunan dk mol ktleli bir npolimer hazrlanr.

ekil 2. 8 DGEBAnn oluumu npolimerdeki yinelenen birimin (n) bykl, elde edilecek epoksi polimerinin zelliklerini belirler. Kk n deerlerinde polimer viskoz bir sv iken yinelenen birim says 25 dolayna ulatnda oda scaklnda kat ve serttir. Kk n sayl epoksitler stn yapma ve kimyasal diren zellikleri nedeniyle koruyucu kaplama ve yaptrc olarak kullanlrlar. rnein, dk apraz ba younluu esneklik iin gereklidir. Yksek apraz ba younluu mekanik dayanm ve kimyasal diren salar. Ayrca, artan scaklklarda yksek sertlik (T g ykseltmesi gibi) salar. [9] Termoset epoksi eldesinin ikinci aamasnda npolimer, uygun bir apraz balayc ile sertletirilir. rnein, iki ayr tpte satlan epoksit yaptrclarnn birisinde npolimer, dierinde bir diamin vardr. ki madde kartrldnda aadaki tepkimeye uygun olarak epoksit gruplar zerinden apraz balanma gerekleir ve polimer termoset yapya geer. Dietilen triamin, trietilen tetraamin, hekzametilen tetraamin, m-fenilen diamin apraz balanmada kullanabilecek dier aminlerdir [3]

21

ekil 2. 9 apraz balanm epoksi polimeri Epoksilerin apraz balanma srasnda uucu madde olumaz, apraz balanma sonras bzlme oranlan da (%l-5) dktr. Ancak, fiyatlar yksektir ve piirme zamanlar uzundur. Piirme zamann azaltmak amacyla hzlandrclar kullanlarak apraz balanma tepkimeleri hzlandrlr. Kullanm scaklklar polimer zelliklerine bal olarak 150Cye kadar kar [6]. ekil 2.9de de epoksi reinelerin retimi ayrntl ekilde gsterilmitir.[9]

22

ekil 2. 10 Epoksi reinelerin retimi

Epoksi reinelerde kullanlan balca sertletiriciler; lewis bazlar, inorganik bazlar, birincil ve ikincil aminler ve amitlerdir. Ayrca, karboksilik asit anhidritler, dibazik organik asitler, fenoller ve lewis asitleri de asit sertletiriciler olarak epoksi sistemlerde kullanlmaktadr.[9]

23

ekil 2. 11 Epoksi reinelerin amin apraz balanmas Proses gereklerini yerine getirmek iin uygun sertletirici ve/veya sertletirici sistemi seilerek sertleme hzlar kontrol altnda tutulabilir. Genellikle epoksi reineler, bir anhidrit veya bir amin sertletirici eklendiinde sertleme reaksiyonuna girer. Her sertletirici farkl bir sertleme profili gsterir ve son rne farkl zellikler katar. Modifiye edilmemi bisfenol-A reineleri (diglisidileter bisfenol A-DGEBA) genellikle slak yatrma sistemlerinde syla sertletirmek iin kullanlr. Bunlar aminle sertletirildiklerinde, daimin di-fenilmetan gibi, 150C'nin stnde s defleksiyonu ssyla mkemmel mekanik ve elektriksel zelliklere sahip olurlar.[9] Girdilerin oran ve zellikleri ayarlanarak, farkl alanlarda kullanlabilecek rnler hazrlanr. Epoksitler, kimyasallara kar direnleri, dayankllklar, esnek olular ve iyi yapma zellikleri nedeniyle yzey kaplamalar iin esiz bir polimerdir. Kimyasal korozyona ve anmaya kar yzeylerin kaplanmasnda; yksek kuvvetler etkisinde kalan yerlerin kaplanmasnda; tp, boru ve endstriyel tanklarn astarlanmasnda kullanlr. Epoksitler kompozitler iin de iyi bir matristir. Epoksilerin %80ini kaplama, laminat hazrlama ve kompozit yapmnda tketilir[3] Is-ilem grm epoksilerin dayanm yksek, sl ve kimyasal direnleri iyidir. Sertleme srasnda kendini ekme sorunu yoktur. Bu zelliklerin yan sra sahip olabilecekleri formlasyonlarn eitlilii ve ok ynl islenebilirlik zellikleri nedeniyle epoksi termosetler, birok uygulama alan bulmutur. Epoksi reine matrisli kompozitierin en nemli uygulamalarndan biri havaclk uygulamalardr. Yzey kaplamalar, endstriyel demeler, cam takviyeli kompozitler ve yaptrclar uygulama alan olarak saylabilir. Epoksinin yaltm zelikleri deiik elektronik uygulamalarda, rnein, transistr ve bask devre plakalarnda kullanlmalarn salar.[9]

24

2.2.2.Polyester Reineler

Polyester matrisler dibazik asitlerin, dihidrik alkoller (glikol) yada dihidrik fenollerle karsmnn yousmas ile sekil alrlar. Polyesterlerin ana tipleri polyester bileseninin doymus asitle yada alternatif malzeme olarak glikolle modifikasyonu temeline dayanr. Ayrca kur islemi ile matrisin esneklii iyilestirilerek kopma gerilmesi arttrlabilir. [10] Avantajlar: 1. Takviyelerin nemini dsar kolayca atabilmesini salayan dusuk vikozite. 2. Dusuk maliyet 3. yi cevresel dayanm [10] Dezavantajlar: 1- Kr srasndaki yksek egzotermik reaksiyon zayf elyaf/matris ba mukavemetine neden olur. 2- Sistem gevreklemeye eilimlidir. 3- ok seyreltik alkalilere bile zayf kimyasal diren gsterir. Polyester reinelerin, epoksi reinelere gre elyaf/matris aras ba mukavemetinin daha dk olmas nedeniyle, uak yaplarndaki kullanm alanlar kk uaklarla ve planrlerle snrldr. [10]

2.2.3. Vinilester reine matrisler Polyesterlerden sonra bulunmu bir matriks tipidir. Vinylester reine slak yatrma iin uygundur. En nemli avantajlar elyaf ve matris arasnda iyiletirilmi bir ba mukavemetine sahip olmaldr. Polyesterle glikoln bir ksmnn yerine doymam hidrosilik bileenlerin kullanlmas ile elde edilirler. Korozif ortamlardaki kullanmlar iin donatl plastik bileenlerin retiminde yararlanlmaktadr. Vinil ester reineler, polyester reinelere benzer biimde retilmekte ve epoks reinelerin sertleme zelliklerini gstermektedir. Bu polimerler kimyasal dayanm gerektiren kimya tesislerinde, borularda ve depolama tanklarnda kullanlmaktadr. [10,11]

25

2.3. Takviye Malzemeleri Kompozit malzemelerde kullanlan elyaflarn fiziksel biimleri, oluturulan yeni malzemenin zellikleri zerinde ok nemli bir faktrdr. Takviyeler temel olarak 3 farkl biimde bulunmak- tadrlar; paracklar, sreksiz ve srekli elyaflar. Parack genelde kresel bir biimde olmamasna ramen her ynde yaklak olarak eit boyutlardadr. akl, mikrobalonlar ve reine tozu parack takviyelerine rnekler arasnda saylabilir. Takviye malzemelerinin bir boyutu dier boyutlarna gre daha fazla olduunda elyaflardan bahsetmeye balarz. Sreksiz elyaflar (doranm elyaflar, tl- m elyaflar veya whiskers-pskl) birka milimetreden birka santimetreye kadar deien llerde olabilmektedir. ou lifin ap birka mikrometreyi gememektedir. Bu nedenle elyafn parack halden lif haline geii iin ok fazla bir uzunlua gerek yoktur.

Srekli elyaflar ise tel sarma yntemi gibi yntemlerde kesilmeden ip eklinde kullanlmaktadr. Elyaflar en yksek mekanik zelliklerini enlerinden daha ok boylarna gsteririler. Bu zellikler kompozit malzemelerin metallerde rastlanmayan ar anisotropik malzeme zellii gstermelerine neden olur. Bu nedenle tasarm aamasnda elyaflarn reine iindeki yerleimleri ve geometrilerini gz nnde bulundurmak ok nemlidir. Malzemenin anisotropik zellii tasarm aamasnda rnn uygun yerinde kullanlarak avantaja dnebilir. Baz durumlarda malzemenin dayanm artrmak, tm ynlerde eit mukavemet elde etmek iin elyaflar kuma olarak dokunurlar. Srekli liflerle hazrlanan dokuma elyaf kumalarnn farkl amalar iin gelitirilmi trleri vardr. Cam elyafnn gnmzde en ok kullanlan ve geerli takviye malzemesi olmasna ramen gelimi kompozit malzemelerde genellikle saf karbonun elyaf kullanlmaktadr. Karbon elyaf cam elyafna oranla daha gl ve hafif olmasna ramen retim maliyeti daha fazladr. elyafdr. Polimerler matris olarak kullanlmalarnn yan sra kompozitler iin elyaf retilmesinde de kullanlmaktadr. Kompozit malzemeye ok yksek dzeyde salamlk katan ve sertlik kazandran Kevlar (Aramid) bir polimer elyafdr. Hafiflik ve gvenilir konstrksiyon Hava aralarnn iskeletlerinde ve spor aralarnda metallerin yerine kullanlmaktadr. Karbon elyafndan daha gl ve ayn zamanda daha pahal olan ise bor

26

amalanan rnlerdeki kompozit malzemelerde aramid kullanlr.Malzemelerin Anisotropik ve zotropik zellikleri uzun lifli elyaflar kullanldnda liflerin ynlerini deitirilerek farkl ynlerde farkl mekanik zellikler elde etmek mmkndr. Bu duruma anisotropik zellikler denir. Metal gibi baz malzemeler her ynde ayn mekanik zellikleri gsterirler, bu duruma ise isotropik zellik denir.Kompozit malzemelerde kullanlan balca elyaf trleri; 1-Cam elyaf, 2-Karbon (Graphite) elyaf, (PAN -polyacrylonitrile- ve zift kkenli) 3-Aramid (Aromatic Polyamid) elyaf, (Ticari ismi; Kevlar-DuPont) 4-Bor elyaf, 5-Oksit elyaf, 6-Yksek younluklu polyetilen elyaf, 7-Poliamid elyaf, 8-Polyester elyaf, 9-Doal organik elyaflar Bu elyaflar arasndan en ok Cam, Karbon ve Aramid elyaflar kullanlmaktadr. Bu elyaf tr de gl, sert ve srekli biimde retilebilmektedirler. 2.3.1. Cam Elyaf Cam elyaf silika, kolemanit, aluminyum oksit, soda gibi cam retim maddelerinden retilmektedir. Cam elyaf, elyaf takviyeli kompozitler arasnda en bilinen ve kullanlandr.Cam elyaf zel olarak tasarlanm ve dibinde kk deliklerin bulunduu zel bir ocaktan eritilmi camn itilmesiyle retilir. Bu ince lifler soutulduktan sonra makaralara sarlarak kompozit hammaddesi olarak nakliye edilir. zellikle cam elyaf ile matris aras yapma gcn arttran "silan" bazl ve elyaf zerinde ince film oluturan kimyasallarn sonra kullanm sahalar artmtr. Elyaflar ilem srasnda dayankllklarnn %50sini kaybetmelerine ramen son derece salamlardr.Cam elyaf halen aramid ve karbon elyaflarndan daha yksek dayankllk zelliine sahiptir. Elyaf kumalar genellikle srekli cam elyafnn lifleri ile retilmektedir.lemler srasnda deiik kimyasallarn eklenmesi ve baz zel retim yntemleri ile farkl trde cam elyaf retilebilmektedir;[12]

27

ekil 2. 12 Cam elyaf rulosu

A Cam - Pencerelerde ve ielerde en ok kullanlan cam eididir. Kompozitlerde ok fazla kullanlmaz. C Cam - Yksek kimyasal diren gsterir.Depolama tanklar gibi yerlerde kullanlr. E Cam -Takviye elyaflarnn retiminde en ok kullanlan cam trdr. Dk maliyet, iyi yaltm ve dk su emi oran zelliklerine sahiptir.

S + R Cam - Yksek maliyetli ve yksek performansl bir malzemedir.Yalnz uak sanayisinde kullanlr. Elyaf iindeki tellerin aplar E Cam n yars kadardr, bylelikle elyaf says fazlalar dolaysyla birleme zelliklerinin daha gl olmas anlamna gelen daha sert yzey elde edilebilmektedir. [12]

Cam elyafnn kullanm amacna bal olarak elyaf sarma biimleri farkl olabilir. Elyaf ap

28

ve demetteki lif says farkllaabilir. Cam elyaf biimlendirildikten sonra ypranmaya dayanmn artmas iin kimyasallarla bir kaplama ilemi yaplr. Kaplama malzemesi olarak genellikle elyafn kompozit malzemeye uygulanmasndan nce kolaylkla kaldrlabilen ve suyla zlebilen polimerler kullanl- maktadr. Elyaf ile reinenin birbirine iyi yapmas ok nemlidir. yi yapmamaktan dolay birbirin-den kayan takviye malzemesi ve matris, kompozit malzemenin sertliini ve salamlk performansn drr. Bu durumun engellenmesi iin elyaf kimyasallarla kaplanr. [12]

2.3.2. Karbon Elyaflar

Cam elyafnn gnmzde en ok kullanlan ve geerli takviye malzemesi olmasna ramen gelimi kompozit malzemelerde genellikle saf karbonun elyaf kullanlmaktadr. Karbon elyaf cam elyafna oranla daha gl ve hafif olmasna ramen retim maliyeti daha fazladr. Hava aralarnn iskeletlerinde ve spor aralarnda metallerin yerine kullanlmaktadr.[2] Karbon lifi ilk defa karbonun ok iyi bir elektrik iletkeni olduu bilinmesinden dolay retilmitir. Cam elyafnn metale gre sertliinin ok dk olmasndan dolay sertliin 3-5 kat artrlmas ok belirgin bir amat. Karbon elyaflar ok yksek sl ilem uygulandnda elyaflar tam anlamyla karbonlarlar ve bu elyaflara grafit elyaf denir. Gnmzde ise bu fark ortadan kalkmaktadr. Artk karbon elyafda grafit elyaf da ayn malzemeyi tanmlamaktadr. Karbon elyaf epoksi matrisler ile birletirildiinde olaanst dayankllk ve sertlik zellikleri gsterir. Karbon elyaf reticileri devaml bir geliim ierisinde almalarndan dolay karbon elyaflarnn eitleri srekli deimektedir. Karbon elyafnn retimi ok pahal olduu iin ancak uak sanayinde, spor gerelerinde veya tbbi malzemelerin yksek deerli uygulamalarnda kullanlmaktadr.[2]

29

ekil 2. 13 Dokunmu halde karbon fiber Karbon elyaflar piyasada 2 biimde bulunmaktadr: -Srekli Elyaflar: Dokuma, rg, tel bobin uygulamalarnda, tek ynl bantlarda ve nceden reine emdirilmi elyaflarda kullanlmaktadr. Btn reinelerle kombine edilebilirler. -Krplm Elyaflar: Genellikle enjeksiyon kalplamada ve basnl kalplarda makine paralar ve kimyasal valf yapmnda kullanlrlar. Elde edilen rnler mkemmel korozyon ve yorgunluk dayanmnn yan sra yksek salamlk ve sertlik zelliklerine de sahiptirler [2]

Karbon elyafnn retim sreci;

Karbon elyaf ounlukla iki malzemeden elde edilir; Zift PAN (Poliakrilonitril)

30

Karbon, younluu 2.268 g/cm3 olan kristal yapda bir malzemedir. Karbon elyaflar cam elyaflardan daha sonra gelien ve ok yaygn olarak kullanlan bir elyaf grubudur. Karbon ve grafit elyaflar organik maddelerden retildikleri iin organik fiber olarak da adlandrlrlar. Ham madde olarak PAN, Selloz (Rayon) ve Zift (Pitch) olarak kullanlr. Dolays ile de retildikleri maddelere gre isim alrlar. Gnmzde rayon sadece ok dk modll elyaflar iin kullanlr. Bu hammadde inert bir atmosferde 1000- 3000C civarna stlr ve ayn zamanda ekme kuvveti uygulanr. Bu ilem mukavemet ve tokluk salar. Ancak yksek maliyet nedeniyle rayon elyaflar uygun deildirler. Elyaf imalatnda genellikle rayonun yerine poliakrilonitril (PAN) kullanlr. PAN bazl elyaflar 2413 ile 3102 MPa deerinde ekme mukavemetine sahiptirler ve maliyetleri dktr. Petroln rafinesi ile elde edilen zift bazl elyaflar ise 2069 MPa deerinde ekme mukavemetine sahiptirler. Mekanik zellikleri PAN bazl elyaflar kadar iyi deildir ancak maliyetleri dktr.[2] Zift tabanl karbon elyaflar greceli olarak daha dk mekanik zelliklere sahiptir. Buna bal olarak yapsal uygulamalarda nadiren kullanlrlar. Karbon elyafn gerek zellikleri retim metoduna baldr. Endstriyel olarak karbon elyaf retim metotlar termal oksidasyon ve organik precursor kullanlarak grafitleme ilemleridir. [2] PAN tabanl karbon elyaflar kompozit malzemeleri daha salam ve daha hafif olmalar iin srekli gelitirilmektedir. PANn karbon elyafna birbirini takip eden drt aamada dntrlmektedir; 1. Oksidasyon: Bu aamada elyaflar hava ortamnda 300oCde stlr. Bu ilem, elyaftan Hnin ayrlmasn daha uucu olan Onin eklenmesini salar. Ardndan karbonizasyon aamas iin elyaflar kesilerek grafit teknelerine konur. Polimer, merdiven yapsndan kararl bir halka yapsna dnr. Bu ilem srasnda elyafn rengi beyazdan kahverengiye, ardndan siyah olur. 2. Karbonizasyon: Elyaflarn yanc olmayan atmosferde 3000Cye kadar stlmasyla liflerin 100% karbonlama salanmas aamasdr. Karbonizasyon ileminde uygulanan scaklk retilen elyafnn snfn belirler; 3.Yzey iyiletirmesi karbonun yzeyinin temizlenmesi ve elyafn kompozit malzemenin reinesine daha iyi yapabilmesi iin elektrolitik banyoya yatrlr. 4. Kaplama; Elyaf sonraki ilemlerden (prepreg gibi) korumak iin yaplan ntr bir

31

sonlandrma ilemidir. Elyaf reine ile kaplanr. Genellikle bu kaplama ilemi iin epoksi kullanlr. Kompozit malzemede kullanlacak olan reine ile elyaf arasnda bir ara yzey grevi grr. [2] Karbon elyafnn tm dier elyaflara gre en nemli avantaj yksek modls zelliidir. Karbon elyaf bilinen tm malzemelerle eit arlkl olarak karlatrldnda en sert malzemedir. [2] Karbon lifleri liflerle donatl kompozitlerin retiminde kullanlan nemli bir lif trdr. 1960l yllarn ikinci yarsndan itibaren kullanlmaya balam olan bu liflerin, dk younluuna karn ekme dayanm ve E-modl yksektir. Yksek scaklklara dayanabilen karbon liflerinin zellikleri, retimindeki son ilemin scaklna bal olarak deiiklik gstermektedir. Uygulamada 6 ile 10 m arasnda deien aptaki liflerin 10001500 adetlik demetlerinden oluan fitil ve dokumalar kullanlmaktadr. stn zeliklerinin yan sra son derece pahal olan karbon lifleri, zellikle uzay ve havaclk endstrisinde yararlanlan bir malzeme niteliindedir. Yksek maliyeti nedeniyle yap alannda kullanlmamaktadr.[13] Karbon elyaflarn en nemli zellikleri dk younluunun yannda yksek mukavemet ve tokluk deerleridir. Karbon elyaflar, nemden etkilenmezler ve srnme mukavemetleri ok yksektir. Anma ve yorulma mukavemetleri olduka iyidir. Bu nedenle askeri ve sivil uak yaplarnda yaygn bir kullanm alanna sahiptirler. Karbon elyaflar eitli plastik matrislerle ve en yaygn olarak epoksi reinelerle kullanlrlar. Ayrca karbon elyaflar alminyum, magnezyum gibi metal matrislerle de kullanlrlar. Kompozit malzemelerde karbon ve grafit elyaflar, eitli ekilde, rnein, srekli lifler ve demetler, krplm elyaflar, rg ve dokunmu elyaflar, tlm elyaflar olarak kullanlmaktadr. Srekli elyaflarn aplar genellikle 8-10 m ve iplik demeti eklinde yaklak 12-120 000 saydan oluabilmektedir. rg eklindeki elyaflar kompleks ekilli paralarn kalplanarak retilmesine daha uygundurlar. ekilde tipik bir graftleme evirimi ve scakln ekme dayanm ve modl zerine etkisi gsterilmitir. Ticari olarak PAN karbon elyafn iki tipi mevcut olup bunlar yksek elastik modll (Tip 1), yksek dayanm (Tip 2) olandr. En yksek modl 2500-3000C de retilir. Ancak, dayanm ince yap ve atlaklarn dalm ile ilgilidir. Yksek scaklk matrislerinde kullanmak iin elyaflar, metal veya seramik koruyucu filmleri ile de kaplanabilir. Azot atmosferinde kararl olmasna ramen 400C zerinde havada artan oranda oksitlenir. Ancak uak frenlerinde olduu gibi yksek scaklklarda

32

1000C'nin zerinde karbon elyafl karbon kompozitler dayankl olduklarndan karbon elyaflarn kullanm hzla artmaktadr. [3]

ekil 2. 14 Karbon elyaflarn temel yapsal zellikleri

ekil 2. 15 ekme dayanm ve elastik modl zerine scakln etkisi

33

Karbon elyaflar pahaldr, bu nedenle ileri kompozitleri hazrlanarak fiyatn nemli olmad uzay aralar, uaklar, ileri teknoloji vb alanlarda kullanlrlar. Otomobil endstrisi asndan karbon takviyeli kompozitlerin fiyatlar henz elikle rekabet edecek dzeyde deildir. Karbon lifler de, cam lifler gibi yzeyleri uygun bir polimerle (genelde epoksi ile) kaplanarak kompozit yapmna kadar korunurlar.[3] 2.3.3.Aramid Elyaf Aramid kelimesi bir eit naylon olan aromatik poliamidden maddesinden gelmektedir. Aramid elyaf piyasada daha ok ticari isimleri Kevlar (DuPont) ve Twaron (Akzo Nobel) olarak bilinmektedir. Farkl uygulamalarn ihtiyalarn karlamak iin birok farkl zelliklerde aramid elyaf retilmektedir.[14] nemli zellikleri; Genellikle rengi sardr Dk younlukludur. Yksek dayankllk Yksek darbe dayanm Yksek anma dayanm Yksek yorulma dayanm Yksek kimyasal dayanm Kevlar elyafl kompozitler Cam elyafl kompozitlere gre 35% daha hafiftir E Cam tr elyaflara yakn basn dayankll [14] Aramid elyafnn dezavantajlar 1- Baz tr aramid elyaf ultraviole nlara maruz kaldnda bozulma gstermektedir. Srekli karanlkta saklanmalar gerekmektedir. 2- Elyaflar ok iyi birlemeyebilirler. Bu durumda reinede mikroskobik atlaklar oluabilir. Bu atlaklar malzeme yorulduunda su emiine yol amaktadr. [14] Genellikle polimer matrisler iin takviye eleman olarak kullanlan aramid elyafnn baz kullanm alanlar;

34

Balistik koruma uygulamalar; Askeri kasklar, kurun geirmez yelekler... Koruyucu giysiler; eldiven, motosiklet koruma giysileri, avclk giysi ve aksesuarlar Yelkenliler ve yatlar iin yelken direi Hava aralar gvde paralar Tekne gvdesi Endstri ve otomotiv uygulamalar iin kemer ve hortum Fiberoptik ve elektromekanik kablolar Debriyajlarda bulunan srtnme balatalarnda ve fren kampanalarnda Yksek s ve basnlarda kullanlan conta, salmastra vb. [14]

ekil 2. 16 plik halinde aramid elyaf En ok bilinen ve kullanlan aramid elyaf Dupont firmasnn tescilli ismi olan Kevlardr. Kevlar 29, ve Kevlar 49 olarak iki eidi bulunmaktadr. Kevlar 29 stn darbe dayanm zelliine sahiptir ve bu nedenle ounlukla kurun geirmez yelek gibi uygulamalarda kullanlrlar. [14]

2.4. ekirdek (Core) malzemesi ekirdek, sandvi yaplarda elyaf/matriks sisteminde oluturulan iki deri (skin) arasna mukavemetini arttrmak zere yerletirilen bir malzemedir. ekirdek olarak kullanlan

35

malzemeler eitlidir.[11] 2.4.1. PVC kpkler PVC kpkler ok kullanlan bir ekirdek malzemesidir. Rutubet/su absorbsiyonu direnci iyidir. 40-300 kg/m3 younluklarda bulunabilir.[11]

ekil 2. 17 Farkl kalnlklarda ve younluklarda kpkler. Yaplarna gre: a) Cross linked: nisbeten krlgan , b) Linear: mukavemet zellikleri bozulmadan deformasyon kabul edebilen , c) Yksek s direnli tipleri vardr. 2.4.2. Balsa Hafif balsa aac, elyaflar deriye dik gelecek ekilde (end grain) kesilerek ekirdek olarak kullanlr. Balsa ekirdekli sandviler ok iyi bir rijitlik salarlar. Ancak, krlmalar ani ve

36

byk boyutlu (catastrophic failure) olur. Bunun yan sra, tabii kaynakl malzemenin standardizasyonu imkansz denecek kadar zordur. Nisbeten yksek younluu ise, PVC kpk gibi geni bir seim ans vermez. [11] 2.4.3. Tahta Balsa dnda tahta da, bilhassa iyi ezilme mukavemeti beklenen yerlerde ekirdek malzemesi olarak kullanlabilir. Genelde kontrplak veya lamine eklindedir. Standardizasyonu balsadan daha iyi kontrol edilebilir. Arl nemli bir dezavantajdr. [11]

2.4.4. Bal petei (Honeycomb) Bal petei metalik veya kompozit esasl olabilir. Metalik bal petei ok ince alminyumdan, kompozit bal petei ise kat veya nylon/aramid elyaflar ve epoksi veya fenolik bir reineden yaplrlar. [11]

ekil 2. 18 Aluminyum Balpetei Atae dayankl Nomex en popler bal petek sistemlerinden biridir. Bal petek sistemleri d derilere yaptrlmas olduka zor ama stn mukavemet/arlk oranlar salayan ekirdek yaplar olutururlar. Ayrca, eimli yzeyleri bal petei ile dnmek iin zel bir teknik gerekmektedir. [11]

37

2.5.Kompozit Malzemelerin retim Yntemleri

2.5.1. Elle yatrma (hand lay-up) nceleri, slak yatrma prosesi kompozit para retiminde baskn retim metoduydu. Halen, denizcilik endstrisinde, prototip paralar yapmnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu proses emek yogundur ve ak kalp nedeniyle, stiren yaylm sorunu vardr. Bu proseste sv reine kalba uygulanr ve takviye ste yerlestirilir. Lifi reine ile emdirmek iin bir rulo kullanlr. Bir baska reine ve takviye yzeyi, uygun kalnlk elde edilinceye kadar uygulanr. Olduka esnek bir prosestir ve kullancya degisik tipte kumas ve hasr malzemeler yerlestirmek suretiyle parann optimizasyonuna izin verir. Takviye manuel olarak yatrldgndan el yatrma prosesi olarak da isimlendirilir. Bu proses, kk yatrm maliyeti ve dsk seviyede uzmanlk gerektirdiginden kullanm kolaydr. Ticari boyutta bu proses yaygn olarak tekne yapmnda, yel degirmeni pervanelerinde, depolama tanklarnda ve yzme havuzlarnda kullanlr. Prosesin basitligi ve dsk yatrm maliyeti nedeniyle, bu proses prototip para yapmnda yaygn olarak kullanlr. Basit ve karmask sekiller, bu proses kullanlarak retilebilir. Gemi gvdeleri, balsa veya kpk zl cam lifli katmanlarn laminasyonu ile olusturulur. z kullanlmadan yaplan, tek kat panellerde boylamsal ve enine tasyc sistemler daha karmask, ve sandvi panellerden daha agrdr. Sandvi paneller, tek kat kabuk panellere gre daha uzun mesafeleri destekler. Cam lifinden dokunmus kumaslar, Kevlar ve karbon lifleri takviye eleman olarak kullanlabilir. Ticari sektrde E-cam kullanm baskndr. Parann gereksinimine gre, epoksi, polyester ve vinil ester reineler el yatrma prosesinde kullanlr. Polyester reine tekne ve ticari mallarn retiminde en ok kullanlan reinedir. Cam seritler de tekne gvdelerinin yapmnda kullanlr.[15] El yatrma prosesi iin gerekli kalp tasarm, diger retim prosesleriyle karslastrldgnda ok basittir. nk, proses ogunlukla oda scaklgnda ve dsk basn kr sartlar gerektirir. elik, tahta, cam takviyeli plastik ve diger maddeler kalp malzemesi olarak kullanlabilir. Kalp disi veya erkek kalp olabilir. Kvet yapmnda bir erkek kalp kullanlr. Tekne endstrisinde, yat gvdelerinin yapm iin, tek ynl cam takviyeli plastikten yaplms disi kalp kullanlr. Kalbn ds kabugu, ahsap bir iskelet ile sertlestirilir.[15] Islak yatrma prosesi sematik olarak Sekil 2.19. da gsterilmektedir. Kompozit parann kalnlg, bir seri takviye kat ve sv reine kat uygulanarak olusturulur. Bir silindir, fazla reineyi skmak ve reinenin yzey boyunca dzgn daglmn saglamak iin kullanlr. Silindirin skma islemiyle, liflerin homojen olarak slanmas saglanr. [15]

38

ekil 2. 19 El yatrma prosesi Islatma islemini verimli hale getirmek iin bir fulard kullanlarak reine, kumas yzeye niform olarak uygulanabilir ve daha sonra kumas, kalba yatrlr. Sertlestiricisi nceden katlms reine ogunlukla oda scaklgnda sertlesir. Baz durumlarda tam sertlesme iin ek bir sl islem gerekebilir (Aran, 1990). Para katlastktan sonra kalptan karlr. Tm proses; evrim zaman, bilesenin boyutu ve kullanlan reinenin formlasyonu tarafndan belirlenir. Byk boyutlu paralar genellikle oda scaklgnda kr edilir. Eger yaplacak lamina yzey kaln ise, asr snmay nlemek iin duvar kalnlg kademeli sekilde olusturulur. Bu sartlarda o gnk isi bir kabuk tabaka ile bitirmek yaygn kullanlan yntemdir. Bu tabaka temizlenerek, bir sonraki tabakann baglanmas iin temiz ve iyi bir yzey olusturulur. Son parann kalitesi, operatrn yetenegine olduka bagldr. El yatrma prosesinin temel snrlamas, kalplamada tek bir dzgn yzeyin olusudur. Para kalnlgnn, bosluk miktarnn, lif ieriginin, arka yzdeki yzey kalitesinin kontrolndeki eksiklik, boyutsal stabilitenin kritik olmadg, dsk gerilimli paralarda bu yntemin uygulanmas oldka yaygndr. [15] Dk ve orta hacimli temas kalplama olup, kayk teknesi, tanklar, bina paneleri ve sandk gibi byk boyutlu yapsal paralar iin yaygn olarak kullanlan en basit bir yntemdir. Genellikle, kee, dokuma biimindeki elyaflar takviye eleman olarak seilir. Fakat ek dayanm ve elastik modl kazandrmak iin belirli konumlarda dokuma eklindeki elyaflar yannda srekli cam ve karbon elyaflar da yerletirilir.

39

ekil 2. 20 SAHMO'nun kapsnn el yatrmas ile retimi.

Kalp reine ile kaplanlmadan nce kalptan para ayrlmasn salamak iin polivinil alkol, silikon srlr. Sonra vizkozitesi yksek reine frayla kalp iine yatrlr. Daha sonra elyafa demeti hazrlanarak dolgu maddeli reine elyaflar zerine emdirilir. Bu ekilde istenilen yn, dorultuda ve hacim oranlarnda arzulanan kalnla ulancaya kadar ilem devam ettirilir. Ancak ilem srasnda hava kabarcklarn yok etmek iin rlolar kullanlarak kompozit malzeme kalptan dar kartlr. Bu ilemde reine olarak oda scaklnda sertleen genel amal polyesterler ve belli epoksilerde kullanlmaktadr. Bu en basit metot olup takmlama maliyeti dktr. Burada keza deiik ldeki paralar yannda tasarm deiiklikleri kolaylkla yaplabilir. Kalp tek veya ok paral olabilir ve bitmi yzeyi iyiletirmek iin vakumda torbalama, vb. metotlar uygulanabilir. [15] Bu ilemde elyaf dalmnn dzensiz olduu kalnlktaki deimeler nedeniyle dk kalitede paralar retilir. Ancak basit aletler kullanldndan yatrm maliyeti dk ve genellikle prototip veya model gibi az sayda para retimi istendiinden tercih edilir. Kullanlan elyaf hacim oran da snrl olup yaklak %30 civarndadr. Ancak elyaf hacim oran n gmlm elyaf kullanlarak artrlabilir. Bu durum malzeme zelliklerinin ok nemli olduu yerlerde tercih edilir. [15]

2.5.2. Pskrtme (spray-up) Pskrtme prosesi el yatrma prosesi ile benzerdir. Reine ile lifin, kalp zerine uygulanma metodu farkldr. El yatrma prosesi emek yogundur. nk, takviye ve reine malzeme

40

manuel olarak uygulanr. Pskrtme prosesinde ise, reine ve takviye malzemeler, bir sprey tabancas kullanlarak, saatte 1000 1800 libre ( 450 kg- 800 kg) kapasite ile uygulanr. Bu proseste kesikli cam lifi ve reine / katalizr kalp zerine biriktirilir. Tabanca es zamanl olarak filament lif seritlerini belirlenen uzunluklarda ( 20-40 mm) keser ve lifi reine / katalizr arasndan kalba sevk eder. Pskrtme prosesi, el yatrma prosesinden ok hzldr ve daha ucuz bir seenektir. nk, cam lifinin pahal olmayan bir formu olan seritlerden faydalanmaktadr. rnn dayanmnn ok nemli olmadg yerlerde, pskrtme metodu en uygun seenektir. Kvetler, yzme havuzlar, tekne gvdeleri, depolama tanklar, kanal ekipmanlar, mobilya bilesenleri bu proses kullanlarak retilen rnlerin baz ticari kullanm alanlardr. Bu proses iin takviye malzemesi, cam seritleridir. Gelistirilmis mekanik zellikler iin, kumas yzey ve kesikli lif takviyeli yzey kullanlr. En ok kullanlan malzeme tipi E- camdr. Fakat, karbon ve Kevlar seritler de kullanlabilir. Kontin seritler, kumas ve esitli z materyaller gerektiginde elle yerlestirilebilmektedir. Bu prosesteki takviye elemannn tm parann agrlgna oran % 20 40 arasndadr. Pskrtme prosesi iin kullanlan en yaygn reine sistemi, genel amal polyester veya DCDP polyesterdir. zoftalik polyester ve vinil ester de bu proseste kullanlabilir. Reine genellikle belirgin miktarda dolgu ierir. En yaygn dolgular; kalsiyum karbonat ve alminyum trihidrat malzemelerdir. Dolgulu reine sistemlerinde, dolgu malzemesi, baz takviye elemanlarnn yerini alr. % 5 25 orannda dolgu kullanlr.[15]

ekil 2. 21 Pskrtme yntemi Pskrtme prosesindeki islem basamaklar, el yatrma prosesindekilere ok benzerdir. Bu proseste kalba nce bir zc ajan uygulanr. Daha sonra, bir kat jel tabaka uygulanr. Jel tabaka 2 saat sertlesinceye kadar bekletilir. Jel tabaka sertlesince, lif reine karsmn kalp yzeyine biriktirmek iin bir sprey tabancas kullanlr. Sprey tabancas gelen filament

41

seritleri (bir veya daha ok serit) belirlenen uzunluklarda ( 20-40 mm) keser ve lifi, reine / katalizr karsmna Sekil 2.22 de grldg gibi sevk eder. [15]

ekil 2. 22 Kvet retimi iin robotlu pskrtme prosesi.Robot jel ile kesikli cam lifi [1] Reine / katalizr karstrma tabanca ierisinde veya tabancann hemen n ksmnda gereklesebilir. Tabanca ierisinde saglanan karstrma islemi, saglk asndan operatre verebilecegi zararlar minimuma indirmek iin tercih edilir. Diger sekilde, katalizr, reineye her iki tarafnda bulunan dzeler ile pskrtlr. Hava kullanlmayan sprey tabancalar daha yaygn hale gelmektedir. nk, bunlar daha kontroll bir sprey sevki ve daha az uucu partikl yaylm saglarlar. Havasz sistemlerde, reineyi zel dzelere vermek iin hidrolik basn kullanlr. zel dzeler reine aksn kk damlalara paralar ve daha sonra takviye ile doyurulmus hale gelir. [15] Malzeme kalp zerine pskrtldkten sonra, fra ve silindir kullanarak hem sksms hava uzaklastrlr, hem de liflerin iyi slatlmas saglanr. Reine oda scaklgnda kr edilir. Reinenin kr edilmesi, reine trne bagl olarak 2 4 saat alabilir. Kr isleminden sonra, para kalptan karlr. Pskrtme prosesi yksek s ve basn ihtiyac olmadgndan olduka ekonomiktir. Para bazen oda scaklgnda veya bazen yksek kapasiteli retimler iin frnlarda kr edilir. Kr islemi srasnda basn uygulanmaz. [15]

42

2.5.3. Elyaf sarma (filament winding) Filament sarm prosesi, reine emdirilmis liflerin dnen bir mandrel zerine istenen ada yatrldg bir prosestir. Tipik filament sarm prosesi Sekil 2.23 de gsterilmektedir.

ekil 2. 23 Filament sarm prosesinin sematik ve gerek grns Dagtm nitesi ileri-geri hareket etmekte, mandrel ise belirli bir hzda dnmektedir. Dagtm nitesinin ve mandrelin hz kontrol edilerek istenen lif as olusturulur. Boru seklindeki paralarn yapm iin ok uygun bir prosestir. Proses, yksek hacimli ve ucuz retim iin otomatize edilebilir. Filament sarm yntemi ile retilen en yaygn rnler; tp seklindeki yaplar, basn hortumlar, borular, roket motorlarnn koruyucu kaplamalar, kimyasal depolama tanklar, roket frlatma tpleridir. Gelismis filament sarm makinelerinin tannmas ve CAD (bilgisayar destekli tasarm) sistemlerinin ilavesi ile ok karmask geometrilerin retilmesi mmkn olmustur ve geometrik snrlamalarn birogunun stesinden gelinmistir. [15] Kavisli sekiller, birlestirme ubuklar, siseler, oltalar, golf sopalar, basn silindirleri, tasyc elemanlar, saftlar (endstriyel ve otomotiv), benzin tpleri, teleskobik (i ie gemeli) direkler vs. gnmzde filament sarm kullanlarak retilen rnlerdir. Filament sarlms cam lifi takviyeli plastik (CTP), su nakli boru sistemlerinde kullanlr. Bu, temiz ve klavuzsuz boru sistemi olusturur. Filament sarlms boru, su hareketini saglamak iin gereken enerjiyi, demir ve beton borulara kyasla, przsz i yzeyi sayesinde % 10 35 arasnda azaltr. CTP borunun agrlg demir borunu agrlgn 1/4 ve beton borunun 1/10 u kadardr. Bu zellik, borularn tasnmasnda ve kurulmasnda avantaj saglar. [15]

43

Genellikle, filament sarm iin baslang malzemesi filament lifler (iplikler) ve sv termoset reinelerdir. _plikler arka askda makara formunda bekletilir ve dagtm nitesindeki bir reine banyosu ierisinden geirilir. Cam, karbon ve Kevlar lifleri filament sarm iin kullanlr. Cam lifleri ucuz oldugundan kullanm en yaygn olan liflerdir. Epoksi, polyester ve vinil ester reineleri kullanlr. Polyester reine ile cam lifi dsk maliyetli uygulamalar iin olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. [15] Filament sarm iin en yaygn ekipman elik bir mandreldir. elik mandreller, hem kompozit yapnn i yzeyinde yksek parlaklk zelligi saglamak, hem de mandrelin kolay hareket etmesini saglamak iin krom kapldrlar. Mandrel yapmnda alminyum da kullanlmaktadr. Basn hortumlar gibi baz uygulamalarda mandrel karlmaz ve kompozit yapnn bir bileseni olarak kalr. karlmayan mandrel, kompozit i yzeyinde geirgen olmayan bir bariyer yzey olusturur. Bu da, basn hortumlar ierisindeki basnl gaz veya svlarn sznts nler. Genellikle metal ve termoplastik malzemelerbariyer yzey olarak kullanlr. [15] Filament sargl yaplarn olusturulmas iin, bir mandrel filament sarm makinesinin nne Sekil 1.18 da grldg sekilde yerlestirilir. Filament sarm makinesi torna makinesine benzer. Burada, bas ve son ksmdaki kabzalar, mandreli tutmak iin kullanlr. Mandrel dner ve dagtm nitesi, reine emdirilmis lifleri mandrele belirli ada yatrmak iin mandrel boyunca gidis gelis yapar. Kompozit malzeme pazarnda, iki eksenliden, alt eksenliye kadar degisen, ok esitli bilgisayar kontroll filament sarm makineleri mevcuttur. [15] Yas sarm srasnda, caglklara, masura formunda yerlestirilen filamentler, tasma nitesinde bulunan reine banyosundan, daha sonra dagtm gznden mandrele dogru geirilir. _yi bir lif slanmas saglamak iin, lif demeti ierisinde kalan hava karlmal ve reine ile yer degistirilmelidir. _yi bir emdirme iin birok sey yaplmaktadr: seritler sabit gerilimde tutulur, seritler rehber mandallardan geirilir, reine banyosunda bir syrc bak kullanlr. [15] Seritlerin gerilimi ok dsk olursa tabaka tam olarak sk paketlenemez ve tabaka zerinde asr reine blgeleri olusturur. Gerilim ok yksek ise, lif kopuslarna sebep olabilir veya i katmanlarda reineden yoksun blgeler olusturabilir. Syrc bak dzenlemesinin kullanm, asr reineyi syrr ve niform reine katman olusturur. stenen sarm elde

44

etmek iin, makine operatr, yazlmn ihtiyalarna bagl olarak; boru aplar, mandrel hz, basn oran, bant genisligi, lif as vs. gibi birok parametre girer. [15]

ekil 2. 24 Filament sarm isleminde syrc bak dzenlemesi stenen lif a dagtm saglandktan sonra, kompozit tabaka ile mandrel, bir kr blgesine tasnr. Burada, tabaka oda scaklgnda veya daha yksek scaklklarda kr edilir. Kaln tabakalar iin, sarmn blmler halinde yaplmas ve tabakann, sarm islemleri arasnda kr islemine izin verilmesi nemlidir. Para kr edildikten sonra, mandrel bir karma eleman ile paradan karlr. Filament sarlms paralarn ds yzey kalitesi genellikle iyi degildir ve yzeyin ekstra isleme, zmparalama islemlerine tabi tutulmas gereklidir. [15]

2.5.4 Reine transfer kalplama rtm / reine enjeksiyonu Reine transfer kalplama prosesi (RTM), sv transfer kalplama yntemi olarak ta bilinir. Enjeksiyon kalplama ve bask kalplama metotlar yksek kapasiteli retim yntemleri olmalar nedeniyle poplarite kazanmslardr. Bu proseslerle retilen paralarn kullanm yapsal olmayan uygulamalarla snrldr. Bu kalplama proseslerinin aksine, RTM prosesi, maliyet asndan verimli paralarn retimini, dsk maliyetli ekipman kullanmyla basarmaktadr. RTM, lif ynlendirilmesi kontrol altnda tutuldugu bir prosestir ve yaklask net sekilli paralarn retimini saglar. [15]

45

ekil 2. 25. Reine transfer kalplama

RTM prosesinde genellikle srekli lifler kullanlr. Kalp iki blmden olusur. Birinci blm, ikinci blm zerine gelir ve iki ksm birlesir. Daha sonra dagtm ekipmanlar kullanlarak, basn altnda tutulan termoset reine, katalizr, renk, dolgu vs. karsm tek yada ok port kullanlarak kalp ierisine baslr. Karsmn kr kinetigine bagl olarak, 6-30 dakika kr edilir ve kalptan karlr. Bu nedenle, RTM prosesi yapsal paralarn her iki yzeyinde de iyi yzey kalitesi saglar. [15] RTM prosesi otomotiv, havaclk, spor malzemeleri ve tketim malzemeleri retiminde kullanlabilir. Genellikle bu yntemle; kasklar, kaplar, hokey sopas, bisiklet kasas, yel degirmeni kanad, spor araba kasas, otomobil panelleri ve uak paralar retilmektedir. RTM prosesinde, lif n formlar veya kumaslar takviye olarak kullanlabilir. ok degisik trde n formlar (sl islemle sekillenebilen hasrlar, braiding ile olusturulmus yaplar) RTM prosesinde kullanlabilir. [15] RTM prosesinde polyester, vinil ester, epoksi, fenolik reine ve pigment ve dolgularla (alminyum trihidrat ve kalsiyum karbonat) kombine edilmis metil metakrilat reineleri kullanlabilmektedir. RTM prosesinde en ok kullanlan reine tr doymams polyester ve epoksilerdir. Epoksi ve diger yksek viskoziteli reinelerin kullanm ekipmanda degisiklikler gerektirmektedir. Yeni gelistirilen epoksi reineler hzl kr edilebilmektedir. Bylece retim oran artrlmaktadr. [15]

46

ekil 2. 26. RTM prosesinin sematik gsterimi RTM prosesinde bir n form olan cam lifinden hasr malzeme veya kumas kalptaki bosluga Sekil 1.22. deki gibi yerlestirilir. Genellikle balsa ve kpk zler, z malzeme olarak kullanlr. Ticari olarak elde edilebilen ve etrafnda bir kaplayc rt bulunan polipropilen zler de kullanlmaktadr. Bu rt reinenin z ierisine geisini engellemektedir. z malzeme kullanlmas ile yapnn hafif olmas ve bir sandvi yap olusturmak suretiyle yapnn gl olmas saglanmaktadr. [15] Takviye ve z malzeme kalp bosluguna konulduktan sonra kalp kapatlr. Kapatlan kalba sv reine dsk yada orta basnta kalp bosluguna baslr. Reine enjeksiyon basnc; reine viskozitesi, kalp byklg, bosluklu yapnn geirgenligi, gerekli kalp dolum sresi ve reinenin kr kinetiklerine bagl olarak 69-690 kPa arasnda degisir. Reine ve katalizr farkl tanklarda depolanmaktadr ve statik bir karstrcdan geerek kalba enjekte edilmektedir. Enjeksiyon islemi asagdan yukarya dogru yaplr. Bu tercih, sksan havann minimuma indirilmesi iin gereklidir. Kalp st ksmnda hava menfezleri bulunmaktadr. [15] RTM prosesinde, reine aks ve lif slanmas kritiktir. RTM kalb ierisindeki reine aks birok parametre tarafndan belirlenir. Bunlar: enjeksiyon basnc, kalptaki vakum, reine scaklg, viskozite ve n formun geirgenligi seklinde belirtilmektedir. n formun geirgenligi lif trne, lif yapsna, lif hacimsel oranna vs. bagldr. RTM prosesinde olusabilecek kuru noktalar (uygun olmayan slatmadan kaynaklanan) en byk sorundur. Dzgn bir reine aks ve kuru noktalar elemine etmek iin, kalptaki hava kanallarndan vakum uygulanarak takviye elemanlarndaki hava karlmaktadr. Vakum

47

ayn zamanda kalbn hzl dolmasn da saglamaktadr. Kalbn dolmas apraz baglanmann baslangcnn hemen ncesinde bitmektedir. Kalp reine ile dolduktan sonra, hzl bir kr ve ardndan kalptan karma islemi gereklesir. [15]

2.5.5. Profil ekme / pultruzyon (pultrusion) Profil ekme prosesi dsk maliyetli, yksek retim kapasiteli bir prosestir. Bu proseste, reine emdirilmis lifler, para retimi iin bir kalba gnderilir. Profil ekme prosesiyle sabit kesit ve kontin uzunlukta paralar retilir. Profil ekme; basit, dsk maliyetli, srekli ve otomatik bir prosestir. Sekil 1.20. de reine emdirilmis ipliklerin, stlms bir kalba sabit hzda gnderildigi tipik bir profil ekme prosesi gsterilmektedir. [15]

ekil 2. 27. Profil ekme prosesinin gsterimi

Malzeme, stlms kalp ierisinden geirildiginde ksmen veya tamamen kr edilmis olur. Profil ekme prosesi ile elde edilen paralar dzgndr ve genellikle ard islem gerektirmez. Profil ekme yaygn olarak, sabit kesitli kat ve bosluklu yaplarn retiminde kullanlr. Ayn zamanda, zel uygulamalar iin temel sekillendirilmesi yaplms paralarn retiminde kullanlr. En yaygn uygulamalar; kirisler, kanallar, tpler, zgara sistemleri, zemin ve ekipman destekleri, yrys yollar ve kprler, trabzan, merdiven, hafif direkler, elektrikli evirmeler gibi alanlardr. Profil ekme ile olusturulan sekiller altyap, otomotiv, ticari ve diger endstriyel sektrlerde kullanlr.

48

Sekil 2.28. de cam lifli zgara sistemi grlmektedir. Izgara sistemleri hafif, uzun sre dayanm olan sistemlerdir ve kolay montaj imkan saglar. [15] Profil ekme genellikle es ynl lifler ieren paralarn retiminde kullanlr. Ecam, S-cam, karbon ve aramid lifleri takviye eleman olarak kullanlr. En ok kullanlan takviye tipi Ecam fitillerdir. Kumaslar ve hasrlar da ift ynl ve ok ynl dayanm zellikleri saglamak iin kullanlabilirler. [15]

ekil 2. 28. Profil ekme yntemi ile retilmis paralar kullanarak retilen cam lifi zgara Doymams polyester, profil ekme prosesi iin en yaygn olarak kullanlan reine malzemesidir. Profil ekme kolay islemenin yannda ok iyi performans / fiyat oran sunmaktadr. Vinil ester ve epoksiler gelismis zellikleri iin kullanlabilirler. Ancak, bu reinelerin islenmesi zorlasmstr. Ayrca, bu reinelerle alsrken kullanlan ekme hzlar, reine aktivitesinin dsk olmas nedeniyle daha yavastr. esitli tiplerdeki dolgular; izolasyon karakteristiklerini, kimyasal dayankllk, alev dayanm gibi zellikleri gelistirmek ve toplam maliyeti azaltmak amalaryla polyester reine ierisine katlr. Kalsiyum karbonat, maliyeti azaltmak iin ilave edilir. Kalsiyum karbonat olduka ucuz bir malzemedir ve SMC bilesenlerinde temel dolgudur. Parann opaklgn

49

artrr. Alminyum trihidrat ve antimon trioksit alev geciktirici olarak kullanlr. Alminyum silikat (kaolin kil) izolasyon, opaklk, yzey finis zelligi ve kimyasal dayanm artrr. [15] Profil ekme prosesinde, reine emdirilmis liflerin, istenilen sekle dnstrlmesi iin elik kalplar kullanlr. Kalplarn kesitleri, uzunluklar boyunca sabittir. Kalplar belirli bir scaklga kadar, reinenin ksmen veya tamamen kr edilmesi iin stlrlar. Profil ekme prosesi kullanarak kompozit para yapmak iin, fitil makaralar, filament sarm prosesinde oldugu gibi caglga yerlestirilir. Daha sonra takviye elemanlar bir reine banyosu ierisinden geirilerek, liflere reine emdirilir. Kuru liflerin asndrc yaps nedeniyle, genellikle seramik rehberler kullanlr. Bu nedenle emdirilmis takviye elemanlar stlms bir kalp ierisinden geirilir. Kalp, hafif daralan bir girise sahiptir. Reine stlms kalp ierisinden geerken kr edilir. Kalbn uzunlugu; reinenin aktivitesine, para kalnlgna ve retim miktar gereksinimlerine bagldr. Reine aktivitesi ne kadar fazla ise, kalp uzunlugu gereksinimi o kadar az olmaktadr. [15] Profil ekme dsk maliyetli kompozit para retimini, prosesin otomatiklestirilmesi ve lifreine maliyetlerinin prepreg ve kumasa kyasla daha az olmasyla saglar. Profil ekme srekli bir proses oldugundan, istenen uzunlukta para retilebilmektedir. Paralar daha sonra belirlenen uzunluklarda, bir bk veya demir testere ile kesilirler. 2.5.6. Hazr kalplama / compression molding (smc,bmc) Hazr kalplama bnyesinde cam elyaf, reine, katk ve dolgu malzemeleri ieren kalplamaya hazr, hazr kalplama bileimleri olarak adlandrlan kompozit malzemelerin (SMC,BMC) scak pres kalplarla rne dntrlmesidir. Karmak ekillerin retilebilmesi, metal paralarn bnye iine gmlebilmesi, farkl cidar kalnlklar gibi avantajlar bulunmaktadr. Ayrca rnn iki yz de kalp ile ekillenmektedir. Dier kompozit malzeme retim tekniklerinin olanak vermedii delik gibi komplike ekiller elde edilebilmektedir. Iskarta oran dktr. Bu yntemin dezavantajlar kalplama bileimlerinin buzdolaplarnda saklanmalar gereklilii, kalplarn metal olmasndan dolay dier kalplardan daha maliyetli olmas ve byk paralarn retimi iin byk ve pahal preslere ihtiya olmasdr.[16] Hazr kalplama ynteminde kullanlan bileimler ieriklerine gre eitlilik gstermekle beraber en ok iki tr hazr kalplama bileimi kullanlmaktadr. [16]

50

2.5.7. Hazr kalplama pestili / smc (sheet moulding composites) SMC takviye malzemesi olarak krplm lif ile dolgu malzemesi ieren bir reinenin nceden birletirilmesi ile oluan pestil biiminde malzemedir. Srekli lifler, 25-50 mm krplm olarak ve kompozitin toplam arlnn %25-30 orannda kullanlr. Genellikle 1m geniliinde ve 3mm. kalnlnda retilir. [16]

2.5.8. Hazr kalplama hamuru / bmc (bulk moulding composites) BMC takviye malzemesi olarak krplm lif ve dolgu malzemesi ieren bir reinenin nceden birletirilmesi ile oluan hamur biiminde malzemedir. [16] Hazr kalplama bileimlerinin avantajlar; ok geni tasarm esneklii Dzgn yzey Kolayca laklanabilme, boyanabilme ve kalp iinde yzeyin kaplanabilmesi Geri dntrlebilme ve hazrlnda geri dnml malzeme kullanabilme Metal gmme paralarn yerletirilmesi ile montaj kolayl Yksek alev dayanm Scaklk dayanm Soukta krlgan olmama, enjeksiyon kalplama (injection moulding) Bu yntem RTMye benzer bir yntemdir. Farkll reine/elyaf karmn kalp darsnda karm ve eritilerek basn altnda bos kalp iine enjekte ediliyor olmasndadr. Sadece dk viskoziteye sahip termoset reineler bu yntemde kullanlabilir. Dier yntemlere gre daha hzldr. ocuk oyuncaklarndan uak paralarna kadar bir ok rn bu yntemle retilebilmektedir. [16]

2.5.9. Vakum bonding / vakum bagging Kompozit malzeme (genellikle geni sandvi yaplar) nce bir kalba yerletirilir, ardndan bir vakum torbas en st katman olarak yerletirilir. erideki havann emilmesiyle vakum

51

torbas, yatrlan malzemenin zerine 1 atmosferlik basn uygulayarak aaya ekilir. Sonraki aamada tm bileim bir frna yerletirilerek reinenin kr ilemi iin stlr. Bu yntem sklkla elyaf sarma ve yatrma teknikleri ile balantl olarak uygulanr. Kompozit malzeme tamir ilemlerinde de vakum bagging yntemi kullanlmaktadr. [16]

ekil 2. 29. Vakum Bagging

2.5.10. Otoklav / autoclave bonding Termoset kompozit malzemelerin performanslarn artrmak iin elyaf/reine orann artrmak ve malzeme iinde oluabilecek hava boluklarn tamamen gidermek gerekmektedir. Bunun salanmas iin malzemeyi yksek isi ve basnca uygulayarak salanabilir. Vakum bagging yntemindeki gibi szdrmaz bir torba ile elyaf/reine yatrmasna basn uygulanabilir. Fakat 1 atmosferden fazla dzenli ve kontrol edilebilir bir basncn uygulanabilmesi iin dsal basnca ihtiya duyulur. Bu uygulama iin, otoklav ynteminde de uygulanan ve kompleks ekillerde en ok kontrol edilebilen metot, dardan sktrlm gazin kompozit malzemenin iinde bulunduu kaba verilmesidir. [16]

52

ekil 2. 30 Otoklav

Otoklav kesin basncn, snn ve emiin kontrol edilebildii basnl bir kaptr. Vacum bagging yntemi ile benzerdir. Frn yerine bir otoklav kullanlr. Bylece zel amalar iin yksek kalitede kompozit retebilmek iin kr artlar tam olarak kontrol edilebilir. Bu yntem dierlerine oranla daha uzun srede uygulanr ve daha pahaldr. [16]

2.6. Kompozit Malzemelerin Kullanm Alanlar Kompozit malzemeler ok geni bir yelpaze oluturduundan bu blmde kompozit malzemelerin makine mhendislii asndan kullanm alanlar incelenecektir.[17]

2.6.1. Otomotiv Sanayiinde Kompozit Malzeme Kullanm Otomobilin arln azaltmak; yakt tketiminde hatr saylr tasarruflara yol atndan, otomobil reticileri arl azaltacak yeni malzeme araylarna girmi bulunuyorlar. Buna ilaveten petrol yaktlarna alternatif olarak gelitirilmeye allan elektrikli arabalarn motorlar nispeten daha az g rettiinden, arabann arl fevkalade ehemmiyet kazanr.

53

Kompozit malzemeler, katln zgl arla oran bakmndan elik ve alminyum ile karlatrldnda, bu deer birka kat daha fazla olabilmektedir. Bu sebeple kompozit malzemeler arlk azaltmada en nemli adaylardandr. [17]

Kompozit

malzemeler

arasnda

en

yaygn

olarak polimer

matrisli

kompozitler

kullanlmaktadr. Plastik matrisli olmalarna ramen metaller kadar emniyetli tasarmlar mmkndr. n ksm cam elyaf takviyeli polimer kompozitten yaplm bir araba 35 mil/saat arpma testini gemi bulunuyor. arpmalarda elik kadar gvenlik salad gibi, polimer kompozitler titreim kontrol gibi zellikleriyle de daha stn performans gstermeye adaydr. [17]

Polimer kompozitler matrisi, termoset veya termoplastik olmak zere ikiye ayrlr. Termoplastik polimerler (naylon gibi), uzun molekl zincirlerinden oluur. Yksek scaklklarda bu zincirlerin birbirleri zerinde kaymalar sonucu, termoplastikler eriyebilme zelliine sahiptirler. Termosetler ise umumiyetle balangta monomerlerden veya ksa zincirlerden oluan sv bir halde bulunur. Yksek scaklklara karldnda, bunlarn aralarnda karlkl balarn olumasyla byk bir molekle dnerek katlarlar. yiletirme denen bu ilemden sonra artk polimerin erimesi sz konusu olmaz. Termoset ve termoplastik polimerlerin mikro yaplarndaki bu farkllk; mekanik zelliklerine, imalat tekniklerine ve yeniden dnm imkanlarna da yansr. Termoplastikler molekl zincirlerinin hareket kabiliyetinden dolay termosetlere gre daha az krlgandr. Mukavemet ve katlk gibi kompozitin mekanik zelliklerini arlkl olarak elyaf takviyesi belirlediinden, polimer matrisinin bu gibi zellikleri ok nemli deildir. malat yntemine gelince, termoplastikler yksek scaklklarda eritilerek ekil verilir, sonra soutularak kat haline getirilir. Ancak imalatndaki en byk zorluk, eriyik halde bile viskozitesi ok yksek olduundan elyafla kartrlmas ok zordur. Viskozitesini drmek iin daha yksek scaklklara karldnda ise polimer ayrr ve bozulur. Termosetler ise yaygn olarak iinde rl elyaf bulunan bir kalba sv olarak aktarlr, sonra scaklk artrlarak iyiletirme ilemi yaplr. Bu ilemden sonra ekil vermek mmkn olmadndan termosetlerin yeniden dnm imkan yoktur. Ayrca bu iyiletirme ilemi kimyasal bir sre olduundan, imalat sresini uzatmaktadr. Baz otomotiv uygulamalarnda iyiletirme ilemi 5-10 dakikaya kadar inmise de elik veya termoplastiin ilenmesine nazaran bu sre uzundur. [17]

Otomotiv sanayiinde u ana kadar termosetler, termoplastiklere nazaran daha fazla kullanm

54

alan bulmutur. Otomobil gvdelerinde termoset kullanm yaygn olmakla birlikte, termoplastiklere rabet grlmeye baland. Golf A4 ve POLO A03 dahil olmak zere btn yeni VW arabalarnn n ksmlar cam elyaf rgtl termoplastik tabakalardan yaplmtr. [17]

Son zamanlarda giri manifoldlar ekseriyetle alminyumdan imal edilmektedir. Fakat bu paralarn ekilleri daha karmak hale geldike ve tek kalpla retilen cam elyaf takviyeli termoplastikler arlktan tasarruflar saladka, termoplastikler tasarmclara cazip gelmeye balad. Ford Mondeo'nun 4 silindirli 16 valfl motorunun giri manifoldu cam elyaf katkl PA'dan imal edilmitir. Chevrolet giri manifollarnda cam elyaf katkl naylon kullanmaktadr. Plastik arlktan tasarruf salad gibi motorun performansn da artrmtr. Giri manifoldlarnn i yzeyi son derece przsz olmaldr. Aksi takdirde oluacak trblans, motorun verimliliini azaltr. Dzgn yzeyleriyle plastik manifoldlar alminyumla yaplanlara gre motorun verimini %5 kadar artrabilmektedir. Malzemenin dk s iletkenlii; manifold iindeki havann motorun scaklndan daha iyi yaltlmasna yol amakta; manifoldun havay daha youn olarak tutmasyla, yanma daha randmanl gereklemektedir. Plastik titremeyi azalttndan motorun grlts azalmaktadr. Avrupal motor reticisi PSA da Peogeot 406 vet 605, Citroen Xantia ve XM modellerinde kullanlmakta olan motorun giri manifoldunda naylon kullanarak benzer faydalar elde etmektedir. [17]

Alminyumdan Naylon 46'ya gemekle PSA manifoldun arlm %50, imalat maliyetini %20, 30 azaltabilmi, dkm sonras ilemeyi ortadan kaldrabilmitir.

Chrysler gibi otomobil reticileri de valf kapaklarn termoset kompozitlerinden yaparak maliyetleri %15-20 indirebilmilerdir. Plastik kompozitlerin nemli bir potansiyel uygulama alan n koltuklarn monte edildii atdr. Kompozitlerin fanlarda da kullanm grlmeye balanmtr. [17]

Plastik kompozitlere ilaveten, mhendisler matrisi metal olan kompozitleri de ciddi olarak dnmeye balamlardr. GM elektrikli tatnn atsnda metal matrisli Boralyn kompozitini kullanmaktadr. Boralyn'in katlnn zgl arla oran, elik ve alminyumunkinin 1.5 katdr, younluu ise alminyumun younluuna yakndr. [17]

55

Btn avantajlarna ramen kompozitlerin otomotiv sanayiinde youn olarak kullanlmasnn nndeki iki nemli engel vardr. Birincisi, kompozit paralarn hala elikten daha maliyetli olmalardr. malat elik gibi yksek basn gerektirmediinden, plastik kompozitleri ileyen makinalar daha hafiftir ve dolaysyla ilk yatrm maliyeti daha dktr. Fakat malzemenin maliyetinin fazla olmas ve imalat srecinin nispeten emek youn olmas toplam maliyeti arttrmaktadr. Ancak ileride imalat teknolojisinde olabilecek yeniliklerle ve kompozit malzemelerin daha youn kullanmnn getirecei malzeme maliyetlerindeki dle, kompozit paralarn daha ucuza imal edilebilecei beklenmektedir. u anda bir ok byk lekli aratrma projelerinde daha verimli imalat teknolojilerinin gelitirilmesi iin allmaktadr. [17]

Kompozitlerin sanayii de youn olarak kullanlmasnn nndeki ikinci nemli engel, kompozitlerin tasarm ve imalat konusunda tecrbeli ve bilgili mhendis ve teknisyen saysnn yetersizliidir. Bununla birlikte, bu engellerin zamanla alaca ve kompozit malzemelerin stn zelliklerinden otomotiv sanayiinde daha ok faydalanlaca ngrlmektedir. [17]

2.6.2. Uak Yaplarnda Kompozit Malzeme Kullanm

Havaclkta son yllarda yaplan temel bir atlm metal malzeme yerine kompozit malzeme kullanm konusudur. Uak yaplarnda kullanlan ileri kompozitler, elyaf takviyeli kompozitlerdir. Genellikle epoksi matris iinde srekli elyaflar kullanlmaktadr. Uak yaplarnda alminyum alamlar gibi konvansiyonel malzemelerin yerini alan kompozit malzemeler, dk arla oranla yksek mukaveket zelliine sahiptirler. izelge 4.1'de uak tasarmnda kullanlan kimi metal ulamlar ile kompozit yaplarn mekanik zellikleri verilmitir. Uak yaps iin malzeme seiminde nemli bir kriter olan mekanik zelliin younlua oran ile ifade edilen, zgl mekanik zellik deerleri karlatrldnda bor/epoksi ve karbon/epoksi kompozitlerin konvensiyonel malzemelerden nemli farklarla stn olduklar grlmektedir. [17]

Dk younlua sahip kompozit yaplarn uak tasarmnda kullanlmas ile metal yapya oranla arlk kazanc salanmtr. ekil 4.1'de gelien teknoloji ile birlikte, uak

56

tasarmnda kompozit malzeme kullanmndaki art verilmektedir[17]

Tablo 2. 3. Uak malzemelerinin mekanik zellikleri

57

ekil 2. 31 Uak malzemelerinin kullanm oranlarnn yllara gre deiimi

Uak tasarmnda ilk olarak kullanlan kompozitler cam elyaf kompozitlerdir. 1944'lerde "Vultee BT-15" eitim uaklarnda gvdenin arka ksmnda kaplama malzemesi olarak cam elyaf reineli kompozit plakalar aa ekirdein yzeylerine yaptrlarak sandvi paneller eklinde kullanlmtr

Cam elyafl kompozitler, mukavemetlerinin arlklarna oran metallerden yksek olmasna ramen ana yap elemanlarnda kullanlmamaktadr. Bunun nedeni ise sertliklerinin arla

58

orannn dk oluudur ve bu oran yksek hz uaklarnda olduka byk bir nem tamaktadr. [17]

Kompozit yaplarn uak tasarmndaki yaygn kullanm 1960'larda balamtr (A.B.D'de bor elyaflar, ngiltere'de ise grafit elyaflar). A.B.D'de 1970'lerde bor/epoksi kompozitler F111'lerin yatay kuyruklarnda ve F-4'lerin istikamet dmeninde kullanlmlardr (Grimes, 1976). Bor/epoksi kompozitler yksek performansl askeri uaklarn dizaynnda kullanlmlar ve baarl olmulardr. Bu kullanma rnek olarak F-14'lerin yatay kuyruk yzey kaplamas ve F-15'lerin yatay ve dikey kuyruklar verilebilir. [17]

ngiltere'de grafit epoksinin geliimi ok yava olmutur. Strikemaster'ler iin istikamet dmeni gibi kk paralar retilmitir ve Jaguar'larn aerodinamik frenlerinin yapmnda kullanlmtr (Lenoe, et al., 1973). 1970'lerin ortalarnda A.B.D bor/epoksi'den grafit/ epoksi'ye gemitir. Bunun en nemli nedeni maliyet problemidir. 1979/da uak yapmclar tarafndan "prepreg" ad altnda retilen grafit/epoksi malzemenin maliyeti 40 $/lb iken bor/epoksi'nin maliyeti 180 $/lb'dir (Hoskin and Baker, I9S6). A.B.D'de bu gei askeri uaklarda hzl olmutur. F-16'larda grafit/epoksi yatay ve dikey kuyruk yzeyleri kaplamasnda ve kumanda yzeylerinde kullanlmtr ve yapsal arln %3'n oluturmaktadr (Phillips, 1987). Grafit/epoksi kompozitlerin F-18' lerde kullanm ise yapsal arln %10'unu, toplam alann ise %50'sini oluturmaktadr. [17]

AV-8B uaklarnda ise tm kanat kaplamas ve yapsal elemanlar grafit/epoksidir. Ayn zamanda yatay kuyruk yzeylerinde gvdenin n ksmlarnda ve eitli kumanda yzeylerinde kullanlarak arlktan % 26'lk bir kazan salanmtr. [17]

Avrupa'da retilen askeri uaklar ele alndnda, talyan-ngiltere-Almanya yapm Tornado uaklarnda graft/epoksi yatay kuyruk kumanda yzeylerinde kullanlmtr (Schwartz, 1984). Fransa yapm Mirage 2000'lerde ise bor-graft/epoksi karma kompozitler kanat kumanda yzeylerinde ve dey kuyrukta kullanlmtr. [17] Gelimi kompozitlerin sivil uaklardaki uygulamas askeri uaklardan daha sonra gerekletirilmitir. Ancak bu konuya ilgi hzla artmaktadr. Graft/epoksi kompozitlerin sivil yolcu uaklarndaki ilk uygulamalar Boeing 727'lerin gvde kaplamasnda gerekletirilmi ve %14 arlk kazanc salanmtr. Boeing 737'lerin

59

aerodinamik frenleri grafit epoksi kompozitten retilmitir ve 1981'den itibaren 22000 uu saatlik kullanmlar esnasnda nemli bir problemle karlalmamtr. Bu uaklarda kompozit kullanmyla %15'lik bir arlk kazanc salanmtr. [17]

Uak tasarmnda arlk kazanc nemli miktarda yakt kazancda saladndan NASA'nn Uak Enerji Verimlilii programlar erevesinde uak yaps iin Uompozit malzeme gelitirimine gidilmitir. 1980'lerde sadece ikinci dereceden yapsal elemanlarda kompozit kullanlrken, 1985'lerde birinci dereceden temel yapsal elemanlar iin kullanlmaya balanmtr (Dexter, 1980). izelge 4.2'de kompozit malzeme kullanm ile konvensiyonel malzemelere oranla elde edilen arlk kazanlar verilmektedir. Bu kazanlarn %11 ile %44 arasnda deitii grlmektedir. 1980'lerde Boeing 757 ve 767'lerde kuyruk grubunda, kumanda yzeylerinde, kanatklarda ve flaplarda graft/epoksi kullanlmtr. [17]

Tablo 2. 4. leri kompozitlerle uak eleman baznda salanan arlk kazanlar

Bir baka gelimi kompozit tipi ise Kevlar (aramid)/epoksidir. Uak yapsnda olduka yaygn bir kullanm sz konusudur. zellikle karma kevlar-grafit/epoksi yaplar kullanlmaktadr. Boeing 767'lerde bu karma yap motor kaplamas ve kanat hcum kenar

60

yaplarnda kullanln tr (Dexter, 1980). Kevlarn dk basma mukavemeti bu karma yaplarda ortadan kaldrlmtr. [17]

Kk bir yolcu ua olan Lear Fan 2100'de grafit/epoksi arlkl olmak zere tm yap kompozittir. ki kiilik "Rutan Voyager" ise durmakszn dnyann evresini dolaan bir uaktr ve karbon/polyester arlkl olmak zere, tamamen kompozitten imal edilmitir. [17]

Lockheed-California tarafndan retilen L-1011 yolcu uaklarnda kanatk yaps alminyum alam yerine kompozit malzemeden retilerek %26.3'l (lk bir arlk kazanc salanmtr. Maliyette ise nemli bir art kaydedilmemitir. [17]

Aerospatiale yapm spersonik yolcu ua Concorde'da grafityepoksi kompozit, ini takm kapaklarnda kullanlmtr. Airbus A300 yolcu uanda grafit/epoksi kompozitler istikamet dmeni, aerodinamik fren ve kanat hcum kenarnda kullanlmtr. Ayn uan kanat firar kenar ve irtifa dmeni kevlar/epoksi kompozitten retilmitir. A320'lerde bu ksmlara ek olarak radar konisi, motor kaplamas ve tm kuyruk grubu grafit/epoksi kompozitten retilmitir. [17]

Srekli elyaf takviyeli kompozitleri uak tasarmnda geni bir kullanm alan sz konusudur. Verilen tm rneklerden grld gibi bor/epoksi, grafit/epoksi ve kevlar/epoksi uak yapsnda kullanlan en nemli kompozitlerdir. [17]

2.6.3. Kompozitlerin Basnl Gaz Kabnda Kullanmlar

Basnl gaz kaplar konusunda, deiik malzemeler ile ok sayda alternatif zm bulunmaktadr. (rnein elik, alminyum, cam elyaf takviyeli plastikler gibi.) stenen yksek emniyet faktrnden dolay bu tr basnl kaplarn arlklar genel olarak ok farkldr. Daha nceden sktrlm gazlar iin hafif basn kaplar gelitirilmeye balanmtr.bu kaplarn; Gaz ile alan otobs ve kamyonlarda Hidroj en, Helyum gibi sktrlm sanayi gaz tayan treylerde. kullanlmas n grlmektedir.

61

Bu kaplar ayn byklkteki btn ile elik olan kaplara gre ok daha hafif olup, bu hafiflik kompozit malzeme ile salanmtr. Cam elyafla kaplanm alminyum gvde gibi.

Bu kombinasyon alminyum ve cam elyafn optimum malzeme zelliklerinin kullanlmasna imkan vermektedir. Bu kaplarn avantajlar u ekilde gsterilebilir. [17] -Gaz ile alan otobs ve kamyonlarn ase arl azaltlr. ase arl / cam elyafl kaplar ile %35 orannda azalmaktadr. -Bu ekildeki gaz tankeri, elik gvdeli bir tankere oranla yaklak 2 kat daha fazla gaz tayabilmektedir. Bu kaplar yksek iletme performans salayan kaliteli rnlerdir. Bu kaplarn pazara srlmesi ile ucuz doal gazn kullanm artacak ayn zamanda sv yaktl motorlarn sebep olduu hava kirlilii azalacaktr. [17]

2.6.4. Denizcilik Sanayi Uygulamalar

Yelkenli Gvdesi; CTP, Balsa ve polimer kpk stne cam, aramid karbon dokumalar ile kaplanmas Yat, Tekne Arkas Platform Basamaklar; CTP Yelken Direi; Kevlar+Epoksi Spor Aralar[18] 2.6.5. Spor Uygulamalar

Kompozit malzemelerin popler olduu yeni sektrler arasnda spor ara ve gereleri her geen gn daha da ne kmaktadr. zellikle arln azalmas, dolaysyla hareket kabiliyetinin artmas, ve dayanklln artmasna neden olan cam ve karbon elyaf takviyeli kompozitler kullanlmaktadr. Kompozitler kano, srf ve yatlar iin ok nemli olan malzeme yorgnl ve darbe dayanm konusunda stn zelliklere sahiptirler. Da bisikletleri en iyi katlk/arlk oran ve en dk arlk zellikleri kazanmak iin karbon elyaf ile retilmektedir. Korozyona dayanm, ok emme ve salamlk gibi stn zellikler kazandrmaktadr. Ayrca golf sopas, tenis raketi gibi spor rnlerinde arl drmek iin karbon elyaf takviyeli kompozit malzemelerden retilmektedirler.

62

Su kaya; Termoplastik prepreg Kar kaya; Ahap zerine sarlm karbon, aramid, cam elyaf karm+epoksi Kano krei; (%33 Cam+Poliftalamid) Su kaydraklar: CTP Srf Tahtalar:; CTP Bisiklet; (Karbon+Poliamid 6),yaklak 1kg arlnda Reebook Spor Ayakkab; termoplastik poliretan, petek (honeycomb) Golf Sopas; Karbon Fiber+Epoksi Tenis Raketi; Aramid (Kevlar)+Epoksi Zpkn Gvdesi; Karbon Fiber+Epoksi Palet; Karbon Fiber+Epoksi [18]

2.6.6.Korozyona Dayankl Uygulamalar Su tank; CTP Mazgal Oluklar; CTP Yeralt Borular; Marketlerde Dondurulmu Gda Reyonu Kaplamas; CTP Rasathane Kubbesi; CTP Ak Saha Dolaplar: CTP it; CTP lan Panolar; CTP [18]

2.6.7.Salk Uygulamalar Tekerlekli sandalye; Cam veya Karbon Elyaf takviyeli Polyester Tbbi Tetkik Cihazlar D Muhafazalar; CTP [18]

2.6.8.Ulam

Traktr Kaporta Kabin

63

Oturma Birimi; SMC Toplu Tama Aralar Oturma Birimi; SMC Konteyner Taban; GMT Otobs Havalandrma Kanallar Port Bagaj Paralar Gsterge Paneli; CTP [18] Ak Alan Servis (Golf Arabas) aralar kaporta, tavan; CTP Teleferik; CTP, Maka teleferii Tren; Kompozit prepreg ve dokuma malzemeler trleri artan oranlarda tren konstrksiyonunda maliyet ve arlk drmek amacyla kullanlmaktadr. skelette arln drlmesi enerji tasarrufu salamakla beraber daha hzl aralarn gelitirilmesine katkda bulunmaktadr. Ayrca trenlerde malzemelerin yksek katla sahip olmalar iskeletin desteklenmesine gerek olmamas anlamna gelmaktedir ki bylece yolcu tama blm ayrlan mekan artrlabilmektedir. Tren konstruksiyonunda kolay ve hzl deiebilen genellikle prepreg levhalar kullanlr. Bylece tekil zarar gren paneller hzla deitirilebilmektedir. [18]

2.6.9. Formula 1 Arabalar

Formula 1 arabalarnn yapmna ait dzenlemeler ok zeldir ve titizlikle uygulatlmaktadr. Arabann tm arl 605 kilogram amamaldr. Tasarm mhendisleri en az arlkla en salam zm bulmak durumundadrlar. Daha nceleri yar arabalarnda hafif bir metal olan alminyum kullanlmaktayd artk kompozit malzemeler ok daha dk arlklarla sertlik ikiye katlanabilmektedir. Ayrca karmak paralarn kompozit malzemelerle retilebilmesi F1 otomobillerin retiminde gerekli para says azaltlabilmektedir. Almninyumla 200den fazla parayla retilen gvde ve sae be paraya drlmtr.

64

ekil 2. 32. Formula 1 aracnn monokok asesi

Kompozit malzemeler metal ivatalar gibi balant paralar ile birletirilmek yerine epoksi reimesi ile birbirlerine balanmaktadr. F1 arabalarnda aada belirtilenlerle beraber birok para kompozit malzeme kullanlmaktadr.

Motor kaplamas Burun kapa n ve arka kanatlar, spoiler Ana gvde, Mhendislik Elektrik datm Panolar; CTP

2.6.10.Mzik Aletleri

London College of Furniture ve dier baz yerlerde ileri kompozit malzemelerle mzikal enstrmanlar yaplmas zerine almalar bulunmaktadr. leri kompozit malzemelerle yaplan yayl sazlarda boyun ksmnn tellerin gerilmesinden dolay deforme olmas karlalan temel sorunlardandr. [18] Keman; Karbon Fiber+Epoksi Gitar; Karbon lamine tabakalar aras polimer kpk Akustik Gitar; Grafit-Epoksi ello; Karbon + Epoksi[18]

65

3.Deneysel almalar 3.1.Numuneleri retimi Numunler sahil gvenlik botlar reten Yonca-Onuk Tersanesinde retildi. Numuneler el yatrmas metodu ile retildi. Kalp olarak parlak yzeye sahip MDF ve cam kullanld, nce kalp yzeyi temiz bir bezle silindi. Yeteri kadar temizlenen kalp yzeyine temiz bir bez ile Poliya Polivak uygulanr ve 15 dakika beklenir. Ardndan tekrar Poliya Polivak uygulanr ve birka defa temiz bir bez ile silinir. 15-20 dakika kurumas beklendikten sonra kalp yzeyi tekrar silinir ve bir sonraki uygulama olan sv kalp ayrc uygulamasna geilir. Sv kalp ayrc olarak Poliya Sv PVA kullanld. Kalp yzeyinin bu aamada tozlanmamasna zen gsterilir. Ve temiz bir snger ile sv kalp ayrc yzeye eit miktarda ve ince bir ekilde uygulanr. Uygulama srasnda kalp yzeyinin tozlanmamas ve yzeye dokunulmamas ok nemlidir. Dokunulmas halinde yzeydeki kalp ayrc film kalkar ve kalptan rn ayrlrken rnn kalba yapmasna neden olur. lk kat sv kalp ayrcdan sonra 15-20 dakika beklenir ve kuruduundan emin olunduktan sonra 2. kat sv kalp ayrc uygulanr. Daha hzl kurumas iin hava yada scak hava makinas tutulabilir. Burda dikkat edilmesi gereken kalba ok yakn tutmamaktr. nk ok yakn tuttuumuz takdirdekalp ayrc filmi kaldrabilir. 2. kat sv kalp ayrcda uygulandktan 30 dakika sonra kalp rn almak iin hazrdr.

Numunelerde Poliye Polipol vinilester reine ve 600gr/m2 twill dokuma karbon fiber kullandk. 1,2,3 ve 4 kat elyaf tabakasna sahip 4 farkl numune iin 4 farkl plaka retildi. Yzeye yatrlan karbon fiberin stne fra yardm ile reine uyguland. Reine ile alma srasndaki ortam scakl ok nemlidir. Kaliteye nem veren tesisler iklimlendirme sistemleri ile ortam scakln sabit tutmaktadrlar. 23 C ile 25 C aras idealdir. alma ortamnn scakl krleme zamann etkiler ve salkl bir krleme iin bu scaklklarda almak nemlidir. Plakalarn retimine baladmz zaman vinilester reineye dondurucu ve hzlandrc olarak kobalt ve Mek-p eklendi. %6lk kobalttan reine miktarnn %0.2 si kadar kartrld. Reine miktarnn %2 si kadarda Mek-p ekledik. Bu srada Kobalt ve Mekp in reine dndan bir ortamda karmamas gerekir, zira bu 2 madde birbiri ile karnca patlayabilmektedir ve ok tehlikelidir. Reineye gerekli katklar yapldktan sonra homojen olacak ekilde kartrlr. Karmn homojen olmas nemlidir. Homojen hale getirdikten sonra ileme balamak iin hazrz. Rulo bir aparat sayesinde plakalarn stnden geildi ve

66

hava kabarcklarnn azalmas saland. Bu aamada icilik kalitesi retilen numunenin kalitesi ile doru orantldr. nk el yatrmas ileminin standartizasyonu imkansza yakndr ve iilik kalitesi rnn kalitesi ile ok ilgilidir. Yonca-Onuk Tersanesi bu adan lkemizde olduu kadar dnyadada adndan sz ettiren bir ileri kompozit uygulaycsdr.[19]

ekil 3. 1. Kullanlan malzemeler

Kalp yzeyine serilen elyafa fra ile reine tatbik edildikten sonra stne dzgn bir yzey salamas asndan peel ply denen sarf malzeme uygulanr. Bu malzeme plakalar krletikte sonra sklr ve plakalarn yzeyi zmparalanm gibi dzgn olur. Eer plakalar 1 den fazla kat ieriyor ise ilk katn stne gerekli miktarda kat oluncaya kadar ayn ilem uygulanr ve en son stne peel ply serilir. Peel ply sadece en st kata serilir ve rulo yardmyla bnye ile iyice kaynamas salanr.

3.2. Numunelerin Kesilmesi Numuneler ASTM standartlarna gre hassas bir ekilde kesilmelidir. Bu aamada kesim srasnda su kullanlmamas nemlidir. nk su kesim srasnda numunenin kenarlarndan ieri etki ederek mukavemetin dmesine neden olmaktadr. Bu yzden en uygun kesim ekli

67

lazerdir. Adapazar sanayisinde laser ile kesim yapan Ylgenci firmas bize bu konuda yardm etti ve istediimiz numuneleri laser ile temiz ve hassas bir ekilde kesti.

ekme testi iin ASTM D 638 08 Standard Test Method for Tensile Properties of Plastics standartna UYULDU. Bu satandarta uyan 5 farkl tipten 1 numaral olana uygun numune hazrland ve kesildi. Plakann x ve y ynnden numune kesildi.

ekil 3. 2. Lazer kesimin ematik gsterimi.

ekil 3. 3 Numuneler

68

3.3. ekme Testi

Hazrlanan numuneler kategorize edildikten sonra ekme ilemine geildi. Metalurji mhendisli labarotuarndaki nstron marka ekme cihaz kullanld. ekme cihaznn polimer malzemeler iin gerekli ayarlar yapldktan sonra teste baland. Standartlara uygun olaraka 2mm/dk lk ekme hz tercih edildi.

ekil 3. 4 ekme Cihaz

69

4.SONU

Karbon Fiber takviyeli polimer kompozit malzemelerde karbon fiber tabaka saysnn art ile mukavemetin artm olduu yaplan ekme testleri sonucunda tespit edilmitir. Tablo 5.1. de yaplan ekme testlerinin sonular verilmitir. Tablo 4. 1. ekme Testi Sonular Numune Cinsi 1 Kat 2 Kat 3 Kat 4 Kat Numune 1 347 Mpa 492 Mpa 460 Mpa 470 Mpa Numune 2 392 Mpa 435 Mpa 414 Mpa 429 Mpa 519 Mpa 427 Mpa Numune 3

Testler sonucunda en yksek deer 2 kat karbon fiber ieren PMKlarda 492-520 Mpa olarak llmtr. SAHMOya ait numuneler stnde daha nce okulumuzda yaplan almalarda akma mukavemeti 2500 Mpa llmtr. SAHMOya ait numuneler ayn teknik ve malzemeler ile retilmitir. Bu gstermektedirki bu almada elde edilen sonular beklenenin ok altndadr. Bunun ok farkl sebepleri vardr.

ekil 4. 1. Elyaf katlarnn art ile mukavemet ilikisi El yatrmas ile retim srasnda baz blgeler istenilen mukavemeti karlarken baz blgeler istenenin ok altnda kalabilmektedir. Tabaka says arttka tabakalar arasnda hatal blgeler olmaktadr. Bu almadada akca grld gibi el yatrmas tekniinin en byk

70

dezavantaj standart bir sonu alnamamasdr. Ayrca dier bir etkende lazerle kesim srasnda oluan hatalardr. Lazerle kesim hassas bir ilemdir, nozln iyi bir ekilde ayarlanmas ile temiz bir kesim yaplabilmekte iken yanl nozl ayar sonucu numuneler zarar grebilmektedir.

ekil 4. 2. 2 kat karbon fiber ieren numuneye ait gerilme - genleme diyagram

ekil 4. 1. Karbon fiber katman saylarna gre akma mukavemetleri

71

KAYNAKLAR [1] nternet: http://tr.wikipedia.org/wiki/Kompozit_malzemeler [2] nternet: Havaclk Sanaynde Kullanlan Plastk Matrsl Kompozt Malzemeler.http://www.hho.edu.tr/huten/2003_2004%20SEMINER%20INTERNET/ UGUR%20ER/UGUR%20ER%5BWORD%5D.pdf (2006).
[3] Demirel, A. Karbon Elyaf Takviyeli Epoksi Kompozit Malzemelerin Karakterizasyonu, Yksek Lisans Tezi, G Fen Bilimleri Enstits, 2007. [4] nternet: Sekizinci Bes Yllk Kalknma Plan. http://ekutup.dpt.gov.tr/-

imalatsa/kimya/oik602.pdf (2006).
[5] nternet: T.C Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine

Mhendisligi Blm. http://web.deu.edu.tr/ansys/tezler/3.pdf

[6] Prepreg Technology, Hexcel Corporation. March (2005) [7] Bilisik, A.K., Balistik kumaslarda yap zellik iliskileri, Tekstil ve Konfeksiyon

(1997).
[8] Uur SOY, Kompozit Malzemeler, Ders Notu, Sakarya niversitesi Teknoloji Fakltesi,

Ekim, 2009.
[9] Arkan, A., Flexibility Improvement of Short Glass Fiber Reinforced Epoxy , Yksek

Lisans Tezi , ODT Fen Bilimleri Enstits , Ankara, (2001).

[10] nternet: T.C Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendisligi

Blm. http://web.deu.edu.tr/ansys/tezler/lisans/MakDin_10.pdf
[11] T Uzay ve Uak Bilimleri Fakltesi

http://www.gidb.itu.edu.tr/staff/odabasi/KAANKOMP.PDF
[12] nternet: T.C Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik Fakltesi Makine Mhendisligi

Blm. http://www.batul.deu.edu.tr/mak/bitirmetezleri/bproje/bahar/emrah_%20akdeniz%20_20024 85004.pdf

[13] Prof. Dr. Ethem Aran, Elyaf Takviyeli Karma Malzemeler,Ders Notu, T Makina

Fakltesi, stanbul, 1990

[14] nternet: http://www.ito.org.tr/Dokuman/Sektor/1-57.pdf [15] nternet: http://kutuphane.ksu.edu.tr/e-tez/fbe/T00467/mehmet_%20sabri_ersoy_tez.pdf [16] nternet: http://www.turkcadcam.net/rapor/kompozit-malzemeler/index4.html [17] nternet: http://www.teknolojikarastirmalar.com/eegitim/yapi_malzemesi/icerik/kompozit.htm#KOMPOZ%C4%B0T%20MALZEMELER%C4%B0N %20KULLANIMI [18] nternet: http://www.kalipteknolojisi.net/forum/kutuphane/polimer-esasli-kompozit-

malzemeler-ve-urun-tasariminda-kullanimlari/

72

[19] nternet: http://www.poliya.com.tr/docs/techspec/polives/Polives_701.pdf [20] nternet:

http://lazerburak.bloggum.com/yazi/lazer_kesim_nedir_nasil_calisir_ve_avantajlari_nel.html