ISSN 1300-7319 ayda bir yaynlanr Say: 30

2004/4

PLANLAMA
TMMOB EHR PLANCILARI ODASI YAYINI
Journal of the Chamber of City Planners
UNION OF CHAMBERS OF TURKISH ENGINEERS AND ARCHITECTS

indekiler
Sunu Koruma Alannda retilen Planlarn Paylama Almas Gerekiyor
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu Tans ENYAPILI

2 3 4 14 19 20 29 31 33 34 48 57 67 79 90 96 98 101 103 106 107

lhan Tekeli: Mesleki Yolculuun Balangcnda Kiisel Duruunun Oluumu Kreselleme Srecinde Kentlerimize Giren Yeni Tketim Mekanlar ve Yitirilen Kent Kimlikleri
Perihan KPER

Korumak in Sevdals Olmak Gerekir

Enis Yeterle Sylei: Kentsel Yenilemenin Yerel Boyutu Glen KIRBA: Turizm letmecilii ile Sanat Tarihiliinin Buluumu Nurettin AKIR: 28 Yllk Mcadelenin yks Serdar ZBEL: Orkidelerin Bekileri Aynur Yasemin AKIR - Ege YILDIRIM

Bir Stdyo almas, YTE: Alaat Tarihi Yerleim Alan Koruma Projesi

Nicel YILMAZ SAYGIN, Nilgn KPER, Evrim GER Burak BELGE

ok Katmanl Tarihi Kent Merkezlerinin Ynetimi: Kentsel Arkeoloji ve Planlama Kentsel Sitlerde Deiim: Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitleri
Nimet CANDA KAHYA, Aye SASZ ev: Melike Z. DAISTAN ZDEMR

Yeni Atina Bildirgesi (art) 2003

Kentsel Koruma ve Yenilemede Dnm Projeleri Eyp Rehabilitasyon Projeleri

Dilek ERDEN ERBEY

Burcu AKINCI, Aye YIKICI, Eda YT

Deien Kent ve Anladklarmz mar Hukuku

Dergilerden Semeler Gemiten Sayfalar Tez zetleri Kitap Tantm Basn Aklamalar

Dergiye gndereceiniz yazlarn ve grsel malzemelerin basl kopyas ile birlikte olanakl ise bilgisayar ortamnda hazrlanm bir kopyasn da iletiniz. Yaz ile birlikte, ksa bir zgemiinizi de gndermeyi unutmaynz. Yaznzda yer alacak grsel malzeme ve ekillerin; kolaylkla baslabilecek nitelikte fotoraf, dia veya baskl kopya olmasna zen gsteriniz. eviri yazlar ve fotoraflar iin kaynak belirtmeniz zorunludur. Yayn Kurulu, gnderilecek yazlarn yaynna ilikin kararn yaz ile bildirecek; gnderilen yazlar iade edilmeyecektir. Yayn Kurulu, gnderilen yazlarda, yazm kurallarna uygun gerekli dzeltmeleri yapma ve dil yanllklarn gidermeye yetkilidir. Yaz ve evirilerin sorumluluu yazar ve evirmenlerine aittir. ehir Planclar Odas sorumluluk kabul etmez.

SUNU...
TMMOB ehir Planclar Odas Adna Sahibi Erhan Demirdizen Yayn Sorumlusu Nevzat Can Yayn Kurulu Kbra Cihangir amur Olgu alkan zlem elik aatay Keskinok N. Tunga Krolu Binali Tercan Basm Tarihi Aralk 2004 Baskya Hazrlk Plar Ltd. ti. - erife eren
tel: 0312 432 01 83-93

Bu say ile 2004 ylnn son saysn karm bulunuyoruz. Bu sayda arlk olarak koruma konusu ele alnm bulunuyor. zellikle koruma amal planlara yeni bir bak as kazandrmaya ynelik planlar grsel malzemeler ile bu sayda yer alyor. Derginin ilk yazs Tans enyapnn deerli hocamz lhan Tekeli zerine yazd makale ile balyor. Tans enyapl lhan Tekeli: Mesleki Yolculuun Balangcnda Kiisel Duruunun Oluumu balkl yazsnda Tekelinin 1963-1971 yllar arasndaki almalarn, planlama mesleine ve akademik ortama katklarn inceliyor. Kreselleme Srecinde Kentlerimize Giren Yeni Tketim Mekanlar ve Yitirilen Kent Kimlikleri balkl yaz ile Perihan Kiper, son dnemlerde kentlerdeki doal, tarihsel ve kltrel mirasn yitirilme nedenlerini kresel lekte irdeliyor. Aynur Yasemin akr ve Ege Yldrm Kastamonunun kltrel ve doal deerlerinin korunmas ve gelitirilmesi iin aba veren ve rnek projeler gelitiren Enis Yeter, Glsen Krba, Nurettin akr ve Serdar zbeli ile yaptklar syleiyi de bu sayda bulmak mmkn. zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir ve Blge Planlama Blm 2003-2004 bahar ve 2004-2005 sonbahar yaryllarnda CP 402 Planlama Projesi dersi kapsamnda belirlenen Alaat Tarihi Yerleim Alan Koruma Projesi almas okuyuculara aktarlyor. Nicel Ylmaz Saygn, Nilgn Kiper ve Evrim Ger alma alan ile ilgili gerekletirdikleri deneyimleri bu yazlarnda sunuyorlar. Burak Belge ok Katmanl Tarihi Kent Merkezlerinin Ynetimi: Kentsel Arkeoloji ve Planlama balkl yazsnda, kentsel arkeolojik mirasn ynetimini ok boyutlu olarak ele alyor. Nimet Canda Kahya ve Aye Sasz ise Dou Karadeniz Blgesinde yer alan sekiz kentsel siti Kentsel Sitlerde Deiim: Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitleri balkl yaz ile irdeliyor. Melike Dastanl Yeni Atina Bildirgesi (art) 2003 ile evirmek suretiyle nemli bir belgeyi ehir planclarna kazandryor. Dilek Erden Erbey ise Kentsel Koruma ve Yenilemede Dnm Projeleri-Eyp Rehabilitasyon Projeleri balkl yazs ile Hali Dnm Projeleri ve zelde Eyp Koruma Plan iinde uygulanan Rehabilitasyon Projelerinin deerlendirmesini yapyor. ODTde Deien ve Dnen Kent ve/veya Blge konulu Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumda Deien Kent bal ile dzenlenen renci Yarmasnda ikincilik dl alan almaya yer veriliyor. Derginin arka sayfasnda ise bu yarmada birincilik dl alan Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm III. Snf rencilerinden A. Can Alpan, B.idem evrim ve ipek enin almasna yer veriliyor. YAYIN KURULU

Bask Sinan Ofset Tel: 0312 395 31 65 Datm TMMOB ehir Planclar Odas Hatay Sokak No:24/17 Kocatepe, 06640/ANKARA Tel: 0312 417 87 70 Faks: 417 90 55 e-posta: spo@spo.org.tr Web Adresi: www.spo.org.tr

KORUMA ALANINDA RETLEN PLANLARIN PAYLAIMA AILMASI GEREKYOR

inde bulunduumuz dnemde doal ve kltrel mirasn korunmas, gelitirilmesi ve yaatlmas asndan yeni bir srece girmi bulunuyoruz. Koruma alannda yeni kavramlar, yeni ynetim modelleri, yeni uygulama aralar ve yeni dzenlemeler gndeme gelmi durumda. Artk konuya dar bir bak asndan, imar plan yaklam ile eilmek mmkn grnmemektedir. lkemizin imzalad uluslararas szlemeler boyutunda yeni doal ve kltrel mirasn korunmasna ynelik politikalara ihtiyacmz var. Bu politikalarn ekonomik, sosyal ve kltrel politikalar ile birlikte dnlmesi kanlmazdr. lkemiz, kltrel miras asndan ok eitli ve zengin bir mirasa sahip olup, bugne kadar bu mirasn korunmas ve yaatlmas noktasnda gerekli aratrmalar yaplmam, politikalar retilmemi, uygulamaya geilmemi, yeterli finansman kaynaklar gelitirilmemi ve kltrel mirasn tahrip edilmesine adeta bir ortam salanmtr. Doal ve kltrel mirasn korunmasna sadece sit ilan ile yaklalmaya allmtr. Son dnemlerde ilan edilen sit alanlar zerinde de youn bir yaplama basks grlmektedir. ncelikle doal ve kltrel deerlerin korunmas, sadece o alana ynelik fiziksel kararlarn alnmas ile salanamad yaanan sre iinde grlmtr. Doal ve kltrel deerlere, kent veya blgenin bir paras olarak yaklalmas ve btncl bir bak ile ele alnmas gerekli olduu ortaya kmtr. Koruma kararlarnn kullanm kararlarn etkilemesi ve egdm salamas, ok boyutlu olarak fiziksel, kltrel, sosyal aratrma, analiz ve kararlar iermesi gerekmektedir. Her lein gerektirdii kararlar alnd gibi, alt leklerde tasarm boyutu da dnlmesi gerekmektedir. Plan kararlar alana ilikin ynetim, finasman ve uygulama aralar kararlarn da iermelidir ve mlkiyet ile ilgili zm nerileri getirmelidir. Koruma planlarnda katlm boyutunun da nemli bir yer tutmas gerekmektedir. Katlm konusu planlarn hazrlanmas, onaylanmas, uygulanmas ve izlenmesi srelerini de kapsayacak ekilde dlmelidir. Btn bu srete koruma amal imar planlarn yapmakla sorumlu olan ehir planclara nemli roller dmektedir. ehir planclar koruma konusuna, yeni dzenlemelerle birlikte, yeni bir yaklamla eilmesi ve uygulamaya gemesi nemli bir grev olarak durmaktadr. Bunun iin kendilerini yenilemeleri kanlmazdr. Koruma planlar ok boyutlu planlar olduu iin ehir planclar kendilerini gelitirmeleri gerektiinden, niversitelere ve meslek odalara da grevler dmektedir. niversitelerin ehir ve Blge Planlama Blmleri ortaya kan gelimeler dorultusunda eitim programlarn gzden geirmeleri gerekmektedir. Kurumsal adan da yeni dzenlemeler kanlmaz grlmektedir. Doal ve kltrel mirasn korunmas lkemiz asndan ok nemli olduu iin bu konuda uzmanlam, politika retecek bir kurumsal yaplanmaya gerek bulunup bulunmad da ayrca tartma konusu olmaldr. Merkezi ynetim ile yerel ynetim arasnda kltrel mirasn korunmas ve yaatlmasnda nasl bir grev ve sorumluluk stlenilecei de aktr. Yerel ynetimler uygulama srecinde etkin bir grev stlenmelidir. Yerel ynetimlere yaptklar planlara ve projelere gre merkezi ynetim tarafndan kaynak aktarlmas zorunludur. Bu srete merkezi ynetimin ynlendirme yannda denetimi de gereklidir. ehir planclarnn nnde hzl bir biimde rettikleri korumaya ilikin iyi plan rneklerini dier meslektalar ile paylamas gerekmektedir. niversitelerin koruma alannda rettikleri planlarn, koruma alanndaki deneyimlerin tartlmas ve bundan sonra retilecek planlarn kalitesinin artrlmasna ynelik yeni bak alarnn kazanlmas iin bir balang noktas olabilir. Koruma alannda retilen planlarn her bir aamasnn kamuoyu ile paylalmas da birikimlerin birlikte elde edilmesini salayacaktr.
TMMOB EHR PLANCILARI ODASI YNETM KURULU

lhan Tekeli: Mesleki Yolculuun Balangcnda Kiisel Duruunun Oluumu

Prof. Dr., ODT, ehir ve Blge Planlama Blm,

Tans ENYAPILI

lhan Tekeli 1963 ylnda planlama mesleine balad. Kanmca, 1971 ylna dein geen 8 yl iinde kiisel olarak zme sorumluluunu stlendii sorunlarn zellii ve bu sorunlarn yaand akademik ve brokratik evre koullar, Tekelinin ok baarl ve zgn bilimsel yolculuunun niteliini ve ynn saptam ve meslek ii duruunu belirlemitir. Bu yazda lhan Tekelinin 1963-1971 yllar arasndaki almalarn, planlama mesleine ve akademik ortama katklarn inceleyerek ne demek istediimi aklamaya alacam.

ram dorultusunda yeniden yaplandrmaya ve bloklatrmaya giriti. Bu giriim geri kalm lkelerin batdan teknoloji ve bilgi transferi ile desteklenecek ithal ikame modeli ile kalknmasn ngryordu. Kalknma abas devlet nclnde yrtlecek, geri kalmln en vurgulu mekansal gelerinden biri olan blgesel eitsizlik, yatrmlarn sektrler/ blgeler aras aklc datm sonucunda ortadan kalkacakt. Kalknma i pazarn gelimesine dayanarak belirli byme etaplarndan (W.W.Rostow) geecek ve bu sre balamnda kendisini, yeniden ve kendi bana retme yeteneini kazanacakt. Kalknma ekonomisini uygulayacak ve lkeleri komnizme kar koruyacak otoriter devletlerin varl ise, baz lkelerde geni taban destekleri olmasa bile, bu modeli destekleyen batl finans kurumlar iin bir gvence idi. Modernist planlama anlay ile biimlendirilen kalknma modeli yer yer elikiler de ierebilen, ou kez parac tartmalar kapsyordu. Genelde gelir ltleri ile deerlendirilen byme kavram ile yapsal deiiklik ieren kalknma kavram arasnda eliki vard. Bu tartmalar genelde karar verme yetkisine ve yetisine sahip bireylerden oluan toplumlar zerinde srdrlyordu. Bu bireyler karar vermek iin gerekli bilgi donanmna ve bu bilgiyi kararlarnda optimizasyona varabilmek iin kullanma yetisine sahipti. Bu ortodoks, neo-klasik modelleme yaklamnda modernizmin ana geleri; aklclk, bilimsel yntem uygulamas, merkezi ynetim/denetim/ dalmn varl, Taylorun retim alan ve emek pazarnda balatt ve Fordizm ile yaam

1960l Yllar

Amerikada Kennedy suikast ve Johnson iktidarda, Vietnam sava, Avrupada Berlin duvar, inde kltr devrimi yaplyor, Dr. Barnard kalp nakli ameliyatn yapyor, Neil Armstrong ayda yryor, Savama Sevi slogan ve Pink Floyd psychedelic mzik alyor. Trkiyede 27 Mays darbesi, yeni Anayasa, enflasyon tek haneli, byme oran %5.7 dolaynda, TP (Trkiye i Partisi) Mecliste, solda ve sada beliren fraksiyonlar ideolojik ierikli dergiler (solda Yn, Sosyal Adalet, Ant gibi dergiler, sada Dnen Adam dergisi gibi) temsil ediyor, brokrasi ve yeni prestij kazanan planlama g ekimesi iinde, AP ynetimince, bu ekime Bize plan deil pilav lazm yaklam ile zetleniyor.
PLANLAMA
2004/4

kinci Dnya sava sonrasnda Amerika, Avrupa lkelerini ve nc Dnya olarak anlan geri kalm lkeleri komnizme kar kalknma kav-

evresini de etkisi altna alan standardizasyon ve rutinleme ieriliyordu. Modern kalknm lkeler bu kurallara uymular, geri kalm lkeler ise bu izgiden sapm vakalard. retim daha ok teknik srelerden oluuyor, toplumsal sreler gzard ediliyordu. Varolan dzen sorgulanmyordu. Gelimenin tanmlanm belirli yasalar vard; modern lkelerin zelliklerinde somutlaan bu yasalar sorgulanmyordu. Geleneksel deerlerin moderniteye engel olduu; yerel zelliklerin, zgnlklerin gzard edilerek modernleme kural ve yasalarnn sorgusuz benimsenilmesi ile kalknma salanaca varsaylyordu. nsan ekonomisi, emek pazar, yoksulluk gibi temalar ileyen ve ancak 1970 sonrasnda glenen sol sylem de yer yer bu tartmalara katlyordu. Ancak, egemen yaklam, neo-klasik kalknma ekonomisinin etkisini yanstyordu.1 Sosyal bilimlerde kiisel organizma ve toplum aras analoji kuran fonksiyonalist yaklam ilgi grmekte idi. Bu konuda R.Merton ama daha ok da toplumu i ie oturan sistemler olarak yorumlayan T. Parsons okuma listelerinin banda yer alyordu. Politik bilimlerde, kent politika alannn otonom bir g olduunu savunan oulcu (pluralist) gr egemendi. Bu alan ekonomik yapya balayan yapsalc gr 1970 sonrasnda geliti. Kalknma ekonomisinin mekansal boyutu baml bir deiken olarak benimseniyordu. Doru kalknma kararlar mekan da gereken ynde gelitirecekti. Kalknma sorunlar iinde sektrler aras dengesizlik yan sra mekansal sorunlarn banda blgeler aras dengesizlik sorunu nemli bir yer tutuyordu. Bu konuda kalknma yaklam, mekan plancsna, genelde, byme odaklar zelinde bir mekansal planlama yaklam sunuyordu. F.Perrouxun tanmlad sanayiler grubu ya da tek firmadan oluabilen gelime odaklar zerinde olumlu ve olumsuz kalknma etkilerini A. Hirschman (polarization/trickle down), G. Myrdal (Nobel 1974) (backwash/spread) ve J. Friedman (center/ periphery) tartyordu. Bu genel byme odaklar

tartmalar, blgesel politikalarn oluturulmasn ynlendiriyordu ama, blge leindeki sosyo-ekonomik sorunlarn zmn salamyordu. Mekan konusunda en nemli gelime 1950lerde kantitatif corafya devrimi ile gereklemiti. Mekan betimsel yntem ile ve temelde hangi olgu nerede sorusu ile ele alan blgesel corafyaya tepki olarak gelien kantitatif corafya, mekan neden orada sorusu ile incelemeye alyor ve soruya istatistiksel ve matematiksel yntemler ile yantlar arayarak modeller kuruyor, mekan ve mekansal olgular aklamaya, gelecee dnk tahminler yaplmasna olanak verecek genel kuramlara, sistemlere, yasalara ulamay hedefliyordu. Bu dnemde mekana ynelik nemli bir kuramsal katk F. Perrouxun ilikilerin oluturduu n-boyutlu soyut mekanlar konusundaki almalarndan gelmitir. Tekelinin de almalarnda benimsedii bu mekan tanm, 3-boyutlu mekan ve bu mekan zerindeki doal ve yapay snrlamalar aarak, mekansal olgular aklamada yeni ufuklar aan ilikisel bir yaklam oluturmutur. Ne var ki, 1960l yllarn banda anlatlan yaklamlar lkemizde yaygnlamam, rnein yerlemelerin kademelenmesinde temel bir kaynak olan Christallerin Merkezi Yerler Kuram henz ngilizceye aktarlmamt. 1950lerde W. Isardn nderliinde gelien ve mekan temel alan blgesel bilimler (regional science) hareketi planlama evrelerinde etkinlik kazanamamt.

Tekelinin Bilimsel Yaklam Ynteminin Oluumunda lk Adm: Tarihsel Perspektif Balamnda Btncl likisel Yaklam emasnn lk Kurgusu Zonguldak Blgesi n Plannda Gerekleiyor

Bu dnemde mekana ynelik nemli bir kuramsal katk F. Perrouxun ilikilerin oluturduu n-boyutlu soyut mekanlar konusundaki almalarndan gelmitir.

Blgeler aras dengesizlik sorununun kalknma abalarndaki en nemli ve belirgin mekansal sorunu oluturmas blge planlama kavramn Trkiyede de gndeme getirdi. 1958 ylnda

1- izmeye altmz ereve balamnda dnyada ve Trkiyede belirttiimiz yllarn planlama ve akademik evrelerinde en ok tartlan, kabul gren ve Nobel ile dllendirilen ekonomik grler; istihdam, kapital ve geliri sektr baznda datan dinamik kalknma modelleri gelitiren J.Timbergen (Nobel 1969), P.C.Mahalanobis, Harrod-Domar; gelir eitsizlii ve byme arasndaki ilikiyi tartan S.Kuznets (Nobel 1971) ve N.Kaldor; ekonomi-matematik ilikisini vurgulayan P.A.Samuelson (Nobel 1970); genel dengeler zerinde alan J.R.Hicks (Nobel 1972); input/output ilikisini kuramlatran W.Leontief (Nobel 1973); bymeyi nemli apta teknolojik deimeye balayan R.Solow (Nobel 1987), yaam dngs kapsamnda biriktirimlerin devinimini gelitiren F.Modigliani (Nobel 1985); kalknmann ekonomik aamalarla gerekleeceini savunan W.W.Rostow gibi kalknma yaklam ve tartmalar gelitiren aratrmaclarca ortaya atlmt.

PLANLAMA
2004/4

Bu yaklam; sorunu, olanaklar/ frsatlar, kstlayclar ve evre koullarnn tarihsel geliim sreci iinde yeniden tanmlamak ve ilikisel, btncl ereveler iinde yaplandrarak irdelemeyi ngryordu.

kurulan mar ve skan Bakanl kurulu ve grevlerini ieren 7116 sayl yasaya gre Bakanln Planlama mar Genel Mdrlne mar blgeleri tesbit etmek, bu blgelerin inkiafn nazar itibara alacak imar planlar yapmak, bylece hazrlanacak blge imar planlarnn tatbikat iin gerekli tedbirleri almak grevi verildi. Bu grev kapsamnda iki blge planlama almas balatld: stanbulda kurulan Marmara Blgesi Fen Kurulu Mdrlnde Turul Akura ynetiminde Dou Marmara Alt Blgesi Pilot Proje almas ve 1961 ylnda da Ankarada mar ve skan Bakanl kapsamndaki Blge Planlama dairesinde Evner Ergun ynetiminde Zonguldak Blgesi n Plan almas. lkedeki blgesel farkllamalar ve yaratt sorunlar, zellikle de Dou Anadolu blgesinin gndemde gitgide daha youn olarak tartlan sorunlar ve hzl kentleme sorunlarnn kent leinde zlememesi DPTnn (Devlet Planlama Tekilat) kuruluu iin gereke oluturdu. Dolaysyla 1960 ylnda 91 sayl yasa ile DPT kuruldu ve bu rgte de, ...gerekli aratrmalar yaparak uzun ve ksa vadeli umumi ve blge plan ve programlar hazrlamak... grevi verildi. Birinci Be Yllk Plann hazrlanma dneminde belirtilen grev Sosyal Planlama Dairesince stlenilmi daha sonra ktisadi Planlama Dairesine aktarlmtr. Blge planlama grevi verilen iki kurulu nceleri ibirlii yapt. Marmara ve Zonguldak Blgesi n Plan almalarn yrtmekte olan Blge Planlama Dairesi, 1959 ylnda FAO (Food and Agricultural Organization of the United Nations) sorumluluunda tarmsal kaynak gelitirme niteliinde bir proje olarak balayan ve Trk hkmeti adna ynetimini DPTnin yklendii Antalya Blge Plan almalarna da destek veriyordu. 1962 ylnda iki kuruluun ortak almas ile Adanada ili kapsayan ukurova Blge Planlama Proje Mdrl pilot almalara balad. AID (Agency for International Development) rgt de almalar destekliyordu.

1963 ylnda, askerliini Ankarada tamamlayan ve askerlik grevini yapt srada Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blmnde Yksek Lisans eitimine balayan lhan Tekeli, askerlik grevini tamamladktan sonra mar ve skan Bakanl, Planlama mar Genel Mdrl, Blge Planlama Dairesinde Zonguldak Blgesi n Plann hazrlamak zere grevlendirildi.2 Tekelinin zmesi beklenilen sorun, mekan boyutu olmayan bir st lek planlama ile mimarlk disiplini iinde yorumlanan bir alt lek planlama arasnda yer alyordu. Tekelinin grevi, st lekten gelen sosyo-ekonomik kararlarn tercme edilecei ve bu kararlarn i tutarl bozulmadan baar ile uygulanmalarn salayacak bir ara-mekan kurgusu belirlemekti. Blgenin kalknma sorununun kendi lei iinde ve devlet planna referans ile zlmesi, ayn zamanda alt lekleri de ynlendirecek ilkeleri koyabilecekti. Tekeli, lkenin geleceini, kalknmasn etkileyecek nemde bir grevin sorumluluunu tek bana stlenmiti. Eitimine ve uygulama rneklerine sahip olmad bu sorun, Tekelinin temel duruunu saptamas gereken nemli atma ortamnda zlecekti; (1) sa, ve ykselmekte olan sol sylemin yaplandrd siyasal ortam, (2) bilim felsefesi kapsamndaki atmalar, ve (3) planlama/siyaset atmas iinde gelien kurumlararas atma. Tekeli, ilk iki atma ortamnda, almasn gelitirecei dnsel ereveyi seecek ve kuracak, sonuncusu iinde de almasnn devlet plan balamnda kabul grmesi ve uygulanabilmesi iin bir kulvar aacakt. Bu dnemde Amerika ve baz Avrupa lkelerinde blge plan almalar yaplyordu ama bunlar genelde tarm topraklarn korumak, havza ynetimi salamak, ana yol balantlarn planlamak gibi parac amalar salamaya ynelik almalard. Bu almalarn ok az ulusal plan hedefleri dorultusunda yaplanm btncl blge planlar

PLANLAMA
2004/4

2- 1963 ylnda Blge Planlama Dairesi elemanlarnn bir ksm yurt d eitime gnderildi. Evner Ergun da Devlet Planlama Dairesine geti. Daire Bakan Tosun Moran, Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnden bir renci grubu iinde Dou Marmara Projesini ziyaret eden ve burada etkileyici bir eletiri yaparak dikkatini eken lhan Tekeliyi Zonguldak Blgesi n Plann ynetmesi iin Daireye davet etti. lhan Tekelinin Blge Planlama Dairesinde greve balamas iin nce bir szl grme yaplmas gerekiyordu. Tekeli, bu grmede, bir odaya oturtulduunu ve Dairenin nfus, ekonomi, sosyoloji gibi konulardaki uzmanlarnn teker teker gelip e.g. input-output yntemi nedir? gibi sorular sorduunu anlatr. Bu grmeler sonucu Tekeli hemen greve alnd

ieriyordu. Trkiyede elli-altm kiilik kadrolar ve yabanc uzmanlar ile yrtlmekte olan ukurova, Antalya, Dou Marmara blge planlama almalar ayrntl durum saptama dzeyine gelmilerdi ama, sentezleme almalar yeteri olgunlua eritirilememiti. Tekeli, ilk etapta farkl niversitelerden yeni mezun, bir ksm Tekelinin kendisi gibi henz Yksek Lisans almalarn yrtmekte olan, yabanc dil bilen ekonomist ve iki mimar Daireye ald. Tekeli dahil, ekibin blge planlama eitimi ve yukarda da iletildii gibi rnek alabilecekleri blge planlama almalar yoktu ama, alkan, hevesli ve yetenekli genlerden oluan bir kadro kurulmutu.3 Bu ekibe Dairenin elemanlarndan iki ziraati, bir matematiki, bir corafyac, bir hukuku ve bir de ekonomist katld. On bir kiilik bu ekip almaya balad. Projenin sonlandrlmasna doru OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) uzmanlar M.Fortune, L. Rodwin ve E.Jurkat da katkda bulunmak zere arada almaya katldlar. Zonguldak, Bolu, Kastamonu ve ankr illerini kapsayan Zonguldak Blgesi n Plan, 1960-1980 yllar arasndaki yirmi yllk dnemde yalnzca blge kapsamnda nfus art ve kalknma arasndaki balanty kurmak, gelir farkllamasn azaltmak, yatrmlar en yksek yararn alnabilecei biimde datmak gibi blge ii hedefler iermiyordu. Plann, devlet plan erevesine oturmas; kent planlama dzeyi ile devlet plan arasndaki mekansal planlama boluunu kapatmas; devlet plan kararlarnn blgede uygulanabilmesi iin gerekli politika altyapsn hazrlamak gibi hedefleri de vard (mar ve skan Bakanl, 1964). Bu ok boyutlu ilikisel sorunu zebilmek iin btncl bir ereve gelitirmek ve bu ereve balamnda tm boyutlar anlaml olarak birletirecek bir senteze ulamak gerekiyordu. Tekeli, gncel kalknma ve planlama literatr balamnda zgn bir ereve kurgulad ve senteze varabilmek iin yeni bir yntemsel yaklam getirdi. Bu yaklam; sorunu, olanaklar/frsatlar,

kstlayclar ve evre koullarnn tarihsel geliim sreci iinde yeniden tanmlamak ve ilikisel, btncl ereveler iinde yaplandrarak irdelemeyi ngryordu. almann ak bir yntemi vard. Blge sektrlerinin, Devlet Plan verileri/hedefleri balamnda kaynaklar, kstlayclar, hedefleri saptanyor, bu hedeflere varabilmek iin sektrler ve mekanda kurulmas gereken ilikiler, kademelenmeler, ncelikler saptanyor/tahmin ediliyor ve sentezleniyordu. Ekteki emada iletilen ve Tekelinin Zonguldak Blgesi n Plan iin kurduu bu btncl yaklam erevesi, daha sonra kendisinin Yksek Lisans tezinde ayrntlandrld (Tekeli, 1964). Bu zgn ve geerliliini gnmzde de koruyan kapsaml planlama (comprehensive plan) emas, ilgili planlama tarihi literatrne nemli bir katk oluturur. Tekeli bu blge plan almasnda, modernist kalknma yaklamnn ierdii elikileri aarak, kendi bilimsel yaklam yntemini kurgulamtr. Planda, blgenin kendi geleneksel, zgn, toplumsal ve ekonomik zellikleri gzard edilmemi, plann temel verilerini oluturmutur. Blge madenlerinde dnml alan ve kendilerini kyl olarak niteleyen iilerin oluturduu rotatif ii politikasnn blgede kentlemeyi ve sanayilemeyi geciktirmi olmas, bu politikann blge yerleme desenine yanssnn, metropolitan blge dalm zellii tamas gibi yerele zg veriler, plan kararlarnda temel alnan kaynaklar oluturmutur (mar ve skan Bakanl, 1964). Sekiz ay gibi ksa bir srede DPTnin de kulland gncel planlama teknikleri ile belirli bir metodoloji izleyerek hazrlanan plan, blge sektrlerinde ve mekansal dalmda durum saptamasnn tesine geerek Devlet Plan erevesine oturmu bir sentez ieriyordu. Kanmca, meslek yaamna tanmlanm, denenmi, gelenei olumu bir ortamda balamak yerine bu kstlamalar/elikiler erevesi iinde balamak Tekelinin akademik kiiliinin ok zgn bir gesi olan, sorunlar ne kadar byk

3- Planlama eitimi grmemi ancak kendi alanlarnda iyi yetimi, Tekeliye gvenen bu gen ekip Tekeli iin nemli bir destek oluturdu. Tekeli iin nemli bir kaynak ise Daire Bakan Ylmaz Grerin odasndaki kitaplkta duran W. Isardn Methods of Regional Analysis kitabdr. Tekelinin mhendislik eitimi Isardn teknik yntemlerini kavramasna ve Zonguldak leine aktarmasna yardmc olurken, bu teknikleri senteze ynelen yolda ilikileri oluturmada, bu ilikileri kapsayacak genel yapy kurma yolunda gelitiriyordu.

PLANLAMA
2004/4

apl, ne kadar nemli, hangi tr, hangi balamda olursa olsun onlar dorudan karsna almak, bir anlamda onlara meydan okumak zelliini gelitirdi. 1960l yllarda karsna ald bu planlama sorununu zebilmek iin gelitirdii btncl/ ilikisel planlama emasn, daha sonraki yllarda nce sistem yaklam ve daha sonra da niteler aras a ilikileri balamnda kurgulamas; mekanlar aras tercmeler/temsil yntemlerini gelitirmesi, Tekelinin tarih, corafya, ekonomi tarihi, siyaset, siyaset felsefesi gibi ok farkl bilim dallarnda almalar gelitirmesinde baar ile uygulad bir yntemin temelini oluturdu. Tekelinin blge planlama konusunda bir dier nemli katks da, hem kavram, hem de kavramn uygulama zellik ve deneyimleri konusundaki yazlardr. Trkiyede 1960larda planlama konularnda sreli yayn ortam bulunmad iin, Tekeli, ekibi ile birlikte Blge Planlama Dairesinde teksir ile oaltarak bir planlama blteni karmaya balad. Bu bltende Tekeli; Regional Planning and its Organization in Turkey, Blge Seimi ve Snrlarnn Tayini, Trkiye in Blge Planlama Sentezi, ehirleme Politikas ve Kalknma balkl yazlar yazm ve bu yazlar kapsamnda Optimum ehir bykl, Geri kalm lkelerde ehirleme politikas ne olmaldr?, Blge planlama sentezi sonucu ortaya kacak blgeler ve zellikleri, Blge snr izilebilir mi?, Bir blgenin bykl ne olmaldr?, Trkiyede blge seimi nasl yaplmaldr? gibi planlama ortamnda anahtar zellik tayan ve gnmzde de geerliliini koruyan konular irdelemitir (Tekeli, Haziran,Temmuz, Aralk, 1964). lkede henz eitimi olmayan, deneyim edinilmemi bir konuda, stelik devlet ve kent leklerinde iki ok farkl planlama arasnda iliki kurarak gelitirilmesi gereken ve kendi iinde de sosyo-ekonomik ve fiziksel dzeyleri sentezlemek durumunda bir planlama yaklamn oluturma sorununu zme kavuturmay hedefleyen Tekeli, edindii bilgileri, deneyimi ve kendi dncelerini bir ders kitab anlamnda, anlan dizi-yazlara tayarak bir bakma enformel hocalk grevine de balamtr. Bu yazlar lkenin blge planlama tarihini iermektedir. Toparlanp bu konuda eitim veren bir blmn arivine konulmalar gerekir.

Kurumlar Aras atma: Tekelinin Meslek ve Toplum i Duruunun Belirlenmesi

Blge planlama almalarnn lkeyi kapsamas bekleniyordu ama bu durumda iki kurum aras yetki nasl paylalacak, ilikiler nasl yaplandrlacakt? Sorunu zebilmek iin bir protokol hazrland. Protokol uyarnca DPT blgesel hedefleri ve kaynaklarn dal programlarn saptayacak; Blge Planlama Dairesi devlet planlarnn saptad ilkeler balamnda blge planlama almalarn yrtecek ve DPTnin blge leindeki almalarna destek verecekti. lk yllarda her iki kurum da almalarn bu protokolun esaslarna uygun yrtt ise de, protokol kesinlemedi. Blge Planlama Dairesi, zellikle, uygulama aralarndan yoksundu. Durumu Blge Planlama Dairesi Bakan Ylmaz Grer bir konumasnda Halen blge planlarnn uygulanmas iin elimizde DPTnin yatrmlarn sektrlere dalm ile ilgili kontrol yetkisi ile Bnn arazi kontrol yetkisinden baka ara yoktur. Bunun dnda btn imkan blge planclarnn ikna kabiliyetine kalmaktadr diye zetlemitir. Kurumlar aras bu yetki ve sorumluluk kargaas srerken Zonguldak Blgesi n Plannn 8 ay gibi ksa bir srede iddial bir yapda hazrlanarak brokrasiyi biraz da elitist-eletirel bir bak as ile yorumlayan Devlet Planlama Tekilatna sunulmasyla iki kurum aras ilk ciddi atma patlak verdi. Plan, Devlet Planlama Tekilatna, bakanlklara ve yabanc uzmanlara da sunuldu. UIAnn (Union of International Associations) Amerika, ngiltere, svire, talya, Brezilya, Fransa, Meksika temsilcileri yazl olarak plann metodolojisi ve sistemi zerinde beenilerini ilettiler. Devlet Planlama Tekilatnn Blge Planlama Dairesinin teksir edilerek yaymlanan blteninde yer alan gr ise son kertede olumsuzdu ve ho olmayan ifadelerle kaleme alnmt (Blge Planlama Blteni, 1964). DPT gr almann ok ynl planlama anlayn olumlu bulmutur ancak ..makro ekonomik ettler gereken nemde yaplmamtr, bu durum tahminler ve tavsiyelerin gvenirliini azaltmtr, zel sektr yatrmlarnn bulunmas iin belirli bir aba sarfedilmemi bu nedenle baz hedefler genel bir ifade olarak kalmtr,

PLANLAMA
2004/4

gayri safi hasla, safi hasla ve yaratlan deer kavramlar yanl kullanlmtr, baz sektr incelemeleriyle tavsiyeler arasnda tutarszlklara rastlanr, Bir metodoloji gelitirilmemi, bilgi kaynaklar iyi kullanlmamtr. Bylesi ifadeler ile sren yaz ..genel durum deerlendirilmeleri ve nfus biiminin fikri takipten yoksun olmas ve eitli tablolar arasnda tutarszlk ve maddi hatalar olmas gibi sebeplerle, muhteva ynnden gelitirildikten sonra eldeki baarl bask ekline getirilmesi gerekirdi yargs ile sonlanr (Blge Planlama Blteni, 1964). DPTnin bu tavr Tekeliyi ilk kez devlet brokrasisi iinde bir st makamn haksz, krc ve sert yaklam ile kar karya brakmtr. Yukarda da deinildii gibi, 1960l yllar devlet otorite ve geleneinin gl, devlet hiyerarisinin kesin ve belirleyici olduu, zellikle de lke leinde kalknma almalarn yrten planclarn devlet korumas altnda ve modernist planlama anlay iinde fildii kulede yaadklar dnemdi. Bu ortamda DPT gibi gzde bir kurumdan bir bakanln bir dairesine gelen bu tr sert bir eletiri muhatabnn bu yant altnda ezilmesi hatta belki de kendi kurumunca tekdir edilmesi beklenirdi. Kanmca, geri besleme, fikir alverii, tarafsz deerlendirme gibi lleri aan bu haksz ve nazik olmayan, tekdir niteliindeki yaz, Tekelinin meslek iinde, otoriteden ekinmeyen, otoriteyi biimsel ya da kiisel adan deil, kamu hakkn ve yararn koruma ve gelitirme lt ile deerlendiren, emeini ve genelde emei ezdirmeyen ve hangi durumda olursa olsun bu duruundan taviz vermeyen tutumunu biimlendirdi. Tekelinin bu temel duruu, daha sonralar Boaz kprs, zel yksek eitim, kylarda zel mlkiyet, kyak emeklilik gibi konularda yineledii izlenecektir. Tekeli, DPTnin yazsn da kiisel olarak deerlendirip bltende bir yant yazs yaymlad (Blge Planlama Blteni, 1964). Tekeli, yantnda DPT yazsn cmle ve paragraflarna ayrarak mantksal incelemeye alm ve yazdaki fikri takipten yoksun tartmalar, elien yarglar, doru olmayan grleri, yanl olduu iddia edilen dorular, yanl okumalar, belirsiz ifadeleri tek tek ayklayp sergiledikten sonra, Tekilatn blge plan konusunda belirli ve ak

bir politikas olmadn vurgulayarak, rnein DPT yazsnda iletildii gibi yllk programlarn altnda blge planlarnn hazrlanmasnn sz konusu olmadn, tam tersine yllk programlarn blge planlarnn altnda hazrlanmas gerektiini belirtti. Sayg kurallar iinde ama ironik bir dille kaleme ald yant Tekeli, Devlet Planlama Tekilat yetkililerinin bu yazy iyi niyetle yazdn gsteren bir emare yoktur. ok aktr ki, her plann hatal ve baarl yanlar olabilir, fakat bunlarn iyi niyet iinde tartlmas belirli bir sonuca ulama olana dourur. Tek ynl bir iyi niyet yayamaz; bu bir istismar olur. Kuku yok ki, Devlet Planlama Tekilatnn yazsna verdiimiz bu cevaba ramen Zonguldak n Plannn hi hatas olmayan bir plan olduunu iddia etmiyoruz. Yalnz, ne yazktr ki lke lsnde planlamadan sorumlu olan rgt, nedense, blge planlarnn deerlendirilmesinde objektif kriterler kurmam, bilgili olmann ve yol gstermenin kolay ve krc bir yolu olan karsndakileri hrpalamay tercih etmitir diye sonlandrmtr (Blge Planlama Blteni,1964). Blge Planlama Dairesi adna DPTna resmi yaz olarak iletilen, Tekelinin brokratik gelenee aykr bu yantnda, ekibinden ald manevi destein yansra Tekelinin farkl zellik ve deerlerini takdir eden, ekibi her zaman destekleyerek zaman zaman geleneki bakanlk ynetimine kar koruyan, ak fikirli Daire Bakan Y.Mh.Mimar Ylmaz Grerin desteini de anmak gerekir. Bakanlk ynetiminin bir dairesinin bakanlk st brokratik bir kuruma bu tr bir yant vermesine sert tepki gstermemi olmas belki de bakanln elinde kalknma planlamas srecinde ok nemsenen blgesel eitsizlik/blge planlama konusunda ksa zamanda baarl bir rnek gelitiren Tekeli ve ekibine alternatif bulunmay idi. Zonguldak Blgesi n Plan almasnn tamamlanmas sonucunda Bakanla verilen OECD burslar ile Tekeli ve daha sonra da baz ekip elemanlar yurt dnda eitime gnderildiler. Tekeli, kendisini Ankaradan tanyan L.Rodwinin nerisi ile MITde doktora (Masschussetts Institute of Technology) programna kayt oldu. Bir dnem sonra esas almak istedii W.Isardn Blm Bakanlnda University of Pennsylvaniadaki

Yaz, otoriteden ekinmeyen, otoriteyi biimsel ya da kiisel adan deil, kamu hakkn ve yararn koruma ve gelitirme lt ile deerlendiren, emeini ve genelde emei ezdirmeyen ve hangi durumda olursa olsun bu duruundan taviz vermeyen tutumunu biimlendirdi.

PLANLAMA
2004/4

Regional Science blmnde iki dnem kald, diploma ald ve Trkiyeye dnd.4

Bylece lkesel fiziki plan ayr bir plan emas deil, sosyoekonomik ilikilerin yaplandrd n-boyutlu, soyut mekan iinde kurulan sosyal ve ekonomik kararlar ilikisinin mekansal ilikisel boyuta tercmesi olacaktr.

Tekelinin Bilimsel Yaklamnda Mekan Boyutu Tartmasn Amas: Tekelinin Milli Fiziki Plan Kavramna Katks

Tekelinin 1963-1972 yllar arasnda planlama literatrne nemli bir dier katks Milli Fiziki Plan Semineri balamnda gerekleti. Zonguldak Blge Plan deneyimi kalknma plan balamnda mekan sorununun tam ierilemediini, denetlenemediini, sosyo-ekonomik kararlarn mekana gereken kesinlik ile tercme edilemediini ortaya koymutu. DPTnn kuruluunda blgesel eitsizliin nemli bir neden oluturmasna karn ekonomik planlama paradigmalar iinde gelien DPT almalarnda mekan boyutu ihmal ediliyordu. DPT almalar lke dzeyinde deimeyi hzlandracak mekan organizasyon kararlarn kapsamyordu. Ayrca, mekan organizasyonu lke dzeyinde imar planlar ile elde edilemezdi. Kalknma srecinin daha da farkllatrabilecei lke mekan sorununun ele alnmas ve kalknmann mekansal boyutunda bir denetim aracnn ortaya konmas gerekiyordu. Alt ve st leklerin olmad ya da yeterli veri sunmad bir ortamda, yeni ve orta lekte bir mekan planlamasn gerekletiren ve planlamann mekan ve kalknma kavramlarn bir araya getiren ortam olmas gereini yakndan bilen Tekeli mekan sorununun gndeme getirilmesine nclk yapt. Mimarlar Odasnda ynetime gelen ve Odann sorumluluunu meslek ii alan ile snrlamayarak, bu alan toplumsal ilikiler iinde yorumlamay seen yeniliki grup kalknmann mekansal boyutunu gndeme getirmek zere bir seminer dzen-

ledi. Seminerin amac milli fiziki plan gerekletirmek iin hangi tr kararlarn hangi teknikler ile ele alnabileceini tartmakt. Gelgelelim seminer sreci iinde milli fiziki plan kavram ve kavramn nasl kullanlaca konusunda ak bir anlama olmad ortaya kt. Tekeli, seminere yazyla iki katkda bulundu. Birincisi temel kavramlar ve uygulama ortamn aydnlatan lke lsnde Fiziki Planlamann Teorik Sorunlar ve Bugnk Messeseler erevesinde Trkiye iin bir lkesel Fiziki Planlama Yaklam balkl bildirisidir. kincisi ise seminerin deerlendirme almasdr (TMMOB, 1968). Tekeli bu almalarnda, ekonomik ve fizik planclar aras kalknma olgusuna yaklamn farklln vurgular. Ekonomik planclar genelde matematiksel rasyonellik dzeyine ulam ekonomik planlama kararlarn bamsz deiken olarak gryor, ayn rasyonellik dzeyine ulaamam fiziksel kararlar baml olarak niteliyor, bu kararlarn tek bana sistemin kalknmasna katks olamayacan dnyorlard. Makro yerleme kuramnn henz tam yaplamam olmas durumunda mekan sorunu mikro lekte ele alnabilir miydi? Tekeli, milli fiziki plan lke sosyo-ekonomik mekannn dzenlenmesindeki gayelerin akla kavuturulmas ve sosyo-ekonomik mekanda faaliyetlerin sralanmas srecinde, corafik mekandaki faaliyetlerin sralama kararlar btn olarak tanmlanabilirgr ile tanmlad (TMMOB, 1968). Konuyla ilgili dncelerini, ncelikle, planlama kavram kapsamnda kalknma ve mekan kavramlarnn ilikisel btnln vurgulayarak tartmaya at. Mekan planlamasnn amac mimari lekte dzenleme ile varlabilecek lke ekillendirilmesi deil, sosyo-ekonomik kararlarn mekansal

PLANLAMA
2004/4

4- Tekeli aslnda Zonguldak Blgesi n Plan hazrlklar srecinde kitabndan ok etkilendii W.Isard ile almak istiyordu. Ancak, bakanln yrtt Regional Science blmn MITde kurmasna izin verilmedii iin Isard Pennsylvania niversitesinde alyordu.Tekelinin; W.Alonso, J.Friedman gibi akademisyenlerden ders ald MITdeki ilk dneminde W.Isard bir seminer nedeniyle MITye geldi. Tekeli, Isard seminerden nce grp Penne gelip kendisi ile zellikle de kantitatif konular zerinde almak istediini ilettiini anlatr. Isard bu istee scak bakmam ve Tekeliye bu konuyu daha sonra grebileceklerini sylemi. Ancak seminerde, Tripolide ikili merkez yaps konusunda bildiri sunan aratrmacya sorduu sorulara istedii yantlar alamayan Isard, daha sonra sz alarak Isardn aratrmacya sorduu sorularn yantlarn da veren Tekelinin konumasnda ok etkilenmi, seminerden sonra hemen Tekelinin adresini alarak bavuru formlarn kendisine gndermi ve Tekelinin Penne gemesini salamtr. Tekeli Pennde Regional Science Blmnde iki dnem kald ve Yksek Lisans derecesi ald. Sekiz dersinin eksik olmasna karn Isardn zel srar zerine blmde 3 gn sren yazl doktora snavna girdi ve kazand. Ancak bu snav sonrasnda burs koullar nedeniyle Trkiyeye dnd ve doktorasn Trkiyede yazarak ODTden doktor nvann kazand. Trkiyede kazand bu nvan yurt dnda yinelemeyi akademik adan anlaml bulmad iin almalarn baka kanallarda srdrd.

10

olanaklar, frsatlar, kstlamalar, d ekonomiler ile gelien kademeler iinde mekana yansmas idi ki, bylece sosyo-ekonomik kararlarn uygulama olanaklarn arttracakt. Tekelinin vurgulad mekan kavram, F.Perrouxun gelitirdii n-boyutlu, soyut ilikisel mekandr. 3-boyutlu mekanlar bu genel kavram iine oturur. Bu genel anlay iinde yer seimi kararlar yer alacak, zaman ve fiziksel mekan iinde kademelenmesini, etaplamasn kuracaktr. Bylece lkesel fiziki plan ayr bir plan emas deil, sosyo-ekonomik ilikilerin yaplandrd nboyutlu, soyut mekan iinde kurulan sosyal ve ekonomik kararlar ilikisinin mekansal ilikisel boyuta tercmesi olacaktr. Tekeli bu kuramsal erevenin uygulama olanaklarn da tartr ve dzeyli bir dzenek nerir. (1) lkesel mekan organizasyonu politikalar (birbirini tamamlayan lkesel kentleme politikas, blgeler aras denge politikalar, kentsel kademelenme politikalar, yerlemeler aras akm politikalar, yerlemeler aras g politikalar). Bu politikalar lkenin mekan organizasyonuna ilikin genel semeleri yanstacak, nemli yer seim kararlarn belirleyecektir. (2) Sektrel fiziki planlar sentezi tm sektrler iin verilen kararlar kapsayacak ve yatrmlarn ilgili kurulular eli ile gelimi blgelere ylmasn nleyecektir. (3) Sektr fiziki planlar yerine yaran blge ve metropolitan planlar dzenei balamnda yarma kavram devlet plan ile btnleme konusunda gerekleecektir. Seminerin ilgili yaynndan da izlenebilecei gibi, milli fiziki plan kavram tanm, kapsam ve uygulama alan konusunda, bir anlamda politik g ile planlama kurumunun ekimesini de yanstan olduka scak tartmalarn yaplmasna yol at. Seminerin belirgin etkileri daha ok akademik alana yansd. Seminerin ara ara devlet planlarna yansyan etkileri oldu ise de, bu parac yaklamlar uygulamada etkin olamad. Bu seminerin ve bu seminer balamnda Tekelinin planlama ortamna getirdii en nemli iki katkdan birincisi, ilikisel n-boyutlu mekan tanm balamnda planlama, kalknma ve mekan kavramlarn; birbirlerine tercme edilebilirlikleri, yansmalar, geri-ileri gidi-dnler alarndan ilikilendirmesi, tartmaya amasdr. kinci

nemli katks ise, kanmca, bu lnn uygulamaya tercmesinin planlama tr ve kademeleri asndan aklanmasdr. Sz konusu seminer almas Tekeliyi, blge plan ynetim deneyiminde gerekletirdii; kent leinde fiziksel ve lke dzeyinde ise sosyoekonomik planlama leklerini, blge planlama dzeyinde yeniden yorumlayarak kurgulad btncl yaklamn tesine, tm planlama yaklamlarn ve hedeflerini n-boyutlu ilikisel mekan kavram iinde kurgulamasna olanak veren bir st lee gtrmtr kansndaym. 2002 ylnda, Milli Fiziki Planlama Seminerinden 34 yl sonra bu seminerin deerlendirmesini yapmak zere Mimarlar Odasnca dzenlenen ikinci bir Ulusal Fiziki Planlama Seminerinde Tekeli, 1968 Seminerinin gl bir DPTnin varl kabulu ile ele alndn, zaman iinde deien koullarn planlama yaklamn da daha esnekletirerek deitirdiini, 1968 seminerinde tartlan ve tanmlanan plan kavramnn gnn koullar iinde deerlendirilmesi gerektiini ve yeni koullar ve kavramlar kavrayarak bu ortamlarda yeni zmlere ynelinmesini nerir (TMMOB, 2002).

Sosyo-ekonomik ve Mekansal Yerleme Kuramlar Btnlemesinde Bir Adm Daha: Farkl Sistem Yaklamlarndan Kaynaklanan Kuram Farkllklar

Tekelinin 1960l yllarn sonunda planlama yaznna ok nemli bir katks sistem yaklamn analiz eden ve bu konuda kendi zgn kurgusunu gelitiren yazsdr (Tekeli, 1971). Tekelinin blge planlama leinde gelitirdii sosyo-ekonomik yapnn mekansal kurgusu ile ele alnd btncl planlama yaklamnda karlat ve daha sonra Milli Fiziki Plan Semineri balamnda irdeledii sosyo-ekonomik yapnn mekansal yapya tercmesi sorunu, Tekeliyi, bu sorunun kkenini sorgulamaya ynlendirdi. Tekeli bu entegrasyon sorununun sosyo-ekonomik ve mekansal yerleme kuramlarnn farkllndan doduunu ve bu farklln ise, bu kuramlarn farkl sistem yaklamlarndan kaynaklanyor olmasndan ortaya ktn saptad. 1960larn sonunda genelde L.V.Bertalanffynin nclk ettii tartma alannda gelien sistem
PLANLAMA
2004/4

11

yaklam planlama yaznnda etkisini gstermiti. Ancak kavramsal ve ilevsel yaps zerinde farkl ve grnte elikili yaklamlar vard. Sistem, aralarnda herhangi bir neden ile iliki bulunan birimler seti olarak tanmlanyordu. Temelinde ilikisel dnce biimleri ieren, paradan ok btne, birimden ok ilikiye nem veren bu yaklamn ierdii ilikiler haritalanarak davran biemleri elde edilebilirdi. Amalardan biri de bu yoldan genel kuramlara ulamakt. Bir aratrmalar strateji kmesi olarak da nitelendirilebilecek sistem yaklam balamnda, Tekeli, genel sistem yaklamlar ile yerleme sistemleri arasndaki ilikiyi incelemek zere ak sistemleri; sistem tanmlarna ve bu tanmlarn kaynakland sistem anlayna gre grupta inceler; para/btn ilikilerini irdeleyen sistemler, sibernetik sistemler ve diyalektik sistemler. Tekeli bu sistemleri ayr ayr ele alarak, temel nermeleri, ileyi ve deime sorunlarna yaklamlarn listeler. Sonu blmnde, sistemler, temel nermeleri ile nitelik/nicelik, deime ilikilerini ele al biimlerindeki benzerlik/farkllk ve nedenleri, sistemin varln gsteren nermeler ve sistemlere zg, dierlerinden ayran nermeler, i kademelenmeye yaklamlar ve deime ile ilgili nermeleri alarndan karlatrlr, benzerlik ve farkllamalar nedenleri ile aklanr. Sistemler aras farkllama, deime kavramn aklamaktaki farkllktan kaynaklanr. Para/btn yaklamnda deime sisteme dtan gelen eklenme ile gerekleir. Etki yerleince sistem statikleir. Bu kapsamda deiim kesikli olarak gerekleir. Diyalektik sistemin temel sreci hem paralarn hem de sistemin srekli i elikiler ve d dinamikler ile deimesidir. Sibernetik sistemde ise deime kontrol ve snrlara gre tanmlanr. Bu tartma balamnda sosyo-ekonomik sistemlerden kaynaklanarak gelien ve yerleme sistemlerinden kaynaklanarak gelien kuramlarn farkllklarnn temelleri aklanr. Bu yazda ele alnan 8 yl iinde Tekeli Zonguldak Blgesi n Plan sorunu ile kt yolun bir etabn bu almas ile noktalar. Kanmca, Tekeli, sosyal bilimler kapsamndaki bu yolculuuna baka koullarda, baka mekanlarda, baka topluluklarda balasayd; kendisinin temel yaam yaklam olan yntemi ile sorumlu-

luunu stlendii sorunlar yine dorudan karsna alacak, bu sorunlar yeniden tanmlayp bu tanm kapsamnda zm iin gerekli yeni sorular soracak, yeni ilikisel, kapsaml kuramsal ereveler kuracak, bu ereveler balamnda yeni zm yollar/yntemleri/temsil biimleri gelitirecek ve bugn varm olduu zgn, ok deerli, ok boyutlu, ynlendirici akademik katk/ kaynak birikimini yaratm olacakt. Ayrca ve kanmca daha da nemlisi ve her zaman akademik baar ile birlikte gelimeyen bir zelliine, toplum ve meslek ii duruu ile meslek ve vatandalk etiini temsil ettii saygn dzeye gene ulaacakt.

Kaynaklar

PLANLAMA
2004/4

mar ve skan Bakanl, Planlama ve mar Genel Mdrl, Blge Planlama Dairesi, (1964), Zonguldak Blgesi n Plan, Ankara. Tekeli, ., (1964), Regional Planning for Underdeveloped Countries, Baslmam Yksek Lisans Tezi, ehir ve Blge Planlama Blm, Mimarlk Fakltesi, ODT. Tekeli, ., (Haziran 1964), ehirleme Politikas ve Kalknma, Blge Planlama Blteni, Planlama ve mar Genel Mdrl, mar ve skan Bakanl, Yl 1, Say 1. Tekeli, ., (Temmuz 1964), Blge Seimi ve Snrlarnn Tayini, Blge Planlama Blteni, Planlama ve mar Genel Mdrl, mar ve skan Bakanl Yl 1, Say 2. Tekeli, ., (December 1964), Regional Planning and Its Organization in Turkey, Regional Planning Department, General Directorate of Planning and Reconstruction, Ministry of Reconstruction and Resettlement. Tekeli, ., (Aralk 1964), Trkiye in bir Blge Planlama Sentezi, Blge Planlama Blteni, Planlama ve mar Genel Mdrl, mar ve skan Bakanl Yl 1, Say 7. Blge Planlama Blteni, (Aralk 1964), Zonguldak Blgesi n Plan Hakknda Devlet Planlama Tekilatnn Grn Yanstan 2/12/1964 Gnl Yazs, Sekizinci skan ve ehircilik Haftas Mnasebetiyle Zonguldak Blgesi n Plan zel Says, Planlama ve mar Genel Mdrl, mar ve skan Bakanl. Blge Planlama Blteni, (Aralk 1964), Devlet Planlama Tekilatnn 2/12/1964 Gnl Yazsna Blge Planlama Dairesinin Cevab, Sekizinci

12

skan ve ehircilik Haftas Mnasebetiyle Zonguldak Blgesi n Plan zel Says, Planlama ve mar Genel Mdrl, mar ve skan Bakanl. TMMOB, Mimarlar Odas, (1968), 1. Milli Fiziki Plan Semineri, 22-24 Ocak 1968, Ankara. TMMOB, Mimarlar Odas, (2002), 1968den 21. Yzyla Ulusal Fiziki Planlama Semineri; 1.

Tekeli, ., (Aralk 1971), eitli Sistem Yaklamlar ve Bunlarn likileri stne, Amme daresi Dergisi, Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits.

Milli Fiziki Plan Seminerinin 34. Ylnda Durum Deerlendirmesi ve Gelecek 18-19 Ocak, 2002, Ankara.

2004/4

PLANLAMA

13

Kreselleme Srecinde Kentlerimize Giren Yeni Tketim Mekanlar ve Yitirilen Kent Kimlikleri
ehir Plancs

Perihan KPER

PLANLAMA
2004/4

ent kimliklerinin olumasnda en nemli girdi olan tarihsel-kltrel miras; ormanlar, tarm alanlar, sulak alanlar, kylar gibi doal kaynaklarla birlikte korunarak deerlendirilmeleri gereken varlklardr. Oysa gemiten gnmze aktarlan, arkeolojik, kltrel, toplumsal, ekonomik ve estetik deerleri ile tarihsel-kltrel miras da giderek yok olmaktadr. Tarihsel-kltrel miras, gemi ile gelecek arasnda ba kuran, kuaklar aras iletiimi salayabilen; bir yere, bir ulusa, bir kltre ait olma duygusunu gelitirerek kimlik sorununu zebilen; yenilenemez, snrl kaynak niteliindeki deerlerdendir. Tarihi kentsel dokular, kuaklar arasnda anlarla dolu bir tiyatro sahnesi gibidir, ya da, yaayan bir ariv niteliindedir. Sre iinde gelien bu deerlerin mekana yansmas ile o kentin alglanabilirlii ve okunabilirlii artar. Kenttalar bir arada tutan ortak balar glenir. Kentlerin salkl geliebilmesinin n koullar arasnda, eldeki tarihsel-kltrel mirasn korunarak yaatlmas ve bu deerleri ada yaam koullar dorultusunda gelitirmesinin nemi yadsnamaz. Kald ki, 21. yzyln kentlerin yzyl olacan sylenmektedir. Kentlerde yaayan nfus 19. yzyl balarnda yalnzca %3ler civarnda iken, gnmzde dnya nfusunun yaklak 34nn kentlerde yaamaktadr (ubuk, 2000: 23). Dnya giderek kentleirken, kent kimliklerinin korunmas sorunsal da farkl bir evreye girmitir. Son dnemlerde kentlerdeki doal, tarihsel ve kltrel mirasn yitirilme nedenleri, lei ve nitelii deimeye balamtr. Kre-

selleme srecinde uygulanan politikalar bunun temel nedenlerinden birisidir.

reten Kentler Yerine Tketime Odaklanm Kentler!

Gnmzde toplumlarn gndeminde geni yer tutan kreselleme tartmalar incelendiinde, kavrama deiik ortamlarda farkl ierikler ve anlamlar yklendii gzlenmektedir. Kreselleme kavram ekonomiden siyasete, sosyal politikadan kltre, evre sorunlarndan toplumsal yaama, yaamn her alanndaki deiimi anlatmak zere kullanlmaktadr. Kreselleme son tahlilde, kapitalizmin bata ekonomik olmak zere ideolojik, ynetimsel ve kltrel balamda dnyay kuatmas anlamn da tamaktadr (Demirer, 1997:102). Kresellemenin en belirgin etkileri, aktr ki, kentler ve kentliler zerinde hissedilmektedir. Kent ynetim sisteminden balayarak, kent fiziksel mekan, kentlilerin yaam tarzlar, tketim alkanlklar, giderek ekonomik ve toplumsal yap zerinde son dnemlerde yaanan deiimlerin pek ou kreselleme ile baat klnan politika ve uygulamalarn izlerini tamaktadr. Bu yeni kresel sistem ile kentlerimiz de ekonomileri, yaam tarzlar ve insanlar ile tek bir sistem iine sokulmaya allmaktadr. Bir baka anlatmla, gnmzn tketim kltr anlayndan kentsel mekanlar da payn almakta, barnma, dinlenmeelenme ve alma mekanlar da giderek tketim ile zdeletirilmektedir. zellikle 1980lerden sonra izlenen benzer politikalarla, lkemiz

14

kentleri de bu deiim/dnm sreci iine girmitir. Kreselleme srecinde, yerel ynetim-zeksel ynetim ilikisi ile birlikte geleneksel belediyecilik anlay da deimektedir. Kent ynetimleri de giderek yerel kamu hizmet alanlarndaki etkinliini azaltp, bu hizmetlerin sunumu ve kentsel gelimelerdeki dzenleyici rollerini zel sektre aktarmaktadr. Daha fazla i ve d yatrm kentlerine ekebilme telana kaplan belediye ynetimleri de toplumsal kimliinden uzaklatrlmakta, yerel kamu hizmetlerinin iletme mant ile grdrlmesi yaklam izlenmektedir. Kente ynelik kararlarda ya da yatrmlarda kent, kentli yarar ya da kamu yararndan ok ekonomik gereklilik ya da karllk belirleyici olabilmektedir. Bu srete, i ve d bor kmaz iine den merkezi ynetimler, bundan k iin ellerinde ne varsa satma eilimi iine girmitir. zeksel ynetimden yeterli destei alamayan kent ynetimleri de benzer ekilde, yerlemelerindeki doal ve tarihsel-kltrel miras ya ncelikli ileri arasna alamamakta, ya da ksa erimli ekonomik gereklilik uruna bunlarn zelletirilmesini ya da satn gndeme getirmektedir. Her iki halde de tarihsel-kltrel deerlerin yok olu sreci hzlanmaktadr. zelletirme srecinde ise, bu tesislerin arsa deerleri n plana kartlarak, yklan yaplar yerine ok katl rant tesisleri yapm hedeflenmektedir. Ankaradaki Et Balk Kurumu arazisine Migros Al-veri Merkezi yaplmas uygulamasnda da yaand gibi, kamusal alan olarak kent iinde kalabilen, toplum yararna kullanlmasnn nemi yadsnamayacak bu snrl kentsel araziler de bu yolla elden kartlmaktadr. lkemizde son yllarda kamu kaynaklarnn yetersiz olduu ileri srlerek, daha nceleri kamusal hizmet alan olarak deerlendirilen, antsal nitelikteki kltrel mirasn korunmas ve restorasyon ileri de, yap-ilet-devret ya da yap-ilet tr modellerle zelletirme konusu olmutur. zel sektr ise, Bodrumdaki antik tiyatronun restorasyonu iinde olduu gibi, korumada toplumsal ve bilimsel gereklilikleri ikinci plana itip, ekonomik getirileri, karll n plana karabilmektedir. 10 yllk iletme hakk ile restorasyon iini stlenen Ericsson-Trkcell firmasnn, antik tiyatronun biran nce gelir getirici gsterilere alabilmesi amacyla restorasyonu aceleye getirdii, birbiri ardna dzenledii gs-

terilerde ve zellikle de gnmz teknolojisinin gelien aralar ile yaplan pop mzik konserleri tr gsterilerdeki yksek ses dzenei ve titreim ile antik tiyatronun olumsuz etkilendii eklinde eletiriler bulunmaktadr. zel sektr daha fazla kazan eilimi ile bu tr olumsuzluklar gz ard edebilmektedir. Kald ki, son yllarda bu tr antsal nitelikteki kltrel mirasn, kamusal deerinden ok ekonomik deeri n plana kartlarak mlkiyetlerinin de devri, sat bile gndeme getirilmitir. Daha nce yalnzca kullanm hakk verilerek turizm amal kullanlara alan eski saraylarn ya da tarihi antsal yaptlarn, kullanm haklarnn yan sra mlkiyetlerinin devrinden sz edilmektedir. (Gndeme getirildiinde kamuoyundan tepki almasayd belki de, bugn raan Saraynn otele dntrlmesi ile yetinilmeyip nc ahslara sat da gereklemi olacakt.) Kresellemenin bilinen niteliklerinden birisi olan uluslar arasnda gelir dalmndaki eitsizliin artmas olgusu, blgeler arasnda ve kentler leinde de yaanmaktadr. Kresel kentlerin en belirgin zellii, artan eitsizlik ve smrnn kent mekanna da yansyarak yaratt ikili kentsel yaplanmalardr (engl, 2000: 77). Kentin yoksul ve varsl kesimleri arasnda giderek derinleen uurum, kent mekanna da yansmaktadr. Kentin varsllar kendilerine daha ok merkezden uzakta yeni konut alanlar yaratrken, yoksullar barnma sorununu ya kent eperlerinde gecekondu tr yaplam alanlarda, ya da kent merkezinde bakmszlktan konut ve evre ln iyice dm olan eski konut blgelerinde zmeye almaktadr.

Kresellemenin bilinen niteliklerinden birisi olan uluslar arasnda gelir dalmndaki eitsizliin artmas olgusu, blgeler arasnda ve kentler leinde de yaanmaktadr.

Samsunda yitirilmekte olan kltrel miras. Fotoraf: mer Kral

PLANLAMA
2004/4

15

nceleri Amerikan kentlerinde yaygnlaan, kentsel hizmetlerin ounun, kentten ve dier kentlilerden kopuk olarak kendi iinde zld, sk gvenlik nlemleri ile korunan, donat lnleri yksek, kapal/kapl konut siteleri zellikle 1990l yllardan sonra Trkiyede de yaygn hale gelmitir. Kemer Country, merli Casaba, Marin City tr yabanc isimler de alabilen bu tr konut sitelerinin saylar artarak yksek gelirli gruplara sunulmaktadr. Kent btnnde deerlendirildiinde, kentsel altyap yatrmlarnn nemli bir blmn bu blgelerin ektii gzlenmektedir.

Bu birrnekleme sreci salt kent mekannda deil toplumsal yaam biiminde de gzlenmektedir.

Buna karn, geleneksel dokunun yer ald eski mahalleler ki, bunlar genellikle tarihi kentlerimizde tarihi merkezler olmaktadr, bakmszlk ve ihmal nedeniyle kiraclk oran giderek ykselen, dk gelirlilerin oturduu yoksul mahallelerine dnmektedir. Dier yandan, bu blgelerde son dnemlerde kentsel dnm projeleri ad altnda yaplan uygulamalarla yaanan sorunlar zlmeye allmaktadr. Bu balamda, yenileme ya da koruma projeleri biiminde iki farkl uygulamaya tank olunmaktadr. Birinci grupta yer alan uygulamalarda, koruyarak gelitirmekten ok, yenileme olarak alglanan kentsel dnm projeleri ile kresel kentler balamnda, belirli kent paralarnn rant tesislerine dntrlmesi amalanmaktadr. Burada, eski kent merkezlerinin ya da tarihi dokuda varolan deerlerin korunarak salklatrlmasnn tesinde, daha fazla ykselme, younlama ve an gerei yeni ilevlere dnme hedeflenmektedir. Genelde geleneksel merkezler ve i kollar yerine, tketime odakl yeni i alanlar ve modern i merkezleri nem kazanmaktadr. Tketim kltrnn izlerini tayan bu mekanlar geleneksel merkezlerin yok olma srecini hzlandrmtr. Bu tr yenileme projelerinde, Ankara Kzlay binas rneinde olduu gibi, bulunduu meydana ve semte de adn veren, konumu, mimarisi ve zgn yaps ile nemli tarihi yaplar yklp yerine aa uygun yeni rant tesisleri yaplabilmektedir. Kentlerde yaanan bu tr yenilenme-deiim/dnm srecinde kentlerin zgn kimlikleri daha hzla yitirilmekte, kentliler ise yaadklar evreye yabanclamaktadr. Tarihi dokulara duyarl davranan snrl saydaki uygulamada ise daha ok yaplarn fiziksel grnmlerinin korunmas ve evrenin salklat-

rlmas ile yetinilmektedir. Uygulama sonunda genellikle yaplarn ilevleri ve kullanclar deitirilmek durumunda kalnmaktadr. Bu deiim srecinde eski konut yaplar kazan getirici ticaret ya da turizm kullanlarna dntrlmektedir. Bir baka anlatmla, mevcut kullanclar ou zaman sre dna itilirken, bir soylulatrma gentrification sreci yaanmaktadr. Projenin balangcnda yle hedeflenmese de, Ankara ve Antalya Kaleii, stanbul Souk eme Soka uygulamalarnda yaand gibi, koruma projelerinin pek ounda, toplumsal boyutu da ierecek ekilde kurgulanm etkin bir koruma uygulamasndan ok, bir bakma turistler iin seyirlik mekanlar ortaya kmaktadr. Kreselleme srecinde ranta ynelik her trl tesis antsallatrlmaya allmaktadr. Bu eilim kent mekanna, dev otopark alanlar ile gkdelenler, ok katl-ok mall al-veri merkezleri, plazalar, ok yldzl oteller biiminde yansmaktadr. Bu srete, bundan 20-30 yl kadar nce kentin en nemli simgeleri olarak bilinen tarihi yaplar yerlerini, bu deerleri de ezercesine ykselen dev otellere, ok katl al-veri merkezlerine ve gkdelenlere brakabilmektedir. retimden ok tketime yneltilmi zellikle byk kentlerin simgeleri olarak artk, Armada, Akmerkez, Galeria, Migros tr yaplar gsterilmektedir. Bu tr yeni yaplar kentlere kimlik kazandrmaktan ok onlar birrnekletirmektedir. Son yllarda zellikle byk kentlerde ok katl yaplamalarn yan sra kent iindeki ulam zmlerinde de ok eritli, ok katl yollara eilim artmtr. Ankaradaki katl kavaklar ve oto trafiini hzlandrma yneltili yayalar iin alt ve st geitler, zmirde neyse ki, durdurulan viyadk sahil yolu, Trabzondaki tanjant yol tr uygulamalar mevcut kent kimliklerini yok edercesine kentleri demir ve beton ynlar haline dntrmektedir. Bu tr projelerin gerekletirilmesi srecinde tarihsel-kltrel mirasn yok olmas nemsenmemektedir. rnein, 1980 ylnda stanbulda otoyol yapm srasnda 100 kadar tarihi yapnn yklmasnda tereddt gsterilmemi, aksine gelen tepkiler zerine dnemin belediye bakannca 2500 yllk gemie sahip stanbulda 3000in zerinde tarihi-kltrel deere sahip yap varken, uluslararas ticaretin gelimesine katk koyacak bu tr nemli otoyol

PLANLAMA
2004/4

16

projelerinin gereklemesi iin gerektii kadar binann yklmasnn ne nemi var! gibi bir gr ileri srlebilmitir (Kele, 2004).

zgnl Korunan Kentler Yerine Birrnekleen Kentler!

te yandan, yeryzndeki kentlerin ounda yaanan benzer yaplama eilimleri, giderek kentlerin birbirine benzemesi sonucunu da beraberinde getirmektedir. Ayn tarz yap teknolojisi ve malzemeleri kullanlarak benzer mimari slupla yaplan ok katl yaplarn yaygnlamas ile kentler giderek birbirine benzemektedir. amzda, zellikle kresellemenin mekana yansmasnn gstergelerinden olarak, farkl corafyalardaki kent paralar giderek birbirlerine benzemesi sreci yaanmaktadr. Kentler bir rneklemektedir. Benzer tasarmlarla, ayn yapm teknolojisi ve ayn yap malzemesi ile retilen, bir bakma prototip yaplar, dnya kentlerini birbirine benzetirirken, yaknlatrrken, yerel zgnlklerin belirledii kent kimliklerini yok etmektedir. Bylesi bir kimliksizleme sreci sonunda ise dnya gerekten kltmektedir. Bu birrnekleme sreci salt kent mekannda deil toplumsal yaam biiminde de gzlenmektedir. amzda, kresel politikalarla esnek retimdaha fazla tketim yaklam, reklam, ambalaj, medya, sinema, mzik endstrisinin destei ile de btnleerek toplumlarn seimlerini ve yaantsn da ynlendirmektedir. Bu balamda, kreselleme mal ve anamal dsatmnn yan sra, kapitalist retim biimini baat klan bir toplumsal yap dsatmna ynelik olarak da almaktadr. Bu gidite bir yandan varsl ve yoksul kesimler arasndaki uurum derinleirken, dier yandan da, dnya toplumlar arasndaki farklar azalmakta, belirli kalplar iinde ayn tarz yaam modeli dayatlmakta, tek tip kltr yaygnlatrlmaktadr. zellikle grsel iletiim olanaklarndaki gelimelerin de yardm ile, medya tarafndan da idealize edilen tketim lgnl sonucunda, toplumlarn uzun gemileri ile oluturduklar deerlerin yerini ekonomik kayglarn ynlendirdii piyasa kltrnn moda deerleri almaktadr. Giyimden beslenmeye, eitimden mzik anlayna dein yeni bir tketim kltr ve toplumu yaratlmaktadr.

Gnmzde dnyann pek ok lkesinde olduu gibi yiyecek ve giyim kltrmz de birrneklemektedir. Dnya markal mallar satan giyim maazalar yaygnlarken, yerel mutfaklarn yerini hzl yedirip- abuk yaa dntren fast food restoranlar almaya balamtr. Kukusuz bu tr gelimeler belirli ller iinde kalabildii srece toplumda ok kltrll arttracak olumlu gelimelerdir. Ancak, bu sre zellikle yerel zgnlkleri yok etme pahasna gelitirip, baskn kltrn yerel kltrler aleyhine yaylmas sonucunu yaratmaya yneldiinde sakncalar ortadadr. Bylesine ayn gereksinimleri duyan, ayn beslenme tarzna sahip, benzer giyim kltr iine sokulmu, reklamlar aynlatrlm, ayn haber ve yorumlar izleyen, ayn tr mzii dinleyen toplumlar ise giderek ulusal ve yerel deerlerini daha kolayca yitirebilmektedir. Kent kimliklerinin yitirilmesinin bir baka nedeni de dildeki yozlamadr. Kentlerdeki iyeri isimlerinde, ngilizce arlkl yabanc dilde kelimeler giderek oalmaktadr. Ayn ekilde, Belediye Meclis Kararlar ile sokak ve cadde isimleri de yabanc isimlerle ska deitirilmektedir. Ankara Kavakldere semtinde bulunduu mahalleye de ismini veren yllarn Gven Soka adnn Kuveyt Caddesi; BahelievlerEmek mahallesi btnnde balangta numara sistemi kullanlarak oluturulan cadde isimlerinden 4. ve 8. caddelerin Bikek ve Azerbaycan Caddesi isimlerinin verilmesi rneklerinde olduu gibi, varolan isimlerin politik kayglarla yabanc isimlerle deitirilmesi kentlilerde bellek sorunu da beraberinde getirmektedir. Sonu olarak, srekli deien, yenilenen kentler sre iinde okunabilirliklerini yitirirken, kenttalar arasnda alglama ya da bellek sorunlar yaanmaktadr. Giderek toplumda o kentte ait olamama, ya da kentini sahiplenememe duygusu gelimektedir. Bunun sonucunda da o kentte elde kalabilen tarihsel-kltrel mirasn, yerel zgnlklerin ve kent kimliklerinin korunabilmesi daha glemektedir.

Bitirirken

Kukusuz, yazda vurgulanan sonularn tmnn, son dnemlere zg ve kreselleme ile dorudan ilikisi olmad sav ileri srlebilir. Ancak, son dnemlerde nicelik ve nitelii deien kentsel

PLANLAMA
2004/4

17

deiim srecinde yaanan gelimelerin, kreselleme koutlu politikalarn izlerini tad da yadsnamaz. zellikle byk kentlerimizde kent ynetim sisteminden balayarak, kent mekanna, kent yaants ve tketim alkanlklarna kadar inen, yaamn her alannda hzl bir deiim sreci yaanmaktadr. Yerel zgnlkler yok olurken, kentler retim merkezleri olmaktan ok tketim mekanlarna dntrlmeye, kentliler ise tketim toplumunun bireyleri olarak birrnekletirilmeye allmaktadr. Bu srete, zellikle artan i ve d borlanma ile ekonomisi giderek daralan Trkiye gibi lkelerde, elde kalabilen doaltarihsel-kltrel mirasn korunabilmesi daha da glemektedir. te yandan, amzda oalan evre (doal ya da yapl evre deerleri bir btn olarak) sorunlar karsnda uluslararas dzlemde evre duyarll artm ve evre korumann uluslararas bir sorumluluk alan olduu farkl platformlarda dile getirilmitir. Bu balamda, yeryzndeki doaltarihsel-kltrel deerler iin Ortak Miras sylemi gelitirilmitir. Kreselleme ile yitirilme sreci daha da hzlanan insanln ortak miras iin yerel, ulusal ve uluslararas abalarn arttrlmas ve gelecekteki risklerin ortaya konularak bu deerlerin korunmas ynndeki nlemlerin bugnden alnmasnn gerei aktr.

Kaynaklar

ubuk, M., 2000, nc Binylda Beeriletirilmi ehircilik topyas, 3. Binylda ehirler: Kreselleme, Mekan-Planlama, Dnya ehircilik Gn, 23. Kolokyumu, 8-10 Kasm 1999, (ed.) Diner, . YT, stanbul. Demirer, G.N., Torunolu, E., 1997, evresel/ Ekolojik Ykma Siyasal Bir Yaklam, Ve Kirlendi Dnya, Demirer vd., teki Yaynevi. Fitch, J.M., 1988, Historic Preservation, Curatorial Management of the Built World, Wordwatch Institute Book, USA. Kele, R., 2004, Urban Regeneration and Related Concepts, UNEP Regional Activity Center, Split (Hrvatistan) iin hazrlanan yaynlanmam rapor. Kiper, P., 2004, Kreselleme Srecinde Kentlerin Tarihsel-Kltrel Deerlerinin KorunmasTrkiye, Bodrum rnei, Yaynlanmam Doktora Tezi. engl, T., 2000, Sosyal Adalet, Kent Mekan ve Kreselleme, 3. Binylda ehirler: Kreselleme, Mekan-Planlama, Dnya ehircilik Gn, 23. Kollokyumu, 8-10 Kasm 1999, (ed.) Diner, . YT, stanbul.

PLANLAMA
2004/4

18

Korumak in Sevdals Olmak Gerekir

Aynur Yasemin AKIR - Ege YILDIRIM
Kastamonu tarih ncesi alardan beri nice uygarlklara ev sahiplii yapm bir Anadolu ehri. Bundan birka yl ncesine kadar, Kastamonunun Osmanl konaklar, Seluklu hanlar, medreseleri, kprleri, ehrin khnelemeye yz tutan, yklsa da, yenisini yapsak gzyle baklan yaplar iken, bugn halkn ve yerel yneticilerin gz bebei, iletmeciler ve turistler iin ise yeni kefedilen gzde mekanlar haline geldi. Bu dnmn gereklemesine nayak olan Enis Yeter, 1997-2003 yllar arasnda Kastamonu Valilii yapt. Kastamonuda uzun yllar koruma mcadelesi vermi kiilerin deneyimlerini, sivil toplum kurulularnn gnll emeini, iletmecilerin maddi desteini ve halkn inancn kendi koruma sevdas ile bir araya getirdi. Ve artk bugn Kastamonu, Nasrullah emesinden su iilen, zbeli iftliinde etli ekmek yenilen, Mnire Medresesinde ay iilen, Liva Paa Konann byl atmosferi ierisinde kendinizi bir an yz yl ncesinde hissedeceiniz bir ehir. Kastamonuyu gezenler, buray geri kalmlyla ve verdii glerle deil, tarihi kimlii ile yeniden buluan ve bu sayede hzla kalknmakta olan bir ehir olarak hatrlyor. Kastamonulular ise, Enis Beyin yaratt deiimi yayor ve kendisine minnet duyuyorlar. Enis Beyi, 31 Ocak 2005 tarihinde, alma ve Sosyal Gvenlik Bakan Mstearl makamnda ziyaret ederek kendisiyle bu serveni paylatk. Ayn ay iinde Kastamonuya yaptmz ksa ziyaretimizde, bu servenin dier ortaklaryla buluma ansn da yakaladk. Turizm, tarm ve mzecilik boyutlarndan ksa kesitlerle, Kastamonunun kltrel ve doal deerlerinin korunmas ve gelitirilmesi iin verdiklerin abalarn belgelenmesini istedik. Yazmzn baln Sayn Enis Yeterin bir sznden aldk. Bu yazda yer alan yknn kahramanlarnn hepsi birer koruma sevdals. Koruma konusunda, Kastamonuda son yllarda yaanan olumlu gelimelerin etkin aktrleri. Bizim dileimiz, onlarn abalaryla elde edilen kazanmlarn srekli klnmas ve kalc sonular vermesi.
PLANLAMA
2004/4 ehir Plancs, Y. ehir Plancs, Koruma Uzman

19

Enis Yeterle Sylei:

Kentsel Yenilemenin Yerel Boyutu

Aynur Y. akr Ege Yldrm: Kastamonu Valisi olarak grev yaptnz 1997 2003 yllar aras, Kastamonu tarihi asndan bir dnm noktas oldu. Kastamonuda kltr varlklarnn korunmas, yaatlmas anlamnda ok deerli almalarnz oldu. Bu koruma faaliyetleri ile paralel olarak Kastamonu kltr ve el sanatlarnn yeniden canlandrlmas iin yaptnz almalar Kastamonu ekonomisinin geliimine ve istihdamn artrlmasna da katklar salad. Tarih boyunca pek ok uygarla ev sahiplii yapm ve bunun fiziki izlerini hala yaatan Kastamonuda bu deerler terk edilmilii, kentsel rantlarn basksn yaarken bir anda bit pazarna nur yadrdnz. Kastamonuya ilk geldiinizde neler grdnz biraz anlatr msnz? Kastamonu kimliini nasl tanmladnz da bu kapsamda aktarmanz rica ediyoruz. Enis Yeter: 1997 ylnn 15 Eyllnde Valilik grevine baladm Kastamonuyu hayatmda ilk defa gryordum. Anadolunun pek ok ehrinin benzer tarihi zellikleri olmasna karn, Kastamonuda grdm doku beni ok etkiledi. lk grevlerimden birinin bu tarihi deerleri ayaa kaldrmak olduuna karar verdim. Vali olduum ilk gnlerden itibaren de bu grevimi yerine getirmek zere almalara baladm. l Turizm Mdrmzn programlad kapsamda her sabah, Vilayet Konandaki mesaime balamadan nce birka konak geziyor, evlere konuk oluyordum. nceden haberli olarak gidiyor, ev sahipleri ya da kullanclar ile ay-kahve ierek konuuyor, evlerin hikayelerini dinliyordum. Kastamonu ehir merkezinde bulunan 500 civarnda koruma altnda ev var, bunlarn birounu grdm. Konaklarla ilgili bilgilere ulamaya ve seme yapmaya alyordum. Sonunda da ilk Sirkeli Konann satn alnmas ve restorasyonu ile almalara balam olduk. 1997nin Aralk aynn 31inde l zel daresi kona satn alm, bylece koruma almalar fiilin balam oldu.

PLANLAMA
2004/4

20

A.. Eg.Y.: Kentsel yatrmlarn ya da bu trden projelerin Belediyeler tarafndan balatld ve yrtld kurumsal geleneklere sahip bir lkeyiz. Bu yzden kentle bu kadar iie ve ilgili projelerin Valilik tarafndan yaplmas olduka ilgin geliyor. Az nce tanmladnz Kastamonu kimlii balamnda bylesi almalara ilikin vizyonu nasl oluturdunuz? E.Y.: nsanmzn iki byk eksii var. Biri hukuk, biri tarih-kltr bilinci. etin Altan bunu sk sk yazar. Bat lkelerine gittiinizde, rnein Belikann Bruges veya Almanyann Heidelberg ehirlerinde grrsnz ki, tarihi yaplarna deer vermiler, yaatmlar. Tarihleriyle ve kentlerinin tarihi dokusuyla btnlkl bir kent yaam oluturmular. Aslnda stanbul her eye ramen bu havay verebilen bir ehir. Orada rencilik yllarmda bu tarihi havay soludum. Ben kiisel olarak da mimari, koruma konularna ilgi duyan, aratran ve gzlemleyen bir insanm. Tm bu izlenim ve duygularm Kastamonunun tarihi deerlerinin canlandrlmas ile ilgili heyecanm oluturdu, ve bunlar hayata geirmek iin bir frsat oldu.

Bu balamda, dediiniz doru, Valilikler kentsel konularn dnda kalyor. Vali merkezin temsilcisi, kendi konularyla ilgilensin deniliyor. Valilik, ya da dier kamu binalar nedense genelde betondan, yeni yaplm binalar oluyor. Oysa kamu kurumlarn yerletirmek iin tarihi yaplar kullanabilirlerdi. Burada Ulus rnei var. Sadece Ulusa Valilik zel dare Mdrl tarafndan ina edilen ihan ve dier yeni yaplarn parasyla, Ankara Kalesinin ve evresinin de onarm yaplabilirdi. A.. Eg.Y.: Bu almalar kapsamnda yrtlen projeleri biraz aktarr msnz? Yaplan satn almalar, projelendirmeler, restorasyon ve sonrasndaki ilevlendirme ile kullanm srelerini rneklerle anlatmanz rica ediyoruz. E.Y.: Tabii, stratejimiz tarihi yaplarn ya mlkiyetinin alnmas, ya da baka bir kamu kurumundaysa; tahsisinin alnarak restore edilmesi anlayna dayanyordu. Biliyorsunuz, illerde bir il yerel ynetimi var, bakan Vali, ad da l zel daresi. Btesi var, kayna var.

Tm bu izlenim ve duygularm Kastamonunun tarihi deerlerinin canlandrlmas ile ilgili heyecanm oluturdu, ve bunlar hayata geirmek iin bir frsat oldu.

Kastamonu Hkmet Kona

PLANLAMA
2004/4

21

ncelikle, l zel daresinin imknlarn kullandk, ayrca valinin bakan olduu birka vakf var. Mesela, Kastamonu Kalknma Vakf, evre Vakf, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf gibi. Dier baz kurumlar var, onlar ynlendirdik. Sonu itibaryla bir ksmn l zel daresine, bir ksmn kamu vakflarna sahiplendirdik ve bu ekilde greceli fonksiyonunu da kafamzda ekillendirerek, projelendirdik. Restorasyon projelerini ona gre hazrlattk ve 25in zerinde tarihi yap onarlarak ortaya km oldu. A.. Eg.Y.: Bu srete, l zel daresi olarak bir balatclk grevi stlenmitiniz. Projenin dier aktrleri harekete geirildi ve restore et, ilet, devret dediiniz bir modelle, bu almalar birlikte yrtld. Bu projenin ortaklar olan dier kamu kurumlar, zel sektr, arlkl olarak sivil toplum rgtleri nasl harekete geirildi, ortaklklarnz nasl kurumsallatrld? E.Y.: Tabii, burada esas rol Valilik oynad. Yani Valiliin, hem merkezi idarenin taradaki bir temsilcisi olmas, tm oradaki kamu kurumlarnn amiri pozisyonunda olmas, hem de ayrca Valinin il yerel ynetiminin ve baz vakf gibi kurulularn da bakan olmasndan kaynaklanan etkin

konumundan yararlanld. Ama, bunu yaparken de kesinlikle zorlayc ve emredici mekanizmalar kullanlmad. Bunun yerine paylamak, benimsemek, birlikte karar vermek ve uygulamak yollar seildi. rnein Kastamonu Kalknma Vakfnn bakan Validir, ama gerek ynetim kurulu, gerekse genel kurulu halk kesimlerinin temsilcilerinden oluur. Biz bu almalara baladmzda benimsemekte biraz glk ektiler, ancak daha sonra almalarn ehrin kltr ve ekonomik yaamna olan katksn gzleriyle grdklerinde daha da istekli oldular. Tm ortaklklar, sonuta insanlarn olayn nemini kavrayarak ikna olmas, bilinlenmesi yoluyla salanm oldu. A.. Eg.Y.: Peki, buradan yapnn yaamas ve kullanm srekliliinin salanmas asndan da ok nemli olan bir konuya gelelim. Restore edilen yaplarn ilevlendirilmesi ve kullanclarnn belirlenmesi konusunda nasl bir yol izlediniz? Konaklarn vakflar yannda zel yatrmclarca da kullanllarn gryoruz, bu konuda seiciliiniz ya da dorudan ynlendirmeniz oldu mu? E.Y.: Bu da tabii, ok nemli bir soru. nk, siz yapy restore edip ortaya karabilirsiniz, ama

Mnire Medresesi - El Sanatlar ars

PLANLAMA
2004/4

22

onun yaamas iin, sreklilii iin ncelikle iyi bir fonksiyon vermeniz lazm ve de onu iletecek bir mekanizmay bata dnmeniz lazm. Burada nemli bir hususu belirtmek gerekir ki, restorasyon sreci kendi restorasyon merkezimizi oluturmamzdan sonra ok hzland. Projelendirme ve uygulama 11 ay gemiyordu. Konuyu biraz aarsak, Mimar Vedat Tek adna l zel daresi bnyesinde bir restorasyon merkezi kurduk. Mimar Vedat Tek, 1902 ylnda hizmete giren ve kentin en grkemli yaplarndan biri olan Kastamonu Hkmet Konann mimardr. Babas Srr Paa, 1860larda Kastamonu Valilii yapmtr. Dolaysyla onun adna kurduumuz an, sanat ve restorasyon merkezi, hem proje retti, hem de bizzat onarm yapt, yani restorasyon ilemini yrtt. Ky ustalarn toplad, yannda genleri yetitirdi. Bylece de gzel bir yap kurumu olumu oldu ve bu srat de salad. Artk bizim iin restorasyonu yapmak ok zor deildi, ama biten bir restorasyon sonucunda o yapy iletmek daha nem kazanyordu. te bu noktada, ya zel sektr, ya sivil toplum kurulular kanalyla buna zmler aradk. rnein Sepetiolu Kona, yklmak zere olan tarihi bir yapyd. Bunu zel dare olarak satn alp onardktan sonra Trk Eitim Gnllleri Vakfna tahsis ettik ve oras bir eitim birimi oldu. Yine, Konyal Konanda Yerel Gndem 21 almasn l zel daresi olarak balattk. Mnire Medresesinin Vakflar Genel Mdrlnden tahsisini alp, El Sanatlar ars yaptk ve her bir blmn -22 blm vardr- ayr bir sanatkra verip, bir ar haline getirdik. Bylece sreklilik de salanm oldu. Hatta, orann ay ocan Sakatlar Derneine verdik, hem oradaki engelli insanlarmz onore oldular, topluma kazandrldlar. Dier dkkanlar, El Emei-Gz Nuru Vakfna, el dokumalar, hasrclk, sepet rme gibi Kastamonunun yresel el sanatlarn srdren kiilere verildi. Dolaysyla restorasyon ve iletim, fonksiyon verme olaylar birbirinin ikiz kardei, ok nemli. A.. Eg.Y.: Sizin Kastamonunun tarihi deerlerinin canlandrlmas ile ilgili almalarnz yaplar ile snrl kalmad. Bugn,

kltr varl tanmna dahil edilmi yresel el sanatlar da almalarnzn iindeydi. Bunlar istihdamn artrlmasna, ekonominin canlanmasna byk katklar salad. Biraz da bunlar aktarr msnz? E.Y.: Aslnda kltr, tek bana mimari demek deil. Mimari, kltrn bir boyutu, ama bir baka boyutu daha var, o da el sanatlar. El sanatlar, el dokumas, ahap oymaclk, demir iilii. Bu konuyu aktarmaya bir rnekle balayaym. Bir dvme demir atlyesi kurduk. Ben bir kye gitmitim, Nalc Kuyuca adnda. Orada 6-7 tane kaps kilitli ahap yapya rastladk. Bunlar nedir diye sordum. Dediler ki, Bunlar daha nce alyordu, ama u anda faal deil, sadece birisi faal. Nal yapar, nal iviler ya da vatandan ivi gibi ihtiyalar olursa, onlar retir. Peki, bunlardan birisini Kastamonu merkezine kursam, orada alacak kii bulur muyum? diye sordum. Gen bir ocuk Evet, ben yaparm. Zaten benim babam da bu ii yapyordu. Askerden geldim, isizim dedi ve o atlyelerden birisini Vedat Tek Ant, Sanat ve Restorasyon Merkezinin iine kurduk. O genci oraya getirdik. Dvme demir rettik; kap kolu, mentee. Orada reterek el sanatlarna da bir katk salam olduk. A.. Eg.Y.: retilen yap malzemelerinden restorasyonlarda yararlanm olmalsnz. E.Y.: Yararlandk tabii. Zaten, onardnz konakta fabrika mamul bir menteeyi kullanamazsnz. Pek doru olmaz akas. Tabii, bir de u oluyordu, onu da syleyeyim. Kastamonudaki tarihi deeri olan ama koruma altnda olmayan yaplar sklerek byk ehirlere tanyordu. Enkaz kereste olarak orada ileniyordu. Onu yasakladk. Kastamonu dna enkaz kereste gtrlmesini Valilik olarak yasaklaynca tabii, tahribat da durdu. Bylece, enkaz kerestenin il dna k yasaklanm oldu. Vatandan elinde kalm olan ve satmak istedii paralar, rayi bedelini deyip biz aldk. Yani onlar da madur etmedik. Bu, koruma mekanizmalarn glendiren bir ey olmann yan sra, kullanlabilir malzemelerden restorasyonlarda yararlanmamz salad. Orijinal ve zgn malzemeyi, stelik de ucuza temin etmi ve deerlendirmi olduk.

Bu, koruma mekanizmalarn glendiren bir ey olmann yan sra, kullanlabilir malzemelerden restorasyonlarda yararlanmamz salad. Orijinal ve zgn malzemeyi, stelik de ucuza temin etmi ve deerlendirmi olduk.

PLANLAMA
2004/4

23

A.. Eg.Y.: ki konuya aklk getirmenizi isteyeceiz. Biri projelerin teknik boyutlar, dieri maliyetleri ile ilgili olacak. nce teknik boyutuna deinelim. Vedat Tek Restorasyon Merkezinin yaps, teknik elemanlarn bileimi, projelendirmelerin ve uygulamann niteliine ilikin deerlendirmeleriniz nedir?

Zaman getike, rnler birer-ikier ortaya kp, zellikle de turizm boyutuyla ehre bir ekonomik katk saladnda, halk bize ok destek verdi.

E.Y.: Koruma ve restorasyon konusunda iki nemli boyut var. Birisi proje boyutu rleve, restitsyon ve restorasyon projelerinin izimi ve Koruma Kurulundan geirilmesidir. kincisi de buna uygun, Kurul kararna uygun olarak projenin uygulanmas, yani restorasyon ileminin yaplmasdr. Bu iki boyut tabii, birbiriyle ok i ie. Biz, ilk birka sene byle bir mekanizmay oluturamadk kendi bnyemizde, ama 1999dan sonra kendi restorasyon merkezimizi kurduk. Meslek yksek okullarnn restorasyon blmnden mezun genler ve mimarlarla altk. Dier taraftan da bu projelere uygun yapm ekiplerini oluturduk. Kylerimizde, krsal alanda ok iyi ustalarmz var, zaten bu konaklar da byle ustalarn elinden km. Bunlarn nesli, maalesef gittike azalyor, neredeyse yok olmak zere. Biz onlar da ekibimize katarak onore ettik. Maa verdik, geimlerini saladk, onlara iltifat ettik, akas manevi bir haz duydular. Hepsi de birer kahramandr dorusu. nk, o yalarna ramen, hepsi kendi hayatlarn da bir yerde riske ederek atya kp, onarm yapmlardr. Bu ustalarn yanna genleri verdik. Onlarn ustalklarn devam ettirecek bir ekip oluturmak dncesinde olduumuz iin, genlerle beraber altlar. O genler de, bu bilinci korudular ve sahiplendiler. A.. Eg.Y.: Restorasyon maliyetleri, yeni yap maliyetlerini aan boyutlara ulayor ou zaman. Bunun proje ksm da pahal bir ey, onu kendi iinde bir bro kurarak minimize etmi grnyorsunuz. Uygulama ve yapm sreleri iin l zel daresi buna nasl bir kaynak buldu? z kaynaklar ile mi karlad, yoksa birileri mi harekete geirildi bu konuda?

rn aklc, rasyonel kullanrsanz, aslnda para var, ama yeter ki paray iyi kullann, verimli kullann, israf etmeyin. Biz de yle bir yntem izledik ve para asndan hibir skntmz olmad. Kullandmz paralar da l zel daresinin ya da evre Vakfnn ya da Kastamonu Kalknma Vakfnn, yani kamu arlkl bir kaynak. Onun dnda ileri Bakanlndan bir miktar aldk, ama ok byk meblada yardmlardan sz edemeyiz. A.. Eg.Y.: EKL Vakfyla ve Tarihi Kentler Birliiyle birtakm ortaklklarnz olduunu biliyoruz. Tarihi Kentler Birliinin kurulu srecinde de rolnz olduunuz biliyoruz. Bunlardan bahseder misiniz? E.Y.: Ben 1997 ylnda bu almalara baladm ve bir mesafe aldm. 1998 ylnda iki kuruma beraber bu ii yrtmek zere teklif gtrdm. Birisi Turing [Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu] ve Sayn elik Glersoy bilirsiniz, rahmetli oldu. Bu konularda gayret gsterdiimi, eer ilgi duyarlarsa birlikte almak istediimi ilettim. Krk Odal diye tabir edilen, Vakflar daresine ait bir yer var, daha nce kendileri benim greve balamamdan nce gelip talip olmular, ama verilmemi o zaman. Bunun mmkn olabileceini ve beraber almak istediimi syledim. Sayn Glersoy, Ben artk Safranboluya yneldim, orada hatta tane yeni konak aldm dedi. Dolaysyla olumlu bir cevap alamadm. kinci kurum da EKLd ve Profesr Metin Szen hocay aradm. Sa olsun, ok byk ilgi gsterdi. Birka ay sonra EKLden bir arkada grubuyla geldiler ve beraber almalar gezdik, ok houna gitti. Hatta Baya mesafe almsnz dedi. Hocam, biz bundan pek tatmin olamadk, daha ok i yapmamz lazm, nk baya gayret gsteriyoruz dedim. Olsun, ok iyi, aldnz mesafe az deil dedi ve ondan sonra ok yakn bir almamz oldu. Bize proje destei verdiler, tantm destei verdiler. Buras ok nemli. 3 Haziran 2000 tarihinde, EKL, Mimarlar Odas, ileri Bakanl ve Kastamonu Valilii, Kastamonuda Tarihi ve Kltrel Deerlerin Korunmasnda Yerel Ynetimlerin Rol ve Sorumluluu sempozyumunu dzenledi. Dnemin ileri Bakan geldi, Metin Szen hoca, Mimarlar Odas Bakan Sayn Oktay

PLANLAMA
2004/4

E.Y.: Akas, finansman konusunda hibir sknt ekmedik. nk, eer kamu kaynakla-

24

Ekinci ve ben orada konuma yaptk. Ayrca, evre illerden 12 vali, belediye bakanlar, yerel yneticiler de katld. Onlar olayn nemini biliyorlard. 3 Haziran 2000 tarihinde dzenlenen toplant sonunda, Kastamonu Kltr Bildirgesi yaynland. Bu ok nemlidir aslnda, kltr hareketinde aynen Venedik Tz gibi nemli bir yere sahiptir. Zaten hemen akabinde, 1,5 ay sonra, 21 Temmuz 2000 tarihinde de Bursada Tarihi Kentler Birlii toplants oldu ve Birlik kuruldu. Bir nceki toplantya ev sahiplii yapmam sfatyla beni de davet ettiler. Trkiyedeki kltr korumacl konusunda Kastamonunun, bu ynyle de ok nemli bir katks olmutur. A.. Eg.Y.: Kastamonu halknn ve yatrmcsnn almalarnza katlmn ve bakn nasl deerlendiriyorsunuz? Yola ilk ktnz gnle halkn size inanarak destek vermeye balad

dnem arasnda neler deiti? Halkn bilinlenmesi iin ne gibi almalarnz oldu? E.Y.: Bata, akas Kastamonu halk bunu yadrgad. Yani Valinin baka ii yok mu dedi. Maalesef, gemi dnemlerde brakn eski eserlerin yaama kazandrlmas, yneticiler eliyle tam tersi de olmu. Konaklar yklp yollar alm, meydanlar alm. Vali niye bunlara para harcyor diye homurdanmalar da oldu. Ama zaman getike, rnler birer-ikier ortaya kp, zellikle de turizm boyutuyla ehre bir ekonomik katk saladnda, halk bize ok destek verdi. Yanmzda oldu ve bunun getirisini grd. rnein o Mnire Medresesi cvl cvl oldu, insanlar orada kaynat, yerli yabanc turistler geldi, rettikleri mallar sattlar, oteller keza yle. Dolaysyla halkn desteini, balang hari hep yanmzda hissettik ve bu da bize g verdi tabii.

Kastamonu Tarihi Dokusundan Bir Grnm, Saylav Soka

PLANLAMA
2004/4

25

Restore Edilen Konaklardan Biri, Tahir Efendi Kona

Burada bahsetmek istediim bir ey daha var. Aslnda bunu belki dier tm illerin yapmas lazm. 2000 ylnda 30 kiilik bir otobs aldk, l zel daresi kaynayla. 30 milyara aldk o zaman. Son model, klimal bir arat. Bir rehber eliinde ilkretim, ortaretim ve niversite rencilerinden balayarak, tm halka parasz kltr turlar dzenledik. Sabah saat 9da okuldan rencileri alyordu, saatlik gezi sonunda tekrar okula brakyordu. leden sonra da baka bir grubu gezdiriyordu. Benim Milli Eitim Mdrne emrim u olmutu: Kesinlikle bu program aksamayacak. Hibir ey bundan daha nemli deil demiimdir ve senede 25 bin kii gezmitir. Bu ekilde insanlar, zellikle genler ehirlerini tandlar, kltrlerine sahip ktlar ve de adeta kimlikliletiler.

A.. Eg.Y.: Bu srete mevzuat ve kurumsal yaplanma asndan karlatnz glkler neler oldu? Bu glkleri amak konusundaki abalarnz aktarr msnz? E.Y.: Mevzuat asndan byk bir glmz olmad: nk zaten l zel daresine yasa, kltr koruma grevini veriyordu, ondan yararlandk. Ayrca, dier birok yasada da; il zel idarelerinin kltr programna girmesi ynnde hkmler vard. Bunlardan istifade ettik, kurumsal yap olarak da fazla bir glmz olmad. Tabii kurumlarla ve kurumun yneticileriyle iyi ilikiler, bu konularda son derece nemli, bir de yaptnz i, eer doru olursa, ona inanlrsa, akas fazla bir glk ekilmiyor. Trkiyedeki en byk sorunun bilin olduu kanaatindeyim. Bilin, bilin, bilin. Yani, parasal kaynak hibir zaman ilk be sorunun iinde deil diye dnyorum. Biz zellikle yneticilerimize, kltrel deerlere sahiplenmesinde bir bilin verebilirsek byk mesafe alm oluruz. yle bir bilin olursa kaynaklar doru yerlere aktarlrsa, tarihi eserlerin korunmasna ve el sanatlarnn gelitirilmesi ynnde kullanlrsa bunlar turizm yoluyla geri dnecektir. Mevzuat asndan 2004 ylnda ok nemli deiiklikler oldu. l zel daresi Yasasnda, Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Yasasnda gerekten ok gzel, ok nemli deiiklikler oldu. Dolaysyla bundan sonra, bu konularda gayret gsterildii takdirde ok daha fazla sonu alnr diye dnyorum. A.. Eg.Y.: Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda da, l zel dareleri Kanununda da koruma srelerinin yeniden yaplanmas ile ilgili yeni dzenlemeler olumlu ama yeterli mi? Koruma konusu balamnda Trkiyede yaanan darboazlara are olabilecek nitelikte gryor musunuz? E.Y.: Tabii, ok iyi, iyinin dman; yani bir eyi ok iyi yapmaya alrsanz, ktyle kar karya kalrsnz. Onun iin bence yaplanlar nemli. Ama tabii ki, bunlar uygulamaya konduktan sonra, baka eyler de yaplabilir. rnein Emlak Vergi Gelir Yasasnda, il zel

PLANLAMA
2004/4

26

idarelerine, emlak vergilerinin yzde 10u nispetinde ek bir kaynan toplanp, bu konuyla ilgili, kltr konusuyla ilgili harcama yaplabilmesi yetkisinin getirilmesi zellikle nemli deiiklikler. Keza belediyelerin ve il zel idarelerin kullanabileceklerine dair daha ak hkmlerin yer almas. Bunlar oaltlabilir. nemli olan, bu yasal hkmlerden, yerel ynetimlerimizin, merkez birimlerimizin gerektii ekilde yararlanabilmeleri. Yasa demek her ey demek deil. Trkiyedeki yasalar da aslnda ok kt deil. Belediye Yasasn biz, 1930 ylnda Fransadan almz. Madde madde tercme etmiiz: Ama Franszlar, biliyorsunuz, ayn yasayla bir Parisi kurmular, biz Ankaray. Atatrkn gzel bir sz var, diyor ki: Tatbik edenler, karar verenlerden daha gldr. Dolaysyla, uygulamaclara ok byk grev dyor. Yneticilerimizin ok iyi vizyona ve bilgi birikimine, donanma sahip olmas gerekiyor diye dnyorum. A.. Eg.Y.: Kastamonunun bir koruma amal imar plan var. Yaptnz almalarla plan kararlar rtyor mu? Planla ilgili eletirileriniz neler, Kastamonuya tarihsel kimlii ile zde bir vizyon ve uygulama srelerine ilikin modellere k tutuyor mu? E.Y.: Tabii ki, bizim almalarmz koruma planyla rtyordu. Dorusu da buydu zaten. Ama tabii bunu da sylemek lazm. Plan yapmak, korumay tek bana salamyor. Bunu herkesin iyi bilmesi lazm. En gzel plan yapar, kimseye dokundurmazsanz, korumu saylmazsnz. Geliyor biri, ate atyor ya da ykyor. Artk bunu geri getirebilir misiniz? Getiremezsiniz. Demek ki, planla korunmuyor. Plan art, n art. Plansz olmaz. Bunu, burada ifade ediyorum, ama tek bana Biz gzel bir koruma plan yaptk, bu ehir korunuyor demek hayal rn. Onun iin, koruma plan yannda iyi uygulama nem kazanyor. Bu ikinci aya Trkiyede eksik. nsanlara diyorsunuz ki, bu eseri byle onaramazsnz, yle onarrsnz, u sreleri izlemeniz lazm. nsanlar bunlar aamyor. Bunlara malzeme, usta, proje destei vermek art.

Biz hatta, yle bir alma da yaptk, onu da imdi sras gelmiken anlataym: Kurduumuz Mimar Vedat Tek Restorasyon Merkezinde isteyen vatandalarmz, eer iyi niyetliyse hakikaten, binasn restore edecekse, cretsiz projelendiriyorduk. Hatta cretsiz malzemesini biz veriyorduk, kapsn, penceresini, boyasn vererek, ona d cephe iyiletirme yapyorduk. Bunlar ok bir ey de tutmuyor. altndan kalklamayacak eyler de deil. Kastamonunun tarihi kimlii ile btnleen bir vizyon gelitirmek ve plan bu adan ele almak zere de bir alma yaptk. Gazi niversitesi ehir ve Blge Planlama Blm hocalarndan Sayn Feral Ekeyi rencileriyle ve dier retim yeleriyle davet ettik. Gzel bir geliim plan hazrladlar ve sunum da yaptlar, basnn ve halkn ilgisini ekti. Bu da bize bir katk salad. Resmiyeti olan bir belge deil ama, bir perspektif getirmek asndan, herkesin ufkunu amas asndan verimli bir alma oldu. A.. Eg.Y.: Peki, plan tek bana bir ey ifade etmiyor, onun uygulamas nemli dediniz. Uygulama srelerini de tasarlamak, plann bir paras olmal aslnda, orada teknik adamlarn grevinin, yasal mevzuatn, kurumsal yaplanmann ve uygulayclarn da etkisi var, ama yine de o modelleri retmek bir plannn bir paras olmal. O adan biz planclara neler nerirsiniz? Bir uygulayacnn plandan beklentileri nelerdir? E.Y.: Bu konular, aslnda salt teknik dnerek zlecek bir mesele deil. rnein Fransann koruma yasalarn Victor Hugo hazrlamtr, edebiyat adam, air. Tek bana teknik adamlarn stlenebilecei bir konu da deildir koruma. Bir yazar da, bir hukuku da pekala, koruma konusunda ciddi almalar yapabilir. nemli olan burada senkronize olmak. ehir planclarnn, planlama srecinde, zellikle tarihi dokuyu kendi iinde deerlendirmeleri gerekir. Yani bununla unu demek istiyorum: rnein, stanbul. Sur ierisindeki iki kilometrekarelik alana, siz getirip yeni yaplar soktuunuz zaman, koruma olayndan bahsedemezsiniz. Bunu isterseniz planla ngrm olun, bu koruma deildir. Baz

rnein Fransann koruma yasalarn Victor Hugo hazrlamtr, edebiyat adam, air. Tek bana teknik adamlarn stlenebilecei bir konu da deildir koruma.

PLANLAMA
2004/4

27

alanlar kendi dokusu ierisinde brakmak lazm. Yeni yaplamalar da o surun dna atmak lazm. Ama siz yaplamay orada younlatrrsanz, stelik de bunu bir planla yaparsanz, bu ne kadar doru olur? Yani iin asl, korumac olmak iin, biraz sevdals olmak gerekiyor. unu sylyorum; rnein, 2000 sene nceki bir antik kenti, daha dorusu 2000 sene ncesinin bir kentini bugn geziyorsunuz: rnein Datann ucundaki Knidosa gittiiniz zaman, orada kp da, stte tapnan mermer zemininde oturup, gnein batn seyrettiinizde kendinizi 2000 yanda hissedebilirsiniz. Bundan daha gzel ne olabilir, yani bir anda 2000 sene yayorsunuz, nk yaam demek duygularnzn harekete gemesi, bir eyler renmeniz, olaylardan etkilenmeniz demek, yoksa kapal bir odada 2000 sene yaamsnz, ne fark eder? Bir o var, bir de 2000 sene nceki yaplarn ierisinde kendinizi buluyorsunuz ve o dnemleri gznzn nnde canlandryorsunuz. Bir anda mrnz kat be kat uzuyor. A.. Eg.Y.: Kastamonunun arkeolojik zenginliklerinin gn yzne karlmas ve korunmas ile ilgili almalarnz oldu mu? E.Y.: ok nemli almalarmz oldu. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinden Aykut narolu hocay davet ettik. Ekibiyle, rencileriyle geldi. Devrekani ilesinin Knk Kynde kazlar yapld. Knk nemli bir Hitit yerleim yeridir. nanlmaz eserler bulundu ve eserler Kastamonu Mzesine verildi. Ayn zamanda da tabii, Takprdeki Pompeipolis de nemli bir merkezdir. Onunla ilgili almalarmz da oldu. A.. Eg.Y.: Kastamonu, doal deerler asndan da ok zengin bir ilimiz. Bunlarn tantm ve turizme almas ile ilgili teviklerin yaplmas iin almalarnz oldu mu? E.Y.: Tabii, Kastamonu inanlmaz gzellikte bir yer. Ormanlar tek bana yeter. nk, yzde 60 ormanlk alan, kayn ormanlar. Gideros Koyu, Cide, atalzeytin, Tosyadaki Dipsiz Gl, Yeil Gl... Bunlar tek bana doa harikalar. Ilgaz,

Anadolunun bir yce da. Bunlarn hepsini tabii tantmak iin byk bir aba ierisinde olduk. zellikle ulam imkanlarnn artrlmas ve altyap eksikliklerinin giderilmesi konusunda. Tabii, kltr ve doay bir btn halinde deerlendirdiimizde hakikaten ok zengin yrelerimizden biri, Kastamonu. lkemizde birok yre var bunun gibi. Kastamonu iin bu almalar yapma grevini stlendik. Belki, biraz geti, ama Shakespearein bir sz var: O kadar ge ki, henz erken demek mmkn. Biz de biraz o anlayla yola ktk. A.. Eg.Y.: Syleimize balarken, geldiinizde grdnz Kastamonuyu tariflediniz. Ayrlrken, geriye dnp baktnzda ne grdnz? E.Y.: Ben, orada alt sene hizmet yaptm ve dndm projelerin byk bir ksmn gerekletirdim. Tabii, bu anlattmz projeler dnda zellikle, kylere, krsal blgelere ynelik almalar vard. Kye Hizmet Gtrme Birlii modeli, merkez ky modeli. O konuda da ok byk baar elde edildi. Dier taraftan, Trkiyede ilk defa bir doa-kltr ky ak hava mzesi yaptk. O da ok nemli, ok gzel bir proje. almalar tabii, bizim nderliimizde, ama EKLn, arkadalarmzn ibirliiyle ve Kastamonu halk desteiyle, Kltr Bakanlmzn, ileri Bakanlmzn ve dier ilgili kurum ve kurullarn katklaryla ortaya kt. Hani, Trk kamu ynetiminde grlen, ibirliinin eksikliini, biz orada hissettirmedik. birliini salama srecinde, insanlar ikna etmek, bazen srarl ve kararl olmak gerekti, ama her zaman ana ilke, birletirici olmakt. Bu ibirliinin de sonularn aldk. A.. Eg.Y.: Son olarak, u anda Kastamonu halkndan ve yerel ynetiminden neler beklediinizi syler misiniz? E.Y.: Ben, bunlara sahip klmasn bekliyorum. Kltrel katksnn yannda, Kastamonunun bundan, ekonomik ve sosyal kalknma ynnde nemli boyutta yararlanacan dnyorum. A.. Eg.Y.: ok teekkr ederiz. E.Y.: Ben teekkr ederim.

PLANLAMA
2004/4

28

Glen KIRBA:

Turizm letmecilii ile Sanat Tarihiliinin Buluumu

Glsen Krba, sanat tarihisi ve turizm rehberi. stanbul kkenli Novitas Turizm ve Seyahat Acentesinin sahibi ve yneticisi; ayn zamanda, Kastamonuda eski iki evin onarlarak butik otele dntrlmesiyle faaliyete balayan Topraklar Konaklarnn da iletmecisi.

Aynur Y. akr Ege Yldrm: Siz sanat tarihi meslei ile iletmecilik urasn baarl bir ekilde bir araya getiriyorsunuz. Mesleki bilginizle turizm iletmeciliini birletirdiinizde, konuklarnz asndan doyurucu bir kltr turizmi aktivitesi ortaya karyorsunuz. Koruma asndan nemli bir misyon da stlenmi oluyorsunuz. Kastamonudaki turizm faaliyetlerinizde byle bir vizyonu nasl oluturdunuz? Glsen KIRBA: Eimin liseyi Kastamonuda okumu olmasndan dolay ehirle bir ilikim vard, ama 1990lardan itibaren Kastamonuya olan ilgim artt. Be yldr buraya gruplar getiriyorum. Bir turizmci olarak, Safranbolunun yanbanda yer alan Kastamonunun da benzer bir turizm faaliyetine uygun olduunu, buradaki insanlara da katks olacan dndm. Kastamonuya ilgimde Enis Bey [Kastamonu eski Valisi Enis Yeter] faktr de var. Enis Beyle tanmam, 2002 sonbaharnda TRSABn Blgesel Yrtme Kurulu 2. Bakan iken oldu. Enis Bey, stanbul acenteleri olarak bizi buraya davet etti, gezdirdi ve yrenin tantmn yapmamz istedi. Ben de buradan bir konak alp iletmeye karar verdim. Setiim konaklar, Kastamonu Kalknma Vakfna (KKV) ait, restore edilmeye balanm, yanyana iki yapyd. Restorasyon uygulamas, l zel daresine bal Vedat Tek Restorasyon Merkezi (VTRM) tarafndan yrtlyordu. Grdm, beendim, ve 2003 ylnda, KKV ile bir protokol imzalayarak, restore et ilet devret modeli ile yaplar bana on yllna kiralamalar iin anlatk. Restorasyonu devraldm. Projesi turistik tesis olarak yaplmt, biz de uygulamasn ona uygun olarak yaptk. Baz dzeltmeler gerekti ve ek masraflar oldu. Bu srete VTRM ok yardmc oldu, ihtiya duyduumuz her ey yapld. KKV VTRM arasndaki anlamada, uygulama 100 milyar TLye malolacakt, ancak ben bunun zerine 250 milyar TL daha masraf yaptm. Otel aldnda bir yl

boyunca zararla alt, ikinci yl ierisinde yava yava durum iyilemeye balad. Son 2-3 aydr ise gelirler ve giderler baa ba gidiyor. Ancak, yakn gelecekte amorti etmesini beklemiyorum. Ben ok zenle restore ettirdim, bu kadar masraf yapmak art deil. Bu ekilde iletmek karl deil. Pansiyonculuk eklinde olmas daha iyi olur. Bizimki, daha iddial bir proje oldu. rnein, her mobilya orijinaldir, her birini zel olarak arayp buldum, ya da yaptrdm, mekanlara yaktrdm. A.Y. E.Y.: Restorasyon uygulama srecinde ustalarla almalar nasld? G. K.: i VTRM ustalar yapyordu. Balam olduklar temel ilerde onlarla beraber almay srdrdk, ama bu iler bitince, tefriat, i mimari vb. ile ilgili daha ince konularda yeni ustalar buldum; kendim de ustalarn banda durup ynlendirmeye altm. rnein, i bahe duvar dokusu bozulmu, svalar dklmt. Bu dokuya benzer, sar sva kumunu ustalarla birlikte evre kylerden arayp bulduk. A.Y.E.Y.: Kastamonuda son yllardaki koruma almalarn nasl deerlendiriyorsunuz? G. K.: Enis Beyin balatt iler vard. Bunlar heyecanla balad, ama sonralar bir duraklama oldu. Onarlan yaplarn ou kamu elinde ilev kazand. Bunlarn gerekli deerlendirme alan bulmas iin daha ok turizme kazandrlmas gerektiini dnyorum. Ancak o zaman yaar, gelir getirir, tevik edici olur ve sreklilii salar. A.Y.E.Y.: Turizmin, kalknma ve kltrel deer-

PLANLAMA
2004/4

29

lerin korunmas asndan tek ara olarak grlmemesi gerektii uzmanlarca syleniyor. Baka hangi aralar olabileceini dnyorsunuz? G. K.: Kastamonuda bir kalknma arac olarak sanayi yok denecek kadar az. Ancak daha verimli, organik tarm ile kalknma olabilir. Herkes iki k yolunu gsteriyor: Turizm ve tarm. ehrin turizm asndan cazip olmas iin belirli derecede restorasyon grmesi, evrenin ekici hale gelmesi lazm. Eski yaplarn her biri illa otel olsun demiyorum, ama en azndan bir ksm olmal. Dierlerinin de, insanlarn dokuyu tatmalar iin, iinde yaanmas gerekir. Zaten insanlar oturuyor, ama ou yoksul. Zengin olanlar terkedip gitmiler. Yaplarn onarm iin tevikler verilmesi lazm, zellikle devlet tarafndan. zel sektr ancak para kazanmak iin bu ie girer. Uzun vadeli krediler, imdi yeni gelen mortgage sistemi, vb. imkanlar aratrlabilir. Restorasyon teknik bir i; dardan destek mutlaka lazm. STKlarn rgtlenmesi, bir havuz oluturulmas dnlebilir. Birim maliyet ok yksek, oysa bu ii topluca yapmak maliyetleri ok drr. Vedat Tek Restorasyon Merkezi bu konuda ok iyi bir adm oldu. Ekip, onarm iini geze geze yapyordu, rnein har analizi yaparak, aratrarak ve ayn anda birka evin onarmn yaparak. Maksimum yarar salayan bir sistemleri vard. Son zamanlarda bu ekibin de dalmaya baladn duyuyorum. Bunun da sreklilii lazm. Ben burada OKAB ok nemli buluyorum. [Orta Karadeniz Kalknma Birlii, Avrupa Birliinin blgesel kalknma amal yardmlarndan istifade etmek amacyla, Kastamonu, Sinop ve ankr l zel darelerinin katlm ile kurulmu tzel kiilikli bir organizasyondur.

AB hibe programnn uygulanmasnda blgenin kalknma ncelikleri, krsal kalknma, KOBlerin rekabet gcnn artrlmas, srdrlebilir turizmin gelitirilmesi ve insan kaynaklarnn gelitirilmesi olarak belirlenmitir. Bu hedeflere ynelik olarak, yerel kalknma inisiyatifleri, KOBler ve kk lekli altyap iin hibe programlar oluturulmutur. (Bkz. www.okab.gov.tr.) OKAB kanalyla, zellikle turizm amal ilevlendirmeye ynelik yap restorasyonu iin topluca yaplan bavurularn nemli potansiyeli bulunduu, Glsen Hanm tarafndan ifade edilmitir.] A.Y.E.Y.: Sizin Kastamonudaki faaliyetleriniz zendirici oldu mu, sizden sonra Kastamonuya yeni yatrmclar geldi mi? G. K.: Ben buraya gelince belirli bir dikkati ekti. Benden sonra bir arkada da bir han ald, projesini hazrlatt, 1-2 yl iinde de hizmete alacak. Bu ikinci rnek olacak. Turizmcilerin gelmesi, hem turistleri getirmek hem de hediyelik eya / el sanatlar retimi asndan olumlu bir gelime. Son dnemde hediyelik eyada bir retim ve eit patlamas oldu. Bu bile iin ekonomik boyutunun nemini gsteriyor. A.Y.E.Y.: ehir leinde yaplan almalar bu balamda nasl deerlendiriyorsunuz? G. K.: Kentin bir btn olarak korunmas konusunda ise, yaplabilecek baka eyler var. Bugne kadarki en nemli giriim, Saylav Sokanda oldu. lk olarak, 1998de, sokan banda bir ev onarlarak 75. Yl Cumhuriyet Evi yapld. Dier uta da Tahir Efendi Kona onarld. EKL Vakf, tm sokan topluca restore edilmesini nerdi, ama sahiplerle anlamalar tamamlanamad, sonra da evlerin arasnda birka betonarme inaat balad; imdi sokakta toplu bir onarm faaliyeti yaplmas zorlat. Yine de baz abalar sryor. STKlar, meslek odalar nemli rol oynayabilir. Organik tarm potansiyelini deerlendirmek ve eski evleri restore etmek iin birer dernek kuruldu. Ayrca, turizme ynelik, TURGED adl bir dernek var. Ben de bu dernee ye oldum ve ilk i olarak, Kastamonuda bir ilk olacak olan Tarih ve Kltr temal bir festival dzenlemeyi nerdim. imdi bunu gerekletirmeye alyoruz. Burada kendime turizmin tesinde bir misyon edindim. Baka insanlarn da gelmesini, bu geliim srecinin daha hzl olmasn istiyorum.

Topraklar Kona

PLANLAMA
2004/4

30

Nurettin AKIR:

28 Yllk Mcadelenin yks

Nurettin akr, Arkeolog, Emekli Mze Mdr. 28 yl boyunca Kastamonuda mze mdrl grevini yrtm ve Kastamonuda korumaya kimsenin inanmad dnemlerde kltr varlklarnn belgelenmesi ve korunmas ile ilgili mcadele vermitir. 1978 ylnda, Liva Paa Konan kamulatrarak bugnlerin esin kayna olmutur.

Aynur Y. akr Ege Yldrm: Nurettin Bey, siz Kastamonudaki grev sreniz boyunca kltr ve tabiat varlklarnn tespiti ve tescillenmesi iin deerli almalar yaptnz. O gnler, Trkiyede koruma mevzuatnn yeni olumaya balad ve envanter almalarnn yeni balad bir dneme karlk geliyor. almalarnz ksaca anlatr msnz? Nurettin akr: Kastamonudaki kltr varlklarna ilikin 1968de stanbul Teknik niversitesi Mimarlk Blmnden Orhan Beyin hazrlad bir liste vard. Harita zerinde adres bilgisine gre hazrlanm bir almayd, ancak tamamn iermiyordu. 1975te Nermin Nefi Kltr Bakan olmu ve bir genelge yaynlamt. Bu genelgeye gre, listede baz gncellemeler yaplmt. Bu dnemlerde Bakanln henz bir tespit ve tescil birimi yoktu. Tescil almalarnn yaplmasnn, kltr varlklarnn korunmasnda uygulamaya geilmesi bakmndan en nemli adm olduunun dile getirdiim ve bunu Nadir Doan ve elik Topu ile paylatm gnlerde, Bakanlk 1977 ylnda Antalyada bir tescil semineri gerekletirdi. Seminere Bakanln merkez ve tara personeli arld. Ben de kursiyer olarak katldm. Bu seminer sonularna gre, 1978de yeniden kltr envanteri almalarna baladk. Arkeolojik alanlar da dahil olmak zere, tespit edilen tm kltr varlklarn halihazr paftalar zerine aktardk. Tanmazlarn tapu kaytlarna erh dlmesi ile ilgili mracaatlarm uzun bir ikna sreci sonunda ancak 2-3 ylda sonuland. Bu srete, pek ok ykmlar oldu. Kurumlar ve adli yarg bile Vatandan kendi mlk, ykar da

yapar da, diyordu. Bakanlktan davac olmak konusunda yetki aldk ve davalarmzn bir kandan ykmlar yapanlar hakknda hapis cezalarna varan bir takm kararlar alnmasn saladk. Tapuda yrttmz almalarda, Mimar Abdullah zengcolu ve ben kltr varlklarnn ada, parsel kaytlarn bularak listeledik ve yeniden GEEAYKa1 gnderdik. Bylece, pafta, ada ve parsel bilgilerine gre teknik olarak hazrlanm bir envanter tescillenmi oldu. 1979da ekibimize sanat tarihisi Zht Yamann katlmyla daha da glenmitik. 1982 ylnda Bakanlk yeniden baz almalar yapt. Mahkeme kararlarna gre, tescilden denler ya da yeni koruma altna alnanlar oldu. Bu dnemlerde, belediye ile uzlama salayamyorduk. Bu almada, tescilli tanmaz says 814ten 775e dmt. 1985te Kastamonunun tm dokusu sit gibi kabul edilerek gei dnemi yaplanma koullar getirildi. at, balkon kmalar ve renkleri ile ilgili bir takm koullar ieriyordu. 1990da Belediyenin istei zerine yeniden bir alma yapld ve sit snrlar bu tarihte belirlendi. Bunun sonucunda, tescilli tanmaz says 514e dmt. A.Y.E.Y.: Yalnzca Kastamonuda deil, lkemizde bile koruma mevzuatnn ve koruma kltrnn siyasiler, brokratlar ve halk arasnda gelimedii bir dnemde grev yaptnz. Koruma gelimenin karsnda
PLANLAMA
2004/4

Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (o dnemin Koruma Kurulu ilevini gren kurum)

31

bir tehdit olarak grlyor, hzl kentleme nedeniyle kentsel rant artyordu. Bu dnemler yaadnz glkleri ve mcadelenizi aktarmanz rica ediyoruz. N..: Dediiniz gibi, bu dnemlerde henz yerel yneticilerin ve yargnn korumaya scak bakmad gnlerdi. Vatandan kendi mlk zerinde her trl hakka sahip olduu dnlyordu. Korumann toplum yararna olduuna ve gelecek kuaklara aktarlmasnn nemine insanlar ikna etmek zere ok altm. 1980 sonras

imar asndan bir anari dnemi oldu. Kaak ykmlar ve yapmlar ok artt. Dava ayorduk, kimi zaman beraat kararlar kyordu. Srekli tehdit aldm ve kendimi savunmak zere tedbirli dolamak zorunda kaldm zamanlar oldu. 2863 sayl Kanun ar yaptrmlar ngrmesine karn mahkeme kararlar aykr olabiliyordu, ya da uygulamas g oluyordu. rnein, zerinde yap yklan bir tanmazda parselin tescili devam eder, bu parsele 5 yl boyunca yap yasa getirilir. Ancak, belediye inaat ve yap ruhsat verebiliyordu. A.Y.E.Y.: Bu mcadeleli srecin dnda, yaptnz olumlu projeler ve yine ayn ekilde Kastamonu asnda iyiye giden neler oldu? N..: Bugn Etnorafya Mzesi olarak hizmet gren, Liva Paa Konan 1978de satn aldk. Kastamonuda kamulatrlan ilk yap oldu. Bedeli 5.000.000 TL idi, iki apartman dairesi kadard. Mir Liva Paa tarafndan 1870lerde yaplmt. Uzunca bir sre denek yetersizliinden dolay atl kald, ancak 1990larda restore ederek mze olarak hizmete atk. Yine bu dnemler, Safranboluda Belediye Bakan Kzltan Ulukavakn grev yapt ve bugnk Safranboluya doru ilk admlarn atld gnlerdi. Ciddi tespit almalar ve sempozyumlar yaplyordu. Ama her eye ramen rant sahipleri ile kar karya kalnyordu. Kastamonuda bugn Kuzey Kent olarak adlandrlan gelime blgesinin bir plan dahilinde imara almas kent merkezindeki basklar azaltt ve bir rahatlama salad. Ancak, bu aslnda bir taraftan da kn balangc oluyor tabii. Tarihi dokunun yok olma hz yavalam oluyor sadece. Bu arada, kent merkezinin yaamas iin kentteki ilev dalmn gzden geirilmesi gerekiyor, merkezi yaatacak fonksiyonlarn gelime alanlarnn imara almas sreci ile birlikte dnlmesi gerekiyor. Enis Beyin yaptklarnn, Kastamonuda gerek fiziki mekann iyiletirilmesi, gerekse bilincin, sahiplenmenin gelimesi bakmndan olduka deerli katklar oldu. Enis Beyin brakt ivmenin daha da artarak srmesi gerekiyor.

Liva Paa Kona

PLANLAMA
2004/4

32

Serdar ZBEL:

Orkidelerin Bekileri
Serdar zbeli, Kastamonunun kalknmas iin turizm ile birlikte en nemli iki sektrden biri olarak gsterilen organik tarmn gelimesi iin, hem kiisel olarak, hem de be yldr meclis bakanln yapt Ziraat Odas nezdinde faaliyetler gsteriyor. Serdar Bey, Kastamonunun kkl ailelerinden olan zbeli ailesinin bir yesi. Annesi Sabiha zbeli, Kastamonunun nde gelen turizmci kadnlarndan olarak biliniyor, ve bugn blgede tarm ile turizmi birletiren bir model olarak grlmeye balayan zbeli iftliini iletiyor.

Aynur Y. akr Ege Yldrm: Sahlep yapmnda kullanlmalar yznden orkidelerin neslinin tkenme tehlikesi altnda olduuna dair evremizde duyduklarmzn gerei ne kadar yansttn merak ediyoruz. Bu konuda bizi aydnlatr msnz? Serdar zbeli: Orkide ieinin yumrusu olan sahlep deerli bir bitki. Orkidenin 17 eidi var, en deerlisi Kastamonuda. Ben (Karadeniz) sahil kuan gezdim, da sahlebinin daha makbul olduunu grdm. Sahlebin afrodizyak etkisi vardr. Kokusu, tad yok denilecek kadar azdr, ancak kaynatldnda kendine has bir koku salar. Yabani yetimesi gereken, kltre alnamayan bir bitkidir. Biz zbeli iftliinde sahlebi drt senedir topluyoruz. Her sene 15 Maystan itibaren iftlikte her yerde grlebilir. Gerekten de sahleple ilgili bir sorun var. Sahlebi yle katlediyorlar: Mays ncesinde, am fst byklnde, ufak olan yumrular, Hazirana doru, iki kp eker byklne geliyor. 15-20 gn daha dayanabilirse tam olarak olgunlam halde toplanabiliyor, bu ekilde bir yerine yedi ton verim alnyor. Ancak iei sadece Maysta kyor ve tohumlarn yerini iekler eleveriyor. Bu yzden insanlar sahlebi iekleri stndeyken topluyorlar. Buna zm olarak, kardeim ile birlikte kazklarla bitkilerin yerlerini iaretledik Ayrca, bitkilerin iki yumrusu vardr: kahverengi renkli olan eski/ana yumru braklp, sadece beyaz renkli olan yeni/ karde yumruyu almak lazm, ama yle yapmyorlar. Toplayanlara o kadar az geliyor, yanl ekilde topluyorlar. Halk bir trl bilinlenmiyor. Ordu mensuplar yreye geldike, onlara srekli bu konuyu aarak ilerine iledim. Sonunda, geen sene askeriyenin yardmyla bitkileri korumaya aldrdk. Alm yasakland. Alclar da

korkmaya balad. Bu orman kaakl ile ayn derecede su tekil ediyor. Yine de kaak toplayclar tamamen engelleyemiyoruz. Cehaletin yan sra ekonomik kayglar da rol oynuyor bunda. Kanunlar uygulanmyor, yasaklarla korkutmak da iyi bir yol deil. Sahlebin 6-7 tane byk alcs var, pazara onlar tarafndan dalyor. Biz bu alclar gezdik, onlarla konutuk. Bu onlar biraz etkiledi. Vatandalar bilinlendirmek iin almaya devam ediyoruz. Ben kendimi organik tarmla ilgili almalara adadm. lkokullarda ders veriyorum. Aa dikme, ekirdekten meyve (zellikle ceviz, al, badem, ahlat) yetitirme gibi konularda almalar yapyoruz. Baarabilirsek, bu sene yabani aalara iyi cins meyve alama projemiz var. Ayrca, bodur meyvecilik, zellikle kiraz yetitirme zerine bir almamz var. Kyll ve iftilii birbirinden ayrmak gerek.
Sahlep yumrular

PLANLAMA
2004/4

33

Bir Stdyo almas, YTE: Alaat Tarihi Yerleim Alan Koruma Projesi*
Nicel YILMAZ SAYGIN, Nilgn KPER, Evrim GER

zmir Yksek Teknoloji Enstits, ehir ve Blge Planlama Blm lkemizde doal ve tarihi mirasn korunmasnn nemli bir konu olmas nedeniyle lisans eitiminde drdnc snf son dnem stdyo almas olarak kentsel koruma konusunu ele almaktadr. Konu kapsamnda gerek kuramsal gerekse pratik alanda nemli tartmalarn sregelmesi yeni gelimelerin kaydedilmesi ve planclara farkl kurumsal yaplar iinde nemli grevler dmesi ile ehir plancs adaylarnn koruma ve zellikle kentsel koruma bilgi alanna ilikin yeterli donanma sahip olmalar istenmektedir.1 Bu ama dorultusunda 2003-2004 Bahar ve 2004-2005 Sonbahar Yaryllarnda CP 402 Planlama Projesi dersi kapsamnda Alaat tarihi yerleim dokusu alma alan olarak belirlenmitir. Stdyo almasnn genel yaklam ve yntemi belirlenirken koruma konusu gerek dnyada ve gerekse Trkiyedeki tartmalardan, deneyim-

lerden ve sorunlardan bamsz ele alnmamtr. allan alana zg ideal zm araylar iinde, mevcut (yasal ve ynetsel) uygulamalarn eletirisi yaplarak, lkenin ve yerelin zgn koullarn gz nne alan tartmalarla stdyo almas srdrlmtr. alma alan koruma erevesinde ele alnrken belli bal problemler dikkate alnmtr. Konunun hangi lek dzeyinde ele alnaca bu problemlerin banda gelmektedir. Dier bir problem, disiplinler aras alma anlaynn konu zelinde kurulmas gereklilii ve bunun nasl salanacadr. alma alannn toplumsal boyutlar ile ele alnmas gerei ve alann korunmasna ynelik almalarda plancnn yerel halkla hangi aamalarda ve ne dzeyde bir diyalog iinde olaca da dikkate alnan dier nemli problemdir. Korumaya deer grlen alann tespiti ve koruma mdahalelerinin nerede balad problemi koruma olgusunun ilk ele alnd gnden bu

PLANLAMA
2004/4

* Bu yaz zmir Yksek Teknoloji Enstits, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blmnde 2003-2004 Bahar Yaryl ve 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Planlama Projesi derslerinde aada isimleri geen stdyo yneticileri ve rencilerin almalar deerlendirilerek yazlmtr. Stdyo almas srasnda Alaat hakknda bilgi edinmemize yardmc olan Belediye Bakan sayn Muhittin Dalga ve dier belediye yetkililerine, Alaat halkna, mar Plan almalarn yapan serbest planc sayn Ercment ahine ve u anda Koruma Amal mar Plan almalarn yrten serbest planc sayn Engin Grele; ayrca stdyo almasndaki destei iin Restorasyon uzman Fakltemiz retim yesi sayn nder Marmasana teekkrlerimizi iletiyoruz. 2004-2005 Sonbahar Yaryl Proje Yneticileri: Yrd.Do.Dr.Nicel Saygn Aratrma Grevlisi Nilgn Kiper, Aratrma Grevlisi Evrim Ger renci Listesi: Serdar Deniz, A. Serkan Gler, Coku Kocabyk, idem Durukan, Irmak Grsu, Mehmet Bavunolu, Mehmet Akyrek, C. Can Tredi, Yasemin Memiolu, A. Ergn Grbaz. 2003-2004 Bahar Yaryl Proje Yneticileri: Yrd. Do. Dr. Serpil Rper, Yrd.Do.Dr.Nicel Saygn, Aratrma Grevlisi Nilgn Kiper, Aratrma Grevlisi mer Selvi renci Listesi: Krat Baar, Merdiye Keleolu, Gken Bilgen, Gken Salum, H. Ceren Diner, zgr Erta, Glin ahin, Evrim Pekyavuz, zlem Sevin. 1 Lisans programnn nceki aamalarnda da korumaya ilikin kuramsal dersler verilmektedir.

34

yana gndemdeki yerini korumutur. Korunmas gerekli tarihi yerleim alan sit snr ile yeterince tanmlanmakta mdr? Soru baka bir biimde ifade edilirse; korunmas gerekli tarihi yerleim alanna ynelik politikalarn ve mdahale biiminin gelitirilecei alan sit snr ile tanmlanan alanla snrl mdr? Bu sorularn yant mekan nasl kavramsallatrdmzla da yakndan ilgilidir. Mekann yaplardan, sokaklardan, bahe duvarlarndan oluan bir fiziki doku olmann tesinde bir derinlii vardr. Bu derinlik iinde, farkl zaman dilimlerine zg biimlenen ilikilerin varl sz konusudur. retim biimi ve ilikileri, gler, inanlar, savalar, atmalar, refah dzeyi, alann dier yerleimlerle balants, ulam teknolojisi gibi toplumsal ve ekonomik belirleyiciler ve bunlarla ekillenen gndelik yaam iindeki ilikilerin sonucu olarak mekan olumaktadr. Sz konusu ilikiler rnts iindeki her bir deiim mekan dne gre farkl klmaktadr. Dolaysyla sit snr ile tanmlanm alann gemite ortaya kmas, bugne kadar ulamas ve bugnk varl belirlenen sit snr iinde olumamtr. Bir baka ynden baklrsa, gemie dair yaanmlklarn izlerinin sadece o snrlar iinde aranmamas gerekir. Tarihi yerleim alann kavramak ancak ok boyutlu ilikilerin cereyan ettii bir corafi btnlk iinde ele alnmas ile gerekleir. Bu kavrayta (yukarda da belirtildii gibi) zaman boyutu nemlidir. nk sz konusu ilikilerin boyutu ve etki alan her dnem iinde sreklilik arz etmeyebilir. Dolaysyla bu kavray alann morfolojisini zmleme gibi bir abay gerektirir. Stdyo almasnda alana yaklarken yerleimin bulunduu corafya, gemiten bugne retim alan ve sahip olduu doal peyzaj, retim ilikileri, ulam ilikileri dikkate alnmaya allmtr. almann hangi lekte ele alnaca kaygs giderek koruma amal plan almasnn, kentin btnn ele alan plan almasndan ayr ele alnmamas gerektiini ortaya koyacaktr.

Tarihi evrenin korunmas gndeme geldiinde planc almasnn bir yerinde hangi zaman dikkate alaca gibi bir problemle kar karya kalabilir. nk sit snrnn tesbit edilmesinin nedeni genellikle Trkiyede on dokuzuncu yzyla ait yaplardr. O yaplar yoksa sit alannn da anlam yoktur. Oysa yerleim dokusu on dokuzuncu yzylda (veya daha ncesinde) olumu bir nvenin, mahallenin, sokan evresinde zaman ierisinde eklemlenerek bir kurallar, bir ilikiler dizgesi iinde varolmutur. Bu varolu dne kadar devam etmitir. Ve aslnda her zaman dilimi ayn tarihi evre iinde btn iinde, kendi karakterini de ortaya koyarak yerini almtr. Dolaysyla on dokuzuncu yzyla ait bir yap kadar, 1950lerde, 1970lerde yaplm bir yapnn da bu doku iinde bir yeri olmaldr. Planc burada tarihi evreyi zamann bir yerinde dondurarak m, yoksa bugnn ve hatta gelecein olas gelimelerine olabildiince izin veren bir anlay iinde mi olacaktr? Yoksa bu iki u arasnda bir denge

Tarihi evrenin korunmas gndeme geldiinde planc almasnn bir yerinde hangi zaman dikkate alaca gibi bir problemle kar karya kalabilir.

ekil 1. Alaatdan 19. yzyl yap rnekleri

Mekann tarihselliinin vurguland bir almada zaman olgusu kendini fazlasyla gstermektedir. Tarihi evre farkl zamanlarn katmanlat, st ste, yan yana geldii bir alandr. Kimi kez bir ncekini silerek, kimi kez birbirine eklemlenerek, kimi kez bir ncekinden izler, bilgiler tayarak bu katmanlama oluur. Kimi yaplar, meydanlar bugn sadece yallarn belleinde varlklarn srdrmektedirler.

PLANLAMA
2004/4

35

oluturacak mdahaleler mi nerecektir? Yine burada da vurgulanmak istenen nokta; mekann btnlnn korunmas gereidir.2 Mekann yukardaki kavramsallatrmasna kout olarak varoluundaki toplumsal boyutun zmlenmesi gerei stdyo almasnda nemle zerinde durulan bir konu olmutur. Toplumsal boyutun zerinde allan mekann kavranmas, yaplacak mdahalelerin belirlenmesi, ve planlamann gerek tasarm gerekse uygulama srecinin her aamasnda ele alnmas ngrlmtr. Mekann kavranmas aamasnda toplumsal yap iki ynl aratrlmaya allmaldr. Bir taraftan fiziki yap zerinden toplumsal yaama dair izlerin nasl okunabilecei, dier taraftan toplumsal yaama dair gzlemler yaparak bunlarn mekan nasl biimlendirdii ve biimlendirecei aratrlmaldr. Farkl zamanlarn katmanlat bir mekana bakarken fiziki yapnn oluumunda yatan yaam kltrne dair izleri grebilme ve yorumlayabilme becerisinin kazandrlmas bu stdyonun temel amalarndan biri olmutur. Farkllaan yaplar, yaplarn dizilii, konumlan, parsel ve sokak rnts, sokak-parselkonut ilikileri bize neleri anlatr? Fiziki yaplanma biimine baklarak zel ve kamusal alan rnts nasl okunabilir; bu rnt bize neleri syler? Sz konusu fiziki yaplanma bir mahalleden dierine, bir sokaktan dierine nasl ve neden farkllar? Bunun da tesinde bir sokak veya yap adas rnts zaman iinde nasl biimlenmitir ve bu rastgeleymi gibi grnen biimleniin ardnda ileyen kurallar dizgesi nedir? Burada mekann bir sre iinde var olduu; dnden bugne ve hatta yarna doru deiip, dnerek, reyerek var oluunu srdrd unutulmamaldr. On dokuzuncu yzyla ait bir yapnn cephesindeki ticaret kullanmna iaret eden cephedeki akln zaman iinde kapanmasnn bir nedeni olmaldr. Sokak snTrkiyedeki koruma yaklamna eletiriler iin bkz . Seymen, Tarihi Kentlerde Byme ve MimarlkUIA 2005 stanbula Doru / zmir Toplants,yaynlanmam tematik konuma metni, 22 Ekim 2004; A.Kksal,. Kentsel Koruma Balam, II. Kentsel Koruma, Yenileme ve Uygulamalar Kolokyumu,MS-MF,stanbul, 1995, ss. 74-76.
2

ekil 2. Alaat 19.yzyl yap rnekleri

ekil 3. Eski yapda kap rnei

PLANLAMA
2004/4

36

rna dayanm bir yapnn arka bahesine bir oda eklenerek bytlmesi basit bir mdahaleden te bir toplumsal alkanla iaret ettii, hatta bu alkanln dokunun nemli bir belirleyicisi olduu anlalmaldr. Giderek fiziki yapy oluturan elemanlarn refah dzeyine, retim alkanlklarna, gnlk yaamn ayrntlarna dair iaretler verdii de renci tarafndan alglanmaktadr. Yksek duvarlar, ama kilitlenmeyen kaplar mahalledeki komuluk ilikilerine dair nemli ipular vermektedir. Bir rencinin alana dair ilk izlenimlerini aktarrken farkl konut ve bahe kaplarn tespit ederek, alandaki mahremiyet olgusunun zaman iindeki dnmne dair gzlemleri buna arpc bir rnektir. Toplumsal yaama dair gzlemler ise her iki stdyo almasnda da farkl tekniklerle yaplmtr. lk dnem sosyal anket almas kentsel sit snr iinde ve yakn evresinde anket yaplan zaman dilimi iinde ikamet edilen yaplar ziyaret edilerek, formal grmeler yaplmtr. Bir sonraki dnemse mahalle sakinleri, muhtarlar, esnaf, Alaatya sonradan yerleenlerle enformal grmeler yaplmtr. Sz konusu grmeler temel sorularla balayan, ancak konumann seyrinin tamamiyle grlen kiilerin belirledii bir tarzda yaplmtr. Bu grmelerde -bir szl tarih disiplini iinde olmamakla birlikte- yerleimin hem bugn, hem de gemiine dair bilgi alnm, insanlarn yaadklara mekana ve koruma olgusuna yaklamlar saptanmaya allmtr. Bu tr almalarda, enformal grmelerin alana dair nemli verilerin elde edilmesinde olduka etkin bir teknik olduu grlmtr. renciler bu grmelerle alanda baz toplumsal sreleri, yerleimin tarihine ait henz kayda gememi bilgileri, mekana dair yerel tanmlamalar, halkn yaad yer ile tarihsel ve duygusal balarn tesbit etme olanan bulmulardr. Bylelikle nceden gzlemlenen baz sorunlarn toplumsal derinliini grme ansn elde etmiler, fiziki mekan ile toplumsal ve ekonomik yap arasndaki ilikileri daha iyi kavrayabilmilerdir. Bir mekann pafta zerindeki,

fotoraf karesindeki veya plan emasndaki grntsnden te olan derinliine sahip olabilmilerdir. Elbette yaplan btn bu tespitler onlarn zm araylarn kolaylatrmamtr. zm retmenin de mekann kavran kadar zor ve karmak olduunu sezinlemeye balamlardr. Stdyo alsmasnda rencilere gerek alann analizi srecinde, gerekse yaplacak mdahale biimlerine ynelik kararlarn gelitirilmesinde disiplinleraras almann gereklilii vurgulanmaktadr. Bu gerekliliin hatrlatlmasndan te, kurgulanan planlama almas iinde hangi aamada hangi uzmanlk bilgilerinin devreye girecei, gerekli uzmanlk alanlar ile plancnn nasl buluaca tartlmaktadr. Alann farkl lek ve kapsamdaki zeliklerinin saptanmas ve doru mdahalenin gelitirilmesine ynelik bilgi retimindeki duyarllk, ilgili uzmanlk alanlar ile diyalog kurmay gerektirmektedir. Bu diyalog iin de karlkl olarak ilgili uzmanlarn birbirinin farknda olmas, birbirinin alan hakknda yeterince bilgi sahibi olmas gerekmektedir. Bu nedenle alma sreci iinde plancnn sorumluluklar, uzmanlklarn kesitii alanlar, plancnn bir dier alana gnderme yapmas gerektii noktalar ve bunun yntemi konusunda bilgi aktarlmaktadr. YTE Mimarlk Fakltesi Restorasyon Blm ile almann farkl dzeylerinde ibirlii salanmaktadr.3 Bu kapsamdaki bir stdyonun amalarndan birisi de planc adaylarna kazandrlmas istenen ekip almas disiplinidir. zellikle analiz ve alann kavranmasna ynelik almalar proje sresinin nemli bir ksmn kapsamaktadr. Verilerin toplanmas, uygun teknik ve yntemin gelitirilerek verilerin deerlendirilmesi ve sentezlenmesi egdml almay, etkin bir iblmn ve dayanmay gerektirmektedir. ok basitce telaffuz edilen ancak yaama geirilmesi bir o kadar glkler tayan ekip almasnn kurgulanp srdrlmesi proje almasnn etkinliini belirleyen en nemli faktrlerden biri olmutur. Bu almann ana kurgusunun dnda ara aamalarnn kurgu-

Alann farkl lek ve kapsamdaki zeliklerinin saptanmas ve doru mdahalenin gelitirilmesine ynelik bilgi retimindeki duyarllk, ilgili uzmanlk alanlar ile diyalog kurmay gerektirmektedir.

YTE Mimarlk Fakltesinin ilkelerinden en nemlisi dsplinler aras anlay iinde eitim ve retimin srdrlmesidir.

PLANLAMA
2004/4

37

lanmasnda rencilerden fikir gelitirmeleri, insiyatif kullanmalar, bunun sorumluluunu yklenmeleri ve ekibin zdenetimini salamalar beklenmitir.

Alaat Tarihi Yerleim Alan Analiz almalar

ekil 4. Alaatnn Konumu (Kaynak: http://www.goddess-athena.org/Museum/ Temples/ Erythrae/Cesme_map.html)

PLANLAMA
2004/4

ekil 5. Alaat hava fotoraf, Mays 2002

Yukarda bahsedilen tartmalarn nda stdyonun alma alan Alaatnn tarihi yerleim dokusu ve yakn evresini iine alacak biimde saptanmtr. Alan almas iin gerekli baz paftalarn elde edilmesi ve gncellenmesinden sonra, alma alannda yap zelliklerini ortaya karacak zgn bir envanter hazrlanm ve dkm almas gerekletirilmitir. Alan almas olarak ilk aamada tarihi yerleim alannn Alaat yerleimi btn ve iinde bulunduu corafya -eme-Karaburun yarmadas- ile olan ilikilerine ynelik farkl leklerde analizler yaplmtr: Jeolojik yap, toporafya, iklim, tarihsel geliim, nfus yaps, sosyal, demografik ve ekonomik yap, arazi kullanm, ulam ilikileri ve farkl leklerdeki planlar ve planlama kararlarnn irdelenmesi, vb. kinci olarak Alaat tarihi yerleim alan ve yakn evresine ilikin fiziksel ve sosyal analizler yaplmtr: Envanter yardmyla yap leinde detayl analizler (binalarn yapm dnemi, yap malzemesi, at ve cephe zellikleri, geirdii tadilatlar ve eski-yeni fonksiyonlar, vb.); mlkiyet yaps; doku almalar (parsel, sokak dokusu, sokak elemanlar, tipolojiye ynelik saptamalar); yap younluu almalar; nfus yaps, sosyal ve ekonomik yaps; yaplarn kullanlma durumu; gzlemler aracl ile sokak, kmaz, meydan gibi kamusal ak alanlarda gerekleen sosyal yaamn saptanmas (insanlarn mekan kullanma biimleri ve kullanclarn zellikleri) gibi konularda bilgiler toplanmtr. Yerel halkla yaplan enformal grmeler ile Alaatllarn kentsel sit alan ve koruma olgusuna yaklamlar, Alaatda son yllarda gerekleen deiim hakkndaki grleri saptamtr. Ayrca Alaat Belediye Bakan, Fen leri Dairesi yetkilileri ve imar planlarn yapm olan serbest planlama brosu ile grmeler yaplarak belediyenin koruma konusunda ve Alaatdaki gelecee dnk projeleri hakknda bilgi edinilmitir. Topla-

38

nan bilgilerin Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve SPSS programlar aracl ile biraraya getirilip paketlenmesi ile mekann fiziki ve toplumsal boyutuna dair verilerin ilikilendirilmesi salanmtr. Bylece fiziksel mekann toplumsal boyutlar ile sorgulanmas olana tannmtr. Ayrca tm analiz bilgilerinin derlendii, planlama almasna k tutacak bir snf raporu hazrlanmtr.4 Tm bu analiz almalarnn deerlendirilmesi sonucunda ncelikle st lekte (1/5000) tarihi yerleim alannn yerleim btnyle olan ilikilerinin ele alnd bir sentez almas ile genel anlamda sorunlar ve potansiyeller deerlendirilmitir. Ayrca renciler 1/1000 lekli tarihi yerleim alan btnnde -Alaat geneli ile ilikileri de kuracak biimde- Koruma Plan stratejilerini anlatan bir alma yapmlar ve bunun paralelinde bu stratejilerin gerekletirilmesine ynelik organizasyonlar -kurumsal yaplanma, finans, yerel halkn srece katlm,vb- hakknda fikir retmilerdir. Bu stratejiler dorultusunda tarihi yerleim alan iinde belirlenen blgelerde 1/500 lekli uygulama plan ve raporu, ve 1/200 ve 1/100 detay planlar ve kesit, silet ve cephe almalar hazrlanmtr. 1/500 lekli uygulama plannda izlenen yntem ada snrlar ve nizamnn belirtilmesinden te mlkiyet verileri dikkate alnarak parsel ierisinde ktle nerilerinin gelitirilmesi biimindedir.

Alaat

Alaat tarihsel geliim sreci iinde tekrarlanan nfus ve kltr deiimlerine tank olmu bir yerlemedir. Bu deiim ksaca yle zetlenebilir: 1800l yllarda Alaatnn gneyindeki batakln kurutulmas ve bugnk Hac Memi blgesindeki tarlalarda altrlmak iin Yunan adalarndan iiler Alaatya getirilmi ve buraya yerleerek Alaaty imar etmiler ve Alaatda bacl gelitirmilerdir. Yerlemenin gneyindeki Alaat Liman ondokuzuncu yzylda daha ok Sakz Adas ve Fransaya arap ihracat iin kullanlmakta olan nemli bir limandr.5 Osmanllar zamannda Alaat

Liman bir deniz ticareti merkezi olmann yansra yredeki termal su kaynaklar nedeniyle tedavi yeri, ve donanma ss olarak kullanlmtr. Bu dnemde Alaatda ounlukta olan Rum nfus daha ok liman blgesinde younlamaktadr. Nfusun hzl artyla Alaat yerlemesi liman evresinden yaklak olarak bir kilometre ieride olan bugnk Hac Memi Mahallesine ve sonra daha da kuzeye uzanarak genilemitir. 1908-1912 yllar arasnda Osmanl mparatorluunun Balkan Savanda Balkanlardaki topraklarnn byk bir ksmn kaybetmesi sonucu Alaatdaki Trk nfus Anadoluya g etmi, eme Yarmadasnda yaayan Rum halk da Ege Adalarna g etmeye balamtr. Bunu izleyen I.Dnya Sava srasnda emenin igale uramas ile emenin merkezi Alaatya tanm ve Alaatya yerleen Trk halk sava nedeniyle Anadolunun i kesimlerine g etmitir.6

ekil 6. Sit alanlar ve tescilli yaplar

Alaat tarihsel geliim sreci iinde tekrarlanan nfus ve kltr deiimlerine tank olmu bir yerlemedir.

YTE 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu ahin, E. 1998. Alaat Kentsel Sit Alan Analitik Etd Raporu 6 ahin,1998
4 5

PLANLAMA
2004/4

39

ekil 7. Eski kilise (imdiki Pazaryeri Camii) meydan

ekil 8. Restore edilmi bir yap

Kurtulu Sava sresince Alaatda Rum nfusu adalardan gelen gle artm, Trk nfusu aznlkta kalmtr. Ancak zmirin igalden kurtulmasndan sonra Alaatdaki Rumlar Ege adalarna g etmi ve Lozan Bar Antlamasndan sonra nfus mbadelesiyle gelen Trkler Alaatda Rumlardan kalan evlerde iskan edilmitir. Rumlarn yapt baclk ve arap retimi yerine Trk halk alk olduu ttncle balam ve ttnclk 1930larda Alaatnn en nemli sektr haline gelmitir. Bylelikle Rumlar ta evlerin zemin katlarndaki depolarda zm depolayp arap retirlerken Trkler ayn mekan ttn depolamak iin kullanmlardr. 1950li yllardan itibaren ttne dayal ekonominin zayflamaya balamas ile Alaat nemli lde byk ehirlere zellikle de zmire nfus vermitir. 1980lerde hkmetin turizmi tevik politikalar dorultusunda, Alaatdaki tarm sektr ve zellikle de ttnclk deerini yitirmi ve TEKEL kapatlmtr. Alaat Limanndan emeye kadar olan ky kesimi ile liman blgesi ise turizm sektrne ve ikinci konut yerleimine ayrlmtr. zmir-eme otoyolunun yaplmas bu gelimeye ivme kazandrmtr. 1980lerde Alaatda gelien bir dier sektr de ikinci konutla beraber etkisi artan inaat sektr olmutur. Tarm arazileri hzla yazlk konutlara dnme srecine girmilerdir. naat sektrndeki artla birlikte Alaatya eitli illerden marangozluk, inaat iilii gibi ilerle uraanlar g etmeye balamtr.7 Yerli halktan edinilen bilgilere gre Alaatnn kefedilmesinde stanbullularn etkisi ok

PLANLAMA
2004/4

Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004

40

byktr. 1995lerde Alaatnn srf sporuna uygun bir yer olduunun kefedilmesi ile bir srf merkezi kurulmutur. 1995lerden bu yana ise tarihi ta evlerin satn alnp restore edilmesi sonucu butik otellere dntrlmesi ile Alaat zellikle stanbuldan st gelir grubunu kendisine ekmektedir. Zaman ierisinde ta yaplara ilginin artmas sonucu satn alanlarn bazlar butik oteller, kafe ve restoranlar aarken bazlar yazlk amal kullanmaya balam, ...birou ise yatrm yapmak yerine rant salamak iin binalar ellerinde tutmaya balamlardr8. Bylece Alaatda gnmzde arsa ve ev fiyatlar olduka ykselmitir. Yerel ynetimin turizmi desteklemesi de Alaaty bugnk konumuna getiren nemli bir etkendir. Alaaty dnya kenti yapalm slogan ile 10 yl boyunca her yaz Uluslararas ocuk ve Genlik Tiyatro Festivali dzenlenmitir.9 Yerel ynetimin son zamanlardaki tutumu ise varolan butik otellerin yansra ev pansiyonculuunu gelitirmek ile yatak saysn arttrmak ynndedir. Kn sekizbin dzeyinde olan nfus, yaz aylarnda altmbinlere kmaktadr.10 Bunun sonucu olarak Alaat mekansal, sosyal ve fonksiyonel anlamda hzl bir deiim ierisine girmitir. Bu deiimi tarihi yerleim alan ierisinde says giderek artan butik oteller, kafeler, barlar, restoranlar veya yln yalnzca belirli dnemlerinde kullanlan konut rneklerinde aka grmek mmkndr. Tm bunlar olurken kk bir yerleim yeri olan Alaatda yerli gen nfus yerel eitim ve istihdam olanaklarnn yetersizlii ve tarm faaliyetlerine ilgi duyulmamas gibi nedenler yznden Alaatdan ayrlmak durumunda kalmakta iken ou Alaatl yksek gelirli aileler zmirde yaamay tercih etmilerdir. Alaatnn yukarda anlatlan tarihsel geliimine bal olarak blgeden olutuu sylenebilir. lk olarak Alaatda yerleilen blge bugnk yerlemenin gneyindeki liman evresinde konumlanm yzelli haneli bir dokudan
ekil 9. Kemalpaa Caddesinde fonksiyon deiimi

ekil 10. Kemalpaa Caddesinden bir grnt

Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004 Alaatda yerli hakla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004 10 Alaat Belediyesi ile gerekletirilen grmeler, Ekim 2004
8 9

ekil 11. Pazaryeri Camii nnde kurulan2004/4 antika pazar

PLANLAMA

41

olumutur. Gnmzde bu yerleimden geriye kilise kalntlar dnda pek iz kalmamtr. kinci blge olarak gnmzde tat yollar ile evrelenmi yerleim merkezini de iine alan tarihi doku tanmlanabilir. Bu blge tarihsel srece gre gnmzde Alaatnn en eski mahallesi olan yerleimin gneybatsndaki Hac Memi Mahallesi, ona eklemlenen Tokolu ve en son Yeni Mecidiye Mahallelerini iine almaktadr. zellikle Hac Memi Mahallesi Rum mimarisi zelliklerini tayan, eski ta yaplarn ounlukta bulunduu ve tarihi sokak karakterini en iyi yanstan mahalledir.11 Bu blgede Ovack Caddesi zerinde bir kilise olduu bilinmekte12, gnmzde ise bu kilisenin varlna dair hibir ize rastlanmamaktadr. Son olarak yakn gemite ina edilen yazlk konutlar ve yerel ynetim tarafndan yaptrlan toplu konutlar yerleimin kuzey kesiminde yer semilerdir. Alaatnn tarihi yerleim dokusu bitiik ina edilmi iki katl Trk ve Rum mimari tarzlarndaki yaplar zellikle yreden elde edilen ta kullanlarak yaplm yma ta yaplar--, dar sokaklar, sokaklarda veya yer yer kk meydancklarda yer alan kuyular ve bir simge niteliinde olan yel deirmenlerinden olumaktadr. Ayrca kentsel sit alannn kuzeydousunda kilise kalntlar olan bir arkeolojik sit alan (Yeni Mecidiye Mahallesi - Diyarbakr Sokak) bulunmaktadr. Kentsel sit alan iinde dou-bat dorultusunda uzanan Kemalpaa Caddesinde ticaret (dkkan, butik oteller, lokanta, bar, kahvehane, vb.) youn olarak gereklemekte iken kuzey-gney dorultusunda uzanan Mithatpaa caddesinde genelde konutlar ve az lde ticaret yer almaktadr. Her iki cadde boyunca tescilli binalar youn bir ekilde yer almaktadr. Mithatpaa Caddesinin zerinde konumlanm Pazaryeri Camii (eski kullanm Kilise iken, gnmzde Camii olarak ilev grmektedir) ve Hac Memi Camii ant nitelii tayan nemli yaplardr.

ekil 12. Alaatnn gelime ynleri

ekil 13. Yaplarn ina edildii dnemler

PLANLAMA
2004/4

YTE 2003-2004 Bahar Yaryl CP402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu I 12 zgnl,N. 1996. A method for Restructuring the Interrelation between Tourism and Usage of Traditional/Historic Settlements: Case Study Alaat, ODT, Yaynlanmam Doktora Tezi.
11

42

Deerlendirmeler ve neriler Tescil karar verilen yaplarn yerel sahipleri tarafndan yksek maliyetler yznden bakmlarnn yaplamamas, restore edilememesi, yaplarn hzla el deitirmesi gibi pek ok kentsel sit alanlarnda yaanan sorunlar Alaatda da yaygn olarak grlmektedir. Kemalpaa Caddesi zerindeki yaplar el deitirmekte ve kullanm trnde dnmler olmakta iken Mithat Paa Caddesi zerindeki yaplar ise henz kefedilmemeleri nedeni ile bu dnm srecine girmemiler ve ksmen yklma tehlikesi ile kar karya kalmaktadrlar. Geleneksel dokusu ile Alaat otantik evreye ve yaama zlem duyan kesime ekici gelmekte ve arlkl olarak yalnzca restorasyon masraflarn karlayabileceklere veya geleneksel tarzda ta evler yaptrabilenlere evsahiplii yapmaya balamtr. Bu say arttka otantik olarak nitelenen mekan ve yaam hzl bir biimde yok olma tehlikesi ile kar karyadr. nceleri yerli halkn gc yettii lde bakmn yapmaya ve yaatmaya abalad yaplar artk ekonomik gc olan tarafndan korunmaya balanmtr. Tarihi yerleim dokusu ierisinde ok yksek fiyatlara satn alnan ta evler genellikle yklp yeniden yaplmaktadr. Yeniden yaplan yaplarn zgn durumuna ne kadar uygun olduu hem taban alan hem de cephe zellikleri olarak- tartmaya aktr. Ayrca yeni ina edilen birok betonarme yap tala kaplanarak ta yap izlenimi verilmeye allmtr.13 Bylece gerek bir yerleim mekan giderek bir sahne dekoru haline dntrlmektedir. Bylesi bir sre tarihi dokunun zgnln yitirmesinin yansra sahtelemesine neden olmaktadr. Bu deiim sonucu sit alan ierisinde ve yakn eperlerinde yln yalnzca belli dnemlerinde kullanlan yaplar dier zamanlarda sokaa ve yl boyu Alaatda yaayan kesime srtlarn dnmlerdir. Tarihi dokunun ierisinde ya da yakn evresinde ina edilen ksmlarda hem grsel hem fiziksel anlamda alamayan bahe duvarlar ierideki ile dardaki yaam birbirinden tamamen koparan zelliktedir. Alaatda srekli yaayanlar ile belirli zamanlar iin
YTE 2004-2005 Sonbahar Yaryl CP 402 Alaat Koruma Projesi Analiz Raporu
13

ekil 14. Yaplarn Birinci Kat Fonksiyonu ekil 15. Ta kaplamal betonarme bina rnei

PLANLAMA
2004/4

43

dardan gelenler arasndaki toplumsal, ekonomik ve kltrel farkllklar mekana yansmasn bu biimde gerekletirmektedir. Bu deiimden ikayeti olan Alaatl halk, komuluk ilikilerinin giderek azalmasna, hrszlklarn artmasna ve hatta yerel pazardaki fiyatlarn yerel halkn btesinin ok stne kmasna dikkatleri ekmektedir14. Alaatllar giderek tarihi doku ierisindeki evlerini satp ya Alaatnn baka blgelerine ya da Alaat dna yerleme eilimini gstermektedirler. Szedilen gelimelerde medyann etkisi ak olarak grlmektedir. Son zamanlarda emeAlaat tantm yapma amal yerel ve ulusal gazete ve dergilerde (National Geographic Trkiye15, Diva16, Milliyet17, Sabah18, Cumhuriyet19 vb) Alaat ska konu edilir hale gelmi ve film ekimlerine de konu olmutur. Ayrca tm dnyaya ak olarak internette Alaatnn ta evleri, srf okullar ve de Port Agrilia/Port Alaat Projesinin20 tantmlar yer almaktadr. kentsel korumann ancak turizm potansiyelini canlandrma ve gelitirme arac olarak yer bulabilmesi ve koruma syleminin ii boaltlarak poplerletii gnmzde Alaat da korumaturizm-tketim ls ierisinde yerini almaktadr. Alaatnn tarihi dokusunu oluturan ta evler metalatrlmakta ve birer tketim nesnesi haline gelmektedir. Tm bunlara paralel olarak belediye bakan Muhittin Dalgn kurgusu,Alaat bir marka ve bu markay tescil ettireceiz21 ifadesinde vurgulanmaktadr. Bu

ekil 16. Yeni yapda bahe duvar ve kap rnei

ekil 17. renci almas (Coku Kocabyk; Koruma Plan Stratejileri, 1/1000)

PLANLAMA
2004/4

09.08.2004 tarihli Sabah Gazetesi, zmirli stanbulluya kar; Alaatda yerli halkla gerekletirilen grmeler, Ekim 2004. 15 Temelkuran,E. Rzgarn insanlar,National Geographic Trkiye, Temmuz 2003. 16 Uslu,G. Alaatnn bir yzyl sonras iin iddialym, Diva, Eyll 2004:66-69. 17 01.01.2005 tarihli Milliyet Gazetesinin Ege ekinde Deniz Sipahinin Bir yldan bize kalanlar yazsnda ...emenin marka oluu, Alaaty tm Trkiyenin konumas... yer almtr. 06.01.2005 tarihli Milliyet Gazetesinin Ege ekinde ise Ahmet Akta Alaatya ok yakr balkl yazsnda Alaaty dnyaya amas planlanan Port Alaat projesinin ilk etabnn mays 2005de sona erecei haberini paylamaktadr. 18 Sabah Gazetesi,zmirli stanbulluya kar, 09.08.2004. 19 Dirik, H. Alaatda rnek Turizm, Cumhuriyet Gazetesi Ege Eki, s.4, 03.12.2004. 20 Yerli halk arasnda Venedik Projesi diye bilinen Alaatnn gneyinde kara ile denizin bulutuu noktada kanallar almas ile bir prestij konut blgesi yaratlmas projesi 21 Uslu, G.,Alaatnn bir yzyl sonras iin iddialym, Diva, Eyll 2004, s.68.
14

44

gibi rneklerle Alaat daha ok Trkiyeye ve dnyaya alrken tm bunlarn Alaatlya ne getirdii, Alaatda istihdam ya da eitim olanaklarn ne kadar arttrd tartmaya aktr. Oysa Alaaty halkyla birlikte yaatarak korumak ynnde atlmas gereken admlar daha farkl olacaktr. renciler gelitirecekleri koruma stratejileri konusunda btnyle serbest braklm olmalarna ramen almalarndaki yaklamlar oluturulacak organizasyonda farkllklar olmakla birlikte temelde benzer yaklamlar sergilemitir. rencilerin alma alanna ilk ziyaretlerinden itibaren dikkatlerini eken unsur yerleimdeki toplumsal dnmler olmutur. Batan itibaren sorduklar ve tarttklar konu ise yerel halkn koruma faaliyetlerinin neresinde yer ald, ve gelitirilecek koruma faaliyetlerinin onlar nasl etkileyecei olmutur. rnein Irmak Grsu Alaaty koruyacak olanlarn yerli halk olduunu belirtmi ve gerekesini de u ekilde ifade etmitir: ... yerel halkn Alaaty korumaya ynelik eilimi ok daha derin, duygusal, toplumsal ve kltrel temellere dayanmaktadr... Yasemin Memioluna gre ise koruma olgusu genelde fiziki yapnn korunmasna indirgenmekte, Alaatnn korunmasnn toplumsal ve mekansal boyutunun derinlii konusunda halkn bilinsiz olmas nedeniyle koruma faaliyetleri baarsz olmaktadr. Coku Kocabyk yerel halkn bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesi konusuna vurgu yapt almasnda: Alaatnn farkl dnemlerini halka fark ettiren ve ayn dnemlere ait kentsel mirasn sadece kapal mzelerde deil, ak kent mekanlarnda bugnn hemehrileri ve gelecek kuaklarla tantrlmalarn nemseyen bir kentsel koruma ve yaatma anlaynn oluturulmas... Alaatnn tarihsel ve mimari srecini yanstan bir kent imajnn yaratlmas gereini belirtmitir. almasnda, Alaatnn ilk yerleim nvelerini ve zaman iinde bunlar birbirine balayan yerleimin tarihsel ana omurgasn ortaya kararak, yerleimde dolaan insana tarihi dokunun morfolojik geliimini okutmak istemitir. Bu kaygyla, yerleimin nvelerini oluturan ve bugne ulaamayan iki kilise yapsnn yerini ortaya karp kiliselere

ilikin bilgi ve bulgularn sergilenecek ekilde dzenlenmesini nermitir. Ayn dnce ile tarihi omurgay kltrel kullanmlar ve aktif ak alanlar oluturarak canl tutmay amalamtr. Coku Kocabyk, planlamadaki koruma yaklamn u ekilde ifade etmitir: ...kltr ve doa deerleriyle, bu deerlerin oluturduu kimlik ve yaam ilikilerinin, her lekteki planlamada temel girdi olarak benimsenmesi, metropoliten alan planlamasndan nazm ve uygulama planlama aamalarna kadar, sitlerle ve tek yaplarla snrl olmayan bir btncl anlay iinde, kentin tm kesimlerinde tarihsel karakterin gzetildii kararlarnn retilmesi. rencilerin yerleimi yerel halkla birlikte koruma kaygs, yaplacak plan faaliyetinde yerleimin ekonomik yapsnn irdelenmesi
ekil 18. renci almas (Serdar Deniz; Koruma Plan Stratejileri, 1/1000)

PLANLAMA
2004/4

45

yeleri, yel deirmenleri vb. yaplarn da zgn teknolojileri ile restore edilerek, mze haline getirilmeleri de neriler arasndadr. Bylelikle Alaatnn varoluundaki ekonomik faaliyetler belirgin hale getirilmi olacaktr. renciler zellikle 1980 sonras turizm sektrnn Alaatya olumsuz etkileri zerinde durmular; turizmin dlanamayaca ancak olumsuz etkilerini nleyecek nlemlerin alnmas gerektiini vurgulamlardr. Yasemin Memiolu plan hedeflerini Turizme bal yaplanmann ileride hem mekansal hem de toplumsal anlamda ykc etkiler ortaya karmasn engellemeye ynelikolarak tanmlam; Irmak Grsu da yerel halkn yaplarn dardan gelen yatrm veya yazlk konut talebiyle gelen insanlara satmak yerine, kendilerinin turizm sektrnde yatrmc olmalar iin desteklenmesine ynelik bir organizasyon nerisi gelitirmitir. te yandan renciler Alaat btnnde orta ve st gelir gruplarna hitap eden ikinci konut yatrmlarnn durdurulmas ynnde kararlar retmilerdir. zellikle Alaatnn gneyinde, ky blgesinin ekolojik yapsn tehdit ederek uluslararas sermaye ile gerekletirilen Port Alaat projesinin iptal edilmesi ynnde karar birlii iindedirler. nerilerde Alaat genlerine istihdam yaratacak yeni i olanaklar aratrlm ve zellikle onlara mesleki beceri kazandrma yolunda bir taraftan meslek liselerinin kurulmas, dier taraftan halk eitim merkezlerinin etkin hale getirilmesi yer almtr. Baz projelerde, koruma faaliyetlerinin organizasyonu iinde yer alacak atlye veya restorasyona ynelik meslek okullarnn Alaatl genlere yeni bir meslek ve i alan oluturaca dnlmtr. Szkonusu atlyeler (ta iilii vb.) ve okullar zmirdeki niversitelerin ilgili blmleri ile bilgi alverii iinde olacaktr (Serdar Deniz, A. Serkan Gler). Serdar Deniz, bu yolla alandaki yerel halk, belediye, yatrmc, eitim kurumlar gibi aktrlerin rollerinin tariflenerek ynlendirilmeleri ve bylelikle kanlmaz olan dnmn kontrol altna alnmasn hedeflemektedir. Pek ok neride koruma projesinin finans kaynaklarnn ulusal ve uluslararas kaynaklardan

ekil 19. renci almas (Coku Kocabyk; Uygulama Plan, 1/500)

PLANLAMA
2004/4

ve yerel halk iine alan zmlerin neler olabilecei zerinde dnmeyi gerektirmitir. nerilen zmler kimi kez koruma program iinde, kimi kez ise st dzeyde olmutur. Analizlerde Alaatnn ekonomik yaamnda gemiinden bugne tarm ve turizm sektrlerinin arlkl olduu, 1980lerden sonra tarmsal faaliyetlerin azald ve bugn neredeyse yok olduu, turizmin ise temel sektr haline getirilmeye alld, ancak yerel halkn turizm gelirlerinden yeterli pay alamad saptanmt. Ekonomik yapdaki bu dnmlerin oluturduu toplumsal ve fiziki evredeki dnmlere dikkat ekilmiti. Gelitirilen nerilerde yerleimin tarm potansiyellerinin deerlendirilerek, sektrn yeniden canlandrlmas gerektii, bu yolda pazar olan ve corafi konumu itibariyle sakz, anason, araplk zm gibi Alaatya zel rnlerin retiminin tevik edilmesi nerilmitir (Yasemin Memiolu, A. Serkan Gler). Alaatnn gemiinden bugne tarma dayal retim faaliyetlerinin iareti olan, doku iinde ve evresinde yer alan zeytinya atl-

46

pay alabilecei ancak asl ve srekli zmn yerleimin kendi z kaynaklar ile olaca belirtilmitir. Bu noktada zm, yerel potansiyelleri deerlendiren ve yerel unsurlar devreye sokan rgtlenmelerle mmkndr. Dikkati eken nokta Halk Eitim Merkezi veya benzeri oluumlarn aktif hale getirilmesi ynndeki nerilerdir. Kimi projelerde belediyeye yatrmc, eitim kurumlar, sivil toplum rgtleri ve sivil halk arasndaki egdm salayacak bir rol yklenmitir. Ali Serkan Gler, abann yerel insiyatifle balamas gerektii zerinde durarak bir Kent Platformu oluturulmasn nermitir. Bu neriye paralel olarak Alaatda geleneksel doku iinde, ama modern bir tarzda gerekletirilecek bir mece Meydan tasarlamtr. alma alan olarak belirlenen, tarihi yerleim dokusu ve yakn evresi iinde nerilen fiziki mdahaleler, yukardaki temel yaklam ve hedefler dorultusunda, temelde halkn sosyal donat ihtiyalarnn karlanmas, Alaatda yaayan yerli ve dardan gelen insanlar buluturmak zere var olan kentsel ak alanlarn yeniden dzenlenmesi ve yenilerinin tasarlanmas, tarihi yaplarn deerlendirilerek kltrel kullanmlar nerilmesinden olumaktadr. Yerleim iinde toplanma noktalar (meydanlar, rekreasyon alanlar) tespit edilerek zel proje alanlar tariflenmitir. Uygulama sreci tanmlanrken balang etab, kimi projelerde zel proje alanlar ile noktasal, kimilerinde ise yerleimin ana omurgas ile eksensel mekanlar zerinde belirlenmitir. Balang etabnda, projeye ivme kazandracak bilinlenmeyi ve teviki salayacak noktalarn ncelikli olmasna ayrca alandaki yap stounun da deerlendirilmesine dikkat etmilerdir. Yukarda anlatlanlardan Alaatda tarih boyunca tank olunan tekrarlanan deiimin bir yenisinin yaanmakta olduu aktr ve bu nedenlerden dolay Alaat Kentsel Sit Alan Koruma Amal mar Plan almalarnn gerekletirilmekte olduu bugnlerde Alaat

kritik bir noktadadr. Ya gemite baka tarihi yerleimlerde yaanan olumsuz rnekler Alaatda tekrarlanacak ya da yerel ynetim, yerli halk, yatrmclar, koruma kurullar ve uzmanlar ibirlii ierisinde Alaaty yaatacaklardr. Bu yazda tartlanlar kentsel koruma olgusunun ok boyutlu bir alma alan olduunu ortaya koymaktadr. Bu durumda tarihi yerleim alanlarna ynelik almalarda yalnzca fiziksel planlama yaklamnn etkinlii hangi boyutlarda olabilir? Mekan kavramnn derinlii tarihi dokunun korunarak gelecek kuaklara iletilmesinin ancak yerleimin toplumsal ve ekonomik yapsn gz ard etmeyen bir planlama almas ile gerekletirilebileceini beraberinde getirmektedir.
ekil 20. renci almas (Serdar Deniz; Detay almalar, 1/200)

PLANLAMA
2004/4

47

ok Katmanl Tarihi Kent Merkezlerinin Ynetimi: Kentsel Arkeoloji ve Planlama

Ara. Gr., ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm

Burak BELGE

Kentsel Arkeoloji terimi II. Dnya Sava sonrasnda ykma uram Avrupa kentlerinin yeniden ina sreciyle beraber kullanlmaya balamtr. Kentsel alanlarda yrtlen arkeolojik almalar tanmlamak iin kullanlan terim, zamanla kentlerin ok katmanl kltrel yapsn anlamaya ve kentin tarihsel geliimini ortaya koymaya alan bir disiplin olmutur. Gnmzde daha sk tartlmaya balanlan Avrupa Ortak Kltr Miras ve Avrupallk kavramlar, kentlerin srekli yenilenen yapsyla ortaya kan kltrel devamllnn/birikimin n plana karlmas ve korumasna nem kazandrmtr. Dier yandan, kentlerin yenilenen yaps ve gnmz kent yaamnn getirdii ihtiyalar dorultusunda tarihi kent merkezlerindeki arkeolojik mirasn korunmasyla beraber yeni yatrmlarn ynlendirilmesine ynelik stratejilerin gelitirilmesi ve bu srete kentsel arkeolojik mirasn ynetimi iin modeller gelitirilmesi de bir zorunluluk olarak ortaya kmtr. Bu nedenle, zellikle kltrel mirasn ynetimi konusunda gelimi yasal ve ynetsel erevelere sahip ngiltere ve Fransa gibi lkelerde, kentsel arkeoloji, son teknolojik olanaklar da kullanan bir disiplinleraras alma olarak ekillenmitir. lkemizde, tarihi kent merkezlerinde antsal yaplar evresinde younlaan arkeolojik almalar, mzeler tarafndan yrtlen kurtarma kazlar ve

sondaj kazlar Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren grlmektedir (rn: Ankara Roma Hamam Kazlar, Erken Cumhuriyet Dnemi Yaplarnn inas srasnda bulunan kalntlar). Ancak, Kentsel Arkeoloji tanm 1993 ylnda 338 sayl lke Karar1 ile yazmzda kullanlmaya balanmtr. 338 sayl ilke karar, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma yasasnn 6. maddesi kapsamnda tanmlanan korunmas gerekli tanmaz kltr varlklarn ieren ve ayn yasa maddesi gerei korunmas gerekli kentsel dokularn birlikte bulunduu alanlarn, kentsel arkeolojik sit alanlar olarak tanmlanmasn karara balanmtr. 1999 ylnda benzer ekilde tekrar ele alnan ilke kararna2 ramen, kentsel arkeolojik sit tanm tam anlamyla lkemizde hala anlalamamtr. lke kararlar, kentsel arkeolojik sit alanlarnda detayl envanter almasnn tamamlanmasndan sonra gerekli btn leklerde planlarn retilmesi ve daha sonra parsel leinde uygulamalara geilmesini ngrmektedir. Fakat, kentsel arkeolojik dkm ve veritaban almalar iin yeterli altyapnn bulunmad lkemizde, kentsel arkeolojik sit alanlar yerine farkl derecelerde arkeolojik sit alanlar belirlenerek, kentsel arkeolojik miras korunmaya allmaktadr. zellikle kentsel yaplamann youn basks altnda bulunan tarihi kent merkezlerinin sit btnl bozulduu dnlerek, 3. Derece Arkeolojik Sit Alan ilan edilmesi ve mzeler tarafndan yrtlen sondaj

PLANLAMA
2004/4

1 2

Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu, Toplant No: 30, Karar No: 338, 30.11.1993 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu, Toplant No: 60, Karar No: 658, 05.11.1999

48

ve kurtarma kazlar ile kontrol altnda tutulmaya allmas lkemizde en yaygn yntemdir. Fakat, uluslararas raporlar ve toplantlarda, Trkiyedeki arkeolojik ve kentsel arkeolojik mirasn ehir planclar ve arkeologlar arasndaki ibirlii yetersizlii nedeniyle kentsel gelimenin youn basks altnda olduu belirtilmektedir (Tuna, 1999: 217-228 ICOMOS (International Council on Monuments and Sites), 2001). Ksaca, koruma kltrnn ve anlaynn tam anlamyla yer edinemedii gnmz Trkiyesinde, kentsel arkeoloji bir disiplinleraras alma kltr olarak zmsenememitir. Finansal ve ynetsel sorunlarla beraber, tarihi kent merkezlerindeki arkeolojik deerler/katmanlar, kltrel eler olarak alglanmak yerine, kentsel gelimeyi kstlayan engeller olarak grlm ve bu bak as nedeniyle tarihi kent merkezlerimiz, kltrel birikimi yanstmaktan uzak; modern gereksinimlere yant veremeyen ve kentsel olanaklardan yararlanamayan sorun alanlar halini almtr. Bu sorunun en somut ve gncel rneklerini stanbul Tarihi Yarmada, Ankara Ulus Tarihi Kent Merkezi, zmir Agora evresi veya yaadmz kentin tarihi merkezinde ok rahatlkla gzlemleyebiliriz. Bu yazda, zellikle, kentsel arkeolojik mirasn ynetimi adna izlenen baarl yntemler ve kent merkezlerinde oluturulabilecek estetik olanaklar, vizyonumuzu geniletebilmek iin ncelikli olarak ele alnacaktr. Daha sonra, 5226 sayl kanunla3 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasasnda yaplan deiiklikler dorultusunda ekillenmeye balayan kltrel mirasn korunmasnda yerelleme hareketi ile beraber, Avrupa Birlii uyum srecinin salayabilecei katklarda gz nnde tutularak, ok katmanl tarihi kent merkezlerimizin yeniden ele alnmasn salayabilecek yntem ve zm nerilerde bulunulacaktr.

arkeolojik mirasn ynetimi yeni bir yn kazanmtr. Arkeolojik miras ynetimi, bilgisayar destekli veritaban ve kodlama sistemleri ile dkm almalarnn yrtlmesi, arkeolojik haritalarn ve deerlendirme tekniklerinin gelitirilmesi, kamu ve zel sektr tarafndan desteklenmesi, koruma-kullanma dengesi iinde dnlmesi, belgelenme-koruma-yayn ilerinin bir btn olarak alglanmas, kamu bilincini artrc (public awareness) ve eitimle btnletirilmesi gereken bir sre olarak tanmlanmtr. Bu sre ierisinde kentsel arkeolojik miras, kentsel devamllk ve kentli bilincinin oluturulmas iin ok nemli bir deer olarak n plana kmaktadr. Bu kapsamda, Avrupa Birlii ierisinde arkeolojik mirasn ynetimi konusunda yasal-ynetsel ve teknik altyapsn erken dnemlerde tamamlayan Fransa ve ngiltere gibi lkelerde uygulanan yntemler, kltrel mirasn ynetiminde yasal-ynetsel, finansal ve teknik problemler yaayan lkemiz iin rnek olabilir (Leech, 1999). Bu almada kltrel miras ynetimi srecinin bir esi olarak kentsel arkeolojik mirasn ynetimi iin yaplan almalar zerinde durulacaktr. Fransada, 1975 ylnda balatlan Ulusal Arkeolojik Haritalama Sistemi olarak bilinen almalar ile her trl arkeolojik miras Corafi Bilgi Sistemleri destei ile veritabanna kaydedilmeye balamtr. Fakat, klasik arkeolojik miras envanteri yapsnda srdrlen almalarn kentsel arkeolojik deerlerin tad bilgiyi tam ve verimli olarak belgeleyemedii ortaya kmtr. Kentlerin devingen yaps ve mekansal gelimesi nedeniyle, kentsel devamll (urban continuum) yanstabilecek bir veritaban ve alma yntemi, Fransz Kltr Bakanlna bal olarak alan arkeoloji biriminin alt blmlerinden olan Ulusal Kentsel Arkeoloji Merkezi tarafndan gelitirilmitir. Bu kapsamda, Fransz Kentlerinin Kentsel Arkeolojik Mirasnn Deerlendirilmesi iin Dokmanlar adyla bir dizi belge hazrlanmtr. Bu belgeler, kentlerin topografik ve tarihsel yapsn deerlendirerek ideal ve gerek kentsel arkeolojik potansiyelin tanmlanmas iin geerli

Ksaca, koruma kltrnn ve anlaynn tam anlamyla yer edinemedii gnmz Trkiyesinde, kentsel arkeoloji bir disiplinleraras alma kltr olarak zmsenememitir.

Kentsel Arkeolojik Mirasn Ynetimi, zlenilen Farkl Yntemler ve Trkiyede Uygulanabilirlii

1992 ylnda Trkiyenin de iinde bulunduu aday lkeler ve ye lkelerin imzalad Avrupa Arkeolojik Mirasnn Korunmas Szlemesi4 ile

3 4

5226 Sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Madde:10 (Yetki ve Ynetim), Kabul Tarihi ve Says: 14.7.2004 / 5226, Resmi Gazete Tarih ve Says: 27.7.2004 / 25535 European Convention on the Protection of the Archaeological Heritage (Revised), Council of Europe, Valetta, 1992

PLANLAMA
2004/4

49

bir yntem retmitir. Bu yntem basit bir formlle tanmlanmaktadr (Garmy, 1985): Pr = (Pi D)q (ekil-1) Pr = Gerek (korunmu olmas muhtemel) arkeolojik potansiyel

q = Arkeolojik mirasn yaylma alan, topografik olanaklar ve toprak yapsnn arkeolojik miras koruma zellikleri dikkate alnarak bulunabilecek deiken katsay.

Bu yntemle elde edilen blgelemeye ek olarak, topografik etmenlerin, arkeolojik mirasa yapt Pi = Tarihsel verilerle tanmlanabilecek ideal katklarla dier bir deerlendirme ve alt-blgearkeolojik potansiyelin yaylma alan leme yaplabilir. Topografik etmenleri (q) basite tanmlamamz gerekirse, eimin ve doal dolgu D = Kentsel gelime veya doal nedenlerle olukalnlnn fazla olduu alanlarda arkeolojik mu tahribat alanlar mirasn korunma olasl, zerinde yaplama olmasna ramen olanakl olabilir (ekil 2). Bu ngrler dorultusunda yaplan alt-blgeleme almalar, Corafi Bilgi Sistemleri ve veritabanlar ile desteklenerek (Fransada Urban Data Banks) tarihi kent merkezlerinde hzl ve etkin bir ynetim modeli oluturulmutur. Elde edilen veriler deerlendirilerek kaz/belgeleme almas yaplmadan herhangi bir mdahalede bulunulmayacak tad yksek potansiyel nedeniyle kamu eliyle ncelikli olarak allacak ve ans eseri (findings by chance) arkeolojik deerlerin bulunabilecei alt-blgeler tanmlanmtr. ngilterede kltrel mirasn ynetimi iin gelitirilen hareketler 1970li yllarda balamtr (Heidgway, 1972). 1990 ylnda hazrlanan 15 ve 16 Nolu Planlama Politikalar Belgeleri (Planning Policy Guidanc-PPG15-16) ile arkeoloji, tarihsel ekil-1: Pr = (Pi-D) evre ve planlama arasndaki iliki tam olarak tanmlanmtr (Addyman, 2003: 2-3). Hazrlanan yol haritalarna (guideline) ek olarak, kentsel arke olojik mirasn ynetimi iin gelitirilen veritaban almalar ulusal kaynaklarca desteklenmektedir (Harita 1, Harita 2, Harita 3/Kentsel Arkeolojik rnekleri). Veritaban
ve ngiliz ekoln takip eden lkelerde ngiltere kentsel arkeolojik mirasn ynetim izlenen srecine basit olarak deerlendirirsek; tarihi kent merkezlerinde oluan yeni yatrm talep lerini ynlendirmek iin ok etkin bir yntem syleyebiliriz. Kentsel arkeolojik olduunu veritabanlar yardmyla oluturulan alt-blgeler lar (Hester, 1989: 233-240) olarak tanmlanan yatrmc/mimar, planc ve arkeologlar arasnda iblm ve ibirlii ok net tanmlanmtr.

ve kritik alanlar dorultusunda, doal dman-

PLANLAMA ekil-2: Modern bir yapnn altnda korunmu arkeolojik katmanlar (Kaynak: C. Marcellin (AFAN) from A. Le Bot) 2004/4

Londra ve Bath gibi kentlerde, tarihi kent merkezleri yatrm iin ok cazip blgeler olduundan dolay, yatrm srecinde yrtlecek tm arkeo-

50

lojik almalarn finansman yatrmc tarafndan salanmaktadr. Bu sre evresel Etki Deerlendirme almalar iinde temel oluturan kirleten der (polluter pays) ifadesi ile tanmlanabilir. Yatrmc ve mimar tarihi kent merkezinde yaplacak bir yatrm ile ilgili olarak planlama ofisine geldiinde inaat yaplmak istenen alann yeri, yatrmn amac, yntemi, ve neri gelime; arkeolog ile beraber deerlendirilir. Alann topolojisi, jeolojisi, arkeolojik ve tarihi gemii, arkeolojik potansiyel deerlendirmesi standart bir yntem ile yaplr ve karara varlr. Yaplacak yatrm kanlmaz grnyorsa (nemli altyap projeleri, metro, vb.) yatrmcnn finanse edecei detayl kurtarma kazsna karar verilir. lkemizde de kurtarma ve sondaj kazlarnda bu yntem uygulanmaktadr. Fakat, kstl kaynaklar nedeniyle arkeolojik Harita-1: Oxford Tarihi Kent Dalm Merkezindeki Arkeolojik Verilerin Dnemsel kazlarn gerktirdii bilimsel standartlarda (Kaynak: http://www.oxfordarch.co.uk/index.htm) allamamakta ya da alma sonrasnda belgeleme ve yayn ileri yaplmamaktadr. Ayrca, sonu deerlendirme ve karar alma sreleri ok uzun srede sonulanmaktadr. lkemizden farkl olarak, ngilterede yaplan masaba deerlendirme (desk-based assessment) sonrasnda, arkeologlar yaplacak almann ne kadar sreceini, yayn ileriyle beraber olas maliyetini ve sonucunda ne tr veriler dorultusunda yatrmcnn inaat alannda ne kadar bir kstlama olacan ngrr. Eer, masaba deerlendirme almas yeterli grlmezse, yzeysel alan deerlendirmesi veya sondaj almalar yaplabilir. Bu almalar mekansal olarak hazrlanm kentsel arkeolojik veritabanlar ile desteklenir. yi hazrlanm bir Harita 3: Bath kenti tarihi merkezindeki kentsel arkeolojik deerler ve tescilli yaplar deerlendirme raporu sonucunda ortaya kan (Kaynak: Bath Supplementary Planning Document, adopted in 2004) ngrlerde byk bir yanlma olmaz. Maliyet ve tanmlanan koullar yatrmc tarafndan kabul edilirse, ehir plancs (kamu temsilcisi), yatrmcmimar ve arkeoloji brosu arasnda bir protokol imzalanr. Bu protokolde, ans eseri bulunabilecek buluntular ve beklenmeyen durumlar iin ek yaptrmlar iin ak kap braklr. Yatrmc, ancak yaplacak almalar srasnda arkeolojik deerlerin korunmas konusunda karlalabilecek her trl duruma kar finansal garanti verdii zaman yap iznini alabilir (PPG16, Article 25). Ksaca zetlemeye altmz yasal ve ynetsel yap, srecin tamamnn kontrol altnda tutulmasna, hibir tarafn madur edilmemesine ve kentsel arkeolojik deerin n plana karlmasna ncelik vermektedir. naat alan kstlamalar

Harita-2: Londra Kent Merkezin deki (City Core) tescilli yaplarPLANLAMA of (Kaynak: The Impact Archaeology on the Development of the City of London, 2001) 2004/4

51

(buluntularn genellikle giri katnda sergilenmesi yntemi seildiinden ya da bodrum katlarna izin verilmediinden) ve ek maliyetler yznden yatrmclar iin zorlu grnen bu yntem, kentsel algy artrmas ve yatrmn prestijini artrmas nedeniyle zellikle Londra gibi arazi fiyatlarnn yksek olduu tarihi kent merkezlerinde kolaylkla uygulanabilmektedir (The Impact of Archaeology on the Development of the City of London, 2001). Kentsel Arkeolojik Veritaban destekli blgeleme ve strateji retme almasnn baaryla tamam Harita 4: Ulusal Koordinat Sistemine gre blnm, Bath kent merkezi haritalar zerinde land bir dier kentte ngilteredeki Bath kenti karakter blgeleri (Kaynak: Bath Supplementary Planning Document, adopted in 2004) dir. 1997 ylnda tamamlanan kentsel arkeolojik ve tescil kararlar veritaban dorultusunda, tarihi evresini ieren otuzalt kent merkezi ve yakn tane alt blge tanmlanmtr (Harita-4). Bu alt blgelerde uygulanacak stratejiler drt ana balkta toplanmtr: - Arkeolojik Deer Belirleme ve Deerlendirme almalar yrtlecek Karakter Blgeleri - Arkeolojik Gzlem (Monitoring) yrtlecek Karakter Blgeleri - Arkeolojik deerlerin in-situ (yerinde) olarak korunaca Karakter Blgeleri - Arkeolojik deerlerin belgelenerek kaldrlabilecei Karakter Blgeleri (Bath Supplementary Planning Document, 2004) Bu yntemde planclara arabulucu rolne ek olarak, planlarn hazrlanmas srecinde alt bl Fotograf-1: Verona kent merkezinde arkeolojik katmanlarn sergilenmsi ve kent yaamna tanmlayarak geleri ve ncelikli eylem katlmas adna baarl bir rnek (http://www.vroma.org/images/bonvallet_images) alanlarn yatrmlar ynlendirme konusunda nemli rol dmektedir. Tanmlanan srete dier bir nemli rolde mimarlara ve kentsel tasarmclara dmektedir. Kentsel Arkeolojik Deerleri, tasarm srecine kltr esi olarak entegre etmek ve kentsel algy artrc, arkeolojik deerleri koruyan yaplar, meydanlar ve ihtiyaca uygun mekanlar yaratmak bu roln en nemli sorumluklardr (Fotograf-1, Fotograf-2).

Kentsel Arkeolojik Veritaban Hazrlanmas: Uygulanan bu modelleri lkemiz koullar iinde deerlendirecek olursak, kentsel arkeolojik veritabanlarnn btn kentlerimiz iin daha fazla hazrlanmasnn gereklilii arkeolojik deerlerin, kent yaamna katlmas (resim galerisi) gecikilmeden Fotograf-2: Kudste kentsel PLANLAMA ortadadr. Kentsel Arkeolojik Veritabanlarnn (Kaynak: http://www.isp.msu.edu/photocontest/2000/faculty/page7.html) 2004/4

Kentsel Arkeolojik Mirasn Ynetimi in neriler ve Yntem nerisi:

52

hazrlanmas iin, 5226 sayl kanun ile getirilen deiiklikler dorultusunda kltrel mirasn ynetimi konusunda sorumluluklar artan, zellikle finansal ve teknik imkanlara sahip Bykehir Belediyeleri, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurullar, Arkeoloji Mzeleri ile ibirlii iine girerek pilot projeler hazrlayabilirler. Bu almada u ekilde bir sre izlenebilir: - Mevcut Envanter ve Belgelerin Mekansallatrlmas: Blge kurullarnn ellerinde bulunan envanterlerin ve mzeler tarafndan yrtlen sondaj kazs raporlarnn Corafi Bilgi Sistemleri destei ile mekansallatrlmas, kentsel arkeolojik veritabanlarnn oluturulmas iin ilk adm olabilir. lk etapta oluturulacak bu veritabannn ierii, tescil ve sit kararlar ile geniletilebilir. - Dnemsel Katman Planlar ve Tarihi Belgeler: lk etapta oluturulan mevcut bilgileri ieren veritaban tarihi belgeler (gravrler, tarihi haritalar, fotoraflar, yaynlar, eski gazete haberleri) ve hatta szl tarih verileri ile desteklenebilir. Ayrca tarihi haritalar ve kaynaklar kullanlarak, kentin tarih srecinde ki planlar ve dokusuna ait dnemsel katman planlar (diachronic plans) hazrlanabilir. Bu sre sonrasnda tam anlamyla kullanlabilir ve etkin veritabanlar, gnmz deerleriyle beraber kent arivlerine dneceklerdir. Bilindii gibi zmir Bykehir Belediyesi tarafndan kent arivi oluturabilmek iin nemli admlar atlmtr. Elde edilen verilerin planlama ve koruma srelerine entegre edilmesi de ikinci adm olmaldr. - Genel ve Detayl Yzey Aratrmalar: Mevcut verilerin mekansallatrlmas ve tarihsel verilerle deerlendirilmesi sonucunda tanmlanan deal Kentsel Arkeolojik Potansiyelin (Pi) mevcut durum deerlendirilmesinin yaplabilmesi ve tahribatn belgelenmesi iin farkl leklerde arazi almalar yaplmaldr. Genel arazi almalarnda, geleneksel ve modern yap ina teknikleri, kentsel dokunun korunmuluu ve dolgu kalnlna dair gzlemler yaplmaldr. Genel alma sonunda oluturulacak alt-blgeler nceliklendirilerek, parsel leinde detayl olarak allmaldr. - Jeofizik Yntemlerle Yzey Aratrmalar: Kritik ve ncelikli alanlarda, arkeolojik alanlar zerinde uzmanlam jeofizikilerin nerileri

Harita-6: zmir Agora ve evresinde jeofizik yntemlerle allan alanlar ve hatlar (Kaynak: zmir Agorasnda Yaplan Jeofizik Aratrmalar Sunusu, Do.Dr. Mahmut G. Drahor, Dokuz Eyll niversitesi)

Harita-5: Yozgat, Kerkenes Dandan yrtlen arkeolojik almalar srasnda jeofizik yntemler ile elde edilen zdiren haritas. Haritada arkeolojik kazya gerek duyulmayacak detayda bilgi grlmektedir. (Kaynak: Kerkenes Projesi web sayfas,PLANLAMA http://www.metu.edu.tr/ home/wwwkerk/kerk2/... ) 2004/4

53

dorultusunda, hzl ve etkin sonu verebilecek jeofizik almalar yrtlmelidir. Jeofizik tekniklerinin destei ile gelitirilen yntemler, arkeolojik deerlerin tespiti iin etkin ve hzl sonu vermeye balamtr (Harita-5). Bu yntemler tarihi kent merkezlerinde de kullanlabilmektedir (rn: zmir Agora ve evresinde zmir Dokuz Eyll niversitesi ve Bordeaux niversitesi ibirliiyle Ground Penetrating Radar almas yaplmtr- Harita-6). Kent merkezlerinde yrtlecek kurtarma ve sondaj kazlarndan daha dk maliyetle uygun alanlarda jeofizik yntemler mutlaka kullanlmaldr. Alt Blgelerin ve Stratejilerin retilmesi: Kentsel Arkeolojik Veritabanlar ile tanmlanan deal Arkeolojik Potansiyel, tahrip edildii dnlen veya bilinen (modern ina yntemleri ile yaplam alanlar, yer alt otoparklar, metro duraklar vb.) alanlarla beraber deerlendirilerek sit alanlar iinde alt-blgeler tanmlanmaldr. Her alt-blge iinde kentsel arkeolojik mirasn korunmas, mimarlarn ve yatrmclarn ynlendirilmesi, arkeologlar ile ortak bir dil konuulmas, halkn kent kltr ve tarihi konusunda bilinlendirilmesi ve tarihi kent merkezlerinin prestij kazanmas iin farkl stratejiler retilebilir. Bu dorultuda tanmlanabilecek alt-blgeler temelde u balklar altnda toplanabilir: - Antsal Yaplar ve evreleri: Tarihi kent merkezlerinde bulunan antsal yaplar veya iyi korunmu mimari izler (rn: Kent Suru) ve evreleri bir btn olarak alglanmaldr. Bu alanlarda kamu eliyle ve zel sektr desteiyle kentsel arkeolojik park dzenlemeleri yrtlmelidir. Ankara Ulus Tarihi Kent Merkezini dndmzde Roma Hamam, Odeon, Agustus Tapna evresi bu kapsamda dnlebilir (Harita-7). - Korunmu Doku zerinde Geleneksel Yaplar: Tarihi kent merkezlerimizde grlen bozulmu zgara plan izleri (rn: Diyarbakr Surii Harita-8), Osmanl kent dokusu yaps dnlerek irdelenirse, korunmu kentsel arkeolojik dokular, akslar ve alanlar belirlenebilir. Korunmu dokularda geleneksel ina teknikleri kullanlarak yaplm yaplarn temel derinlikleri, eer bodrum katlar yoksa az olduundan arkeolojik katmanlarn korunmu olduu dnlebilir. Bu tanma uyan alanlarda, bo parseller arkeolojik potansiyelleri yksek alandr. Bu nedenle,

bu alanlarda, parsel leinde uygulamalar yaplmadan nce veritabanlar destekli masa-ba deerlendirmeler yaplmal. Bu deerlendirmeler nda yrtlecek arazi almalar (sondaj, jeofizik aratrma) ile karar verilmelidir (Harita-9). - Korunmu Doku zerinde Modern Yaplar: Yukarda tanmlanm korunmu dokular zerinde modern yap teknikleri kullanlarak ina edilen yaplarn dolgu kalnl da gz nnde bulundurularak arkeolojik katmanlar tahrip ettii ve sit btnln bozduu dnlebilir. Bu alanlardaki, geni boluklar dnda yrtlecek almalar zendirilmeli ve yatrmlar bu alanlara ynlendirilmelidir. Fakat, ans eseri bulunabilecek deerler iin sre ve yntem mutlaka tanmlanmaldr (Harita-9). - Geni Yeil Alanlar ve Kentsel Boluklar: Tarihi kent merkezlerinde fonksiyonlarnda sreklilii gz nnde tutulursa, korunabilmi geni yeil alanlar ve kentsel boluklar arkeolojik rezerv alanlar olarak dnlmelidir (rn: zmir Entarnasyonel Fuar, Ankara Genlik Park veya stanbul Glhane Park). - Ky kentlerinde dolgu alanlar: zmir ve stanbul gibi nemli metropollerimizin tarihi kent merkezleri ve ky ilikisi dnldnde kentsel arkeolojik deerler zerindeki basknn dolgu alanlarna (kesinlikle yeni dolgu alanlar yaratmadan) ynlendirilmesi uygun bir yntem olarak grlebilir. Bu ynde bir alma, stanbul tpgeit projesi kapsamnda kentsel arkeolojik deerlerin maruz kalaca zararlar minimize etmek iin stanbul Tarihi Yarmadada uygulanmaktadr (Tuna, 2003:88-93).

Kentsel Arkeolojik Miras Ynetimi iin neriler:

PLANLAMA
2004/4

- Yasal ve Ynetsel Yap: Teknik ve finansal olarak yeterli olan belediyeler, il zel idareleri kentsel arkeolojik mirasn ynetimine etkin olarak katlmaldr. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurullar ve Arkeoloji Mzeleri mutlaka yerel ynetimlerle ibirlii iine girmelidir. Bu ibirliinin yntemin temel ilkeleri Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu tarafndan tanmlanarak, ulusal bir strateji gelitirilmelidir. Bu srete, Avrupa Birlii uyum srecinde etkin rol stlenen kurululara da nemli roller dmektedir.

54

- Finansal ve Teknik Destek: Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma mevzuatnda yeni yaplan deiikliklerle5, kltrel deerlerin korunmas iin finansal kaynaklar yaratlmaya allmtr. Bu srete, belediye ve zel idarelere verilen tanmaz kltr varllarnn bulunduu parsellerin hazine arazisi ile takas hakk (5226 sayl yasa ile, Belediye ve l zel dareleride bu olanaktan yararlanabilmektedir), sponsorluk olanaklarnn kentsel arkeolojik mirasn korunmas iinde kullanlmaldr. Ayn zamanda, yatrmclarn kurtarma kazlar ve sondaj kazlarn arazi almas ncesi hazrlk aamalarndan, arkeolojik kaz sonras yayn almlarna kadar desteklemeleri salanmaldr. - Kentsel arkeolojik mirasn deerlendirme Kent Merkezi (Surii), Osmanl kent dokusu Harita-8: Diyarbakr Tarihi etkisiyle kmaz sokaklar ile dolu Suriinde, Izgara Plan izleri ok rahatlkla kriterleri net olarak belirlenmelidir. In-situ gzlemlenebilmektedir. (Kaynak: Diyarbakr Surii Blgesi Kentsel Kltr Varlklar (yerinde) korunmas gereken deerler ile Envanteri, Tigris Consulting Engineering, Diyarbakr, 2003) belgelenerek kaldrlabilecek deerlerin irdelenmesinde kolaylk salayacak yol haritalar (guideline) ve ltler tanmlanmaldr.

Sonu

Tanmlanan yntem; disiplinleraras etkin alma gerektiren, farkl kurum ve kurulularn ibirlii ve finansal destei ile gerekletirilebilecek bir sretir. Tabii ki uygulama srecinde, yukarda tanmlanan srete artlar ve eksikliklerde olacaktr. Sadece, Corafi Bilgi Sistemleri destekli veritabanlarnn oluturulmas bile hem finansal hem de teknik olarak uzun erimli srelerdir. Fakat, veritabanlarnn ve ynetim modellerinin oluturulma srecine kadar, biz ehir planclar olarak, kentsel arkeolojik mirasn korunmas iin basit zm nerileri aramaktan vazgememeliyiz. Avrupa Konseyinin Kltrel Miras Komitesi tarafndan 2000 yl iinde hazrlanan yi Pratik Kodlamas (code of good practice) ta kamu otoriteleri ve ehir planclar, yatrmclar, mimarlar ve arkeologlar ile ibirlii iine girerek ve ortak zm nerileri arayarak kentsel arkeolojik mirasn korunmas, belgelenmesi ve sergilenmesinde byk rol verilmitir. ncelikli gzlemsel olarak yaplabilecek, blgeleme ve alt-blgeleme almalar ile tarihi kent merkezlerimiz iin ynetim

Harita-9: Ankara Ulus Tarihi Kent Merkezindeki yap stoklarnn zellikleri ve arkeolojik potansiyelin deerlendirilmesi ile oluan gzlemsel alt blgeler. Harita hazrlanrken, ana akslar evresinde younlaan yksek yaplar arasnda skm, geleneksel yaplar gznnde tutulmutur. Buna gre, Roma Hamam ve Odeon arasnda kalan krmz renkli- blgede arkeolojik potansiyelin kentselyaplarn ekonomik mrleri ve yksek olduu dnlmtr. Bu nedenle, bu alanda, tutularak alt blgeler belirlenmitir. Erken Cumhuriyet tarihi deerleri gz nnde Dnemi ve sonrasnda modern yap teknikleri kullanlarak ina edilen yaplarn bulunduu alanlar yeil renkli- tahribat alanlar olarak ele alnmtr. Bu alanlarda ans eseri buluntular iin yntem gelitirilmesi nerilebilir. Sar renkli blgeler ise 5 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu, 5225 Sayl Kltr 2. Derece Kentsel Arkeolojik Potansiyel alanlar olarak tanmlanabilir. (Kaynak: Yatrmlar ve Giriimlerini Tevik Kanunu, 5226 Sayl Kltr ODT, ehir ve 2001-2002 retim ylnda, Prof. Dr. Blge Planlama Blmnde, ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Raci Bademli ynetiminde srdrlm, CP 402 / Planlama Stdyosu kapsamnda, PLANLAMA Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun. bireysel alma) 2004/4

55

modelleri oluturulabiliriz. Genellikle geleneksel Osmanl kent dokusunda olan tarihi kent merkezlerimiz zerinde basit bir gzlem yapldnda, Roma dneminden kalan zgara plan, antsal bir yap evresinde ekillendirilmi topografik izleri veya yap temelleri altnda kalm olabilecek arkeolojik katmanlar ok rahatlklar fark edebiliriz. Bu nedenle, 5226 sayl yasa ile Koruma Amal mara Planlarnn hazrlanmas yetkisinin ehir planclarna verildii dnldnde; arkeoloji ve kent tarihleri konusunda biraz daha fazla bilgi sahibi olmamz gerektii ortadadr. Bu nedenle, kentsel arkeolojik veritabanlar hazrlanana kadar, kentsel arkeolojik potansiyelin bulunduu dnlen tarihi kent merkezlerimizde alrken, sit alanlar ile snrl kalmadan ilgili bilim dallar ile ibirlii iine girerek alt blgelerimizi ve stratejilerimizi oluturmalyz.

in England, Wales and Scotland, Council for British Archaoelgy-Urban Research Commitee, 1972. Hester, A. D., Public Archaeology Forum, Journel of Field Archaeology, Vol. 16, No.2, 1989, 233-240. ICOMOS (International Council on Monuments and Sites) Committe on Archaeological Heritage Management, Archaeological Heritage at Risk, Heritage at Risk 2001-2002 Report, 2001. http://www.international.icomos.org/risk/2001/ icahm2001.htm Leech, R., Preface, Report on the Situation of Urban Archaeology in Europe, Council of Europe Publishing, 1999. MoLAS Capability Statement, Museum of London, Archaeology Service, 2002. http://www.molas.org.uk/default.asp MoLAS Desk-Based Assessment, Museum of London, Archaeology Service, 2001 http://www.molas.org.uk/default.asp zdoan, M., Gemii Silinen Kent, Tarih Vakf, stanbul Dergisi, Say: 46, Temmuz 2003, sf. 5154 Planning Policy Guidance 15 PPG15 (Planning and the Historic Environment), Secretary of State for the Environment, . Planning Policy Guidance 16 PPG16 (Planning and Archaeology), Secretary of State for the Environment, . Recommendation No R (89) 5, Concerning The Protection and Enhancement of The Archaeological Heritage in The Context of Town and Country Planning Operations, Council of Europe, 1989. The Impact of Archaeology on the Development of the City of London, Annual Report, Corporation of London, 2001. Tuna, N., Safeguarding of Urban Archaeological Heritage: The example of Phocaea, Modern Foa in Turkey, Proceedings of the International Archaeological Conference, Szazhalombatta, 1996. Tuna, N., Turkey, Report on the Situation of Urban Archaeology in Europe, Council of Europe Publishing, 1999 sh.217-228. Tuna, N., stanbul Suriinde Kentsel Arkeolojik Kltr Miras, stanbul Dergisi, Say: 46, Temmuz 2003, sf. 88-93. C. Marcellin (AFAN), Transalpine Gaul, A. Le Bot (SRA), SRAArchives - http://www.culture.gouv.fr/ culture/arcnat/vienne/en/creditsphotos.htm Oxford Archaeology Home Page, http:// www.oxfordarch.co.uk/index.htm

Kaynaklar

Addyman, P., Urban Archaeology-Where Now, FSA, at the Society of Antiquaries of London, Piccadilly, 2003. Archaeological Sites at Risk, Heritage at Risk 2001-2002, ICOMOS Commitee on Archaeological Heritage Management Report, 2002. Bath Supplementary Planning Document, Adopted in 2004. http://www.bathnes.gov.uk/BathNES/ environment/planningservices/ Archaeology/ BathSPG.htm Bilgin, A.G., Urban Archaeology: As The Bases for the Studies on the Future of the Tow, Baslmam Yksek Lisans Tezi, ODT, Mimarlk Fakltesi, 1996. alayan, D., An Assessment of Urban Archaeology and Archaeological Heritage: A Case Study in UlusAnkara. Baslmam Yksek Lisans Tezi, ODT, Mimarlk Fakltesi, 1999. Delaunay, C., Collaboration Between Planners and Archaeologists, Archaeology and Planning, Collouqy organised jointly by the Council of Europe and the Region of Tuscany, Florence, 1984. European Code of Good Practice: Archaeology and The Urban Proje, Avrupa Komisyonu-Kltrel Miras Komisyonu, 8-10 Mart 2000. Garmy, P., Urban Archaeology in France, Committee on Cultural Heritage, European Plan for Archaeology, Group of Specialist on Urban Archaeology, CE, Strasbourg, 1985. PLANLAMA
2004/4

Heidgway, C.M. (ed.), The Erosion of History, Archaeology and Planning in Towns, A Study of Historic Towns Affected by Modern Development

56

Kentsel Sitlerde Deiim: Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitleri

Nimet CANDA KAHYA Aye SASZ
The assence of conservation is judgement[1]. (Korumann z karardr.)
Sir Hugh Casson, 1984

Ar. Gr., Karadeniz Teknik niversitesi Do. Dr., Karadeniz Teknik niversitesi

arihi evre korumann amac, tarihi yerlemeleri yok olmaktan kurtarmak, kltr mirasn gnmz yaamyla btnletirmektir[2].Tarihi yap yada evreyi koruma kavram, gelimesinden ok nce, yaamn bir paras olarak hep vard, fakat bugnk anlamnn dnda; sadece sahip olunann mrn uzatmak, ondan daha fazla yararlanmak anlamlarn iermekteydi. Gnmzde ise tarihi evre, gemite olmayan bir kltrel stat, bir dokunulmazlk statsne eritii iin korunmaktadr[3][4]. Bugn ise tarihi evrelerin ilevsel deerinin yan sra estetik, kltrel vb. deerlerinin, anlamlarnn bilinmesi ve gelecee aktarlmalarnn salanmas endieleri bu boyutun da nne geilmesine neden olmutur. Toplum sadece bugn ve yarn ile deil, btn gemii ile tannyorsa, gemiin en grkemli ve kesin grnts btn bir kent dokusunda yaar der Kuban[5] ve deime, gelime, yeni aamalar, salkl bir toplumun kanlmaz yoludur der zer. Ancak, bu yol gemiimizin deerlerine
1 2

eilmeyi, onlarn yaratlmalarndaki bileenleri gzden geirmemeyi gerektirmez. Gemiimizin rnlerini, onlarn yaratlma ortamlarn aklkla ortaya koymak, stelik gelecek iin aydnlk bir yol bulmay da kolaylatrr[6] eklindeki aklamalar tarihi evrelerin nemini daha iyi vurgulamaktadr. Grld zere, tarihi evre korumann gerekliliinin iki nemli boyutu vardr. Kltr varlklarnn bugne ulaan yaplarnn, ayn yada farkl ilevler ile kullanlarak elde edilen tarihi evre korumann somut yararlar, korumann gerekliliinin ilk boyutunu oluturmaktadr. nsanln, varlnn tm birikimlerini yanstt kentlerin sreklilii iinde; uygarlnn bilgi ve grg dzeyini hem kendi ulusuna hem de dnyaya sergileyii, tarihi evre korumann ikinci ve gnmzde en geerli olan boyutunu oluturmaktadr. Korumada bilinlenmeye balanld 1950l yllardan bu yana [7], tm yasal dzenlemeler;

Tiesdell, S.,Oc,T.,Healt,T.,Revitalizing Historic Urban Quarters, First published, London 1996 Ahunbay, Z., Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Birinci Bask, YEM Yayn, stanbul, 1996 3 Erder, C., Tarihi evre Bilinci, Yayn No:24, ODT Yayn, Ankara, 1975 4 stnkk, O., Tarihi evre Korumas M?, Tarihi evre Savunmas M? Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Kasm 1982, Ankara, 270-281 5 Kuban, D., Evleri ve Kentleri Niye Korumal? stanbuldan Gremeye Kltr Mirasmz, Milliyet Gazetesi, 1984 6 zer, B., Tarih-Gelenek ve ada Mimarlk, Yap Dergisi Say 52, 1983 7 eener, B., Tanmaz Eski Eser Koruma Olay Kararlar Organlar Koruma Politikas ve lkemiz, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Kasm 1982, Ankara, 251-270

PLANLAMA
2004/4

57

Bu noktada, ulusal ve uluslararas dzeyde bilimsel ltlere oturtulmu sit kavramnn, Trkiyede giderek yozlat, ciddiyetini, anlam ve nemini yitirdii tartlabilmektedir.

Koruma Yksek Kurullar, Koruma Blge Kurullar, ilgili bakanlk, gnll kurulular olmak zere ilke koyan ve denetleyen kurumlar tarafndan yaplmaktadr. Kltr varlklar belirlenen parametrelere gre snflandrlp isimlendirilmekte ve her kltr varl kendi grubu iinde ele alnmaktadr. lk olarak, Tanr Kltr Varlklar ve Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar (antlar,sitler) olmak zere iki ksmda incelenen bu eserler, ikinci aamada, Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar, antlar ve sitler olarak iki gruba ayrldktan sonra, sitler zelliklerine gre, kentsel, tarihi, doal, ...vb. isimlerle ifade edilirler. Bu balklar da nem derecelerine gre I., II. ve III. Derece olmak zere grupta toplanrlar[8]. Bir blge, sit olabilmesi iin gereken artlar tayorsa, sit olarak ilan edilir, kesinlikle koruma altna alnr, blgenin bundan sonraki fiziksel geliimi iin koruma planlar dzenlenir, gereken parasal kaynak hkmete belirlenir ve artk tescilli sit alannda yaplacak her trl uygulama belirlenen kurallara ve ilkelere gre yaplr. Ancak, bazen de sivil toplum rgtlerinin basksna dayanamayan koruma kurullar, yeterli artlar tam olmasna ramen, gereken parasal kaynak salanmadan, olduka yzeysel bir ierikle sit kararn almakta ve bundan sonras iin ne kendi bir ey yapabilmekte, ne de blge iinde yaplamaya izin vermektedir. Halk, devlet, sivil toplum rgtleri, srekli tartma iinde olup, korumann rktc ve eziyet verici boyutlar ortaya kmaktadr. Bu ekilde, giderek lke topraklarnn ou, anlamn ifade edemeyen sitlerle dolmaktadr. Bazen de sitler iin gerekli alt yap titizlikle salanmakta, koruma planlar niversiteler ibirlii ile yaplmaktadr. Ama uygulamadaki aksaklklar sonucunda bu kadar emekle hazrlanan planlarn, plancnn kentsel sitlere verdii katkyla doyum ve huzur a kavumann mutluluu dnda hi bir yarar olamamaktadr[9]. Bu noktada, ulusal ve uluslararas dzeyde bilimsel ltlere oturtulmu

sit kavramnn, Trkiyede giderek yozlat, ciddiyetini, anlam ve nemini yitirdii tartlabilmektedir[10]. Trkiyede kltr varlklarn korumada devlet politikas olarak izlenen yol, genellikle tescilleme ile snrl kalmakta, yasal boyutunu nerdeyse batl toplumlara e zamanl tamamlam olmasna ramen [11], ekonomik alt yapsn oluturmakta glk ektiinden; korumann planlama ve plann uygulanmas aamalar ok yava ilerlemektedir. Trkiye genelindeki tescilli 188 kentsel sitin, koruma planlar yaplarak hayata geirilmi ve kentle bir btnlk arz eder biimde yaatlanlarnn saylar ise bei geememektedir. Bu noktada; korumada tek bana kalan devlete korumann tm baarszlnn maliyetini yklemek gereki olamaz; baarl koruma uygulamalar ancak toplumsal katlmla gerekleebilir. Devletin koruma faaliyetlerini stlendii lkemizde; halk yeterli bilin dzeyinde deilse, sivil toplum rgtleri yeterli sayda kurumlaamamsa, korumada izlenen bugnk yntem ok da baarsz olarak deerlendirilemez. Baarl sonular, sorumluluu kurumlarn birbirlerine yklemeleriyle deil, her kurumun sorumluluklarn yerine getirmeleri ve katklaryla elde edilebilir. Tm kesimleriyle birlikte toplumu dorudan ilgilendiren tarihi evrenin korunmas sorumluluu yerine getirilebildi mi, ya da balad gnden bu gne ne kadar mesafe kat edildi, olumlu ynde bir eylerin yaplmas amalanrken, bir ksr dngde sklp istenilen noktaya ulalabildi mi? gibi, sreci ve bugn sorgulayacak sorularn ve sorunlarn, yaplan almalara baklarak yantlanmaya allabilecei bu aratrmada da irdelenmektedir. Bu balamda, Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitlerinin bugnk durumlarn irdelemeyi amalayan aratrma ile blgede korunmaya allan kentsel sitler hakknda bilgi verilmesi hedeflenmitir[12].

PLANLAMA
2004/4

Kanadolu, S., Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Hukuku, Birinci Bask, Turhan Kitabevi Yayn, Ankara, 1998 Madran, E., Korumac Deil Miyim Neyim?, Ege Mimarlk Dergisi, 22,(1997)1, 23-25 10 Kuban, D.,Tarihi evre Korumann Mimarlk Boyutu, Birinci Bask, YEM Yayn, stanbul, 2000 11 Canda, N., Efficiecy of Institutions in Preservation: A Case in Historic Districts or Eastern Black Sea Region, Livenarch International Congress, p.p 288-298, 1-4 July 2003, Trabzon-Turkey 12 Canda, N., Tarihi evre Korumada Yaklamlar ve Teknikler, rnekleme:Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitleri, Yksek Lisans Tezi,K.T.., Trabzon, 2002
8 9

58

alma Alanlar ve Kullanlan Yntem

alma alan, Dou Karadeniz Blgesinde yer alan Trabzon Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu denetimindeki sekiz Kentsel Siti iermektedir. Zamannn kent merkezleri olan blgelerden bugn; Trabzon I, II, III Nolu Kentsel Sit Alanlar, Srmene II Nolu Kentsel Sit Alan, ksmen Giresun ve Akaabat Kentsel Sit Alanlar kent merkezi olma konumlarn devam ettirmektedirler. Ancak Konakn Kentsel Sit Alan ve Srmene I Nolu Kentsel Sit Alan 20y.y. ile gelien yeni kent merkezlerinin dnda kalmlardr. Blgeler, oluumunu 19.yy. sonu ve 20.yy. ba tamamlayan antsal ve sivil mimari eserlerinden olumaktadr. Antsal ve sivil mimari eserlerin blgelerdeki younluu, blgelerin kent merkezi olular ile doru orantldr. Trabzon I, II, III Nolu Kentsel Sit Alanlar, sivil mimar eserlerin yan sra antsal mimari eserlerin de youn bulunduu blgelerdir. Kent surlarn iinde yer olan bu blgenin kurulular M.. 2000-750 yllarna dayanmaktadr. Ancak bu alardan gnmze, blgeden geen her uygarln birikimi ile sonlanm surlar ulamtr. Blgedeki dier antsal ve sivil mimari eserleri 19. ve 20.yy. eserleridirler. Trabzon I, II, III Nolu Kentsel Sit Alanlar dndaki dier blgeler ise istisna birka antsal yap dnda younlukla sivil mimari eserlerinden olumaktadr[13]. Trabzon I, II, III Nolu Kentsel Sit Alanlar, Tablo.1 ile zetlenen koruma srecine gelinceye kadar iki nemli koruma sreci daha geirmitir. Birincisi Dou Karadeniz Blgesinde Osmanl sonras ilk planlama almas, 1937 ncesinde Jacques H. Lambertin kente gelip yapt saptamalarla oluturduu Trabzon Merkezi Kent Plandr ve 1938de onanarak uygulanmaya balanmtr. kinci planlama almas ise ller Bankas tarafnda ulusal dzeyde alan bir yarma ile 1968 de balatlmtr. Bu yarma sonras birinci dl kazanan grubun hazrlad planda, eski kentin ekirdeini oluturan bu blgeler Protokol Alan iinde belirlenerek korunmaya allmtr[14]. Trabzon merkezinde yer alan kentsel sit alan dndaki dier blgeler iin,

tablo 1. ile zetlenen ilk ve tek koruma sreci olan alma ncesinde herhangi bir planlama almas yaplmamtr[15]. Blgedeki tm kentsel sitlerde yaplar, Osmanl, Rum ve Melez olmak zere dneme ait olup, blgede olduka bol bulunan ve yresel malzemeler olan ahap, ta ve yar kagir malzemeler kullanlmtr. Sivil mimari eserlerde, ok kk farklar dnda hemen her blgede ahaneli, hayatl ve sofal olarak eitlenen benzer planlama tipleri kullanlmtr[16]. Trabzon Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu denetimindeki Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitlerinin mevcut durumlarnn aratrld almada rnek Alan almas olarak tanmlanan Case Study yntemi kullanlmtr. Fotoraflama, gzlem, blge sakinleri ile grmeler, denetleyici ve ynetici kamu kurumlar ile grmeler gibi tamamlayc yntemlerle birlikte, oluturulan aamal bir analiz yntemi, alma alanndaki tm kentsel sitlerde uygulanmtr. aamal analiz yntemi, alanlarn genel analizleri, alanlarn yap dzeyinde analizleri ve alanlarn karlatrmal analizlerini iermektedir. alma alanlarn oluturan tescilli kentsel sitler; I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez, II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez, III Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez, Akaabat Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Akaabat, Giresun Kentsel Sit Alan, Giresun/ Merkez, Konakn Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Arakl, I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene, II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene,

Canda, N., a.g.e. Aysu,E., Trabzon Kenti Planlama almalar ve Tarihsel evre Koruma likileri, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Ankara ,1982, 181-208 15 Canda, N., a.ge. 16 Canda, N., a.g.e.
13 14

PLANLAMA
2004/4

59

olmak zere sekiz blgeden olumaktadr. Ele alnan kentsel sitlerin tescil tarihleri ile balayan koruma sreleri ise aadaki tabloda gsterilmektedir.

ilevle kullanlan yaplar olarak gruplanmtr. Deerlendirilebilir yaplarn younlukla bulunduu blgelerin aktif, yok olan ve ar tahripli yaplarn younlukla bulunduu blgelerin pasif korunduu kabulnden yola karak; her bir blgenin aktif ve pasif korunan noktalarnn belirlenebilmesi iin, yaplar koruma tr bal altnda aadaki gibi tanmlanmtr:

Analizler

alma alanndaki tescilli sekiz kentsel sit, blgesel anlamda korunuyor saylmasna ramen, tek yap leinde incelendiinde korunamadklar saptanmtr. Tm tarihi yaplar nitelikli bir bakmdan geirilemediinden yok olmaya, teker teker yok olan tarihi yaplarla blgeler, tarihi evre olma zelliklerini kaybetmeye devam etmektedirler. almada, her bir blgedeki tescilli tm yaplar salamlk derecelerine gre yaplar bal altnda snflandrlmtr. Bylece yaplarn gnmze ulaan haliyle salamlk derecelerinin belirlenmesine allmtr. Detaylandrlan bu baln alt balklar aadaki gibi tanmlanmtr:

Koruma Tr

Aktif Korunan Yap: Deerlendirilebilir, Pasif Korunan Yap: Ar tahripli , yok olan yaplar eklinde ele alnmtr.

Salamlk Derecelerine Gre Yaplar

Yok Olan Yaplar: Koruma mar Plannda var olup, Halihazr planda bulunmayan, Ar Tahripli Yaplar: Ar tahripli, kullanlmayan, bo, Deerlendirilebilir Yaplar: Herhangi bir

Alan almas ve analizler sonrasnda aktrlan blgelerin koruma imar ve halihazr imar planlar ile elde edilen mevcut halihazr imar planlar, alma alanndaki kentsel sitlerde tarihi dokunun giderek yok olduunu ortaya karmtr. Sekiz kentsel sit alanndaki her bir tescilli yapnn salamlk derecelerinden yola karak, saptanan aktif ve pasif korunan blgeleri ile kentsel sitlerdeki tarihi dokunun giderek yok oluu aadaki haritalarda zetlenmitir. Birinci aama, salamlk dereceleri belirlenen tescilli yaplarn gsterildii mevcut halihazr plandr. kinci aama ise, yaplarn salamlk derecelerinden yola karak elde edilen aktif ve pasif korunan blgeleri gstermektedir.

Tablo 1.Dou Karadeniz Blgesindeki Tescilli Kentsel Sitlerin Korunma Sreleri ALIMA ALANINDAK KENTSEL STLERN TESCLLENME, PLANLAMA VE ONANMA -UYGULAMAYA BALANMA- TARHLER Sit Alan Olarak Tescil tarihi Akaabat Kentsel Sit Alan 26.04.1988 Tarihli 19. Say ile 14.02.1986 Tarihli 1917 Say ile 18.07.1996 Tarihli 2526 Say ile 16.05.1991 Tarihli 1003 Say ile 04.09.1985 Tarihli 1426 Say ile GeiDnemi Koruma mar Yaplanma Koullar Plannn Yapl Sreci 26.04.1988 Tarihli 19. Say ile 14.02.1986 Tarihli 1917 Say ile 28.01.1996 Tarihli 3371 Say ile 30.01.1992 Tarihli 1268 Say ile 04.09.1985 Tarihli 1426 Say ile G.D.Y.K.UK..P.O arasndaki sre G.D.Y.K.UK..P.O arasndaki sre G.D.Y.K.U G.D.Y.K.UK..P.O arasndaki sre G.D.Y.K.UK..P.O arasndaki sre Korumamar PlannnOnanma Tarihi 15.07.1997 Tarihli 2898 Say ile 16.05.1997 Tarihli 1781 Say ile

Giresun Kentsel Sit Alan

Konakn Kentsel ve Doal Sit Alan Srmene I ve II Nolu Kentsel Sit Aaln Trabzon I, II ve III Nolu Kentsel Sit Alanlar

31.03.2001 Tarihli 4100 Say le 01.06.1989 Tarihli 334 Say ile

PLANLAMA
2004/4

60

Tm tarihi yaplar nitelikli bir bakmdan geirilemediinden yok olmaya, teker teker yok olan tarihi yaplarla blgeler, tarihi evre olma zelliklerini kaybetmeye devam etmektedirler.

PLANLAMA
2004/4

61

PLANLAMA
2004/4

62

PLANLAMA
2004/4

63

Srmene II Nolu Kentsel Sit Alannda tahrip olan ve yok olan yap saptanmadndan, bu alann gelecekteki durumuna ilikin bir yorum yaplamaktadr.

Deerlendirme ve Bulgular

Tm blgeler iin, koruma imar planlarndan saptanan tescilli yaplar (Tablo 2.); blgelerin halihazr planlar ile aktrlarak ve yerinde tespit yaplarak bulunan yok olan yaplar, salamlk derecelerine gre analiz edilmilerdir.
Tablo 2 . Kentsel Sitlerdeki Tescilli Yaplar Tescilli yap says I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez III Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez Akaabat Kentsel Sit Alan,Trabzon/Akaabat Giresun Kentsel Sit Alan, Giresun/Merkez I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Srmene II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Srmene Konakn Kentsel Sit Alan,Trabzon/Arakl 38 96 58 32 47 9 9 26

Sekiz kentsel sit snr iindeki blgelerin aktif ya da pasif korunduklar (koruma tr: aktif koruma, pasif koruma) ve tescilli yaplarn salamlk dereceleri (salamlk derecelerine gre yaplar: yok olan yaplar, ar tahripli yaplar, deerlendirilebilir yaplar) aadaki tablolarda oransal olarak ifade edilmitir (Tablo 1, 2). Kentsel Sitler aadaki oranlarda aktif ya da pasif olarak korunmaktadrlar.
Tablo 3 . Kentsel Sitlerin Korunma Gstergeleri Aktif (%) I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez III Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez Akaabat Kentsel Sit Alan,Trabzon/Akaabat Giresun Kentsel Sit Alan, Giresun/Merkez I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Srmene II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Srmene Konakn Kentsel Sit Alan,Trabzon/Arakl 84 87 94 91 89 78 100 65 Pasif (%) 16 13 6 9 11 22 0 35

PLANLAMA
2004/4

64

Yukardaki oranlardan alma alanndaki kentsel sitlerin byk lde korunduu sylenebilmektedir. Kentsel Sitler iindeki tescilli yaplarn salamlk durumlar aadaki tabloda ifade edilmitir.
Tablo 4. Kentsel Sitlerdeki Yaplarn Salamlk Gstergeleri DeerlenTahrip Ol. dirilebilir Yaplar Yaplar (%) (%) I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez III Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez Akaabat Kentsel Sit Alan,Trabzon/ Akaabat Giresun Kentsel Sit Alan, Giresun/ Merkez I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene Konakn Kentsel Sit Alan, Trabzon/Arakl 72 14 Yok Olan Yaplar (%) 14

8. Konakn Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Arakl Yukardaki sralamaya bal olarak en iyi korunan alan Srmene II Nolu Kentsel Sit Alan, en kt korunan ise Konakn Kentsel Sit Alandr.

Sonular

Yaplan aratrma ve gzlemlere bal olarak, incelenen blgelerde, kentsel sitlerin belirlenmelerinde en nemli lt olan btnlk ve zgnlk ilkelerinin yok olmaya balad ve sradanlat saptanmtr. Trkiyede korumay tam anlamyla kavrayp baarl uygulamalarn ortaya koymaya alan akademisyen ve uygulamac bir grubun, devlete ynelttii merkeziyeti ve yzeysel koruma anlay eletirisi bu alma ile de dorulanmtr [17]. Ayrca, elde edilen bulgular, kentsel sitlerin tescillendikten sonraki srelerinde de giderek deiime uradklarn aka ortaya koymaktadr. Kentsel sitler genel anlamda korunuyor grnmelerine karn, tek yap leindeki sonular tam tersi ynde belirlenmitir. Yaplan alan almasndan elde edilen bulgular zetlendiinde aadaki sonulara ulalmtr: alma kapsamndaki kentsel sitlerin genel anlamda % 100-65 oranlar arasnda korunduklar ve korunabilme dzeyinin, blgenin kentin merkezinde yer alyla doru orantl olduu saptanmtr. %100 oran ile en iyi korunan kentsel sit olan Srmene II. Nolu Kentsel Sit Alan, kent merkezinde, yaamn tm canll ile devam ettii bir blgedir. %65 oran ile en kt korunan kentsel sit olan Konakn Kentsel Sit Alan ise kent merkezine daha uzak ve ou yaplarnn bo, terkedilmi olduu bir blgedir. Srmene II. Nolu Kentsel Sit Alannn %100 oran ile en iyi korunan kentsel sit oluunun bir baka nedeni de dier kentsel sitlerden daha kk bir alanda konumlanm olmas ve ounlukla sivil mimarlk eserlerini barndryor olmasdr. Oysa, kent merkezinde yer almalarna karn, olduka geni bir alan kaplayan ve eskime srecinde ortaya kan yeni parsellerle oluan
PLANLAMA
2004/4

75

11

14

83

10

91

89

11

78

22

100 57

0 31

0 12

Kentsel sitler genel anlamda korunuyor grnmelerine karn, tek yap leindeki sonular tam tersi ynde belirlenmitir.

Deerlendirilebilir yaplarn en fazla, tahrip olan ve yok olan yaplarn en az olduu kentsel sitin en iyi korunduu karm ile tm kentsel sitler koruma durumlar (iyiden ktye doru) aadaki gibi derecelenmitir: 1. II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene 2. Akaabat Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Akaabat 3. Giresun Kentsel Sit Alan, Giresun/ Merkez 4. III Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez 5. I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Srmene 6. II Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/ Merkez 7. I Nolu Kentsel Sit Alan, Trabzon/Merkez
17

Canda, N., Efficiecy of Institutions in Preservation: A Case in Historic Districts or Eastern Black Sea Region, Livenarch International Congress, p.p 288-298, 1-4 July 2003, Trabzon-Turkey

65

rantn nne geilemedii Trabzon I, II, II Nolu Kentsel Sit Alanlarnn, %84, %87, %94 oranlar ile daha az korunan kentsel sitler olduklar belirlenmitir. Bu alanlarda sivil mimarlk eserlerinin yan sra antsal eserlerin de yer al ve yaplarn tmnde ilev deiikliinin daha ok gzlemlenmesi, korumada daha az baarl olunmasna neden olmaktadr. Bu noktada, ilev deiikliinden kaynakl yaplarn tahrip edililerini aklamakta yarar vardr; tarihi yaplarn ilevlerinin deitirilerek korunmaya allmalar eer usta eller tarafndan yaplyorsa ounlukla baarl sonular vermektedir. Oysa, bu blgelerde yaplarn tahrip edilmesine neden olan ilev deiiklii, yapy kullanan mal sahibi yaplan; konutlar daha fazla kiracnn kullanaca dzenle paralamalar, konutlarn zemin katlarnn ticaret st katlarnn depo olarak dzenlenmeleri ya da antsal yaplarn ticaret ve depo yaplarna dntrlmeleri eklinde gereklemektedir. Buna ek olarak, kiraclarn yaadklar yaplar benimsememeleri nedeniyle gerekli bakm-onarmlar yapmamalar eskime srecini hzlandrmaktadr. Neredeyse tamam sivil mimarlk eserlerinden oluan Akaabat ve Giresun Kentsel Sit Alanlar %91 ve %89 oranlar ile olduka iyi korunan alanlar olarak belirlenmitir. Kentsel sitler, korunma srelerinde deien yaplar ile farkl deerlerde blgeler btn olmaya balamlardr; teker teker harap olan ve yklan yaplar ile bir kentsel sit neredeyse alannn yarsnda hibir antsal yapnn bulunmad bir blge haline gelmitir. Bu durum planlama kararlarnda da dikkate alnmal; gerekirse sit snrlar deitirilmeli, bu kentsel sitler iin birinci ve ikinci ncelikli koruma alanlar belirlenmelidir. Kentsel sitlerin korunmalar iin oluturulan yasal dzenlemeler o blgelerin yaplanma koullarn da belirlemektedir. Bir kentsel sitte birinci ve ikinci ncelikli koruma alanlar olumusa, blgelerin korunmalarna bu alanlarn farkl deerleri gz nne alnarak devam edilmelidir. Deerini yitirmeye balayan bir blge iin hala bu kurallar gndemde tutmak o blgede yaayan halk ve devleti kar karya getirmektedir. Bu da korumann zc, iinden klmaz boyutunu oluturmaktadr.

Toplum olarak deerini ok iyi anlayamadmz mimari mirasmzn paralar olan kentsel sitler tmyle sonsuza kadar yaatlmas bir idealdir. Eer bu baarlamyorsa, statik koruma planlar ile srar etmek yerine, gnn artlarnn deerlendirilerek, koruma planlarnn yeniden gzden geirilmesi gerekebilecektir. Yaplan analizler sonucunda z olarak, giri blmnde deinilen tarihi evre koruma sorumluluunun tam olarak yerine getirilemedii, gnmzde geerli olan yasa ve ynetmeliklere ramen tarihi evre koruma bilincine ve istenilen koruma dzeyine ulalamad sylenebilir.

Kaynaklar

PLANLAMA
2004/4

Ahunbay, Z., Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Birinci Bask, YEM Yayn, stanbul, 1996 Aysu,E., Trabzon Kenti Planlama almalar ve Tarihsel evre Koruma likileri, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Ankara ,1982, 181208 Canda, N., Tarihi evre Korumada Yaklamlar ve Teknikler, rnekleme:Dou Karadeniz Blgesi Kentsel Sitleri, Yksek Lisans Tezi,K.T.., Trabzon, 2002 Canda, N., Efficiecy of Institutions in Preservation: A Case in Historic Districts or Eastern Black Sea Region, Livenarch International Congress, p.p 288298, 1-4 July 2003, Trabzon-Turkey eener, B., Tanmaz Eski Eser Koruma Olay Kararlar Organlar Koruma Politikas ve lkemiz, Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Kasm 1982, Ankara, 251-270 Erder, C., Tarihi evre Bilinci, Yayn No:24, ODT Yayn, Ankara, 1975 Kanadolu, S., Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Hukuku, Birinci Bask, Turhan Kitabevi Yayn, Ankara, 1998 Kuban, D., Evleri ve Kentleri Niye Korumal? stanbuldan Gremeye Kltr Mirasmz, Milliyet Gazetesi, 1984 Kuban, D.,Tarihi evre Korumann Mimarlk Boyutu, Birinci Bask, YEM Yayn, stanbul, 2000 Madran, E., Korumac Deil Miyim Neyim?, Ege Mimarlk Dergisi, 22,(1997)1, 23-25 zer, B., Tarih-Gelenek ve ada Mimarlk, Yap Dergisi Say 52, 1983 Tiesdell, S.,Oc,T.,Healt,T.,Revitalizing Historic Urban Quarters, First published, London 1996 stnkk, O., Tarihi evre Korumas M?, Tarihi evre Savunmas M? Trkiye Birinci ehircilik Kongresi, 2. Kitap, Kasm 1982, Ankara, 270-281

66

Yeni Atina Bildirgesi (art)* 2003

ev: Melike Z. DAISTAN ZDEMR BLM A Vizyon 1-Balantl Kent
arasndaki balarla birlikte yapl evreyle grsel ve dokunsal balanty da kapsamaktadr.
ehir Plancs

0. yzyln ikinci yarsnda, Avrupa kentlerinin geleceine ilikin birok korkun kehanet dile getirildi.Bunlar kimlik kaybnn yan sra, retkenliin azalmas, merkezi alanlarn terki ve k, dizginsiz su, ar kirlilik ve dramatik evresel bozulmay iermekteydi. Eski ktann kentleri, korkutan meydan okumalarla yz yze kaldklar iin bugn ideal olmaktan uzak ama, bereket versin ki bu kehanetler de gereklememitir. Yeni binyln afanda, Avrupa Kent Planclar Konseyi kendi vizyonunu (uzgr .n.) sunmaktadr. Bu vizyon bir topyaya veya teknolojik yeniliklerin tuhaf yansmalarna deil, Balantl Kent kavramna odaklanmakta ve asl olarak bugn ve gelecekte kentlerimizin nasl olmasn istediimize ilikin bir enstantaneyi grntlemektedir. Bu vizyon, biz Avrupal planclarn en stn mesleki becerilerimizle alarak ve katk vererek kendimizi adadmz bir amatr bu ama srdrlebilir kentsel gelime ve ynetim srecinde yer alan btn drst paydalarn ortak abalaryla gerekleebilir. Balantl kent farkl leklerde devinen birok balayc mekanizma trlerinden olumaktadr.Bunlar kentsel fonksiyonlarn, altyap alarnn, bilgi ve iletiim teknolojilerinin farkllklar

Zaman Araclyla Balanma Antik yerlemeler insan iin barnak ve gvenlik salamak ve rn deiimi amacyla yaratld. Bu yerlemeler rgtl toplumlar ykselttiler, geni bir beceriler alan gelitirdiler, yksek derecede retken oldular ve uygarln gl merkezlerine dntler. Kale duvarlar (tahkimat .n.) eskidiinde ve kaldrldnda bile, kent snrlar ve evresindeki krsal ve doal alanlar arasnda ak bir ayrm salayarak, dikkatle seilmi yerlerde ina edildiler.
Dnyann baka blmlerindeki kentsel alanlarla karlatrldnda, Avrupa kentleri uluslarn politik, ekonomik ve toplumsal yaplarnn zelliklerini yakndan yanstarak, gelimenin uzun tarihi ile farkllamaktadr. Onlar farkl klan bu tarih ve eitliliktir. Kart olarak, balangta kent merkezlerinde yer seen insan etkinliklerinin bugn krsal ve doal alanlar tketerek hinterlanda yaylmas nedeniyle, 21. yzyl Avrupa kentlerinin ayrt edilmesi zorlamaktadr. Gerekte temel yenilenemeyen doal kaynaklar ve mekan paralayan ve deersizletiren bu dank etkinlikleri balamak ve bunlara hizmet gtrmek iin, ulam ve dier altyap alar ina edildi. Yavaa, ama direnli bir biimde, Avrupann birok blPLANLAMA
2004/4

http://www.ceu-ectp.org/e/athens

67

mnde zaten ortada/grnrde olan bir kentsel sreklilik yaratmak amacyla yeni karmak alar byk ve kk kentleri birlikte balamaktadrlar. Burada, klasik kentler bu yeni alarn yalnzca bir bileeni olmaktadr. Kentlerin geleceklerine ilikin herhangi bir vizyonda, bu zararl eilimin etkileri kanlmaz olarak yer almaldr.

derecede gvenlik ve rahatlk duygusu salayabilecektir. Bu asil sosyal hedeflerin planclarn grev alanlarnn dna tamasna ramen, 21. yzyln balantl Avrupa kenti, ayn zamanda, iinde yaayan herkes iin geni bir ekonomi ve istihdam olanaklar alan salayacaktr. Bunun yan sra eitim, salk ve dier sosyal etkinliklere daha iyi eriimi gvence altna alacaktr. Toplumsal ve ekonomik yaplarn yeni biimleri dengesizliklerin yaratt sosyal zlmeyi yok etmek iin gerekli eitlilik erevesini salayacaktr.

Gelecek iin, bir ou Avrupada ulusal snrlar aan ok merkezli kentsel alar dizisinin oluturduu a (ebeke) kenti kavram vurgulanmak zorundadr.

Gelecek bugnk eylemlerimizin her bir annda ina edilmektedir. Gemi gelecek iin paha biilmez dersler salamaktadr. Yarnn kenti, birok ynden zaten bizimle birliktedir. Bugnk kent yaamnn sevdiimiz ve nemsediimiz ve gelecek kuaklara miras olarak brakmay umduumuz birok yn vardr. Varolan kentlerimizle ilgili temel sorun nedir? Bize gre, yalnzca fiziki adan deil, toplumsal yaplar ve kltrel farkllklar etkileyen zamana ilikin balantnn yetersizliidir. Bu yalnzca yapl evrenin zelliklerinin sreklilii anlamna gelmemektedir, ayn zamanda, bizce, dinamik bir dnyada gelitirilmesi gereken nemli bir deer olan kimlikteki srekliliktir. Gelecek iin, bir ou Avrupada ulusal snrlar aan ok merkezli kentsel alar dizisinin oluturduu a (ebeke) kenti kavram vurgulanmak zorundadr.

2. Toplumsal Balantllk
Toplumsal Denge nsanln gelecekteki gnenci, halkn hem kazanlm zel seim zgrlkleri olan bireylerden hem de topluma bir btn olarak balanm topluluklardan olutuunu dnmeyi gerektirmektedir. Bu, eitli kltrel gruplarn ve birey vatandalarn gereksinim, hak ve sorumluluklarna sayg gsterirken, ayn zamanda bir btn olarak toplumun karlarna yant veren balantl kent iin nemli bir amatr.
okkltrl davurumlar ve farkl sosyal gruplar arasndaki deiimleri salamak gerekli ama yeterli deildir. Serbest piyasalarn, rekabetin ve kresellemenin varolan sisteminden kaynaklanan ve Avrupa Birlii ierisinde almas gereken byk ekonomik eitsizlikler vardr. Bu eilimler srecek olursa, sosyal ve ekonomik dokuda yrtlmaya yol aacaktr. Bunu nlemek iin tm paydalar ieren ve isizlik, yoksulluk, dlanma, sululuk, iddet gibi sosyal sorunlar zen yeni bir ynetiim yaklam gelitirilmelidir. Toplumsal olarak balantl bu kent yksek

Kapsanma (Katlm .n.) Gelecein Avrupal kentleri yalnzca kent sakinlerince deil ayn zamanda kentlerin srekli veya geici olarak salad etkinlikleri ve hizmetleri tketenler (alanlar, ziyaretiler) tarafndan da kullanlacaktr. Yksek eitimli uzmanlarla birlikte, yabanc vasfsz iiler (uzun veya ksa sre ikamet eden) olacaktr. Bu iki grup byk olaslkla birok kentin etkinliklerinde baskn olarak yer alacaktr. Sonu olarak demokratik kurulular btn bu sosyal gruplarn gereksinimlerine ve refahlarna yant verecektir. Asl olarak srekli yaayanlarn oylaryla snrlanan bugnk kentsel ynetiim sistemi, zellikle kentsel gelimeyle ilgili konularn da yer ald yeni toplumsal koullara eitliki yantlar veremeyecektir. Balantl kentte, bilgiye daha kolay eriimin tam kullanm ve aktif vatandalarn daha geni kapsanmas salanarak ve bu yolla onlarn tmne kent sakinlerine ve kullanclarna- kentsel gelimenin geleceine ilikin fikir vererek, temsilin ve katlmn yeni sistemleri gelitirilecektir.
Mekansal planlama ve gelimeyle ilgili karar verme srelerinde yeterli zaman ayrlmaldr, bylece sosyal balar kurulabilir ve olumlu etkileimler salanabilir. Ayn zamanda kabul edilmelidir ki, gelecein balantl kentinde srekli veya geici birok kent sakini grubu, yerel karar srelerinde yer almay istemeden birok kentsel donat ve hizmetleri kullanmaktan honut olacaktr. Bununla birlikte, kalite talep edecekler ve salanan hizmet ve donatlar iin deme yapmaya hazr olacaklardr.

PLANLAMA
2004/4

okkltrl Varsllk Akkanlk ve istihdam biimleri zerinde yava ama ak bir etkisi olacak Avrupann btn-

68

lemesine doru giderek byyen eilimler nedeniyle, Avrupal kentler yeniden, tmyle okdilli olduu kadar okkltrl olacaktr. Hassas ve uyum salayc dengeyi de ieren yeni balantlar kurulacak, bylece kltrel ve tarihsel miras ve zelliklerini srdrecek, bu kentlerde yaayan veya alan her bir grubun kendi sosyal ve kltrel zelliklerini tevik edecek, sosyal ve fiziki evreyle ilgili konular dnerek eitliki bir rol oynayacaktr. Bunu olanakl klabilmek iin srdrlebilirlik katlma ve kapsamaya dayal deiimin ekonomik, ekolojik ve sosyal boyutlarnn btnlemesi- temel hedef olacaktr.

Kuaklar Aras Balantlar Yalanan bir Avrupa nfusunun farkl ya gruplar arasndaki deien denge kuaklararas birleme balarnn onarm gereksinimini douracaktr. Bu yeni ve byyen toplumsal meydan okuma yalnzca sosyal ve ekonomik terimlerde deil, ayn zamanda emekli ve yallar iin yeni etkinlikleri ve tm ya gruplar arasndaki etkileim iin kamu yaya mekanlarn da ieren yeterli kent destek alarnn ve altyapsnn kurulmasnda da yer almaldr. Toplumsal Kimlik Yurttalarn kiisel kimlikleri onlarn kentlerinin kimlikleriyle dorudan ilgilidir. Balantl kentte g dinamikleri yeni ve gl kentsel kimliklerin oluturulmasna katkda bulunacaktr. Hem tarihsel zellikler hem de ortaya kan gelimeler sonucu- her kent kendi sosyal ve kltrel karmn gelitirecektir. Sonuta Avrupann farkl blmlerindeki kentlerin ve blgelerin zellik ve kimliklerinde byk bir eitlilik srecektir.
Balantl kentte kentsel evredeki kltrler arasndaki deiimler ve bunlarn iletiimi ve aamal kaynamas kent yaamna ok daha byk bir zenginlik ve eitlilik katacaktr. Sonuta bu, yalnzca bir oturma/yaama evresi olarak deil ayn zamanda bir alma, eitim, i ve elence mekan olarak da kentin genel ekiciliine katkda bulunacaktr.

Balantl kent ve onun blgesel hinterlandnda insan ve mal tama ve bilgi ak sistemlerinin eitliliini salamak iin yeni teknolojiler yaratc bir biimde kullanlacaktr. Yerel lekte, zel araca olan inanta bir azalmay salamak iin teknoloji ve trafik ynetimi konulandrlacaktr. Stratejik lekte, alma, yaama, elence ve kltr alanlar arasnda hzl, gzel, srdrlebilir ve ekonomik balantlar salayan Avrupa ulam ann gelimesiyle komuluklar, kentler ve blgeler arasndaki balantlar kolaylaacaktr. Kent alarnn ierisinde eitli ulam trleri arasnda deiimlerle hareketlilik geliecektir. Altyapdaki bu gelimelerle, insanlarn hzl ulam alarna balanmam sessiz alanlarda yaama ve alma tercihlerinin korunmas arasnda denge salanacaktr. Balantl kentin mekansal organizasyonu ulam ve kent planlama politikalarnn tam olarak btnlemesini ierecektir. Bunlar, gereksiz yolculuu en aza indiren daha yaratc kentsel tasarm ve bilgiye daha kolay ulamla tamamlanacaktr. Ulam trndeki byk tercihle birlikte, hareket ve eriimin kolayl kent yaamnn kritik bir gesi olacaktr.

Olanaklar ve Hizmetler Bugnn ve gelecein vatandalarnn gereksinimlerine gre, konut ve hizmetler giderek daha ulalabilir olacaktr, bunlar yeni ve ortaya kan gereksinim trlerine esnek olarak uyarlanabilir biimde salanacaktr. Eitsel, ticari, kltrel ve rekreasyonel olanak ve hizmetlere ek olarak daha ok konut, denebilir fiyatlarla sunulacaktr. Bunlar vatandalarn deyebilecei deiken maliyetlerle desteklenecek, gl bir topluluk kimlii ve gvenlii duygusuyla tamamlanacaktr

Balantl kentte kentsel evredeki kltrler arasndaki deiimler ve bunlarn iletiimi ve aamal kaynamas kent yaamna ok daha byk bir zenginlik ve eitlilik katacaktr.

3. Ekonomik Balantllk

Hareket ve Hareketlilik Gelecein Avrupa kentlerinde vatandalarn ellerinin altnda eriilebilir ve gereksinimlere yant veren bilgi alaryla birlikte ulam trlerine ait birok seenek olacaktr.

21. yzyln Avrupa kentleri, ekonomik dzeyde gl balara sahip olacaktr. Bylece deien isel ve dsal koullara uyumu salarken, verimlilik ve retkenliin sk bir finansal ann yaratlmasna, yksek dzeyde istihdam salanmasna, kresel arenada rekabeti snrlarn kesinlemesine yol aacaktr.

Kreselleme ve Blgeselleme Bugn, ekonomik etkinlikler iki temel gcn etkisi altndadr: kreselleme ve uzmanlama

PLANLAMA
2004/4

69

Mekansal planlama, kentsel dokuyu birletiren yeni ak alanlarn yaratm iin bir ara olduu gibi, doal ve kltrel mirasn bu gelerini korumak iin de etkili bir ara olmay srdrecektir.

(yerel veya blgesel). Bir yanda, yaratc teknolojileri uygulayan retim ve hizmetlerle birlikte yeni ekonomik etkinlikler ncekinden daha ok bilgi temelli olacaktr. Bu gelimelerin alana zel olmas gerekmeyecektir, ama ekonomik ltler temelinde belirlenecektir. Dier yanda, zel geleneksel retim yntemleri ve kkenin tipik yerleri ile btnlemi nadir ve rafine rn ve hizmetler iin talep art olacaktr. lk durumda, nitelik/fiyat ilikisi gelime kararlarnda nemli bir rol oynayacaktr. kincisinde ise, nitel zellikler baskn olacaktr. Bu nedenle gelimenin isel ve dsal faktrleri arasnda bir denge kurulmak zorunda kalacaktr, bu Avrupa kentleri ve blgeleri iin nemli bir stratejik meydan okumadr. Avrupann douya almasyla, yeni ekonomik, sosyal ve kltrel balarn kurulmasn salayacak daha byk btnleme, kltrlerin eitliliini tevik edecek ve glendirecektir. Byle bir durumda kentler kendi ekonomik ynlenmelerine ilikin stratejik seenekler oluturmaya davet edileceklerdir. Frsat eitlilii artna dayal olarak, kresellemenin talep ve srelerini yerel terimlerle yorumlama ansna sahip olacaklardr. Ayrca, kendi ekonomik imzalarn oluturabileceklerdir. Yerel ve blgesel ekonomiler hem ulusal hem de uluslar aras dzeydeki dier kent ve blgelerin ekonomilerine giderek daha ok balanacaktr. Artan ekonomik balant Avrupa vatandalar iin tam istihdama ve daha byk refaha katkda bulunacaktr.

gleri tahmin etmek ve uygun eylemde bulunabilmek iin, eilimler srekli izlenmeli ve eitli senaryolar dzenli olarak gzden geirilmelidir.

Kent alar Rekabet stnln artrmak iin her bir kent, fiziksel veya fiilen ya da her iki biimde de balanm dmler olarak kentlerle birlikte az veya ok btncl sistemler olarak ilev grecek eitli alara katlmaya zorlanacaktr.
Bu okmerkezli kentsel alarn ok eitli trleri olacaktr; yle ki: fonksiyonel ve organizasyonel ibirliinin grnlrle eritii, bykl ve retkenlii ile yarmas veya ortak amalar gelitirmesi gereken benzer biimde uzmanlam kentler a; birbirini beslemek iin farkl alanlarda uzmanlam kentleri balayan alar; uzmanlama ayn zamanda kamu projelerinin benzer kentler arasnda dalmna da rehber olabilir; mal ve hizmet deiiminin esnek sistemi ierisinde birbirine bal kentler a; profillerini glendirerek rekabet stnlklerini artrmak iin birlikte balanm ortak karlar (ekonomik ve /veya kltrel) paylaan kentler a. Farkl alarn dmleri arasndaki balant trleri mal veya bilgiyi/ilevsel geleri de harekete geirecek akmlarn trleri ile dorudan ilgili olacaktr. ok eitli yollarla birbirine balanm kentlerin oluturduu bu tr okmerkezli alar, Avrupa btnnde ekonomik etkinliklerin dalmn, bymesini ve glenmesini destekleyecektir. Yeni alarn tanmlanmas ve bunlarn iinde kentlerin konumlandrlmas bu dinamikleri mekansal stratejiye evirecek uzmanlarn etkin katlmn gerektirecektir.

Rekabet stnlkleri 21. yzylda rekabet stnlklerini sermayeletiren kentler ekonomik olarak baarl olacaktr. Bu amala, yksek derecede okdzeyli balant nemli bir deer olacaktr. Kentlerin kltrel ve doal zelliklerinin sermayeletirilmesi, tarihsel zelliklerinin ynetimi, benzersizlik ve eitliliklerin ykselmesi nemli bir stnlk olacaktr. Ek olarak, gzel, salkl ve gvenli bir yaama ve alma evresinin salanmas, gelecein ekonomik etkinliklerini talep eden kentlerin ekiciliini byk lde arttracaktr.
Baarl bir kent, kendi ekonomisinin yerini belirlemek iin en iyi olarak, varolan kendi isel ve dsal zelliklerini kullanr. Deien koullar karsnda stnlklerini srdrmek iin srekli renir ve uyarlar. Hem olumlu hem de olumsuz

PLANLAMA
2004/4

Ekonomik eitlilik Avrupal kentlerin ekonomik olarak balanmalar onlarn eitliliine zarar vermeyecek, her kentin rekabet avantajlarna dayal uzmanlama ve eitlilii tevik edecek ibirliki bir sistemde katlm salayarak, eitlilie katkda bulunacaktr. Ekonomik etkinlikleri (kltrel ve doal miras,

70

eitimli ve nitelikli igcnn varl, gzel evre, stratejik yer seimi ve dierleri) etkileyen faktrler her kentte farkl yollarla birleecek, bylece kentsel eitlilie katkda bulunacak, her kentin ekonomik refah ve yaam kalitesi arasnda kendi dengesini kurmasna izin verecektir.

4. evresel balantllk
Girdi-kt nsanolu yaayan trlere ait olduundan, doal gelerle balant kurmak yalnzca iyi olmann kayna deil, ayn zamanda yaam srdrmek iin de bir nkouldur. Ancak, srdrlebilirliin evresel yan, yalnzca kentlerimizdeki ve onlarn evrelerindeki doal alanlarn korunmas ve yaylmasyla snrl deildir, birok baka geyi de iermektedir.
21. yzyln temel konusu, belki de, zellikle doal, yenilenemeyen kaynaklarn ve asl olarak da mekan, hava ve suyun aklc kullanm olacaktr. Byk bir adm, kentleri kirlilikten ve deer kaybetmelerinden korumak olacaktr, bylece kentler yararl olmalarn srdrebileceklerdir. Yeni binyln kentleri, kaynaklar gerek gereksinimlerle ilikilendirerek ve yaratc teknolojileri kullanarak, en yksek derecede yeniden kullanm ve geri dnm yoluyla tkenmelerini en aza indirerek, kaynaklarn girdi ve ktsn dikkatle ve ekonomik bir biimde ynetecektir. Bugne dein grlmemi verimlilik dzeyleri ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn artan kullanmyla, enerji retimi ve kullanm temel ilgi alan olacaktr. Ayrca, kent, atklarn evresindeki alanlara boaltmay durduracak, girdi kaynaklarn byk blmn kimyasal ilemlerden geirerek ve yeniden kullanarak, kendine yeten bal bir sistem haline gelecektir. Risk deerlendirmesini de ieren benzer bir evreye duyarl yaklam, doal afetlerin etkilerini en aza indirmek iin kullanlacaktr. Bylece, uygun blgeleme yoluyla depreme dayanksz alanlarda kentsel gelimeyi snrlandrarak deprem hasar engellenecektir. klim deiiklii ve kt mhendislik uygulamalarndan kaynaklanan sellerin ve

sra d hava olaylarnn etkilerini azaltmak iin blge ynetimini kavrama yoluyla, nehirler, seller ve sel yataklar kullanlacaktr. Kent iindeki ve evresindeki ormanlar ve yeil alanlar artrlacaktr, bylece hava kalitesini gelitirmede ve sy dengede tutmada byk rol oynayabileceklerdir. Bu nlemler , dizginsiz kentlemenin etkilerini azaltmada olumlu yan etkilere sahip olacaktr.

Salkl Kentler evre ynetimi ve srdrlebilirlik ilkelerinin pratik uygulamalar, insan yaam iin tmyle salkl olan kente ulatracaktr. Gelecein Avrupa kentinde gdadaki salk tehlikeleri ve toksik maddelerden elde edilen malzemeler byk oranda terk edilmi olacaktr. Bu ller, eit olarak tm vatandalarn eriebilecei nlemleri vurgulanarak, geni bir salk ve sosyal hizmetler alanyla tamamlanacaktr. Doa, Peyzaj ve Ak Alanlar nemli peyzajlar, arkeolojik alanlar, antlar, geleneksel komuluklar, parklar, meydanlar ve dier ak alanlar, su kaynaklar, (gller, nehirler, sulak alanlar ve ky alanlar), doal rezervler ve krsal alanlar gibi korunan kltrel ve doal miras geleriyle balantl alanlara yakn yaama ve alma olana herkes iin korunacak ve salanacaktr. Mekansal planlama, kentsel dokuyu birletiren yeni ak alanlarn yaratm iin bir ara olduu gibi, doal ve kltrel mirasn bu gelerini korumak iin de etkili bir ara olmay srdrecektir.
nsan ve evresi arasndaki duygusal ba- yer duygusu- baarl kentsel yaam iin temel bir gereksinimdir. En sevilen kentler ve kentsel mekanlar zengin ve olumlu evresel deneyim sunar. evresel kalite bir kentin ekonomik baarsn gvence altna almakta temel faktrdr, ayn zamanda sosyal ve kltrel canlla da katkda bulunur.

Enerji Kirletmeyen ve yenilenebilir kaynaklardan elde edilen yeni enerji biimleri, zellikle ulam, mikroklimatik denetim gibi anahtar sektrlerde 21. yzyl kentlerinin enerji gereksinimini karlamada kullanlacaktr. Ayrca, enerji tketimi nemli lde azalrken, yaratc teknolojiler sayesinde enerji tama sistem ve donatlar yksek dzeyde verimli hale gelecektir. Bu

PLANLAMA
2004/4

71

nemli gelimeler hava kirliliinin, sera gazlarnn ve iklim deiikliinin denetlenmesinde ok olumlu yan etkilere sahip olacaktr.

5. Mekansal Sentez

eitlilii ve znitelii gvence altna almaya ynelik zgn deha geometrisiyle tretilmi anlmaya deer kentsel evreler yaratma abas, Kentsel alarn her blmnde estetik mkemmeliyetin yksek dzeyini srdrme ve arttrma, Planlama araclyla doal ve kltrel mirasn btn nemli gelerini koruma ve ak mekan alarn koruma ve yaygnlatrma. Bu olumlu gelimelerin her biri, yerel tarihsel, sosyal ve ekonomik koullara bal olarak, her lkede ve her kentte farkl yollarla ele alnacaktr. Ancak, ayn zamanda, Avrupa Birliinin ynetsel ve sosyal yaplar olgunlaarak ve planlama ilkeleri zamanla acquis communautaire (Avrupa Birlii mevzuat .n.) tarafndan kapsanarak genilemi Avrupa Birlii iinde btnleme artacaktr. Bu srele, her kentin eitlilii ve benzersiz nitelii dllendirilirken ve srdrlrken Avrupann kentleri iin ortak hedefler geni lde kabul edilecektir.

Yukarda aklanan ekonomik, sosyal ve evresel balantlarn mekansal planlama zerinde ok gl bir etkisi olacaktr.

Mekansal Balar Dikkatli planlama ve dier uygun aralarla kent iindeki ve evresindeki mekansal alar oaltlacaktr. Balantl kentte, kent merkezlerinin ve dier anahtar dmlerin gerekli ilevleri srdrlecek ve gelitirilecektir, bunlarn canllnn azalmasna izin vermeden, iletiim ve ulam alar bunlara verimli bir biimde hizmet verecektir.
Ayn zamanda Kta Avrupasnn doal alanlar, bunlarn deerine ve korunma ve oalmasna ilikin bilin oluturarak dzenleyici ve uyarc llerle birlikte, bu kentsel alarn yaylmasna ve oalmasna kar etkin olarak korunacaktr.

znitelik Sreklilii ve Yaam Kalitesiyle Balant Bu mekansal dncelere kout olarak, Avrupa kentlerinin ekicilii salanacak ve arttrlacaktr. Bylece, Avrupa nfusunun yaklak drtte kentlerde yaadndan, herkes iin kentsel yaam kalitesini gelitirmeye katk verilecektir. Kentsel tasarm kent paralar arasndaki izolasyonu yok etmek ve trdeliin kimliksiz eilimlerine ramen zelliklerin anmsanmas ve srekliliklerini salamak iin, kentlerin rnesansnn (yeniden douunun .n.) anahtar gesi olacaktr. Plancnn anahtar rol oynayaca birok politika, l ve mdahale arac olacaktr. Bunlar:
Kentsel erevede anahtar balar olan sokaklarn, meydanlarn, yaya yollarnn korunmas ve arttrlmas iin kentsel tasarmn canlandrlmas. Kentsel dokuda gayri insani planlanm veya deer yitirmi paralarn salklatrlmas. Elence ve rekreasyon iin kiisel temaslarn ve olanaklarn artrlmasna ynelik ller.
PLANLAMA
2004/4

Avrupa in Yeni Bir Model Yinelenen elikiler ve sk tekrarlanan politik ve ekonomik deneyimler arasnda ortak geleceini bulmaya alan kresel bir toplulukta 21. yzyldaki Avrupann temel katklarndan biri antik ve modern kentlerin yeni modeli olacaktr: Tam olarak btnlemi, halk iin tatminkr yaam ve alma koullarn srdrrken, ayn zamanda bilimde, kltrde, fikirlerde yeniliki, retken ve yaratc kentler; canl ve hareketli bugnn araclyla gemii gelecekle balayan kentler.

BLM B B1 nemli Noktalar ve Meydan Okumalar

Kentsel refahn gvencesi iin anahtar bir eleman olmas nedeniyle, bireysel ve kolektif gvenlik duygusu salayan ller.

Kentlerin gelecekteki gelimelerinin olas sonular asndan uzun dnemli eilimler dikkatle hesaba katlmaldr. Tarih gstermitir ki gelecek byk oranda gemi tarafndan belirlenir- bu nedenle bugn ortaya kan eilimler eletirel olarak incelenmelidir. Ayn zamanda, ngrlmeyen gelimelerin byk etki yaratabilmesi nedeniyle, bugnk eilimlerin gerek sonularnn tahmin edilemeyecei kabul edilmelidir.

72

Bu blmde, eilimler drt ana grup temelinde tanmlanmtr: Sosyal ve politik deiimler Ekonomik ve teknolojik deiimler evresel deiimler Kentsel deiimler Her bir gruplandrmann altnda, kentler ve planclar iin olas hususlar ve meydan okumalarla birlikte kentler zerindeki beklenen etkiler dnlmektedir.

yatrmlarn desteklenmesi ile ifade edilmektedir. Buna kimi zaman planlama srecinde halk katlmnn ihmali elik etmektedir. Gelimenin sosyal yararlarn salamakta zel sektre ar gven sunan kentlerde, demokrasinin gedikleri sz konusu olabilmektedir.

1. Toplumsal ve Politik Deiimler

Eilimler Kresellemenin gleri tm dnyada yaylrken, Eski Ktada Avrupallama kavramnn da vurumlar grnmektedir. Snrlar, birleme sreciyle daha az anlaml hale gelmekte, zamanlar ve uzaklklar daha az nemli olmaktadr. Farkl lkelerin vatandalar dorudan temasa gemekte ve kentler birbirleriyle kresel lekte rekabet etmektedirler.
Kentlerin kltr yalnzca teknolojik yeniliklerden deil ayn zamanda gmenlerin beraberinde getirdii kltrler arasndaki kartlklardan da etkilenmektedir. Dahas, iyerinde geirilen ortalama zamann azalmasyla birlikte nfusun deimeyen yalanmas ve kentsel nfusun sosyo-kltrel kompozisyonundaki hzl deiimler mal ve hizmetlere olan talebi eitlendirmektedir. Bunun yan sra, kent yaamnn salad hizmetleri kullanan insanlarn says artmakta, bunun sonucunda yurttalar arasnda kent tketicileri kent kullanclar gibi yeni gruplar ortaya kmaktadr. Avrupaya yaylan ynetimdeki radikal deiimler planlama ve kentlerin ynetim koullarn da etkilemektedir. Devlet denetiminin ortadan kaldrlmas (dereglasyon .n.) ve zelletirme, finans ve gelime salamak iin yeni yntemler yaratmaktadr. Yatrm iin yarmaya zorlanan kentler, temelde kamu karn temsil eden geleneksel yerel ynetim etkinliklerinden uzak, daha ksa sreli ve daha ok finans arlkl hedeflere sahip giriimci trde ynetim aralarn sk olarak uygulamaktadr. Bu, rnein, ok sayda zel/kamu ortaklnn gelitirilmesi, kentsel pazarlarda daha gl arpma ve byk lekli

Kentler in nemli Noktalar Seyahat srelerinin azald veya yok olduu grlmesine ramen, bu herkes iin eriilebilirliin artt anlamna gelmez. Birok yoksun kent sakini modern iletiim, ulam, donat ve hizmetlerin yararlarndan dlanmaktadr. Yoksul kent sakinleri evsiz kalrken veya giderek ken kentii alanlarda veya banliylerde yaarken, zengin tketicilerin alanlar kapl evrelere dnme eilimindedir.
Avrupann batsnda birok vatanda ok sayda gmen tarafndan tehdit edildiini hissetmektedir, farkl kltrler arasndaki yanl anlamalarn ve nyarglarn atelenmesiyle, dmanlk duygular geliebilir. Su, insan kaynakl ve doal felaket korkusu kentsel gvensizlik duygusunu artrabilir. Yalanan Avrupa nfusu ve deien aile yaps ve aile balar yeni kentsel altyap gereksinimleri olduu kadar yeni sosyal meydan okumalar da belirlemektedir. Kamu otoriteleri kendi sorumluluk alanlarn ortak kar iin serbest piyasann eline brakrken, birok kentin karlat byk finansal ve sosyal sorunlar yerel demokraside yetersizliklere yol amaktadr. Demokratik olarak setikleri kendi temsilcileri tarafndan terk edildiini hisseden vatandalar, kamu otoritelerine olan gvenlerini kaybetmektedir. Otoritenin daha az kabul, daha az sabr ve halkn kucaklanmas, bencil ve tketici ynelimlerle sonulanabilir.

Gelimenin sosyal yararlarn salamakta zel sektre ar gven sunan kentlerde, demokrasinin gedikleri sz konusu olabilmektedir.

Gelecein Kentleri in Meydan Okumalar Gvenlik, salk ve tbbi yardm kavramlar kadar, srdrlebilir kalknma, kentsel kimlik, topluluk yaam gibi baz anahtar kavramlar planclar ve planlama sreci iin giderek hassas konular haline gelmektedir.
Sosyal, ekonomik ve evresel srdrlebilirliin deerlerinin dengelendii bir gelecek oluturmaya alan kentler iin salk ve sukunetin yannda yaam kalitesi sunan bir kentsel evreye olan

PLANLAMA
2004/4

73

ve giderek artan gereksinim nemli bir meydan okumay gndeme getirmektedir. Kentlerin karlamak zorunda kaldklar byk meydan okumalardan biri de ortaya kan kltrel etkiler temelinde ykselen yeni kimliklerin gelimesidir. Kent yaam birbiriyle yanyana varolabilen ve birbirinin geleneklerine sayg duyabilen kltrel gruplamalarn byk eitliliini gelitirmeye almaldr. Dahas, Avrupa kentleri ye lke yurttalarnn birok ye lkeye kolayca tanp yerlemesine olanak salayan serbest ige izin verecek biimde evrim geirmelidir.

ler olurken, retim endstrilerinin younlamasndan kaynaklanan yer seimi yararlar nemini yitirmektedir. Uluslararas rekabet fiili ve fiziksel kent alar ierisinde uzmanlama ve ibirlii iin davetiye karmaktadr. Bilgiye dayal ekonomi yalnzca retim biimlerini ve istihdam yaplarn deitirmemekte, bunun yannda kentsel sistemler asndan yeni gereklilikler yaratmaktadr.

evresel srdrlebilirlik gereksinimi, ayn zamanda, planlama iin de gerekli bir ara olan mekann dikkatli ynetimini de zorunlu klmaktadr.

Farkl ya gruplar arasndaki balarn ve sosyal zlmenin onarm, kentsel nfusun gelecekteki refah iin kritik grnmektedir. Bir dier nemli meydan okuma, katlm arttrmak ve btn gruplarn ortak karlarn gvence altna almak iin btn paydalar kapsayan yeni yntemler aramay ieren yerel demokrasinin yeniliki srelerinin gelitirilmesidir. Yurttalarn katlm, halkn taleplerinin daha iyi anlalmasn salar ve tm kent iin ortak bir kimlii korumann yan sra farkl gruplarn farkl gereksinimlerinin stesinden gelebilmek iin zm eitliliinin kabulne yol aan kltrel evrimi balatabilir.

Kentler in nemli Noktalar Bir yanda, e-ticaret ve e-i gibi a zerinden evde almak fiziki kentsel donatlara olan gereksinimi azaltabilir. Dier yanda bu sreler zaten tkal olan kent merkezlerini etkileyen mallarn hareketi ve tanmas iin daha ok trafik yaratabilir. Dnya apnda alan firmalarn (endstri ve hizmetler alannda) ou, uluslar aras ekonomik kestirimlerin yerel sosyal, evresel ve gvenlikle ilgili konular zerinde artan basks nedeniyle, mekann gelimesi iin herhangi bir gerek taahhtte bulunmakszn fabrikalar yerletirmektedir.
Dahas, ekonominin kresellemesi kentsel gelimedeki dsal faktrlerin etkisini glendirmektedir.Bir taraftan yeni frsatlar yaratrken, dier taraftan yerel mallarn deer kaybetmesine yol aarak kent ve evresindeki blgesel alanlar arasndaki ekonomik ve kltrel balar kopararak geleneksel yerel ekonomiyi gszletirmektedir. Yerel ynetimlerin dezavantajl sosyal gruplarn karlarn koruyan sorumluluk ereveleri olmaz ise ekonomik gler sosyal dlanmaya ve yoksunlua yol aabilir.

2. Ekonomik ve Teknolojik Deiimler

Eilimler 21. yzyln banda aratrmaya, yaratcla ve geni bir bilim ve teknik alana yaylmaya dayal teknolojik gelimenin hz, tarihteki herhangi bir zamandan ok daha fazladr. Yaam biimini, ekonomiyi, mekansal yaplar, kent ve kasabalarn niteliklerini etkilemektedir.
Bilgi temelli ekonominin gelimesi ve bymesi Avrupada kentsel gelimenin baat glerini dramatik olarak deitirmitir. A-bilgisayarl etkinliklere evrensel eriim evde almay, ticareti ve ii olanakl klarken, gelitirilmi hizmet salayclar kentlerde temel etkinlik haline gelmektedir. Dnya apnda irketler arzn ucuz ve kolay olduu yerlerde igc gibi kaynaklar kullanarak ve konulandrarak blgesel ve ulusal snrlardan bamsz olarak i etkinliklerini rgtlemekte ve ynetmektedirler. Kentlerde bulunan etkinliklerin zenginlii ve eitlilii ve kentsel evrenin kalitesi firmalarn yer seim kararlarn belirleyen faktr-

Gelecein Kentleri in Meydan Okumalar Bilgi temelli ekonomi geleneksel endstrilerden daha nemli olacaktr ve verimlilik optimizasyonu vatandalarn daha ok bo zamana sahip olmasna neden olabilir. Bu, gerek ve fiili evrelerde elence hizmet ve etkinliklerinin geni seeneiyle birletirilebilir.
Ekonomik etkinliin yeni trleri daha az kirlilie, canl kent merkezlerine, peyzaj deerlerinin artna ve kent saaklarnda ve evresindeki krsal alanlarda daha ok biyolojik eitlilie neden olabilir. evresel olduu kadar kltrel nitelikler de kentler iin nemli rekabet stnl olarak, giderek artan bir biimde, kabul grecektir ve her kentin zgn tarihsel kimlik ve nitelii kentsel gelimede zel bir rol oynayacaktr. Kentler, farkl leklerde geliecek ve yeni ibirlii salayacak

PLANLAMA
2004/4

74

alar balamnda, gnenlerini korumak iin rekabet stnl salamak zorunda kalacaktr. nemli bir meydan okuma, bunun nfusun byk ounluunun olumlu ve aktif olarak kapsand bir yntemle yaplmasdr.

3. evresel Deiimler
Eilimler Fiziksel evre, ekonomik etkinliklerin artan lei, sregiden kentleme ve alan kullanm ve altyap ve hizmetlerin yaylan alaryla nemli lde etkilenmektedir. Kent iindeki ve evresindeki doal alanlar, yaylmann ekonomik basks altnda yok olmaya yz tutmaktadr.
Fiziksel evre ayn zamanda kirlilik ve yenilenemeyen kaynaklarn savurganca tketilmesinin tehdidi altndadr. Ses ve k kirlilii doal ve insani evrelerin tama kapasitelerini ciddi olarak tehdit ederken, toprak, su ve hava kirlilii artmaktadr. klim deiiklii daha ok yamur, daha gl rzgar, trbulans ve deniz seviyesinde ykselme ile birlikte daha az duraan atmosfer koullarna yol amaktadr.

lam yer almaldr. Ekonomik temelli kentsel gelime ile salkl yaam koullar arasnda denge kurulmaldr. Doal alanlarn ve biyolojik eitliliin srdrlmesi ve korunmas iin finansal aralar bulmak nemli bir grevdir. evresel srdrlebilirlik gereksinimi, ayn zamanda, planlama iin de gerekli bir ara olan mekann dikkatli ynetimini de zorunlu klmaktadr. Dengeli bir kent iin kent saaklarnda tarmn sregelen varl temel kouldur. Tarmsal alanlarn yapl evreye yaknl tevik edilmeli ve desteklenmeli, engel olarak grlmemelidir. Finansal tevik, zellikle yerel pazarlara hizmet veren veya organik retim yntemleri kullanan tarmsal giriimlerin korunmas ve gelitirilmesine tahsis edilmelidir.

4. Kentsel Deiimler
Eilimler Kent asla srekli, youn, yaplam bir varlk olmamtr, ama her zaman kentsel form ve mekanlarn eitliliini iermitir. Kentlerin ve blgelerin gelimesi yalnzca modern planlama tekniklerinin sonucu deil, ayn zamanda gemiteki gndelik ve planlanmam gelimelerin de sonucudur. Kentlerin gelecekteki gelimelerinin ierii deimektedir. Bilgi ve iletiim teknolojisi dnya apnda dorudan ve hzl iletiime izin vermektedir. Fiziksel eriilebilirlik, hzla yaylan, insan ve yk tayan uygun ynetime sahip alardan oluan gelitirilmi altyap sayesinde byk oranda artmaktadr. Sistemler, yeni zmler ve yeni kentsel formlar ve biimler yaratarak daha verimli almaya ynelmektedir. Kentler in nemli Noktalar Gelitirilmi ulam altyapsnn sonucu olan daha iyi fiziksel eriim zellikle ulam ve hareketin yava trleri iin engel ve sorun yaratmaktadr. Sonu olarak, baskn fiziksel yaplar kent komuluklarnn ve peyzaj yaplarnn paralanmasna yol amaktadr. Yrekentleme (banliyleme .n.) ve kentsel fonksiyonlarn evredeki alanlara yaylmas, ayrca, daha uzun ulam mesafelerine ve sonuta donat ve hizmetlerin niteliinde bozulmaya neden olmaktadr. Toplutam aralarnn kullanmn azalmas ve zel ara kullanmn artmas kentlerin sorunlarn artrmaktadr.

Kentler in nemli Noktalar Kentlerdeki salksz koullar, kirletici etkinliklerden ve atk tketiminden kaynaklanmaktadr. Kentlerde daha az ak alan, daha az biyolojik eitlilik kent yaamnn kalitesi ve kamu mekanlar iin tehdit oluturmaktadr. Birok kentin evresindeki kentsel saaklar azalmaktadr. Tarmsal ve ak alanlar, krsal kesimler iin uygun olmayan binalara, yaplara, etkinliklere izin vermektedir.
Avrupann hemen her yerinde yaanan seller gvensizlik duygusunu ateleyecektir. Deniz seviyesinde daha byk ykselme tehlikesi ky alanlarndaki kentsel alanlarn younluklarn etkileyecektir. Frtnalar, lar ve toprak kaymalar doal afetlerden halkn korunmasna ilikin kayglar artracaktr.

Gelecein Kentleri in Meydan Okumalar Kentler zerindeki evresel etkilerin tehditleri gelecek iin birok kar koyma arayn ortaya karmaktadr. nleyici ilkeler ve evresel kayglar yalnzca zorunlu etki deerlendirmelerinde deil, ayn zamanda btn karar srelerinde bulunmaldr. Kent ynetiminde ekosistem yak-

PLANLAMA
2004/4

75

Kreselleme sreci, ekonomik terimlerle, ynetim ve fonksiyonlarn byk kentlerde younlamasyla birlikte retimin dnya apnda dalm ile kendini gstermektedir. Bu yerleme ann kalan blmlerinin de harcanarak metropoliten blgelerin hzla bymesine yol aabilir. Farkl gruplar arasnda artan eitsizlik yalnzca kentsel ynetiimde deiime yol amayacaktr, ayn zamanda yeni ekonomik etkinliklerin yksek kaliteli gelime emalar ve ayrcalkl gruplarn iyi korunan konut alanlarnn aksine, byk yoksunluk alanlarna neden olacaktr.

Avrupal kentsel kltrn esizlii, 21. yzyl insannn gereksinimleri ile yeni kentsel formlar badatracak bilin ve beceriye sahip profesyonel planclara gerek duymaktadr.

B2 Planclarn Sorumluluklar

Gelecein Kentleri in Meydan Okumalar letiim, bilgi ve ulamdaki yeni teknolojik gelimeler yurttalarn ve kent yaamnn bir btn olarak yararlanabilecei biimde kullanlmaldr. Tarihsel ve kltrel deerlerle teknoloji arasndaki yeni dengeler daha ekici kentsel evreleri sunabilen yeni kentsel kimliklerin yaratmna yol aabilir. Teknolojik gelimeler gelecein kentlerinin srdrlebilirliini tmyle desteklemek iin kullanlabilir.
Gemii gelecee balayan uygun zmlerle birlikte eski veya yeni kent paralarnn kapsaml olarak planlanaca kentsel tasarma ilikin yeni bir kurallar dizisi gerekmektedir. Komuluk biriminden kente, kent alarndan Avrupaya birok evresel lekteki ak mekanlar ve yaplam alanlar arasnda srekli balar oluturulmaldr. Kentsel formlar sosyal ve kentsel karmlarla btnlemeli ve yaam kalitesini gelitirmelidir. Kentlerdeki elence, henz bilinmeyen olanaklarla birlikte fiili ve fiziksel evrelerin bir kombinasyonu olabilir. Ayn zamanda, kabul edilmelidir ki kent kullanclarnn byk blm kentte ikamet edenler deildir. Bu insanlar iin ticari anlamda yksek kaliteli evre ve hizmet sunumu nemlidir. Planlama etkinlikleri, sosyal srdrlebilirlik iin gerekli olan ortak karlarn gerekten (srece .n.) dahil edilmesini ve korunmasn oluturmaldr. Ekonomik gelimeler iin planlama ltleri kentler arasndaki rekabetle dorudan ilikilendirilmelidir, bu nedenle, planlama politikalarna ait stratejik dnme uygulanmaldr.
PLANLAMA
2004/4

artn bu blm Avrupada alan profesyonel planclarn sorumluluklarn sunmaktadr. Blm, bu artta tanmlanan vizyona erimek ve kentsel gelime ilkelerini uygulamak iin aba gsteren politikac ve halka tavsiyelerde bulunan planclar tarafndan benimsenmesi gereken bir deerler dizisi tanmlamaktadr. Mekansal planlama, aslnda karmak sreler ierisinde farkl uzmanlar ve aktrleri ieren disiplinleraras bir ekip almasdr. Bu sorumluluklar, planclar srece dahil olan dier gruplardan ayran zellikleri tanmlamay, ayn zamanda, planclar arasndaki zgveni, btnlemeyi ve dayanmay arttrarak meslein potansiyel gcn aa karmay amalamaktadr. Plancnn rol, toplumun ve planlama hukuk ve politikalarnn gelimesini izleyerek evrim geirmektedir. Bunlar, planclarn vizyon reten, teknokrat, ynetici, danman, akl hocas, veya eitmen olarak eylemde bulunduu her lkedeki farkl politik ve sosyal erevelere gre deimektedir. Dier disiplinlerle karlatrldnda, ayrt edici fark mekan planclarnn asl olarak bir btn olarak tm toplumun karlarna, yerleme veya blgeye bir varlk olarak, gelecekte daha uzun dnemlere odaklanmas zorunluluudur. Mekan planclar analiz yapar, taslak hazrlar, gelime stratejilerini, destek politikalarn, programlar ve anahtar projeleri uygular ve izler, -her disiplin gibi- ayrca, bugnn ve gelecein gereklilikleri ile eitimi srekli ilikilendirmek amacyla profesyonel eitim ve aratrmaya katkda bulunur. Planclar kendilerini, ayn zamanda hepsinin ierisinde eit olarak yer almamalarna ramen, planlama srecinin ok eitli aama ve leklerinde aktif olarak megul ederler. Genel olarak kabul edilir ki planlama yalnzca plan hazrlama ile ilgili deildir. Ayn zamanda, mekan ve gelime programlarndaki elien istemleri zmlemek iin konu ile ilgili karlar kamu ve zel- dengelemeyi amalayan politik srecin bir parasdr. Bu, plancnn arabulucu olarak rol-

Son olarak, bir dereceye kadar tarihsel kent formlar ve yaam biimlerinden kaynaklanan

76

nn nemini gstermektedir. Bugn ve gelecekte plancnn arabulma ve mzakere becerisi giderek artan bir biimde nem kazanacaktr. Bu nedenle plancnn rol gemite herhangi bir zamanda olduundan daha ok talep edilecektir. Btn aamalar srasnda, kamu planlama srecini desteklemek ve ona rehberlik yapmak iin arttrlm tasarm, sentez, iletme ve ynetim becerileri gerektirecektir: Ayrca plan ve programlarn uygulanmas, ynetimi, izlemesi ve gzden geirilmesine yol aan politik kararlarla birlikte, bireysel farkllklar alglayan toplumsal oydalama baarsnn yer ald bilimsel bir yaklam da talep edecektir. Bu karmak ve meydan okuyan roller 21. yzylda politik danman, tasarmc, kent yneticisi ve bilim adam olarak alan mekan planclar iin zel sorumluluklar gerektirmektedir. Bir bilim adam olarak plancnn sorumluluklar unlardr: Geni corafi balam kavrayarak ve karar vericilere, paydalara ve halka tam, kesin ve doru bilgi salamak iin uzun dnemli gereksinimlere odaklanarak, mevcut durum ve ynelimleri analiz etmek. Avrupa gstergelerini gznne alarak mevcut veriye ulamak, kamusal tartmalar ve neri zmlerin ortak kavrann ve karar verme srelerini kolaylatrmak iin temsilin etkileimli aralarn uygulamak. Srekli mesleki gelimeyi ieren ada planlama felsefesi, teorisi, aratrmas ve pratiine ilikin uygun bilgiyi edinmek. Teori ve pratii ilikilendirerek, Avrupa apnda planlama mesleinin gelimesini destekleyerek ve deer vererek eitim ve retime katkda bulunmak. Planlama teorisi ve pratiine ilikin salkl ve yapc eletirileri cesaretlendirmek ve planlama bilgisini ve yetkinliinin evrim geiren bedenine katkda bulunmak iin deneyim ve aratrmann sonularn paylamak. Bir tasarmc ve ileri grl olarak plancnn sorumluluklar unlardr: Kresel ynelimlerle birlikte yerel ve blgesel stratejileri dengeleyerek her boyutta dnmek (kresel dn, yerel davran).

Dezavantajl grup ve kiilerin gereksinimleri iin zel bir sorumluluk duyarak herkes iin seenek ve frsatlar yaymak. Doal evrenin btnln, kentsel tasarmn mkemmelliini korumak iin aba gstermek ve gelecek kuaklar iin yaplam evreye ait mirasn korunmas iin almak. Tama kapasitelerini ve etkileri lerek, yerel kimlikleri gvence altna alarak, uygulama programlarna ve fizibilite almalarna katkda bulunarak, zgl sorunlar ve meydan okumalar iin potansiyel alternatif zmleri zenle hazrlamak. Kentlerin veya blgelerin gelecekteki gelimeleri iin olanaklar gsteren mekansal gelime vizyonlar gelitirmek ve hazrlamak. Kent ve blgelerin ulusal/uluslararas ilgili alarnda mekansal bir plann veya emann en uygun yerini tanmlamak. (Srete yer alan) btn gruplar, kendi bireysel kar ve hedeflerinin tesinde, kentlerinin veya blgelerinin ortak ve uzun dnemli vizyonunu paylamak iin ikna etmek. Bir politik danman ve arabulucu olarak plancnn sorumluluklar unlardr: Karar vermede, planlanan zmler ve uygulamalarnda dayanma, yerellik ve eitlik ilkelerine sayg gstermek. neriler, hedefler, amalar, etkiler ve sorunlara ilikin bilgi vererek sivil otoriteleri desteklemek ve kamu refahn srdrmeyi hedefleyen plan ve zmlerle onlar desteklemek. Mekansal politikalarda verimlilii ve sosyal adaleti salamak iin operasyonel mevzuat aralar gelitirmek ve ayrntlandrmak. Gelimeleri egdmlemek ve mekansal sreklilii ve birlemeyi gvence altna almak iin yerel otoriteler, karar vericiler, ekonomik paydalar ve birey vatandalarn gerek katlmn ve srece dahil olmasn kolaylatrmak. Oydalama veya ilgili otoriteler iim hazrlanm anlalr kararlarla elikileri zmek iin ilgili tm taraflarla ibirlii yapmak ve bunlar egdmlemek.

Komuluk biriminden kente, kent alarndan Avrupaya birok evresel lekteki ak mekanlar ve yaplam alanlar arasnda srekli balar oluturulmaldr.

PLANLAMA
2004/4

77

 Gelecekteki kullanclarn bilgi edinmesi ve bu bilgiyi anlamasn salamak iin yksek dzeyde iletiim iin aba gstermek. Bir kent yneticisi olarak plancnn sorumluluklar unlardr: Yalnzca brokratik ynetsel gerekliliklere hizmet amal plan yapmak yerine mekansal gelime sreleri iin stratejik ynetim yaklam uygulamak. Ekonomik fizibilite ve srdrlebilirliin evresel ve sosyal etkilerini hesaplayarak, kabul edilen nerilerin etkili ve verimli olmasn salamak. Yerel ve blgesel nerilerin Avrupa strateji ve politikalarna uyarlanmas iin Avrupa Mekansal Gelime Perspektifi (ESDP) ve dier Avrupa Birlii (EU) politikas plan-

lama ilkeleri, amalar ve hedeflerini gz nne almak. Btn ynetsel organlarn ve evresel otoritelerin ibirliini, srece dahil olmasn ve desteklenmesini salamak iin farkl evresel dzeyleri ve farkl sektrleri egdmlemek. Yatrmlarn artmas, istihdam yaratm, ve sosyal btnlemenin salanmas iin kamu ve zel sektr arasnda ortakl zendirmek. Avrupa Birliinin ortaklyla fonlandrlan mekansal program ve projeler iindeki yerel ve blgesel otoritelerin katlmn tevik ederek Avrupa fonlarndan yarar salamak. ngrlmemi sonular yorumlamak iin planlar izlemek, zm veya eylem nermek, planlama politikas ve uygulama arasnda srekli geribildirim zinciri oluturmak.

PLANLAMA
2004/4

78

Kentsel Koruma ve Yenilemede Dnm Projeleri Eyp Rehabilitasyon Projeleri

Dilek ERDEN ERBEY

rkiyede kent planlama, balangcndan itibaren fiziksel sorunlarn, fiziksel taraf ar basan planlarla zm kapsamnda ele alnmtr ve kentlerin gelimesi ve korunmasnda farkl yaklamlar gelitirme yollar aranmam, imar plancl ve imar planlamas ile, btncl kent planlamasndan uzak bir yap sregelmitir. Kent planlama, 1970lerden itibaren ayn tip planlarn yapm ile srdrlmektedir. Ayn tip planlar tek tipleen kentleri yaratmlardr. zgn yaplar olan kentler de benzer ekilde, tek tip koruma amal imar planlar ile deerlerini yitirmektedirler. zellikle, kentsel korumann statik yaps, kentlerin hem tarihsel dokularndaki sorunlar zmsz hale getirmekte hem de kentin dier alanlarna youn imar basks yaratmaktadr. mar (ve koruma amal imar) planlamasnn bu statik yapsna karlk 1980 sonras dnemde, rant ekonomisinin gelimesinin ardndan kent merkezlerindeki byk rant alanlar birok grubun ilgi oda haline gelmi, yerel, ulusal ve uluslararas yatrmclar iin karl birer yatrm alanna dnen kent paralar, hzla dnmeye balamtr. Bu noktada, durumun ilgi eken taraf; ou kez bu dnmlerin mevcut kent planlama sisteminin hantal yapsn by-pass ederek gereklemesidir. Kent planlarnn uzun sreler iinde baaramad dnmler, yatrmlara ekici olan alanlarda projeler yolu ile ksa srelerde gereklemeye balamtr. rnein; birok kentte kent plannda ngrlmedii halde geleneksel kent merkezi hzla dnrken, kimi

kentlerde merkezi i alanlarnn baka blgelere tand, byk alveri merkezleri, ofis alanlar, duvarlarla evrili lks konut alanlarnn ina edildii, byk kentsel projelerin planlamadan bamsz olarak gerekletii grlmektedir. mar planlarnn gnmz kentlerine yapt etkilerin tartmas uzun yllardr yaplmaktadr. ok tartlmayan mesele ise, neden planlar koruma amal ve imar (korumama amal) planlar olarak tanmlanmaktadr? sorusudur. Batda kent planlama, sosyal, ekonomik ve fiziksel sorunlar karsnda, farkl yaklamlar gelitirmi ve kentlerin geliimi tek bir planlama yaklamna balanmamtr. zellikle deien ekonomik yaplara paralel olarak, daha iyi yaam koullar yaratmak iin stratejiler yaratma yoluna gidilmi, yaplan planlar kendi aralarn da gelitiren planlar olmutur. Dnyada bugn gelitirilen planlama kuramlar ve uygulamalar, kentsel planlama, kentsel koruma ve kentsel tasarm yaklamlarnn artk i ie getiini ve birbirlerinden kesin snrlarla ayrlmadklarn gstermektedir. Her yaklam da stratejik planlama yaklam ats altnda ayn alanlara farkl leklerde, ama ayn hedeflerle mdahale etmektedirler. Kentler, blgeleri iinde bir btn olarak, sosyal, ekonomik ve mekansal verilerinin birlikte ele alnd yaklamlarla planlanmaktadr. Ulusal lekte stratejik planlama yaklamlar gelitirilirken dier yanda kentlerin yaam kalitelerinin artmas iin korunarak gelitirilmesi ilkesi, uluslararas ve ulusal politikalarla gelitirilmitir. Bu politikalar,

Dr., MSGS ehir ve Blge Planlama Blm

PLANLAMA
2004/4

79

kentlerdeki ekonomik, sosyal ve fiziksel sorunlarn birlikte ele alnd kentsel yenileme yaklamlarnn zerine kurgulanmtr.

Kentsel yenileme, deiim iinde olan bir alann problemlerinin zmne ynelik olarak ekonomik, fiziksel, sosyal ve evresel koullarnn gelimesini amalayan btncl ve btnletirici vizyon ve operasyonlar btndr.

Kentsel yenileme, deiim iinde olan bir alann problemlerinin zmne ynelik olarak ekonomik, fiziksel, sosyal ve evresel koullarnn gelimesini amalayan btncl ve btnletirici vizyon ve operasyonlar btndr. Kentsel yenileme her kenti kendi fiziksel, sosyal, politik ve ekonomik artlar iinde ele alr ve karmak bir sre ierdii ve ok disiplinli olduu iin, sosyal ve ekonomik gleri dikkate alan eitli politikalar gerektirmektedir. Kentsel yenileme politikalar ve gelitirilen stratejiler, bir kent iindeki farkl fonksiyonel blgeler ve farkl mekanlar iin deikenlik gsterirken tm Avrupaya yaylan bir politika olmasna karn, her lkede ehircilik politikalarna gre farkllk gsteren ncelikler, farkl rgtlenmeler ve modeller ierir.1 Kentsel yenileme, farkl leklerde ve farkl dzlemlerde mekansal politikalar iermektedir. Ancak yenileme kapsamnda mdahale edilen alann snrlar ne olursa olsun, en temel ortak zellik her lekteki alanda, yenilemenin btncl yaklam iinde ele alnmasdr. Bir dier zellik ise uygulanan kararlarn etkilerinin, her lekte deerlendirilmesi gereklilii ve oluturulan politikalarn mekansal, sosyal ve ekonomik etkilerinin snrlarnn, etki alannn snrlar olarak belirlenmesi gerekliliidir. Bu snr, alann boyutlarnn ok stnde bir alana yaylabilir. Kltrel mirasn ve tarihi yaplarn korunmas ile ilgili olarak imzalanan uluslararas anlamalara ek olarak, kentsel yenilemenin 1990larn ortalarndan itibaren Avrupa Birliinin gndeminde yer ald ve ortak kentsel yenileme politikalarnn oluturulmasnn hedeflendii grlmektedir. Avrupa Birlii, kurulan komisyonlar ile ye lkelerin kentlerinde yaanan sorunlarn zmne ynelik olarak, ortak stratejilerin oluturulmas yolunda almalar gelitirmektedir. Uluslararas lekte oluturulan bu politikalar, lkelerin ulusal politikalar zerinde etkili olmakta ve programlarn finans desteinden yararlanmak iin yenileme programlarna uyumlu kendi yaklamlarnn ve

rgtlenmelerinin oluumunu gerektirmektedir. Trkiye de AB uyum sreci iinde, AB lkelerinin gelitirdii ortak kentsel yenileme politikalarna eklemlenme ve kendi modellerini oluturma yolunda ilerlemektedir. Kentsel yenileme yaklamnn en gncel arac olan dnm projeleri son dnemde kent planlamann gndeminde hayli byk bir yer tutmaktadr. Hemen btn belediye ynetimleri sorunlu alanlar iin dnm projeleri retmektedir. Belediyelerin uygulamalar iinde dnm projesi ad altnda, gecekondu alanlarnn dnm, eski sanayi veya liman alanlarnn yeniden ilevlendirilmesi, tarihi kent mekanlarna yaam kazandrlmas amal projelerin yansra, meydan, nehir kys dzenlemeleri, bitkilendirme almalar da bulunmaktadr. Son dnemde niversiteler, Belediyeler ve ehir Planclar Odasnn dzenledii sempozyum ve kolokyumlarda da kentsel dnm kavram ve uygulamalar tartlmaktadr. Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan hazrlanan Kentsel Dnm Yasa Taslann genel gerekeleri iinde srdrlebilir gelime ilkesi dorultusunda salkl ve gvenli yaam evrelerinin oluturulmas ama olarak belirlenmise de, koruma alanlar, tasfiye alanlar kapsamnda ele alnmtr: TASFYE ALANI; jeolojik, jeofizik durumu, deprem, takn, heyelan vb. afet tehlike ve riskleri tayan, doal, kltrel, tarihi, ekolojik ve tarmsal deerlere sahip ve evreye ilikin mevzuatlar kapsamnda kalmas nedeniyle bulunduu yerde korunamayan, zorunlu olarak boaltlmas gereken alanlar ile kentsel dnm plan kararlar gerei yerinde korunamayan yaplarn ve gecekondularn bulunduu yaplama yasa getirilen alanlardr.2 Kent planlama gndeminin en popler konusu olan kentsel dnm projeleri, ehirciliin eylem alan olarak, planlama, tasarm ve koruma disiplinlerinin ortak uygulama arac haline gelmitir. Kentsel koruma, bugne dek yalnzca koruma amal imar planlar ve restorasyon projeleri ile yrtlrken artk kentsel korumann gndeminde de yeni bir kavram ve uygulama arac olarak dn-

PLANLAMA
2004/4

1 2

Roberts, P., Sykes, H. (ed.s) (2000), Urban Regeneration, Sage Publications, London. s. 5 www.spo.org.tr, Ocak 2005.

80

m projeleri tartlmaya balanmtr. Kentsel dnm projeleri; kentte kltr mirasnn korunmas ve deere konmasndaki nemli ve gncel sorunlarn zm iin bir aratr ve kentsel kesikliklere kar mcadele iin bir yeniliktir. Kentsel dnm, varolan yapnn yok edilerek yeniden oluturulmas biiminde eletiriler almaktadr. Ancak, tam tersine hedefler dorultusunda, var olan ve korunmas gerekli bir yapnn, korunarak yaama geirilmesi iin de kullanlabilecek bir stratejiler btn olabilir. Bu makalede, kentsel koruma ve yenileme yaklamlar iinde kentsel dnm projelerinin yeri ve etkilerinin tartlmas amac ile genelde Hali Dnm Projeleri ve zelde Eyp Koruma Plan iinde uygulanan Rehabilitasyon Projelerinin deerlendirilmesi yaplmtr.

miras altnda korunmaya alnan ve ok sayda tescilli ve tescillenmemi kltr mirasna sahip olan Zeyrek, Fener, Balat gibi blgeler iin gelitirilen projeler birbirleri ile btnlememektedir. Hali iin kltr koyu st kimliini tanmlayan stanbul Bykehir Belediyesi, bu blge iin projelerin retilmesinde nemli bir rol stlenmektedir. Bugn stanbul Bykehir Belediyesinin bnyesinde kurulmu olan farkl birimler stanbul kenti iin kentsel tasarm, koruma ve dnm amal projeleri retmekte ve uygulamaktadr. Hali evresinde yer alan projelerin listesi stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan aadaki gibi belirlenmitir:3 Unkapan - Galata Kprs Aras Hali Kylar Kentsel Tasarm Projesi Eminn, Ahi elebi Camii ve evresi Dzenleme Projesi Eminn, Msr ars - Kiraz Han Aras Yeralt Otopark Projesi Ayvansaray Kentsel Sit Alan Kentsel Tasarm Projesi Hali evresindeki Projelerin Entegrasyonu ile Hali Kylar ve Hali Adalarnn Dzenleme Projesi Hali, Miniatrk ve evre Dzenleme Projesi Halite Nostaljik Tren ve Hali evresi Rayl Sistem Ring Projesi Stlce Mezbahas Kongre ve Kltr Etkinlikleri Merkezi Feshane Rehabilitasyon ve Yeni Kullanm Projesi Eyp Silahtaraa Elektrik Fabrikas Restorasyon Yeni Kullanm ve Yakn evre Dzenleme Projesi Kthane Blge Park, Alibeyky ve Kathane Dereleri Yeil Kuak Projesi Kasmpaa Tersanesi Yeni Kullanm Projesi Kthane, Sbyan Mektebi Yeni Kullanm Projesi Eyp Merkez Rehabilitasyon Merkezi
PLANLAMA
2004/4

HAL DNM PROJELER

Kresel dinamiklerin etkisi altnda, kent ynetimlerinin, dnya kentleri iinde bir yer edinmek ve kente yeni bir imaj kazandrmak iin kendine mekanlar yaratmas ya da aray sreci iinde Hali, sahip olduu tarihsel kimlik ve gelime potansiyelleri nedeni ile bir ok projenin hedefi haline gelmitir. Hali, stanbulun mekansal, sosyal ve ekonomik deiimi iinde Bizanstan bugne dek her dnemde ynetimlerin ilgi oda olmutur. Corafi konumu, korunakl bir liman oluu, st ste bir ok dnemin izlerini tayor olmas, sahip olduu kltrel ve etnik eitlilik ve tm bu kriterler iinde belki de en nemlisi olan stanbul kentinin merkezinde yer alyor olmas ve Galata ile Tarihi Yarmada gibi iki nemli tarihi merkezi birbirine balar konumda olmas Haliin stratejik nemini artrmaktadr. stanbul Bykehir Belediyesi, Halii btnyle korunmas ve gemiteki kimliini yeniden kazanmas gereken byk bir kltr park, kltr koyu ilan etmitir. Ancak, Halii bir btn ve/ veya bir koruma alan olarak tanmlayan herhangi bir plan ya da yasa bulunmamaktadr. Btnselliin teminat olan bir plan veya yasal tanmn olmad Hali blgesi iinde UNESCO mimari

nemli bir tarihsel ve kltrel birikime sahip olan Eyp bir dizi rehabilitasyon projesinin uyguland bir semte dnmtr.

stanbul Bykehir Belediyesi resmi internet sayfas. www.ibb.gov.tr, Aralk 2002

81

 Piyerloti ve evresi Rehabilitasyon Projesi Piyerloti Mezarl Dzenleme Projesi Valide Sultan Kprsnn Yeni Konumu ile Fonksiyonunun Belirlenmesi ve Hali Kylarnda Dzenlenmemi Alanlar ile Hali Adalarnn Peyzaj Projesi

EYP KORUMA PLANI (EYP REHABLTASYON PROJELER)

Yukarda sralanan projeler iinde kentsel yenileme amal olanlar bu makalenin de k noktas olan doktora almasnda incelenmitir. Ancak makalenin kapsam iinde Eyp Rehabilitasyon Projeleri tartlacaktr. Eyp, eski stanbulun sur d ilk byk yerlemesidir. Haliin gneyinde, yaklak 2.6 km boyunca uzanan bir kys bulunmaktadr. stanbulun fethinden sonra, Eyyb El Ensarinin mezarnn bulunduu rivayet edilen yerde bir trbe yaptrlm, ayn yllarda bu yapya,

stanbul Bykehir Belediyesi Hali Projeleri Kaynak: BB

eklenen medrese, ktphane, imaret, iftehamam ile sur d ilk klliye ile genilemitir. Eyp yerlemesinin ekirdeini oluturan bu klliyenin etrafnda oluturulan mahallelere Bursadan gelenler yerletirilerek, dini bir annn etrafnda bir yerleme olumaya balamtr. Fatih Sultan Mehmet zamannda balayan imar hareketleri, II. Bayezid ve Kanuni dnemlerinde de devam etmitir. 17. ve 18. yzyllarda Eyp sahilleri sultan saraylar, yallar ve kklerle donatlmtr. Edmondo de Amicis, Robert Mantran gibi bir ok tarihi, Eypn tarihi yarmadadaki konut alanlarndan en byk farknn, nfusunun Mslman halktan olumas ve zengin bir semt olmas olarak tanmlamaktadrlar. Ayrca, Eyp bir mezarlklar ehri olarak tasvir etmektedirler. 1839 ylnda, Hali kysna Feshane fabrikasnn kurulmas ve 1828de halat fabrikasnn kurulmas ile Eypn sanayileme sreci de balamtr.4 1985 ylnda balayan Hali ykmlarndan Eyp de etkilenmitir. Ykmlar srasnda, ky kullanm deimi ve Padiahlarn kl kuanma trenleri iin Eyp Sultan trbesine gitmek zere kullandklar Bostan skelesi, plana aykr olarak ina edilen sahil yolu ile yok edilmitir. nemli bir tarihsel ve kltrel birikime sahip olan Eyp bir dizi rehabilitasyon projesinin uyguland bir semte dnmtr. Eyp Rehabilitasyon Projelerinin tanmlanmas iin; projenin kapsam, modelin temel zellii - zgn yaps, alann seim kriterleri, uzun ve ksa dnemli hedefleri, karar mekanizmas, kaynaklar, aktrleri, fonksiyon deiimi ve kullanc profili sorgulanmtr. Projenin kentsel koruma ve yenileme asndan deerlendirilmesi iin belirlenen ltler ise aadaki gibidir.5 Kent plan ile uyumu Koruma stratejileri ile paralellikleri - atmalar

PLANLAMA
2004/4

Kadayf, G., Yaln, H. (1999), Eyp Camii ve Merkez Civarnda Yrtlen Koruma Amal Kentsel Tasarm alma Ve Uygulamalar, III. Eyp Sultan Sempozyumu, 28-30 Mays 1999, Eyp Belediyesi Yaynlar, stanbul. s.405-407 5 Hali Dnm projeleri; Fener-Balat, Minyatrk, Stlce Mezbahas, Eyp Merkez Rehabilitasyon Projesi, Silahtaraa Elektrik Fabrikas,ve Lizbon Expo 98 ve BArselona Poblenou projelerinin kentsel yenileme kriterleri aasndan deerlendirilemeleri ve deerlendirme kriterlerinin belirlenmesi ile ilgili olarak bkz. Erden, D. Kentsel Yenilemede Bir Ara Olarak Dnm Projeleri, Doktora Tezi, MSGS Fen Bilimleri Enstits, 2003.
4

82

 Kentin gelime stratejileri ile paralellikleri atmalar Ekonomik yapya etkisi erdii yeni ilevler Mevcut fiziksel dokuda iyiletirme etkisi Sosyal yapya etkisi evresel etkisi Kltrel yapya etkisi

Projenin Kapsam:

Proje, Eyp Cami ve yakn evresini kapsayan koruma amal imar plan ve plana bal olarak gelitirilen bir dizi projeyi iermektedir. Eyp Planlama Mdrl koruma imar planna uygun olarak merkez ve evresinde ulam, kentsel tasarm, evre dzenleme, iyiletirme ve rehabilitasyon konularnda bir dizi proje hazrlam ve uygulamtr. Henz uygulamas balamayan ve tasar halindeki dier projelerin de uygulanm olanlara eklemlenmesi hedeflenmektedir. Koruma Amal mar Plan, 1997 ylnda onaylanm ve uygulamaya konulmutur. Plan, yaklak 80 hektarlk bir alan iin yaplmtr. Plan kapsamnda yer alan projeler unlardr: 1. Eyp Tarihi Merkezi, Cami Meydan ve evre Dzenlemesi Cami Meydannn gnbirlik kullanm iin dzenlenmesi Sokak dokular Katl otopark, yayalatrma, teleferik Arasta Oyuncaklar ars Kesimhane Hsrevpaa Tekkesi, Bahariye Mevlevihanesi Ak kamusal alanlar 2. skeleler, skele Meydan ve Ky eridinin Dzenlenmesi Eyp skelesi Bostan skelesi Su ve Krek Sporlar Merkezi ocuk Elence Alan 3. Restorasyon ve evre Dzenlemeleri Camiler, tekkeler Trbeler, mezarlklar emeler, hamam Sivil mimarlk rnekleri Eypte, 1957 ylnda Eyp Camisine ulaan bir bulvar almtr. Eyp merkezine giren bu youn tat trafiinin azaltlmas, Belediyenin
PLANLAMA
2004/4
Eyp Rehabilitasyon Projeleri Alan6

Erden, D., (2003) Kentsel Yenilemede Bir Ara Olarak Dnm Projeleri, Doktora Tezi, MSGS, Fen Bilimleri Enstits.

83

uzun yllardr zerinde alt bir ulam projesidir. Koruma imar plannn yaplmasnda sonra, ilk olarak bu bulvar geriye ekilmi ve meydana uzanan bu aks, yayalatrlmtr. Geleneksel ticaretin canlandrlmas iin eski oyuncaklar ars yeniden oluturulmu, Arasta ad verilen yeni bir ticaret merkezi ve ona bal oluturulan meydanlar ile ak kamusal alanlarn canlandrlmas hedeflenmitir.

Restorasyonlar: Eyp, Osmanl kltr mirasnn nemli eserlerini iinde barndrmaktadr. Sivil mimari rnekleri ve ant yaplarn restorasyonlar youn bir ekilde projelendirilmekte ve uygulanmaktadr. Camiler, tekkeler, trbeler, mezarlklar ve emelerin evrelerinde iyiletirme ve dzenleme almalar yaplmaktadr. skeleler, skele Meydan ve Ky eridi Dzenlemeleri: Eyp iskelesi, 1913 ylnda talyan Hali irketi tarafnda yaptrlmtr. ki yl ncesine kadar, Haliin dolmas nedeniyle kullanlamayan iskele, Haliin temizlenmesi ile yeniden kullanlr hale gelmitir. Bostan skelesi, yaplan sahil yolu ile birlikte kaldrlmtr. Bu iskelenin, evresinde bulunan tarihi yaplarla birlikte projelendirilerek yeniden ilevine kavuturulmas planlanmtr. skele civarnda kahve, restoran, nargile salonlar gibi alanlarn dzenlenmesi ile yaayan bir iskele haline getirilmesi amalanmtr. Sivil Mimarlk rnekleri: Eypte Osmanl dneminden gnmze kadar ulam sivil mimarlk rnei ahap ve kargir yaplar bulunmaktadr ve bu yaplar ounlukla ahs mlkiyetindeki yaplardr. 1/200 lekli planlar yaplan yresel dzenleme alan snrlar iinde kalan tm korunmas gerekli eski eser olarak tescilli yap ve yap elemanlar gibi sivil mimarlk rneklerinin de 1/100 lekli rlve, restitsyon ve restorasyon projeleri Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfna yaptrlm ve bu alma sonuncunda bir konut tipolojisi karlmtr. Kamulatrlan alan iinde kalan tarihi konutlar da Bykehir Belediyesi tarafndan restore edilmi ve yeni ilevler verilmitir. Sokak Dokusu: Dzenleme alan iinde kalan, asfaltlanarak ve ykseltilerek zelliini yitirmi olan sokak dokular, zellikle yayalatrlan blgede, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu onay ile geleneksel kaplama malzemeleri ile yeniden ina edilmi ve dzenlenmitir.7

Eski oyuncaklar ars yeniden oluturulmu, Arasta ad verilen yeni bir ticaret merkezi ve ona bal oluturulan meydanlar ile ak kamusal alanlarn canlandrlmas hedeflenmitir.

Meydan ve evresi dzenleme almalar: Meydan ve evresi dzenleme almalar kapsamnda, Hali ky eridi sahil yolu ana ulam arteri olmaktan karlm, gnbirlik ihtiyaca cevap verecek foksiyonlarla gezi ve dinlenme alan olarak planlanmtr. Bu yolun yk ise cami ve merkezini bir yay gibi evreleyen ve Eyp Mezarln etkilemeden bir tnel ile geerek Eyp-Alibeyky ky eridi gzergahna balayan trafik ak ile salanmtr. Bu trafik ak arasnda kalan alan tamamen yayalatrlacaktr. Blgenin otopark ihtiyacnn karlanmas iin; Kurban Kesim Yerinin yannda bir otopark alannn dzenlenmesi projesi uygulanmaktadr. Bu otopark alanna ek olarak bir katl otopark projesi de uygulanma aamasndadr. ocuk Elence Merkezi: 1996 yl onayl, Eyp Camii ve Merkez civar Koruma Amal imar plannda Hali ky eridi dzenlemesi iinde, Feshane binasnn yannda bir ocuk elence merkezi alan onaylanm ve uygulanmtr. Bugn zellikle Eyp ziyaret eden snnet ocuklar ve enliklerde tm kentten ocuklarn youn olarak ilgi gsterdii bir alan olarak kullanlmaktadr. Su Sporlar Merkezi: 1/200 lekli dzenleme alan projesinde, Haliin bir su sporlar merkezi olma yolundaki vizyonunu destekleyecek bir tesisin dzenlenmesi hedeflenmitir. 1987 ylnda Oxford ve Cambridge krek yarlarndan sonra, krek yarlar iin cazip bir alan haline gelen blgede, eitim ve yarmalar iin kullanlmasna hizmet edecek bir altyap salamas hedeflenmektedir.

PLANLAMA
2004/4

Eyp Belediyesi, Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Mdrl.

84

Modelin Temel zellii - zgn Yaps:

Eypte uygulanan koruma amal imar plan ve projelerin zgn olan yan; plan ve projeler arasndaki uyumun salanm olmasdr. Bu uyumun salanmasnn en temel nedenleri; Plann Eyp Belediyesi iindeki planlama birimi tarafndan yaplmas ve projelerin hedefleri ile plann hedeflerinin birlikte ele alnm olmas, Eypte uygulanan plan ve projelerin Eypteki tarihsel yapy korurken, onu projeler ile destekleyerek plann hayata geirilmesini salamas, Koruma plan ile gelime ihtiyalarn birlikte ele alan yapsnn kazandrd dinamik yap. Yaayanlarn ve kullanclarn taleplerinin kararlara katlm ve restorasyon yapacak olan vatandalarn bilgi ve proje ile desteklenmeleri Bir dier zgn taraf da; plann ve projelerin Eypn kendi i kaynaklar ve dinamikleri ile gerekletirilmesidir. Eyp ilesi plan ve projeleri bir kendi kendine yenileme (self-regeneration) rnei olarak deerlendirilebilir. Belediye, konut sahiplerine proje destei vererek, mal sahipleri ile yzyze anlamalar yaparak koruma konusunda katlm ve ibirlii salamaktadr. Proje alan iinde bulunan bir yap adasnda, parseller birletirilip ortak bir proje hazrlanmtr. Bu projenin uygulanmas sonucu, btn bir yap adasndaki binalar restore edilmi ve ticaret ve ofis kullanmna dntrlmtr.

Eyp Camisinin dini turizm asndan nemi ve Eyp ilesine ykledii kimlik ve vizyonun korunmas gereklilii, Blgedeki fiziksel eskimeye mdahalenin gereklilii, Bulvarn yaratt trafik sorunu ve ak kamusal alan potansiyelinin bulunmas. Plana ek olarak gelitirilen projelerin uygulama alanlar birbirinden farkldr. Her bir projenin de alan seim ltleri, uyguland alann sorunlarndan ve potansiyellerinden olumutur.

Uzun ve Ksa Dnemli Hedefleri:

Koruma plannn en temel amac, kltr varl olan sivil mimari yaplarnn, tarihsel dokunun korunmas ve srdrlebilirliinin salanmasdr. Plana bal olarak gelitirilen projelerde, yukarda anlan temel amac destekleyen alt amalar, Eyp ilesinin sosyal, ekonomik ve mekansal sorunlarna zm bularak, var olan potansiyellerin deerlendirilmesi ve yaam kalitesinin artrlmasdr. Buna gre;

Ksa Dnemli Hedefleri:

Fiziksel ypranmann giderilmesi, iyiletirme ile birlikte evre kalitesinin artrlmas ve evrenin gzelletirilmesi, Tarihi kltr mirasnn korunmas ve yaatlmas, Tat trafiinin azaltlmas ve yaya ncelikli bir ulam sistemi kurulmas, Yerel ticaretin canlandrlmasdr.

Uzun dnemli hedefleri ise; Eypn bir turizm merkezi olmas, Eypn Halile btnlemesi, Eypte sosyo-ekonomik seviyenin ykselmesidir.

Alann Seim Kriterleri:

Koruma amal imar planna ynelik olarak alann snrlarnn belirlenmesinde ncelikle alann iindeki tarihi sivil mimari yaplar ve antsal yaplarn varl nemli olmutur. Tabiat ve Kltr Varlklarn Koruma Kurulu tarafnda tescillenmi olan sivil mimari rnekleri ve Eyp Camisini merkeze alan blge, Eyp ilesinin merkezini oluturmaktadr. Alann seilmesinin ltleri yle zetlenebilir: Eypn tarihsel nemi ve barndrd kltr mirasnn yaratt kltrel potansiyel,

Karar Mekanizmas:

Plann ve projelerin retilmesi aamasnda etkin olan kurum, Eyp Belediyesidir. Ancak alann bir sit alan olmas, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu uyarnca KTVKK tarafndan belirlenmitir. Koruma Amal mar Plannn onay ise; Bykehir Belediyesi tarafndan yaplmtr. Plan sonrasnda gelitirilen projeler ise, Eyp Belediyesi, Aratrma Planlama Koor-

PLANLAMA
2004/4

85

dinasyon Mdrl tarafndan oluturulmutur. Projelerin bir ksmnn uygulanmasnda Bykehir Belediyesi ile ibirlii yaplmtr.

Kaynaklar:

Projelerin uygulanmas iin Bykehir Belediyesi ve Eyp Belediyesinin mali kaynaklar kullanlmtr. Restorasyon almalar, mal sahiplerinin kendileri tarafndan yrtlmektedir. Yayalatrma projesinin kaynaklar Bykehir Belediyesinden aktarlmtr. Arasta projesinin kaynaklar ise; Eyp Belediyesi ve mal sahiplerinin ortaklaa gelitirdii bir fonla gerekletirilmitir.
Eypte Restore Edilen Konutlar

Aktrler:

Projelerin oluturulmas ve uygulanmasnda en nemli rol, Eyp Belediye Bakan stlenmitir. Koruma Amal mar Plann hazrlayan ve uygulamaya koyan birim ise, Belediyenin bnyesinde kurulmu olan Aratrma Planlama Koordinasyon Mdrldr. Koruma Kurulu, blgenin sit alan olmas nedeni ile projelerin onaylanmas aamasnda etkin bir aktrdr. Bykehir Belediyesi de projelerin onay ve finans destei ile Eypn rehabilitasyonunda nemli bir rol sahibidir.

Yeni Fonksiyonlar:

Alandaki yeni fonksiyonlar u ekilde zetlenebilir:

Eyp Yaya Alan Eyp Sultan Camii Meydan

Hem ticareti destekleyen hem de turizme ynelik ak kamusal alanlar, Yeni ticaret alan olan Arasta, Restore edilen sivil mimarlk rneklerinin halk eitim merkezi olarak kullanm, Su Sporlar Merkezi, Oyuncaklar ars, Sanatlar Kahvesi, Konser Salonu, Mze, Hsrev Paa Tekkesinin restore edilerek kltrel amal kullanm ocuk elence merkezi,

PLANLAMA
2004/4

Ak ve kapal restoran, kafeterya mekanlar

86

Kullanc Profili:

Eypn ncelikle kendi yaayanlar iin korunmas ve yaam kalitesinin artmas hedeflenmitir. Sonrasnda ise mevcutta stlendii dini turizm merkezi olma roln destekleyen ilevlerle, yerli ve yabanc turistler iin bir ekim alan yaratlmas amalanmaktadr.

Mevcut fiziksel dokuda iyiletirme etkisi: Projelerin en temel amac, blgedeki tarihi yaplarn ve dokunun restorasyonu ve iyiletirilmesidir. Ayrca, ak kamusal mekanlarn yaratlmas, sokak ve cephelerde iyiletirme almalar, gzelletirme almalar ile evre kalitesinin ykseltilmesi hedeflenmitir. Sosyal yapda gentrification etkisi: Projeler, alanda yaayanlarn yerlerinde kalmasn hedeflemektedir. Projelerin uygulanmas aamasnda zellikle de restorasyonlar ve ticarete dnk kararlarn oluturulmasnda yerel halkn katlm salanmtr. Tabandan katlm salamay hedefleyen bir yaps vardr. evresel etkileri: Projeler, yeil alanlarn dzenlenmesi ve korunmas dnda evre ekolojisini korumaya ynelik kararlar iermemektedir. Kltrel yapya etkisi: Tarihi dokunun ve yaplarn korunmas, kltrel amac kapsamaktadr. ocuklara ynelik alanlarn yaratlmas, ak alanlarda aktivitelerin dzenlenmesi ile Eypn ayrca bir kltr merkezi olmas da hedeflenmektedir. Kentsel yenileme ltleri ile deerlendirildiinde projelerin, yenilemenin drt temel hedefini salad grlmektedir; Fiziksel k durdurmak ve tarihi dokunun srdrlebilirliini salamak, Ekonomik yaam canlandrmak, Kentsel yaam kalitesini artrmak ve kltre dayal dinamikleri harekete geirmek, Her lekte katlm salamak Eyp projelerinin, karar ve uygulama aamalarnda yer alan kurumlar, aktrler ve aralar arasndaki iliki bir hipotetik modelde aklanabilir.

Kentsel Yenileme ltleri ile Deerlendirme ve Sonu

Eyp Rehabilitasyon Projeleri, kentsel yenileme ltleri asndan deerlendirildiinde ortaya kan sonular aadaki gibi zetlenebilir: Kent plan ile uyumu: 1993 ylnda onaylanan 1/5000 lekli Nazm mar Plannda bu alan korunmas gerekli alan olarak belirlenmitir. 1/500 lekli koruma imar plannda ise, projeler detaylar ile belirlenmitir. Koruma stratejileri ile paralellikleri: Eyp, tarihi bir sit alandr. Projeler ve planlar Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma yasas ve Kuruluna bal olarak gelitirilmitir. Bu nedenle, plan ve projeler, koruma stratejileri ile btnlemi bir yapdadr. Kentin gelime stratejileri ile paralellikleri: 1/50.000 lekli stanbul kenti nazm plan raporunda bu alan, korunmas gerekli konut alan olarak grnmektedir. Plann ve projelerin hedefleri de bu amac destekleyen bir yapdadr. Ekonomik yapda gelitirici etki: Projelerin en temel amalarndan biri, Eypteki yerel ticaretin ve turizmin glendirilerek, alann bir turizm merkezi haline getirilmesi olarak belirlenmitir. Ancak projelerin uygulanmas aamasnda, oluturulan yeni ticaret alanlar, beklenen biimde gelimemi ve yeni ilevler bu alana yerlememitir. Buna karlk alandaki turizm hareketliliinin daha da glendii grlmektedir. Yeni Fonksiyonlar: Blgede, turizmi ve ticareti destekleyen yeni ilevler gelitirilmitir. Bu ilevler, yerel zellikleri n plana karan ve yerel ekonomiyi glendiren yapda olma artna baldr. Ayrca, farkl ilevlerin bir araya getirilmesi, ok ilevli bir blge yaratlmas amacna yneliktir.

Eyp projelerinin, karar ve uygulama aamalarnda yer alan kurumlar, aktrler ve aralar arasndaki iliki bir hipotetik modelde aklanabilir.

ema 1. Eyp Koruma Plan (Rehabilitasyon Projeleri) Modeli8

emadan da izlenebilecei gibi, btncl yaklam ve kurumsal entegrasyon asndan bakldnda alann koruma alan olmas nedeni ile Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun, karar srelerinde en st kademede yer ald grlmektedir.

Erden, D., (2003) Kentsel Yenilemede Bir Ara Olarak Dnm Projeleri, Doktora Tezi, MSGS, Fen Bilimleri Enstits

PLANLAMA
2004/4

87

Eyp Rehabilitasyon Projelerinin, mekann fiziksel, sosyal ve ekonomik dnmn salayan projeler olduu ve bu projelerin, koruma plannn yaama geirilmesi ve dinamik bir yap kazanmas iin nemli aralar olduu grlmektedir.

stanbul Bykehir Belediyesinin stanbul ve/veya Hali iin gelitirdii bir master plan ve ncelikli mdahale alanlarn belirleyen bir politika yaklam yoktur. Tarihi Yarmadann btn ile sit alan olmas ve 1/50.000 lekli Nazm Plan kararlarnda bu blgenin tarihi nitelii korunacak bir blge olmas ynndeki kararlara uygunluu dnda, proje alan ve evresine btncl bir yaklam oluturacak st plan kararlar yoktur. Eyp Koruma Amal mar Plan, yalnzca Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas ve Koruma Kurulunun st kararlarna bal olarak gelitirilmitir. Bu yasa dnda plan balayc bir st plan olarak 1/50.000 lekli Nazm Plan vardr ancak o plan da yasallamamtr. Eyp Koruma Plan st kararlardan bamsz olarak gelimi bir plandr ve stanbul btn veya Hali btn ile entegrasyonunu dzenleyen baka bir plana bal deildir.

Eyp Koruma Amal mar Plan; Eyp Belediyesinin kendi bnyesindeki planlama birimi tarafndan yaplmtr. Plann yapm ve uygulamasnn ayn birim tarafndan yaplm olmas avantajlar yaratmaktadr. Bu avantajlardan ilki; plann yapmndan sonraki sre iinde izlenmesi, zaman iinde plann ilemeyen taraflarnn yerel ynetim tarafndan direkt veri olarak sonraki kararlara yanstlmasdr. Belediye iindeki planlama birimi, alan ok iyi tand ve plann her aamas iinde bulunduklar iin, uygulama srecinde kan aksaklklar izleyerek, plann ilemesi iin yeni kararlar retmektedirler. kincisi ise; ayn birim, plann yapm ve izlenmesi srecinde, koruma amal imar plannn kstlayclarn, kullanc ve alann i dinamiklerini harekete geirecek potansiyellere dntrecek projelerle plan desteklemektedirler. Bu projeler, koruma plann iler hale getirmekte ve alann hzla yenileme yolunda olmasn salamaktadr.

PLANLAMA
2004/4

88

Finans ve zel sektrle ibirlii asndan yaklaldnda ise; Eyp Projelerinin uygulanmas iin herhangi bir d kaynak bulunmad grlmektedir. Projelerin uygulamas yerel belediyeler tarafndan gerekletirilmekte, dardan yalnzca uzman danmanlardan destek almaktadr. Uygulama aamasnda yerel ekonominin kalknmas iin, restorasyon almalar ile ilgili i kollarna bal yerel esnaf ile ibirlii yaplmtr. Katlm asndan baktmzda; projelerde; katlm rgtleyen herhangi bir model ya da yaklam yoktur, ancak belediye arabulucu ve ynlendirici rol stlenmi ve zellikle, restorasyon yapacak olan kesime proje salanmas ve baz yap adalarnda esnafn mlkiyet haklarnn birletirilmesi yolunda n ayak olmutur. Ancak, bugn Trkiyede uygulanan bir ok projede olduu gibi, bu projelerde de katlm, uygulama aamasnda snrl kalmakta, karar aamasnda katlmdan sz etmek mmkn olmamaktadr. Btn bu deerlendirmelerin sonucunda Eyp Rehabilitasyon Projelerinin, mekann fiziksel, sosyal ve ekonomik dnmn salayan projeler olduu ve bu projelerin, koruma plannn yaama geirilmesi ve dinamik bir yap kazanmas iin nemli aralar olduu grlmektedir. Ancak zerinde durulmas gereken bu projelerin baarsnn kendi iinde deerlendirilmesi gerektiidir. nk Eyp Rehabilitasyon projeleri de dier dnm projeleri gibi kent btn iinde noktasal zmler yaratmaktadr. Bir st lek plann var olmamas sonucu kendi ilerinde baarl grnen ama birbirlerinden kopuk projeler bir tr projeler kolaj oluturmaktadr. Trkiyede uygulanan rneklerin, st lek plan kararlarndan bamsz oluturulmalar, kent btnne etkileri asndan olumsuz nitelikler tamaktadr. Projeler genellikle mlkiyet ltne bal olarak dnm ncelikli alanlarn belirlenmesi yerine kamu arazilerinin dntrlmesi balamnda gerekleen uygulamalardr. Kamu zel sektr ibirlii iermedikleri gibi yerel katlm salayc yaplar tamamaktadrlar. Dnm projelerinin biimlenmesi ve uygulanmasnda en temel sorunlardan biri, ulusal politikalarla yerel uygulamalar arasndaki kopukluk

noktasnda ortaya kmaktadr. Bu sorun ift ynl olarak, btncl ve srdrlebilir planlama politikalarnn yetersizlii ile ulusal dzeyde, dar kapsaml fiziksel planlama yaklamnn sonucu olan parac uygulamalarla yerel dzeyde ortaya kmaktadr. Kentsel yenileme amal bir dnm modeli nerisi gelitirirken almas gereken sorun alan u ekilde ifade edilebilir: Planlama sisteminde btncl bir yaklamn olmamas Kurumlar arasndaki egdm eksiklii Planlama ve uygulama srelerine her dzeydeki katlmda yaanan sorunlar. Trkiyedeki kent planlama ve kentsel korumann yaad tkanklklar ve kentlerin mevcut durumu, ciddi bir kentsel reformu ve yenileme almalarn kanlmaz klmaktadr. Dnm projeleri bu noktada, btncl planlamann hedefleri dorultusunda olumlu ve olumsuz etkileri dikkatle deerlendirilmesi gereken aralardr.

KAYNAKA

Couch, C. (1992), Urban Renewal, Theory and Practice, Macmillan Press, London. Erden, D., (2003) Kentsel Yenilemede Bir Ara Olarak Dnm Projeleri, Doktora Tezi, MSGS, Fen Bilimleri Enstits. Eyp Belediyesi, Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Mdrl. Kadayf, G., Yaln, H. (1999), Eyp Camii ve Merkez Civarnda Yrtlen Koruma Amal Kaufman, Jerome, L. ve Jacobs, Harvey, M. (1997), A Public Planning Perspective on Strategic Planning ( ); Reading in Planning Theory iinde, Ed. S. Campbell, ve S. Fainstein, Blackwell. Kentsel Tasarm alma Ve Uygulamalar, III. Eyp Sultan Sempozyumu, 28-30 Mays 1999, Eyp Belediyesi Yaynlar, stanbul. Roberts, P., Sykes, H. (ed.s) (2000), Urban Regeneration, Sage Publications, London. Robets, P. (2000), The Evolution, Definition and Purpose of Urban Regeneration, Urban Regeneration, Roberts and Sykes ed.s, SAGE Publications, London. www.spo.org.tr PLANLAMA
2004/4

89

Deien Kent ve Anladklarmz

Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, III. Snf rencileri

Burcu AKINCI, Aye YIKICI, Eda YT

entler tarihsel sre ierisinde incelendiinde srekli bir DEM olgusu ierisindedir. Bu deiim fiziksel / mekansal, siyasal, kltrel ve ekonomik boyutlarda gereklemi, gereklemekte ve gerekleecektir. Bu kanlmaz bir gerektir. nk, ne zaman ne de insan yerinde saymakta ve hayata olduu yerden bakmaktadr. Hepimizin bildii gibi deimeyen tek ey, deiimin ta kendisidir. Kentlerde meydana gelen deiimlerin en temel rnekleri, deien ve gelien ekonomik kaynaklarn eitlenmesi sonucunda tarm sektrnn etkisini kaybedip zamanla yerini sanayi sektrne brakarak gelimesidir. Kanlmaz olan sonu kresellemeyi getirmektedir ki u anda kentlerin deiiminde nemli bir role sahip olan yaplar teknolojinin en youn hissedildii merkezleri oluturmaktadr. Kresellemenin etkileri kentsel mekanlarda youn bir ekilde 1980lerden sonra hissedilmektedir. Gndelik yaamdaki ilikiler ve bunun mekansal boyutu zerindeki dntrc etkisi gz ard edilemez boyutlardadr. Ancak bu almada zor olsa da bu yol tercih edilmi ve kresellemenin kent ve planlama kavram zerindeki etkileri ilikilendirilmeye allmtr. nk yazarlar kresellemenin bugnn deien kentini tarif etmede baat rol stlendiine inanmaktadrlar. Sonuta almann sadece bir kreselleme yazn olmamasna da dikkat ederek mekan, kentsel alan ve planlama olgular bu ereve ierisinde tartlmaktadr.
PLANLAMA
2004/4

kreselleme tartmalarna yer verilmitir. Ancak deien kent olgusunu gzeten bir taraf n plana karlmaya allmtr. kinci blmde kreselleme olgusunu oluturan ve genel kabul gren boyutlar ele alnm ve bu boyutlarn kent mekann nasl etkiledii anlalmaya allmtr. nc blmde kreselleme, deien kent ve mekan kavramlar zerine yaplan okumalar ve karmlar bu blmde yazarlar tarafndan, zmsenmeye ve bu kapsamda yaplan ba dndrc tartmalar anlalmaya allmtr. Drdnc blmde kreselleme olgusunun ok nemli bir paradigma olarak planlama zerindeki etkisi ele alnmtr. Beinci ve son blmde ise tm bu tartmalardan bir sonu karlmaya allmtr. Ancak yaplan bu deerlendirmeler nda deien kent kavramnn deiimin ne olup olmadndan ok deiimin bir sre olarak planlanmas ve kentle ilikilendirilmesi konusu esas alnmtr. Deiimin bir sre iinde anlam kazanmas, kentin, toplumun, insann bu srecin bir paras olarak var olmas nemli bir olgu olarak kabul edilmektedir. Bu deiime ayak uyduramayanlarn yok olmas tesadfi deildir. Yazarlarn fark ettii ve sonucuna ardklar konu; planlanacak genin bu tartmalar nda sadece makroform deil, o makroformun iinde bulunduu zaman faktrnn de varldr. Artk kentin deiimin yksek derecede yaand bir SRECN PLANLANMASI olarak kabul edilmesi kanlmazdr.

Birinci blmde kresellemeye ilikin olarak bugn planlama literatrn ok etkilemi olan

90

KRESELLEMEYE LKN GRLER VE DEEN KENT KAVRAMI

Son yllardaki kentin deiimini iinde bulunduu kreselleme srecini tanmlayarak aklamaya alacaz. Kresellemeye kendi tarihsel geliimi ierisinde bakldnda; eski sylem ile yeni sylem olarak iki farkl ekilde tanmlanmaktadr. Eski sylem balamnda kreselleme insanla eit haklar sunma kapasitesine sahip; hayat standartlarn ykseltmeye ynelik bir ierik tayordu. Medeniyetlerin gelimesiyle ortaya kabilecek olan ortak fikir birlii (konsenss) bu sylemin en dikkat ekici tarafdr. Kresel bir dzen kurma faaliyeti iinde olmann aslnda evrensel bir sistem iinde yer almay da dourduu yadsnamaz bir gerektir. Devletlerin birbirlerinin snrlarn koruma garantisi bile verdikleri bir ortam sz konusudur. [. Seluk, 1999] kim bilir belki de bugn gezegenimizde yaanlanlarn anlam bu tarihte gizlidir. nk yeryznn kre biiminde olduunu insan Amerikann kefi ile anlayabildi; kresellemenin tohumlar 15.yzylda atld. Beyaz adamn yeryuvarlana sahip kmas, bu tarihten sonra hzland yani dnyann kre olma durumundan kreselleme olgusuna ulald sylenebilir. Kresel etkilere kar akn ve ne yapacamz bilemez durumdayz. Bizim dmzda gelien fakat hayatmz derinden etkileyen bu durum karsnda kresel anlamda hibir ynteme de sahip deiliz. stelik kreselleme sisteminin de hepimize bitii bir rol var. Kreselleme ark; yoksul insanlar dilileri arasnda sktrrken, yksek gelir grubu bu mekanizmann ilemesine sebep oluyor. Bu gruba biilen rol de; daha kolay para kazanma olanaklar ile teknolojide gelinen son noktay, kolay kazanlan paralarla satn alma gcn ortaya kmaktadr.Ve de kendi dnyalarnda kolay speklasyon yaratmada da kullanmaktadrlar. Yoksul insanlar ise; fayda salamada dlanan ve grmezden gelinen konumdadr. stelik zarar grm ve alm gcn zayflamtr. Ktlklar su yzne km, salk ve eitim koullar yoksul insanlar iin yok denecek seviyelere kadar inmitir.

Kreselleme kavramnn anlamnn zaman iinde ne kadar deitiini grmekteyiz. Son yllarda bu konuda yaklamdan sz edilmektedir:

Ar Kresellemeciler Bu grup radikaller diye de anlmaktadr. Bunlara gre endstri uygarlnn bir rn olan ulus devlet, kreselleme srecine paralel olarak nemini yitirmitir. Artk kresel piyasa, politikann yerini almaktadr; nk piyasa mekanizmas hkmetlerden daha rasyonel almaktadr. Kresel piyasann geliimi, toplum iinde daha yksek rasyonaliteye iaret etmektedir. Ar kresellemecilere gre, piyasalar artk devletlerden daha gldr. Devletlerin otoritesindeki bu gerileme ise, dier kurumlar ile birliklerin ve yerel/blgesel otoritelerin artarak yaygnlamas eklinde grlebilir. Radikal / ar kresellemeciler, dnya toplumunun, geleneksel ulus devletlerin yerini almakta olduunu yada alaca ve yeni toplumsal rgtlenme ekillerinin belirmeye balad dncesindedirler. Kreselleme, kazanan ve kaybeden arasndaki kutuplamay, kresel ekonomik dzen iinde birbirine balayabilir. Yaanmam ve yaanacak bir sre olarak grlen kreselleme tersine evrilemez, yaanmama , gereklememe durumu olamayan ve alternatifsiz olarak grlmektedir. Kukucular Radikal/ar kresellemecilerin tam karsnda yer alan bu grup, kukucular olarak da anlmaktadr. Giddensn deyimiyle kresellemeye her konuda kukuyla yaklamaktadrlar. Yaadmz dnyada hibir eyin yeni olmadn iddia etmektedirler. Kukucular, kresellemenin gemiine (19. yzyla dayanmaktadr) bakarak, o dnemde de nemli derecede para ve mal hareketinin olumu olduunu sylemektedirler. Dnmcler Giddensn da dahil olduu bu grup, kresellemeyi, modern toplumlar ve dnya dzenini yeniden ekillendiren hzl sosyal, siyasal ve ekonomik deimelerin arkasndaki ana siyasal g olarak grmektedir. Artk d ileri (uluslar aras ilikiler) ile i ileri arasnda ak bir ayrm sz konusu deildir. Son yllarda kreselleme konusunda yaplan aratrmalar, ok farkl dnemde yaadmza iaret etmektedir. nceki pazardan

Kreselleme ark; yoksul insanlar dilileri arasnda sktrrken, yksek gelir grubu bu mekanizmann ilemesine sebep oluyor.

PLANLAMA
2004/4

91

Kentler kresellemeyle birlikte paralanm ve farkllam mekanlar haline dnmektedir. Giderek mekanda batl deerlerin etkisini grmekteyiz.

ok daha btnlemi yeni bir kresel pazar olumutur. Karlkl alnp satlan mallarn miktar 19. yzylla karlatrlamayacak kadar fazladr. Ama bundan daha da nemlisi, ekonominin giderek daha fazla bir ekilde hizmet sektrne bal hale gelmesidir. Bilgi, elence, iletiim ve en nemlisi elektronik ve finans ekonomisi ieren hizmetler, ekonomideki en nemli sektr haline geliyor. letiim devrimi sayesinde annda haberleme imkanna kavutuumuzdan beri, eski yaplar yklmaya, eski alkanlklar unutulmaya ve kltrler de dier kltrlerle annda temas edebilmeye, karlkl etkileime girmeye balamtr. Dnmcler, kreselleme konusunda, kukuculardan daha ziyade, radikallere yakn durmaktadrlar. Kresellemenin tanmlarna, dnrlerin farkl yaklamlarndan baktktan sonra boyutlarn incelemenin de faydal olaca kansndayz.

Sosyo-Kltrel Boyutu Gnmze gelene kadar ve gelecee giderken; kimi zaman bir yry parkurunda yryen, kimi zaman da drt nala koan kreselleme; bu tempo ierisinde yaanan tutarsz hareketi hassas bir ekilde kltre de yanstr. Sonucunda da derin ve kalc izler brakr. Bunun esas sebebi kltrn belki de tm boyutlar iin ortak bir zemin oluturmasndan olabilir.
Ekonomik faaliyetlerin kresellemesi kltrel dnm ve kltrel kreselleme ile ilintilidir. Bu iliki iinde yaratlan evrensel kltr retimiyle ekillenmektedir. Yeni kltr endstrilerinde dnyann kltrel btnlemesi ynnde bir inan vardr. Ve bu inan yaam biimlerinin kltrlerinin ve tketici davranlarnn btn dnyada birbirine benzer hale geleceine dayanmaktadr.1 Amerikan tarz yaam biimi tm uluslarn snrlarna szabilme yeteneini tamaktadr. Homojen bir yaplanma iinde standart rnler sunabilen bu kltrel yaylm, zgn kimlikleriyle anlam kazanan yerel / ulusal kltrlerin zerini rterek, yaama haklarn yok saymaktadr ve varlklarn zedelemektedir.2 Kreselleme te yandan kapitalizmin uzants olarak grlmektedir.Yani kresel kapitalizmden sz etmek bu balamda yanl olmaz. Dolaysyla da ortaya batllama kavram kmaktadr. Bunun sonucu da bat rnlerinin deerlerinin , nceliklerinin, yaam biiminin ihra edilmesidir. Eit olmayan bir kltr karlamas srecinde yabanc halklar bat imparatorluunun tebaalar ve astlar olmaya zorlanmlardr. Ve bundan daha az nemli olmamak zere bat teki ve tekinin egzotik kltr ile karlamtr.3 eklindedir. Kresellemenin kltrel boyutunun getirdii tketim her geen gn daha da tutkuyla balandmz ve bizi itaat etmeye mecbur klan bir faaliyete brnmektedir. Yaamak iin tketmek deil, tketmek iin yaamak fikri bilinaltmz kaplamaktadr. zellikle kent insan profilini izdiimizde yalnzlk eken, gvensizlik iinde

KRESELLEMENN BOYUTLARI VE KENTTE YANSIMASI

Ekonomik Boyutu Ekonomik kreselleme sermaye aknn salanmasyla, iletiim ve tamaclktaki gelimeler iinde reticilerin rekabet edebilecei bir dnya pazarnn belirli sektrlerde gelimesine yol amtr. Birka lkede retim ve pazarlama olanaklarna, kresel giriimlere sahip ok uluslu yada ulus ar irketler ortaya km ve dnya apnda datm kavramndan sz edilmeye balanmtr. Bylece uluslar aras i blm, ekonomik faaliyetlerin entegre ve ibirlii iinde srdrlmesi [Clark, 1996], karllk anlay nem kazanyor.
Ekonomik kresellemenin u ana kadar ki belirtileri [Hall, 1993; Brotchie, 1995]: teknik yaylma, azalan masraflar, artan ulam hz, artan bilgi yaylm ve ticaretin nndeki engellerin kalkmas olarak sralanabilir.

Marley, David Robins Kevin , Kimlik Mekanlar, Kresel Medya , Elektronik Ortamlar ve Kltrel Snrlar (ev.E. Zeybekolu) Ayrnt Yaynlar , 1997, stanbul, Sa: 155

PLANLAMA
2004/4

2 3

Marley, David Robins Kevin , a.g.e. Sa:68 Marley, David Robins Kevin , a.g.e. Sa:68

92

olan, menfaatini n planda tutan, paylama hissini yitirmi, hala eletirebilmesine ramen duyarsz bir insan tipolojisini grmekteyiz. Kronik kent insann sinema zerinden rnekleyebiliriz. 2003 ylnda ekilen Equalibrium filminde ngrlen gelecekteki kentte insanlar her gn enjekte edilen bir eit afyon ile evresel etkilere kar duyarszlatrlmtr. Kentin babas olarak tanmlanan kii herkesi afyon kullanmaya mecbur klmakta, kullanlmad durumlarda ise hissetmek suuyla yarglamaktadr ki o toplumda bu byk bir sutur. nsanlar bu kiinin buyruklarn sorgulamadan itaat etmektedirler. Kentte rahatsz edici bir dzen sz konusudur. Dzen, mekanlarn hatta insanlarn standartlamasna, monotonlamasna sebep olmaktadr. Filmde eletirilen yaam tarz bize tandk gelmektedir. Kresellemenin, memnuniyetsizce yaamaya mecbur ettii kentsel mekanda, insanlar temel haklarn dahi savunma gerei duymamaya eilim gstermektedir.

Bu balamda kresel sreler yerellikleri de etkilemektedir. Kentsel mekanda heterojenlik sz konusudur. Kresellemeyle birlikte artk kentsel mekan tanmlanrken kr-kent elikisi zerinde durulmamaktadr. Dier bir deile kentin tanmnda kra ihtiya duyulmamaktadr. nk kent eitlilikler ve farkllklar ieren heterojen bir mekan haline gelmitir. Kreselleme zaman ve mekan asndan, kentte younlama ve skma duygusunu da beraberinde getirmektedir. Bu algya en iyi rneklerden birini oluturmas bakmndan Ridley Scottun Blade Runner, Trke deki Bak Srt adyla oynayan filmi anlabilir. Film, bir bilimkurgu yaptdr. 2019larda Los Angelesta gemektedir. Bir yandan terk edilmi sanayi tesisleri dier yanda Tyrell irketler topluluunun kente hakim olan piramit eklinde dev binas yer almaktadr. irket, filmde kopya ad verilen insan benzeri robotlar retmektedir. Cadde dzeyinde alglanan kent duygusu kargaa iermektedir. Yunan, Roma stunlar Maya, in, Dou Victoria dnemi ve gnmz mimarisine zg alveri merkezine yaplan gndermeler de birbirine girmitir. Kentin sokaklar eit eit insanlarla doludur. inlilerin ve dier Asyallarn ounlukta olduu grlr. Coca-cola reklamn yapan bir Japon kadnn glmseyen yzdr. alma yaamnn dzenlenmesinde eski nc dnya lkelerinin sistemleri her yeri kaplamtr.4 Kreselleme sreleri hem kent ii hem de kentler aras farkllk alanlar yaratmaktadr. Ancak bu farkllklarn da bir aradaln zorunlu klmaktadr. Bu da kresellemenin fiziksel mekandaki en arpc zelliidir. Bu balamda verilebilecek en iyi rnek olan Raymond Williamsn kurgusuyla gndelik hayata baklarak kresellemeyi anlamak mmkndr: merkezi Amerikada bulunan uluslaras bir irketin Londradaki brosunda alan gen ngiliz ii bitince Japon yapm arabasna binerek eve dnd. Alman mutfak gereleri ithal eden bir firmada alan ei eve ondan nce gelmiti, nk kk talyan arabasyla trafikte daha kolay ilerleyebiliyordu. Yeni Zelanda pirzolas, California havucu, Meksika bal, Fransz peyniri ve spanyol arabndan oluan yemeklerini yedikten sonra, Fin yapm televizyonlarnda ngiPLANLAMA
2004/4

Siyasal Boyutu Siyasi alanda oluan gler birliinin younlamas ve sonucunda oluan kart gruplarn oluturduu savunmaya dair rgtlenmeler, bunlarn kurumlam olarak otorite ve diplomasiye yansmas yer almaktadr. Siyasal etkileim sreleri ile gelien ilikiler genileyerek uluslararas boyuta tanrlar.Ulus-devlet kkenli olarak gerekleen anlamalar gn getike ticari ilikiler boyutunda uluslararas alanlar oluturmaktadr.

KRESELLEME, DEEN KENT VE MEKAN ZERNE ANLADIKLARIMIZ

Kreselleme; ekonomik, siyasal ve kltrel olarak hayatmzn bu alannda etkili olmaktadr. Bu alanlar birbirinden bamsz hareket etmektedirler. Kreselleme srecinde ise bu alann mekanla kurduklar iliki kentin siluetini deitirmektedir. Kentler kresellemeyle birlikte paralanm ve farkllam mekanlar haline dnmektedir. Giderek mekanda batl deerlerin etkisini grmekteyiz. Bat kresellemenin iplerini elinde tutarak kreye hakim olma iddiasn tamaktadr. Bylece yerkrede mekansal snrlar almaktadr.
4

Harvey, 1989: 310-311

93

lizlerin Falkland Adalarn alna dair bir program seyrettiler. Program sonrasnda ne kadar ngiliz olduklarn hissederek mutlu oldular.5 Wiliams tarafndan oluturulan bu kurgu ierisindeki ift bir baka akam Amerikann Kurtulu Gn konulu baka bir program izlediklerinde; ngiliz hegomanyasnn younlat program sonrasnda duyduklar mutlulua benzer bir mutluluk duyabilirler. Bu da kresellemeyi etkileyen ve mekansal boyutta aklamaya yarayan iki faktr ortaya karmaktadr. lk faktr; dnya apnda balant-alveri-mal ve insan hareketliliinin art6 eklindedir. Dier faktr ise zihinsel kltrel srete ortaya kan hzl deiim ve farkllama 7 olarak ortaya kmaktadr.

KRESELLEME VE PLANLAMA

Kresellemenin planlama sreci iindeki yeri ve etkilerine baktmzda farkl grlerle karlamaktayz. Bunlardan ilkinin 1980 sonrasnda ne kan bir kavram olduu grlmektedir. 1980 sonrasndaki gelimeler de planlamann mdahale alann daraltan faktrlerin ortaya kt bir dnemdir. Bu dnemde, dnyada iletiim ve biliim teknolojisindeki devrim retici sermaye ile mali sermayenin ayrmasna yol amtr. Speklatif krlar iin ok hzl hareket edebilen mali sermaye Trkiye gibi az gelimi lkelerde bu nitelikteki eylemleri destekler durumdadr. Buna paralel olarak da planlama, sz konusu eylemlere ayak ba olarak grlmeye balamtr. Dier yandan da , kresellemeye uyum salayan yerlerin geliecekleri, dierlerinin ise taralaacaklar srekli dile gelen bir sylemdir. Gelimekte olan lkelerin bu srece entegre olabilmelerinin, bir tarafta ekonomik ve teknolojik gelime networklerine , dier yandan da kentsel networklere baml olarak gerekleecei ortaya kmaktadr. Bylece yaratlan yarma ortamnda mevcut sermayeye en iyi i iklimi yani mekansal ve sosyo-ekonomik faktrleri sunmak, en iyi

altyap, ulam ve iletiim imkanlarn salamak amacyla kentlerin kendilerini pazarlamalar ve sunmalar gndeme gelmektedir. te planlama byle bir ortamda geni kapsaml yapsndan syrlarak, daha parac, hatta eylem yani proje bazndaki ilevlerini yerine getirmi olmaktadr. Bunu rnekleyecek olursak; stanbulun nasl satlmas gerektii, nasl pazarlanmas gerektii gibi sylemlerle stanbulun kentler aras yar atmosferine ekilerek, hibir ekilde benzetilemeyerek kentlerle yartrlmas, tarihsel, kltrel zeminde yerel ve ulusal deerlerden koparlmas kentin doal, ekolojik evre deerlerini yok sayan bir anlayn egemen olmas gibi son derece tahripkar bir yaklam sergilemektedir.8 Bu noktada planc da giriimci roln stelemi olmaktadr. Eitlie dayal olan planlama anlay ortadan kalkmakta yani kamu yararn gzeten planlama anlay ilevini kaybetmektedir. En byk grevi kamu yararn gzetmek olan planc da ilevsizlemektedir. Planlamaya baka adan baktmzda kentlerin geliim evriminin srete olduunu syleyebiliriz: Krdan kente gn eski kent merkezinin evresinde gecekondulamann geliimiyle kuatt ilk dnem; ulusal kalknmann orta snf konutlar iin bir ikamet alan farkllamas yaratt ikinci dnem ve kresellemenin eitli paralayc dinamiklere yol at bugnk durum. Bu geliim evrelerinde daha ok gze arpan deiimlerdir ki bu da kresellemeyle gereklemitir.

SONU YERNE
deien kentler Dnn, bugnn ve yarnn kentleri, Yerel ve/veya evrensel etkilerle olumu olduuna inanlan, Bu etkilerle gnmze ulaan, mekansal, siyasal, sosyal, kltrel ve ekonomik boyutlar deiime urayan kentler, Sizlere sesleniyoruz,

5 6

Kreselleme Sivil toplum ve slam ,(der: Ali Yaar Sarbay, E. Fuat Keyman), Vadi Yaynlar,1998 iinde, Raymond Williams, 1983, sa:117 Rana A. Aslanolu, Kent, Kimlik ve Kreselleme, Asa Yaynlar, 1998 sa:155 Rana A. Aslanolu, a.g.e, Asa Yaynlar, 1998 sa:156 Yaar Hacsaliholu , Kreselleme Mekansal Etkileri ve stanbul, Akademik Dzey Yaynlar, 2000 Ekim, Sa:221

PLANLAMA
2004/4

7 8

94

Cesaret ve sabr istiyor sizlerle uramak, Zor ama ok zor olgular barndryor ve yaatyorsunuz iinizde, Olsun.. hevesimiz, merakmz ve yaam alanmzsnz.. Nasl vazgeebiliriz ki..

Deiim Her koulda var olan her deiime ayak uyduran siz misiniz yoksa bizler mi? Ne kadar karmak deil mi? ie geen o kadar derin kavramlar ki bunlar, Kaygan bir zeminde tartyoruz. O nedenle bu kadar kafa yoran var.. Biz Biz mi?? Biz, unuttuunuz insancklar, Ne demiti dnr kent nedir ki nemli olan insan Deien kent, deien mekan mdr sadece.. Ya kreselleme, teknoloji, sanayi, hizmet ya tarm.. Btn faktrler bilebildiimiz ve sayabildiimiz, deien bunlar m acaba, Acaba kentteki deiim bunlarn bir toplamm yoksa Yoksa . Gerek zaman nedir ki her eyi kalplar altna almaya alyoruz Aman yarn sabah erken kalkalm , Kreselleme geliyor, yarn, Var m byle bir ey, Akam yat sabaha kreselle, Yarn tam 8.04de unutmayn, Kreselleme sizin kentinizi deitirecek. Deiimin deiimi Ve yetielim belki de deiime, Kalplar ierisine soktuumuz Zamann deiimine.. Zaman Durmak yok, durduumuz an da yok zaten Ama nerede.. krda zaman ve mekan ilikisi o kadar geni ki Borcum var Ali Dayya, harmana deyeceim,

Hangi harman, ne zaman Yarn teyzemler size gelecek bir maniniz yoksa, kindiden sonra.. Zaman; kritik bir konu.. Planlama zaman iinde Evvel zaman iinde deil Zamanla oluan ve gelien planlama nk durmayan bir kentle ba etmek zorunda

Planlama Neyin ve kimin adna, Ne zaman ve nerenin planlamas, Hangi artlarda hangi ama iin .. Doal yap, beeri faktrler, altyap, su, kanalizasyon,dere Kopuk olduu sanlan ama bir arada ok ey ifade eden btn, Ne kadar kolayd seninle uramak ama sadece barnma olsayd Bitmiyor ki ihtiyalar, zorunlusu, keyfi olan, Her gn bir yenisi, Bamz dndryor bu hz, Ne dersiniz hzn planlanmasna.. Gelinen nokta Sre iinde planlama, planlama iinde sre Bir varm bir yokmu, Bir oyun deil bu ama Bir sonu rn de deil Yaamn kendisi Douyor, byyor, yalanyor ve lyor tpk insan gibi kentler de.. Antik kentler Sre Bugn deil ilgilendiimiz yada gemii Sadece deil dndmz hayal ettiimiz gelecei.. Deiim her an her yerde .. Nerede mi? SRECN iinde Planlama da iinde bizler de iinde.. SRECN PLANLAMASI, SRECN KENT SRECN NSANI ve TOPLUMU..

PLANLAMA
2004/4

95

MAR HUKUKU

Trk Ceza Kanunu

Trk Ceza Kanunu 12.10.2004 tarihli ve 25611 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr. Kanunun; imar kirliliine neden olma balkl 184 nc maddesi yaym tarihinde, evrenin kasten kirletilmesi balkl 181 inci maddesinin birinci fkras ile evrenin taksirle kirletilmesi balkl 182 nci maddesinin birinci fkras yaym tarihinden itibaren iki yl sonra, dier hkmleri ise 1 Nisan 2005 tarihinde yrrle girecei hkme balanmtr. Kanunun imar kirliliine neden olma balkl 184 nc maddesi ile yap ruhsat alnmadan veya ruhsata aykr olarak bina yapan veya yaptran kii ile yap ruhsat almadan balanan inaatlarda kurulan antiyelere altyap hizmetleri gtrlmesine izin veren kii hapis cezas ile cezalandrlmaktadr. Bu ceza hkmleri ancak belediye snrlar iinde ve zel kanunlarla belirlenen alanlarda uygulanmaktadr. Kanunun madde gerekesinde organize sanayi blgeleri zel imar rejimine tabi blge nitelii olarak rnek gsterilmekte ve snai rnlerin retiminin yapld tesisler asndan bu snrlamann kabul edilmedii, ky snrlar iinde ina edilen, snai rnlerin retiminin yapld tesisler asndan da bu madde hkmlerinin uygulanabilecei belirtilmektedir. Kanunun 184 nc maddesi 5 inci fkrasna gre kii ruhsatsz ya da ruhsata aykr olarak yapt veya yaptrd binay imar planna ve ruhsata uygun hale getirmesi durumunda alan davalar ile alnan cezalar ortadan kalkmaktadr. Trk Ceza Kanunun yrrle giren 184 nc maddesi u ekilde dzenlenmitir. mar kirliliine neden olma MADDE 184- (1) Yap ruhsatiyesi alnmadan veya ruhsata aykr olarak bina yapan veya yaptran kii, bir yldan be yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. (2) Yap ruhsatiyesi olmadan balatlan inaatlar dolaysyla kurulan antiyelere elektrik, su veya telefon balants yaplmasna msaade eden kii, yukardaki fkra hkmne gre cezalandrlr. (3) Yap kullanma izni alnmam binalarda herhangi bir snai faaliyetin icrasna msaade eden iki yldan be yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. (4) nc fkra hari, bu madde hkmleri ancak belediye snrlar iinde veya zel imar rejimine tabi yerlerde uygulanr. (5) Kiinin, ruhsatsz ya da ruhsata aykr olarak yapt veya yaptrd binay imar planna ve ruhsatna uygun hale getirmesi halinde, bir ve ikinci fkra hkmleri gereince kamu davas almaz, alm olan kamu davas der, mahkum olunan ceza btn sonularyla ortadan kalkar.

Kanunu 24.12.2004 tarihli ve 25680 sayl Resmi Gazete yaymlanarak yrrle girdi. Kanun belediyenin kuruluunu, organlarn, ynetimini, grev, yetki ve sorunluluklar ile alma usul ve esaslarn dzenlemektedir. Belediye Kanununda Nfusu 5.000 ve zerinde olan yerleim birimlerinde belediye kurulabilmesine olanak salanmakta, il ve ile merkezlerinde belediye kurulmas zorunlu olmaktadr. Ayrca belediyeleri kurulmas ile ilgili snrlanmalar getirilmektedir. Kanunda yeni kurulan bir belediyenin snrlar, kuruluu izleyen alt ay iinde nasl tespit edileceine ilikin hkmler yer almaktadr. Kanunda Belediye meclisinin grev ve yetkileri arasnda planlamay dorudan ilgilendiren; Stratejik pln ile yatrm ve alma programlarn, belediye faaliyetlerinin ve personelinin performans ltlerini grme ve kabul etme; Belediyenin imar plnlarn grme ve onaylama, bykehir ve il belediyelerinde il evre dzeni plnn kabul etme; Belediye tarafndan karlacak ynetmelikleri kabul etmek; Mcavir alanlara belediye hizmetlerinin gtrlmesine karar verme; mar plnlarna uygun ekilde hazrlanm belediye imar programlarn grerek kabul etme olarak sralanmaktadr. Kanun uyarnca stratejik pln, varsa niversiteler ve meslek odalar ile konuyla ilgili sivil toplum rgtlerinin grleri alnarak hazrlanmakta ve belediye meclisi tarafndan kabul edildikten sonra yrrle girmektedir. Nfusu 50.000in altnda olan belediyelerde stratejik pln yaplmas zorunlu olmamakta, stratejik pln ve performans pln btenin hazrlanmasna esas tekil etmekte ve belediye meclisinde bteden nce grlerek kabul edilmektedir. Belediye; yangn, sanayi kazalar, deprem ve dier doal afetlerden korunmak veya bunlarn zararlarn azaltmak amacyla beldenin zelliklerini de dikkate alarak gerekli afet ve acil durum plnlarn yapmakta, ekip ve donanm hazrlamaktadr. Acil durum plnlarnn hazrlanmasnda varsa il leindeki dier acil durum plnlaryla da koordinasyon salanmas ve ilgili bakanlk, kamu kurulular, meslek teekklleriyle niversitelerin ve dier mahall idarelerin grleri alnmas da ngrlmektedir. Bykehir belediyeleri, bykehir belediyeleri snrlar iindeki ile ve ilk kademe belediyeleri ve il belediyeleri ile nfusu 50.000in zerindeki belediyeler; kentin geliimine uygun olarak eskiyen kent ksmlarn yeniden ina ve restore etmek; konut alanlar, sanayi ve ticaret alanlar, teknoloji parklar ve sosyal donatlar oluturmak, deprem riskine kar tedbirler almak veya kentin tarih ve kltrel dokusunu korumak amacyla kentsel dnm ve geliim projeleri uygulayabilmektedir. Kentsel dnm ve geliim projelerine konu olacak alanlar, meclis ye tam saysnn salt ounluunun karar ile iln edilmektedir. Kent konseyinin, kent yaamnda; kent vizyonunun ve hemehrilik bilincinin gelitirilmesi, kentin hak ve hukukunun korunmas, srdrlebilir kalknma, evreye duyarllk, sosyal yardmlama ve dayanma, saydamlk, hesap sorma ve hesap verme, katlm ve yerinden ynetim ilkelerini hayata geirmeye alaca da Kanunda yer almaktadr.

Hazrlayan: Nevzat CAN

5272 sayl Belediye Kanunu

Cumhurbakan Ahmet Necdet SEZER tarafndan yaynlanmas ksmen uygun bulunmayan Belediye Kanununun 3, 14. ve Geici 4. maddelerinin Trkiye Byk Millet Meclisince bir kez daha grlmesi iin TBMM Bakanlna geri gnderilmiti. TBMM Belediye Kanununu tekrar grerek kabul etti ve 5272 sayl Belediye

96

Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda Deilik Yaplmas ile Arsa Ofisi Genel Mdrlnn Kaldrlmas Hakknda Kanun
Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda deiiklik yapan ve Arsa Ofisi Genel Mdrln kaldran Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanununda Deilik Yaplmas ile Arsa Ofisi Genel Mdrlnn Kaldrlmas Hakknda Kanun 15.12.2004 gnl ve 25671 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak, yrrle girdi. 1164 sayl Arsa Ofisi Kanunu ile kurulan Arsa Ofisi Genel Mdrl, tekilat ile birlikte kaldrlmaktadr. Her trl ara-gereleri ve mevcut hizmet binalar ile lojman binalarnn bulunduu tanmazlar tapuda resen Maliye Hazinesi adna tescil edildikten sonra Bayndrlk ve skan Bakanlna tahsis edilecei, dier hak ve ykmllklerinin ise Toplu Konut daresi Bakanlna devredilecei anlan Kanunda ngrlmektedir. Ayrca Arsa Ofisi Genel Mdrlnde grev yapan personelin, Bayndrlk ve skan Bakanlna devredilmesi ile ilgili dzenlemelerde anlan Kanunda yer almaktadr. 1164 sayl Arsa Ofisi Kanununun ad Arsa retimi ve Deerlendirilmesi Hakknda Kanun olarak da deitirildi. Anlan Kanunun 4. maddesi ile 1164 sayl Arsa Ofisi Kanununun ama ve grevler balkl 1. maddesinde deiiklik yaplmaktadr. Kanunun amacnn arsalarn ar fiyat artlarn nlemek zere tanzim al ve sat yapmak; konut, sanayi, eitim, salk ve turizm yatrmlar ve kamu tesisleri iin arazi ve arsa salamak olduu belirtilerek, 1164 sayl Kanunda yazl grevlerin Toplu Konut daresi tarafndan yrtlecei, kanunlarda ve ilgili mevzuatta Arsa Ofisi Genel Mdrlne yaplan atflarn Toplu Konut daresi Bakanlna yaplm saylaca ngrld. Bu dzenleme ile hazine arsa ve arazileri zerindeki plan yapma, yaptrma yetkisi Toplu Konut daresine verilmitir. Anlan Kanunla 2985 sayl Toplu Konut Kanununa eklenen ek madde ile; Toplu Konut daresi Bakanl, kendisi tarafndan yaplan veya yaptrlacak yaplara, imar plan ve mevzuata aykr olmamak, her trl fenni mesuliyetin kendisi tarafndan stlenilmesi ve mlkiyetin belgelenmesi kaydyla baka belge istenmeksizin mracaat tarihinden itibaren onbe gn iinde avan projeye gre ilgili idarece yap ruhsat verilmektedir.

teknik esaslara gre hazrlanarak, Sanayi ve Ticaret Bakanlna sunulaca ve onaylanaca ngrlyor. Ynetmelikte imar plan yapm, revizyonu ve deiiklikleri hakknda, anlan ynetmelikte belirtilmeyen hususlarda, mekansal standartlar hari, mar Kanunu ve ilgili ynetmeliklerinde belirtilen esaslarn geerli olduu hkme balanmaktadr.

evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelik

16.12.2003 tarihli ve 25318 sayl Resmi Gazetede yaymlanan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliinde deiiklik yapan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelik 16.12.2004 tarihli ve 25672 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak, yrrle girdi. Ynetmelik deiiklii ile ynetmelie tabi projeler iin evresel Etki Deerlendirmesi Olumlu karar veya evresel Etki Deerlendirmesi Gerekli Deildir karar alnmadka bu projelere hibir tevik, onay, izin, yap ve kullanm ruhsat verilemeyecei, proje iin yatrma balanamayaca hkme balanmaktadr. 7.2.1993 tarihli ve 21489 sayl Resmi Gazetede yaymlanan evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmeliinden nce uygulama projeleri onaylanm, evre mevzuat ve ilgili dier mevzuat uyarnca yetkili mercilerden izn, ruhsat veya onay ya da kamulatrma karar alnm, yatrm programna alnm, mevzi imar planlar onaylanm projelere, bu tarihten nce retim ve/veya iletmeye balad belgelenen faaliyetlere 9.8.1983 tarihli ve 2872 sayl evre Kanunu ve ilgili dier ynetmeliklerde alnmas gereken izinler sakl kalmak kaydyla ED Ynetmeliinin uygulanmayaca ngrlmektedir.

Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Meslek i Eitim ve Belgelendirme Ynetmelii

Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliince 14.12.2004 tarihli ve 25670 sayl Resmi Gazetede Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birlii Meslek i Eitim ve Belgelendirme Ynetmelii yaymlanarak, yrrle girdi. Ynetmelik, lke ve toplum yararlar dorultusunda meslek alanlar ile ilgili denetimin yaplabilmesi, yetkili yelerin tanmlanmas, yelerin mesleki ve bilimsel almalarna yaptklar ilere ve tamamlayc eitimlerine dayanan uzmanlklarnn Odalarca belirlenmesi, belgelendirilmesi ve gerektiinde yetkili yelerin kamuoyuna nerilmesinin salanmasn amalamaktadr. Ynetmelik, Trk Mhendis ve Mimar Odalar Birliine bal odalara kaytl mhendis, mimar ve ehir planclarnn meslek alanlarna ynelik, toplumun gereksinimlerini karlamak dorultusunda aratrma, inceleme, projelendirme, tasarm, raporlama, eitim, uygulama ve teknik sorumluluu stlenme ilevleri kapsamnda olan ve uzmanlk gerektiren hizmetler iin yetkili yelerin saptanmas, eitimi ve belgelendirilmesi esaslarn kapsamaktadr.

Endstri Blgeleri Ynetmelii

4737 sayl Endstri Blgeleri Kanunu ve Organize Sanayi Blgeleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanunun 5195 sayl Endstri Blgeleri Kanununda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile deitirilmesi nedeniyle 2.8.2002 gnl ve 24834 sayl Resmi Gazetede yaymlanan Endstri Blgeleri ynetmelii yrrlkten kalmtr.. Yeni Endstri Blgeleri Ynetmelii 16.12.2004 tarih ve 25672 sayl Resmi Gazete yaymlanarak yrrle girdi. Anlan Ynetmelik endstri blgelerinin kurulmas, ynetimi ve iletilmesine ilikin usul ve esaslar dzenlemektedir. Endstri Blgesinde imar planlarnn 1/5000 lekli nazm imar plan ve 1/1000 lekli uygulama imar plan olduu belirtilerek, plan mellifi tarafndan Plan Yapmna Ait Esaslara Dair Ynetmelikte belirtilen

97

Dergilerden Semeler
Darda retim, AB genilemesi ve Avrupa Tekstil ve Giyim Sanayiinde Blgesel Yeniden Yerseimi: Avrupa Komisyonunun Genilemi ABde Tekstil ve Giyim Sektrnn Geleceimektubunun yansmalar (Outward Processing, EU Enlargement and Regional Relocation in the European Texiles & Clothing Industry: Reflections on the European Commissions Communication on the Future of the Textiles and Clothing Sector in the Enlarged European Union)
Adrian Smith, John Pickles, Robert Begg, Poli Roukova, Milan Buek European Urban and Regional Studies, 2005, Cilt 12, No (1), s. 83-91 Avrupa giyim sanayii, Avrupa Birliinde politika retimini etkileyen ve bunun da tesinde sonular yaratan bir dizi nemli sorunla yz yzedir. Bu makale, liberalleme, kreselleme ve ABnin bymesinin yaratt basklar balamnda, Avrupa Komisyonunun bu sanayiinin Avrupadaki gelecei hakkndaki son mektubu zerine bir dizi yansmay sunmaktadr. Orta ve Dou Avrupadaki giyim sektrnn yeniden yaplanmasna ilikin srmekte olan bir aratrmaya dayal olarak, makalede bu sektrdeki dou-bat ilikilerini ynlendirmi olan retimdeki darya yaptrma modelinin limitlerine dikkat ekilmektedir. Makalede ayrca, sektrdeki eitsiz gelime ve ortaya kan tasarm kapasitesi, yeni ye lkelerdeki giyim sanayii kmelenmelerinin rol ve snrlar da incelenmekte ve Avrupaya ait giysi-szleme sistemine kar pazarlarn rol dikkate alnmaktadr.

Hazrlayan: Dr. mr KIZILGN, ehir Plancs - TBTAK Merkez ve Enstitler Egdm Ofisi

dzlemde olup biten daha genel gelimelerle ilikilendirerek uluslar tesi elemanlar konumlandrmay amalamaktadr. Daha somut sylenirse, makalede arazi almasndan elde edilen ampirik malzemeye dayal olarak, Selanikdeki Arnavutluk ve Bulgar gmenlerin elikili sosyal birleme srelerine odaklanlmaktadr. Makalenin analitik erevesi kapsama dayandrlmtr: a) gn sosyal ve politik tepkilerine zellikle atflarn yapld politik, kurumsal ve kltrel kapsam, b) gmenlerin alt yerel i piyasasnn sosyo-ekonomik kapsam, c) kentin sosyal corafyas ve kentsel mekann dnmyle iliki iinde ele alnan sosyo-mekansal kapsam.

Corafyada eitlilik ve Fark zerine (On Diversity and Difference in Geography: A Southern European Perspective)
Maria-Dolors Garcia-Ramon European Urban and Regional Studies, 2004, Cilt 11 (4) 367370 Bu makalede Avrupa Birliinin douya geniledii bir zamanda, corafyada eitlilik ve fark canl tutma ihtiyacna ilikin baz kiisel yansmalar sunulmaktadr. Son gnlerde hemen hemen tartmasz bir ekilde tek bir corafya ve akademik gelenein yani Anglo-Amerikan corafyasnn egemenlii szkonusudur. Avrupada olduu kadar dnyann birok blgesinde de entellektel tartmann ana hatlarn ve gndemini giderek artan bir ekilde bu yaklam belirlemekte ve dier geleneklerin uluslararas akademik tartmaya girerek daha geni bir kitleye erimesini engellemektedir. Avrupa Birliinin 10 yeni lkeyi kapsayacak ekilde geniledii bir dnemde potansiyel gcmz farknda olmal ve geleneklerin birbiriyle karmas frsatnn yarataca avantajlar kullanmal ve bylece disiplinimizi zenginletirmeliyiz.

Yunan Kenti Selanikde Balkan Gmenleri, Uluslararas Bakla Yerel Birleme Sreleri (Balkan Immigrants in the Greek City of Thessaloniki, Local Processes of Incorporation in an International Perspective)
Panos Hatziprokopiou European Urban and Regional Studies, 2004, Cilt 11, (4), s. 321-338 Bu makale, son zamanlarda Balkan lkelerinden Yunanistana olan g olgusunun eitli ynlerini irdelemeyi ve bu olguyu uluslararas

Avrupada hangi corafyalar arasnda hangi yaknlamalar: Macaristandan bir bak (What Convergence between What Geographies in Europe? A Hungarian Perspective)
Judit Timr European Urban and Regional Studies, 2004, Cilt 11 (4), s. 371-375 Avrupann deien corafyasna ilikin farkl anlaylar, Macaristan gibi gei dnemindeki bir lkenin bak asyla alrken bu makalede u fikir gelitirilmeye allmaktadr. 50 yllk devlet sosyalizmi

98

dneminde Macaristandaki corafya almalar ileri kapitalist Avrupadaki almalara hi imdi olduu kadar yaklamad. Bununla birlikte, bu yaklama yaknlama olarak tanmlanacaksa en doru tanmlama eitsiz yaknlama dr. Makalede tek yanlln ve/veya ksmi yaknlamann grnm ortaya konmaktadr.

Yeni Avrupada Dou ve Bat: Pederahiliin Tuzaklar ve Hak Talep Etme Tutumu (West and East in New Europe: The Pitfalls of Paternalism and a Claimant Attitude)
Boleslaw Domaski European Urban and Regional Studies, 2004, Cilt 11 (4), s. 377-381 Yazar Avrupadaki eski dou-bat ayrmndan kaynaklanan tehlikeleri tartmaktadr. Bir yandan, Orta ve Dou Avrupann bilgi ve kararlarn tek ynl transferinde pederahi tutum ve inanlara yol aan politik, ekonomik ve kltrel bir eper olduuna ilikin determinist bir yorum yaplabilir. Bu yaklam Bat Avrupann eitsiz muamele ve dlayc politik eylemini merulatrabilir. te yandan, Orta ve Dou Avrupallar Batya kar talepkar olarak tanmlanabilecek bir tutumu benimsemeye ynelebilirler. Avrupa Birliinin taleplerin ynlendirildii bir brokratik kurum olduuna ilikin imaj kadar, Batya yetime ideolojisi ve gemite yanl yapld duygusu da Douda yaratlan zenginliin ve dsal etkilerin alclarnn rolnn kabullenilmesini glendirmektedir. Bu durum, Orta ve Dou Avrupa toplumlarnn pasif davranmasna ve yeni AB snrlar dnda kalan dardakiler ile btnlemede eksiklie yol aabilir. Bunlarn tm bizi Avrupa dayanmas, btnleme ve gven fikirlerinden vazgemeye yneltebilir. Bunun yerine, eylem kapasitesini tanmaya, Orta ve Dou Avrupada sosyal hareketlilii tevik etmeye ihtiya vardr, bylece insanlarn bir btn olarak Avrupaya kendi deerleri ve faaliyetleriyle katkda bulunmalar mmkn olabilecektir.

olarak kullanarak makalede her iki alanla ilgili yntemsel konular gzden geirilip, etkiye maruz kalma lmlerinin seimi ve hesaplanmas tartlmakta ve ncelikle eitsizlik lmlerine younlalmaktadr. Makalede, ampirik olarak tahmin edilen maruz kalma ve demografinin bileimine ilikin dalmdan yola klarak hesaplanan eitsizlik ltleri sunulmakta ve bu deerler dorusal regresyon, lojistik regresyon ve Theils entropi indeksi gibi geleneksel llerle karlatrlmaktadr. Sonular, bileik dalmdan hesaplanan lmlerin btnleiklik, effaflk ve sezgisellik asndan daha pratik eitsizlik tanmlar ortaya kardn ve bu yaklamn bir yerde oturma ve oturmay dnme kararlarnn yapsallamasnda nasl kullanlabileceini gstermektedir.

Tarih ve modernliin uzlatrlmas: Durham ve Warwick iin 1940 planlar (Reconciling history with modernity: 1940s plans for Durham and Warwick)
John Pendlebury Environment and Planning B: Planning and Design 2004, Cilt 31 (3) Mays, s. 331-348 1940larda birok ngiliz kenti iin, imdilerde yaygn olarak yeniden yaplanma (reconstruction) planlar ad verilen bir dizi dikkate deer ve kktenci planlama belgesi retildi. Bu belgeler btn dnyada, silip sprc bir yeniden yaplanmann gl geleri araclyla byk lde mdahaleci ve kapsaml bir planlamay gndeme getirmeye alt. Yazar tarihi iki ehir olan Durham ve Warwick iin bu eitten iki plan esas alarak, mekanlarn tarihsel niteliklerine ilginin artt bir dnemde bu planlar hazrlayanlarn, ilevsel modern mekanlar yaratma istei ile tarihsel zellikleri nasl uzlatrmaya altklarn irdelemektedir. Makale, szkonusu planlarn, tarihi kasaba ve kentlerin planlanmasna ilikin fikirler zerinde nasl bir miras brakt incelenerek sonlanmaktadr.

evresel adaletin deerlendirilmesinde eitsizlik lleri: New York kentinde otoyollara yaknla ilikin bir alan almas (Inequity measures for evaluations of environmental justice: a case study of close proximity to highways in New York City)
Jerry O. Jacobson, Nicolas W.Hengartner, Thomas A. Louis Environment and Planning A 2005, Cilt 37(1) Ocak, s. 21-43 evresel ve alansal adalet deerlendirmeleri benzerdir, nk her ikisi de yarar ve engellerin mekansal dalmn (kt eitlii) ve gzlenen farkllklar (sre eitlii) reten sreleri deerlendirerek, istenmeyen felaketlerin (veya istenen kamu mal ve hizmetlerinin) mekansal dzenlenmesiyle sosyo demografik gruplar arasndaki ampirik ilikilerin sosyal adalet kavramlaryla tutarl olup olmadn lmektedir. New Yorkda ana otoyollara yaknl bir rnek alma

Daha gvenli kamusal mekanlar iin zel fon yaratma: gelitirme blgesi kavramnn ampirik incelemesi (Collecting private funds for safer public spaces: an empirical examination of the business improvement district concept)
Lorlene Hoyt Environment and Planning B: Planning and Design 2004, Cilt 31(3) Mays, pages 367-380 Kuzey Amerikadan Afrikaya ve Avrupaya kadar birok blgede oalarak kendini kantlayan Gelitirme Blgeleri (GB), popler bir ekonomik kalknma aracdr. Yatrmclarna, ziyareti ve sakinlerine daha gvenli kamusal mekanlar sunma abasnda olan GB organizasyonlarnn ou, gvenlik ve halk salyla ilgili ek servislere para demektedirler. Bu almada GB kavramnn teorik temelleri zerine ksa bir tartmay takiben, GB gvenlik ve halk sal programlar tantlmakta ve Philadelphia kenti iin gelitirilmi bir corafi bilgi

99

sistemi kullanlarak sululuun durumuna olan etkileri deerlendirilmektedir. Buna ek olarak, nokta baznda bir analiz yntemi sunularak, ayn zamanda da tekil su olaylarnn mekansal ve zamansal zellikleri irdelenmektedir. Bu niceliksel ve niteliksel almann sonular, GB gvenlik servislerinin hrszlk ve soygun gibi su eylemleri zerinde caydrc bir etkisi olduunu gstermektedir. Buna ilaveten makalede gsterilmektedir ki, GB kurulmaya devam ettike potansiyel etkilerini deerlendirmek zere karmak modeler gelitirmek zorunlu olmaktadr. GBlerin kamu hizmetlerinin salanmasnda servete bal eitsizliklere neden olup olmayaca gibi elikiler de olas yeni aratrma alanlarna iaret etmektedir.

defa yukar deil, aa baklarak aslnda maddesel olarak heterojen, zel ve duygusal olandaki sonsuz i karmaklk kefedilmektedir. Bu blnmez basitlik iinde karmakln snr yoktur, fakat bu karmakl tmyle bilme ve modelleme imkan da yoktur. stten bak yoktur ama btnle dair bir varsaym da yoktur. Bu dnce biiminde kresel olan, herbir mahaldedir, kktr, hissidir, zeldir, heterojendir, btncl deildir ve yama gibi ksmen modellenebilenden fazlas deildir.

Balantlar (Connections)
John Urry Environment and Planning D: Society and Space 2004, Cilt 22(1) ubat, s. 27-37 Bu makalede balantlarn deien doas mesafeli bir yaklamla ortaya konulmakta, bu deiiklikleri formle etmenin bilinen yollarnn yararsz olduu tartlmaktadr. Sosyal bilimler sosyal hayat birarada tutan daha uzak ama kesintili balantlar iin zayf analizler gelitirdi. Makalede gsterilmektedir ki, seyahat ve tesadfi karlamalar nedeniyle ortaya kan, bir mahalde kesintili olarak mevcut bulunma durumu sosyal yaam iin ok anlamldr. Bu eit mevcudiyetin nemi fiili topluluklarn ve srgn edilmi topluluklarn bile zelliidir. Makalede ayn zamanda tanm ile balantlar arasndaki ayrm zayflatan yeni yerleik makinelerin ortaya kt gsterilmektedir. Bu yeni makinemsi melez oluumlar, ilikileri bir mesafeden ekillendirmekte ve devirsel sraya dair bir durum oluturmaktadrlar. Her nekadar mevcut olma ile yok olmann arasnda daima karmak balantlar olmusa da, giderek kalabalklaan yerleik makineler dnyasndaki ikametgahlarmz yoluyla bu yzyl, mevcut olma ve olmamann bu tekrarlayan biimlerinde baz istisnai deiimlere nclk edecek gibi grnmektedir.

Ve eer kresel olan kk ve btnlkten uzaksa? Yntem, karmaklk ve ss (And if the global were small and noncoherent? Method, complexity, and the baroque)
John Law Environment and Planning D: Society and Space 2004, Cilt 22 (1) ubat, s. 13-26 Byk olmak nedir? Kk olmak nedir? Ve kresel olmak nedir? Saduyu, karmak kresellik iin a metaforlarn vurgulayan bir saduyu, kreselin byk olduu, daha kk olan yereli kapsadn ve onu anlarken ortaya kan karmaklklar kefetmede gvenebileceimiz btncl bir yaklam benimsemeye ihtiyacmz olduunu, bylece btne dair geici bir bak elde edeceimiz varsaymlarn ierir. Bu makalede, Chunglin Kwann izindeki yazar bunun karmakl hayal edebilmek iin zel ve romantik bir yntem olduunu ne srmekte, daha sonra barok tarz bir seenek zerinden Kway izlemektedir. Bu

100

Bu yaz, TMMOB ehir Planlama Mimar ve Mhendisleri Odas HABER BLTEN 30 Aralk 1979, 30. saysnn 22-26 sayfalarndan alnmtr.

gemiten sayfalar...

TARHSEL EVRE KONUSUNDA SON YILLARDA GRLEN GELMELER(*)

29 Kasm1 Aralk 1978de Almanyann Mnih kentinde toplanan 3. Avrupann Tarihi Kentler Sempozyumunda nc defadr, evre leinde koruma konusunda deiik metotlarla elde edilen deneyimlerin sonular tartlm, karlkl bilgi alverii yaplm ve tarihsel kentlere bir gelecek salamann yollar aranmtr. Eski eserlerin ve tarihsel evrenin korunmas son 15 yl iinde nemli bir anlam ve kapsam deiiklii geirmitir. A. GENELDE GELMENN GERD EVRELER: 1964de Avrupa Konseyi iinde bir grup uzman, kinci Dnya Sava sonras yaanan ykm ve felaketlerin sonucunda, tek yap leinden karlan ve kent ve blge leinde bir sorun haline gelen tarihi evre korunmas konusunda rasyonel bir politika gelitirmek amacyla grevlendirilmitir. Bylece birbirini takip eden Barselona, Viyana, Bath, Hauge ve Avingnon sempozyumlar dzenlenmi ve sonuta antsal ve mimari deerli tek tek yaplarn korunmasndan, (archecturel conservation) btnlemi korumaya (integrated Conservation) geiin ilk ve nemli admlar atlm, eski eser kavram ile birlikte tarihsel evre, sit (doal, arkeolojik, tarihi, kentsel vb.) deyimleri gelitirilmitir. 1975 ylnda, tarihsel evrenin korunmas konusunda iki nemli belge retilmitir; Amsterdam Deklarasyonu ve Avrupa Kartas. Devamla, ayn yl, Avrupa Konseyi bnyesinde Blge Planlama ve Antlar ve Sitler Yrtme Kurulu (Steering Committee For Regional Planning and Monuments and Sites) kurulmutur. Bylece ilk defa, Blge Planlama (genelde planlama) ile tarihsel evre korunmasnn karlkl bamll resmi olarak kabul edilerek, belgelenmi, ancak uygulamada henz bir baar elde edilememitir. 1969da Brkselde yaplan Bakanlar Konferansnda btnlemi koruma ilkeleri onaylanm, ye devletlerin temsilcilerinden oluturulan Uluslararas tarihi yaplarn ve sitler Komitesi 1971 ylnda Avrupa Konseyi iinde kurulmutur. Bu Komitelerin grevi, tarihsel evre korunmasnn teknik, yasal, mali ve ekonomik ynlerini aratrmak, btnlemi koruma konusunda ulusal ve uluslararas ltler gelitirmektir.

1975 ylndan sonra, nemli sempozyum daha yaplmtr. 1976da Berlinde yaplan toplantda; Berlin, Barselona, Paris, Stocholm ve Viyana rneklerinde byk kentlerdeki koruma olgusu, 1977de Granadada krsal kesimdeki koruma sorunu, ayn yln Kasm Aynda Ferrerada tarihsel kent evresinde grlen ylmalar, kentleme ve kent evresindeki krsal alanlarn yok edilmesi tartlmtr. Toplantlarn sonular tarihsel evrenin korunmasna yeni boyutlar getirmitir. rnein Berlin Konferansnda, nemli bir sanat ve tarihsel deeri olmayan 19 yy. yaantsn simgeleyen basit ancak kltrel deerli yaplarnda korunmaya deer olduklar vurgulanarak, son yzyl iinde ar byyen kentlerin merkezindeki younluk art, evredeki kontrolsz byme ile birlikte, kentlilerin yaam dzeyi dklne dikkat ekilmi, ayrca tarihsel yaplara yalnzca kltrel ve sosyal ilev vermenin yeterli olamayaca belirtilerek bu yaplarn konut stokunun nemli bir paras olarak ekonomik deer tadklar nemle vurgulanmtr. Ferrerada yaplan toplantnn sonu bildirgesinden ise, krsal alanlarn eitli yollarla elden karld, krsal nfusun kentlere ge zorland, geleneksel tarmsal yapsnn bozulduu ve yerini endstriye terk ettii vurgulanarak; krsal alann hzla kentletii, krsal konutlarn turistik nitelikli ikincil konuta dnt, kentsel yap teknik ve malzemesinin krsal alanda uygulanarak geleneksel krsal yapy bozup deitirdii savlanmaktadr. Bu durumda krsal tarihi evrenin korunmas, krsal altyapnn uygun bir dzeye getirilmesiyle birlikte, krdan kente ak nleyip, orta ve kk lekli kentlerin oluturulmasna olanak verecektir. Benzer bir kentsel koruma ise, kent iindeki fonksiyonlarn yer deitirmesini nleyip kent evresindeki dzensiz gelimeleri nemli oranda engelleyebilecektir. Tm bu elde edilen bilgiler gstermektedir ki koruma konusunda ilgi, tek yapdan kentsel ve krsal tarihi evrenin korumasna kaymtr. Bu konularda retilen bilgiler ulusal ve uluslararas rgtlerden olan UNESCO ve ICOMOS iindede benzer almalar yaplmaktadr. ICOMOSa bal uluslararas Antlar ve Sitler Komitesinde iki nemli alma yaplm; Rothenburgda kk lekli kentlerde koruma olgusu, Rlovdiv (Bulgaristan) de anonim mimari ve kentsel yerlemelerin korunmas tartlmtr.

(*) Bu eviri, 29 Kasm1 Aralk 1978te Mnih, Landshut, Bavaria da yaplan 3. Avrupann Tarihsel Kentleri Sempozyumuna Prof. Alfred Schmid tarafndan sunulan The Progress Made Since European Architectural Heritage Year 1975 adl makaleden ksaltlarak Yldz NAMIKOLU tarafndan evrilmitir.

101

1976da UNESCOnun Varovada dzenledii tarihsel kentlerin kurtarlmas ve modern yaama katlmas konulu toplantya katlan 45 ye devletin te biri nc dnya lkesidir. zellikle kk Afrika lkeleri tarihsel ve kltrel deerlerin korunmas sorununu, lkenin bamszln kazanmas ile bir arada deerlendirmekle koruma konusunun ok nemli bir ynn vurgulamtr. Bu kadar UNESCOnun Nairobide dzenledii 19. genel toplantsnda tm ye lkelerce de onanmtr. B. TARHSEL EVRE KORUNMASINDAK GELMELERN DEERLENDRLMES: Avrupa Konseyince, tarihsel evrenin korunmas konusunda yaplan almalar iki nedenle nemlidir. Birincisi almalar disiplinler aras bir temele dayanmaktadr (bu temel niversitelerde bile kurulamamaktadr). kincisi, ok geni bir katlm sonucu elde edilmitir. Ayrca Avrupada halk kitleleri koruma politikalarn eletirebilmekte ve yerel politikalarnn oluturulmasnda bir lde sz sahibi olmaktadrlar. Bu olumlu gzken gelimelere karn bir takm uluslararas kurulularn tesinde tarihsel evrenin korunmasndan sorumlu olan ve dorudan etkilenen halk kitleleri soruna yeterli dzeyde sahip kmamaktadr ve ne zaman sahip klaca da belirgin deildir. Avrupa Konseyinin 1975de balatt bir alma ile 50 ye lkden btnlemi koruma ilkelerin uygulanmas incelenmi bulunmaktadr. Buna gre, lkesel planlama almalarna giren bir koruma program bulunmamaktadr. Programlar ounlukla ksa dnemlidir. Korumaya ayrlan mali kaynaklar yetersizdir. Ayrca hi bir proje tam olarak uygulanamam, paralanm ve ksaltlmtr. Tm bu sonular kesin bir yenilgiyi mi gstermektedir, yoksa gsterilen ama ok mu ulalmaz niteliktedir, tam olarak cevap verilemez. Ancak projeler, disiplinler aras rn nitelikleri ile deerli bir belgedirler ve sonularn alnmas iin henz ok erkendir. Avrupa Konseyi ile ilgili Komitelerinin almalar sonucunda gelitirilen btnlemi koruma ilkeleri ile lkesel plan ilkelerinin arasnda salam bir ba kurulamam olduu da grlmektedir. Ayrca ilkelerin yeterli yasal ve rgtsel uygulama temelleri de oluturulamam, evre leinde koruma politik bir dzeyde kalmtr. Bu tr gelimeler salanamadan yrtlen envanter almalar yetersiz kalmaktadr. Ayrca gnmzn speklatif koullar iinde eski eserlerin korunmasn istemek, eski eser sahibi kiilerin ok byk bir deerden vazgemesini nedenlediinden, ounlukla sonusuz kalmaktadr. Eski eser olup zel mlkiyette bulunan yaplarn onarm ve bakmlar ok byk maliyet yaratmakta, bu amala verilen koruma kredileri yetersiz kalmaktadr. Avrupa Konseyine ye lkelerden hi bir yerde yeni konut retimine ayrlan kaynaklarn bir kesimini korumaya kaydrlmas da sz konusu olmamtr.

Kamu dzeyinde grlen olumsuz gelimelere karlk, Belediye dzeyinde olumlu admlar atlm, evre leinde koruma konusuna pratik zmler getirilmitir. zellikle, kinci Dnya Sava sonras ve 1950-60 yllar arasnda kentlerin yeniden yaplmas srasnda alnan cesur imar kararlar da kullanlarak, byk oranda kentsel yaya blgeleri oluturulmas da salanm ve nemli lde halk destei de bulunmutur. Bu gelimenin tek olumsuz yan olarak, kentsel arsalarn kstl olmas nedeniyle arsa fiyatlar ykselmi ve konut fiyatlar greli olarak artmtr. Bu olumsuz yan, Belediyelerin dk gelirli guruplar fiyat artlar hususunda korunmasyla bir lde engellenebilir. Kentsel evrenin korunmasnn dier nemli bir boyutu da; kentlere kk lekli kasabalarn insancl lsn yeniden kazandrmas, kentlilik bilinci uyandrmas ve bir amaca ynelik toplu bir hareket yaratmasdr. Kentliler sokak ve mahalle leinde rgtlenerek birlikler oluturmakta, ortak bir ama iin kent ynetimine katlmakta ve yerel bir g oluturmaktadr. Merkezi ve yerel otoriteleri korkutan bu gelime aslnda demokratiklemenin doal bir sonucudur. Bununla birlikte, bu evreci anlayn kiisel isteklerden kaynakland aktr. Kiiler gerekte oy verdikleri kiilere ve partilere gvenmekte, asl deiiklii onlardan beklemektedir. Bu srada Avrupa Konseyi de; lkelerin yasalarn ve rgtlenmelerini btnletirilmi koruma ilkesine gre uyarlamalar iin tavsiyeler hazrlamakta, Avrupann koruma durumunu saptamak iin almalar yapmakta ve Belediyelere koruma konusunda bir el kitab hazrlamaktadr. Btn bu gelimelerin tesinde, bugn ne yaplabilir? Avrupa Konseyi, 1980 yln tarihsel kentlerin korunmasna, ayrlmasn istemekte, ayrca yerel ynetimlere kent planlamas ve koruma konusunda basit ve yardm programlar hazrlamaktadr. Bunlarla birlikte Avrupa Konseyinin en nemli grevi yaynlar ve karlkl bilgilenmelerdir. Bu yalnzca retilen bilgilerin baslp yaylmas deil, tm ye lkelerden edinilen bilgilerin gn gnne dzenli olarak ilgili en kk birime de (Belediyelere) iletilmesi, dil kolayl salanmas ve ye lkeleri tevik edici, ok iyi bir basn yayn ekibinin kurulmas demektir. Ayrca nemli konu vardr. Birincisi, yerel ve merkezi rgtlerin, korunmadan etkilenen halk kesimi ile ilikisini koparmamas gerekmektedir. Her trl planlamann olduu gibi koruma amal planlarda, halkn anlayaca basit bir dil ile halka anlatlmaldr. kincisi, yerel ynetimler koruma amal planlar uygulamada gerekli olan yasal, mali ve teknik g ile donatmaldr. Yerel ve Merkezi dzeyde bu konuda ura veren kiiler eitilmeli, bu amaca ynelik zel rgtler kurulmaldr. ncs, eer Belediyeler mali g salama konusunda yetersiz ise, merkezi hkmet bu konuda mali kaynak yaratmal, var olan kaynaklardan pay ayrmaldr.

102

Tez zetleri
Hazrlayan: Tunga KROLU
konularnn ekonomik geliimin devam ettirilmesinde yaamsal rol oynaddr. Bu almann kapsam; - blgesel geliim sreleri ile ilgili deien genel teorileri incelemek, - yirminci yzylda meydana gelen, blgesel ekonomileri etkileyen deiimleri ve kresel retim ve dzenleme mekanizmalarndaki dnmleri incelemek, - yerel ekonomilerin kurumsal yapsn incelemek iin ereve gelitirmek, - yerel ekonomik gelimenin kurumsal ynn dnya ve Trkiye rnekleri erevesinde tartmak - yeni bir model aratrmaktr. alma, dzenlemeci teori, kurumsal ekonomi, ekonomik corafya gibi blgesel ekonomik geliimin birbirine bal boyutlarn ieren teorilerden faydalanmaktadr. Bu teorik bak alarnn yannda, ylmann yaratlmasnda ve devamllnda kurumsal atmosferin nemi, Trkiyede yeni bir byme oda olan Denizli rnei ile vurgulanmaktadr. Denizli rneinin ele alnmas, bir ylmann kurumsal dzenlenmesinin incelenmesine bir deneme olacaktr. almann metodolojisi, teorik literatr aratrmas, mevcut literature referansl benzer rneklerin karlatrmal analizi, farkl kurumlarn ve yaynlarn istatistiki verileri, alan aratrmalar ve derinlemesine grmelerdir. Anahtar Kelimeler: Yerel ekonomik gelime, yeni kurumsallama, kurumsal ekonomi,evrimci ekonomi, sanayi blgeleri, sosyo-mekansal, sosyo-ekonomik corafya

TRKYEDE UBE BANKACILIININ YEN CORAFYASI

ZBEK, Ouz ODT Doktora, ehir ve Blge Planlama Tez Danman: Do. Dr. Melih PINARCIOLU Temmuz 2002, 350 sayfa Bu tez, kurumsal bir ereve iinde, parann mekansal srelerini incelemeyi amalamaktadr. Teorik ereve, drt alann zmlemesine dayanmaktadr: para, g, mekan ve teknoloji. alma Trkiye rneiyle iki alanda ilgilenmektedir: para corafyas ve bankaclk corafyas. almann Trkiye rneindeki bileenleri bankaclk, illere ve blgelere gre bankaclk alanlar, ube alar, iktisadi politika, yeni finansal teknoloji ve kurumsal sistemdir. Bu alma, bankaclktaki kurumsal ve teknolojik gelimelerin, Trkiyedeki finansal dlama, finansal younlama ve finansal mekann trdelemesi srelerine nasl katkda bulunduu sorusunu cevaplamaya almaktadr. Bu sreleri tanmlamak iin, Trkiyede bankacln gelime evrelerine gre ube bankaclnn geni mekansal zmlemesi ve bir dizi corafik finansal deikene (ube a, nfus, banka kredileri ve mevduatlar) gre son on yldaki detayl zmlemesi yaplmtr. Anahtar Kelimeler: Para Corafyas, Bankaclk Corafyas, Parann Mekansal Sreleri, ube Bankacl ve Finansal Teknoloji.

beraberinde getirmitir. retimin rgtlenmesinde yeni bir bak as olarak ortaya kan a ilikileri eklindeki rgtlenme, iletmelerin dolaysyla, blgelerin baarsn anlamada byk lde yardmc olmaktadr. Bu tezin amac, ilikiler kmesi olarak adlandrlan bu alarn yerel endstriyel kalknmadaki nemini ortaya koymaktr. Bu balamda, alarn en nemli aktrleri olarak giriimciler esas alnmtr. Giriimcilerin yerel ve kresel boyuttaki ilikileri sadece dar ekonomik tanmlamalarla snrlandrlamaz. A ilikilerinin kltrel ve sosyal yerleiklii ile bunun mekansal yansmalar dikkate alnarak, farkl yerelliklerde hkm sren retim sistemleri yaps daha iyi anlalabilecektir. Gelimi lkeler ve blgedekilerden farkl olarak, birok blgede ortaya kan deiik kalknma modelleri, yerel endstriyel kalknma srecini anlamada gelimekte olan lke deneyimlerinin eitliliinin gznne alnmas ihtiyacn ortaya karmaktadr. Bu sebeple, Trkiye rnei balamnda yerel kalknmada nemli bir atlm yakalayan Denizli ve Gaziantep rnekleri, a ilikileri temelinde karlatrmal olarak yeni bir deneysel kant kmesi olarak incelenecektir. Anahtar Kelimeler: alar, yerel kalknma, giriimcilik, sosyo-ekonomik mekan, yerel yerleiklik

BLGESEL/YEREL EKONOMK GELMENN KURUMSAL YNLER

ZEL, Tanyel ODT Doktora, ehir ve Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Ayda ERAYDIN Mart 2002, 284 sayfa Tezin ana hedefi kurumsal faktrlerin blgesel/yerel ekonomik geliim zerindeki etkisini anlamaktr. Tezin temel nermesi; kapitalist geliimin, blgelerin mekansal organizasyon ve retimde temel birimler olduu bir aamaya girmekte olduu ve yeni kresel rekabet ortamnda blgesel dzenleme

YEREL ENDSTRYEL KALKINMADA GRMC ALARI: DENZL VE GAZANTEP RNEKLERNN KARILATIRMALI ANALZ

KENTSEL DNM SRECNN ANALZNE AKTR ODAKLI BR YAKLAIM: SRDRLEBLR KENTSEL GELME EREVESNDE ANKARA-DKMEN VADS
TRKER-DEVECGL, Pnar Aypek ODT Doktora, ehir ve Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Tans ENYAPILI Haziran 2003, 361 sayfa zellikle son 10 yldr, srdrlebilirlik kavram insanlarn doal evreyle etkileiminden doan problemlere zm olarak nerilmekte ve srdrlebilir kalknma kavram kentsel gelime asndan pek ok deiik grn gelitirilmesine olanak tanmaktadr. Kavramn ieriinde bulunan belirsizliklere ramen, kentsel srdrlebilirlik,

VAROL, idem ODT Doktora, ehir ve Blge Planlama Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Serap KAYAS Eyll 2002, 185 sayfa 1970lerin balarndan itibaren retimin yaps kkl bir deiiklie uramtr. Ekonomik ve sosyal sistemdeki deiimler, yeni rgtsel biimleri ve karmak mekansal davranlar da

103

pek ok disiplinle birlikte yurt ii ve yurt d platformlarda nemli bir mutabakat alan oluturmutur. Bu nedenle, ilgili kavramlar srdrlebilirlik, yaanabilirlik ve hakalk olan srdrlebilir kentsel gelime konusu kentsel planlama teorisi ve pratii zerinde nemli etkilere sahiptir. Bu aratrma Dikmen Vadisindeki kentsel dnm srecinin srdrlebilirlik, yaanabilirlik ve hakalk kavramlar erevesinde analiz edilmesi zerine odaklanmaktadr. Bu srete yer alan kentsel aktrlerin srece dahil olma biimleri, kurduklar ilikisel alar ve sre ierisinde izledikleri yollarn incelenmesi aratrmann ieriini oluturmaktadr. Kentsel srdrlebilirliin temelini oluturan kentsel gelimenin evresel, ekonomik ve sosyal boyutlarna kar bu aktrlerin gelitirdii yaklamlar almada incelenen konulardr. Dikmen Vadisindeki kentsel gelime srecine referansla, kentsel srdrlebilirliin balam baml zelliklerinin vurgulanmas almann ana konusudur. Anahtar Kelimeler: Srdrlebilir kentsel gelime, kentsel aktrler, srdrlebilirlik, hakalk, yaanabilirlik, yaam kalitesi, kentsel yenileme, gecekondu geliimi, evre

alanlarn belirlenmesi ve Yarmadann alan kullanmlar asndan blgelemesi yaplmtr. Data Yarmadasnda doal ve sosyo ekonomik yapnn belirlenmesi amacyla derinlemesine grme teknii kullanlarak ilgi gruplarndan bilgi toplanmtr. Elde edilen bilgiler ve deerlendirmeler sonucunda, Yarmadada koruma asndan problemler olduu grlmtr: i) insanlar korumaya kar tepkilidir, ii) turizm yaplamas ve tarmsal faaliyetler nedeniyle biyolojik eitlilikte tahribat olmutur, iii) insanlar koruma konusunda bilinsizdir, iv) biyolojik eitlilik konusunda bilgi ve veri eksiklii vardr, v) devlet kurumlar ynetim ve kontrol konusunda yetersizdir. Elde edilen sonulara gre, youn insan kullanm ve basksnn bulunduu alanlarda, ilgi gruplarnn koruma almalarna etkin katlm, baarya ulamada en nemli aratr. Data Yarmadas gibi insan basksnn yksek olduu alanlarda, ilgi gruplarnn katlmn salayan ekolojik blge koruma ve ekosistem ynetimi gibi yaklamlar uygulanmaldr. Anahtar Kelimeler: Ekolojik Blge, Ekosistem Ynetimi, lgi Gruplar, Ekolojik Blge Koruma, Koruma Alan Ynetimi

mektedir. Bu tezin amac da, 1985-90 dneminde Trkiyedeki illerin ve farkl yerleim biriminin (il merkezi, ile merkezi ve kyler) net g eilimlerini ve rntlerini incelemektir. almada, illerin ve bu yerleim biriminin net g verileri kullanlarak yaplan tanmlayc analizler, Trkiyedeki bat-dou ve gney-kuzey blgeleri arasndaki farkllamay aka ortaya koymutur. yerleim birimi iin de en byk net alnan g oranna sahip iller bat ve gney ky kesimlerde yer alrken, en ok net verilen g oranna sahip iller Dou, Kuzeydou ve Gneydou Blgelerinde yer almaktadr. Anahtar Kelimeler: Net G, Net Alnan G, Net Verilen G, Yerleim Birimi, Blgesel G

GNEYDOU ANADOLU PROJESNN TRKYEDEK BLGESEL ETSZLE OLAN ETKS

EKOLOJK PLANLAMADA EKOSSTEM YNETM YAKLAIMI

AVCIOLU, Baak ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Numan TUNA Haziran 2003, 151 sayfa Bu almada, Data Yarmadas koruma planlamasna ekolojik ynden bakan ve entegre bir ynetim olan ekosistem ynetimi ve ekolojik blge koruma yaklamlar asndan incelenmitir. Data Yarmadas, abiyotik zellikleri nedeniyle, relik endemik aa trleri, nemli habitatlar ve zengin yaban hayatna nedeniyle, nemli orman alanlarndan birisidir. 1980de turizm geliim alan ve 1990da zel evre koruma alan ilan edildikten sonra yarmadada turizm geliimleri nedeniyle pek ok sorun ortaya km ve bunun sonucunda doal alanlar tahrip edilmitir. Bu almada, ekosistem ynetimi ve ekolojik blge koruma yaklamlarnn ortak basamaklar olan; doal, fiziksel, sosyo ekonomik yapnn ve alan kullanmlarnn belirlenmesi, ilgi gruplarnn tanmlanmas ve doal sistemlere bak alarnn deerlendirilmesi, biyolojik eitlilie ynelik tehditlerin ve korunmas gereken ncelikli

TRKYEDE FARKLI YERLEM BRMLER ARASINDAK NET G, 1985-90

AHN HAMAMCI, Nihan ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Aye GEDK Aralk 2003, 142 sayfa Trkiyede 1965-90 dnemi iin yaplm olan almalarda, net gn ky ve ile merkezlerinden il merkezleri ynnde gerekletii grlmektedir. Dnem sresince ky ve il merkezleri iin net g eilimleri hemen hemen deimemi olmasna karn ile merkezlerinin rol son dnemlerde deimitir. lk yllarda, ile merkezleri kylerden net g alrken, il merkezlerine net g vermilerdir, dier bir deyile, aldklar ve verdikleri net g (sfr net g) yaklak olarak eittir. Fakat son yllarda, kylerden aldklar net gn dmesi ve il merkezlerine verdikleri net gn artmas, ile merkezlerinin nemli bir ekilde g vermeye balamasna neden olmutur. le merkezlerinden il merkezlerine olan net gn artmas ve ile merkezlerinin giderek nemini kaybetmeye balamas, sadece Trkiyede deil, gelimekte olan dier lkelerde de zellikle 1990larda grl-

SER TOYBIYIK, Sibel ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Aye GEDK Aralk 2003, 189 sayfa Bu tez almasnn amac, Gneydou Anadolu Projesi (GAP)nin, sosyo-ekonomik adan Trkiyedeki blgeleraras eitsizlie olan etkisinin belirlenmesidir. Her ne kadar bu tezin asl amac blgeleraras eitsizlik olsa da, lkedeki ve GAP blgesi iindeki eitsizlikteki deiimlere de yer verilmitir. GAP ncesi ve sonrasndaki eitsizlikteki deiimin incelenebilmesi iin 1990 yl ve 2000 yllarna ait veriler kullanlmtr. Bu veriler sadece ekonomik ve altyap ile ilgili veriler deil, ayn zamanda sosyal ve demografik yapy yanstan verilerdir. Bu nedenle, almann analiz sonular GAPn baars hakknda olduka kapsaml ve gncel bir bilgi salayacaktr. almada, toplam eitsizliin yan sra, blgeleraras ve blge ii eitsizlii lmeyi mmkn klan Theil Metodu kullanlmtr. Analizler, 17 tanesi sosyo-demografik, 12 tanesi ekonomik ve 10 tanesi altyap ve servis ile ilgili olmak zere toplam 39 deiken kullanlarak yaplmtr. 1990-2000 yllar arasnda, her ne kadar gerek deerler asndan GAP blgesinde bir gelime olduu gzlense de, analiz sonular deikenlerin yarsndan fazlas iin GAP blgesi ve Trkiyenin geri kalan arasndaki eitsizlikte bir art olduunu gstermektedir. Bu deikenler genellikle, demografi (bebek lm hz, dourganlk oran gibi), salk servisleri ve gelir ile ilgili deikenlerdir. Dier

104

taraftan, altyap, kentleme, eitim seviyesi (okuryazarlk ve ilkretim okullarnda okullama oranlar gibi) ve tarm d faaliyetlerde alan nfus oran ile ilgili deikenler asndan blgesel eitsizlikte bir azalma olduu gzlenmektedir. Anahtar Kelimeler: Blgesel Eitsizlik, Theil Metodu, Gneydou Anadolu Projesi

TRKYEDE BLGESEL GELR BYMES FARKLILIKLARI VE YAKINSAMASI: NSAN SERMAYES FARKLILIKLARININ ETKS ZERNE BR ANALZ

SARAL, Gldem ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Ayda ERAYDIN Eyll 2003, 138 sayfa Bu almann amac, Trkiyede blgelerin byme performanslarn ve bu srete insan sermayesinin roln, yeni byme kuram erevesinde incelemektir. Bu amala alma ilk olarak, Trkiyede blgesel gelir bymelerindeki farkllklarn 19802000 dneminde nasl evrildigini ve illerin gelir bymelerinin yaknsama eilimlerini incelemeye almaktadr. kinci olarak, insan sermayesini daha detayl tanmlayarak, insan sermayesi farkllklarnn, Trkiyenin illeri arasnda gelir bymesindeki farkllklar aklamaktaki katksn aratrmaya almaktadr. Bu erevede, insan sermayesi eitimin yansra, giriimcilik ve buluuluk kavramlar zerinden tanmlanmtr. Anahtar Kelimeler: Blgesel Gelir Bymesi Farkllklar, Blgesel Gelir Yaknsamas, nsan Sermayesi, Eitim, Giriimcilik, Yenilik

gerekletirilmesinin gereklilii zerine younlamaktadr. lkemizde Blge planlar yaplmamas nedeniyle 1/25.000 lekli evre Dzeni Planlar stratejik seviyede planlamann yapld alandr. evre Dzeni Planlar, dier sektrler ve evre zerinde stratejik kararlarn verildii planlar olmas gerektii halde, bir ok nedenden dolay sosyal ve ekonomik gelime iin gereken yeterli kty salayamamaktadrlar. Bu tez, SDnin iin stratejik seviyedeki karar verme aralarna zel olarak 1/ 25.000 planlara- entegrasyonu zerine roln deerlendirmeyi ve Trkiye iin prototip bir SD yaklam getirmeyi amalamaktadr. SDnin planlama sreciyle egdml yrmesinin daha salkl planlama uygulamalarn salayacana inanlmaktadr. SD, effaf, katlmc ve koordinasyonu salayc yaps ile mevcut planlama sistemimizi glendirecek bir ara olarak kullanlabilir. Anahtar Kelimeler: Stratejik evresel Deerlendirme, evre Dzeni Planlar, Stratejik Seviyedeki Kararlar

dorultuda almada, 1) Avrupadaki yeni blgeselleme yaklamn, 2) blgesel kalknma politikalarndaki aadan yukarya olan yaklama doru deiimi, 3) BKAlarn genel zellikleri ve ABye aday olan ve ye olan lkelerden deiik rnekleri, 4) stanbulun isel dinamiklerinin BKAlarn almalar temel alnarak hazrlanan anket ve mlakatlar sonucunda incelenmi ve Trkiyede BKAlarn kurulmasna ynelik olarak ipular verilmitir. Anahtar Kelimeler: Blgesel Kalknma Ajanslar, Yeni Blgeselleme, Blgesel Politika

YEREL OLANAKLARIN HRACATI KOBLERDEK ROL VE ONLARINDA BLGESEL KALKINMADAK ROL: ANKARA ALIMASI

BLGESEL KALKINMA AJANSLARI: SEL DNAMKLER VE BLGESEL POLTKA

YAAR, Suna Senem ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Serap KAYAS Yrd.Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Melih PINARCIOLU Ocak 2003, 210 sayfa Kreselleme, deien retim sistemleri, ulus devletin deien rol ve Avrupadaki entegrasyon sreleri sonucunda blgesel politikalar aadan yukarya eklinde gerekletirilmeye balanmtr. Bu politikalar, isel dinamikleri gelitirmekte daha baarl olan Blgesel Kalknma Ajanslar gibi yerel ve blgesel kurumlar tarafndan koordine edilmekte ve dzenlenmektedir. Bu almann ana amac kreselleme ve Avrupa entegrasyonu sreci dorultusunda BKAlar ve isel dinamikleri gelitirmedeki rollerini anlamaktr. Temel k noktas, blgenin yeni blgeselleme yaklamlarnda ekonominin odak noktasna oturtulmas ve aadan yukarya koordine edilen kalknma politikas ile BKAlarn bu yaklamn bir paras olarak Avrupa Birliine (AB) aday lke olan Trkiyede blgesel stratejilerin ve isel kalknmann gelitirilmesinde avantajl olacaklardr. Bu

STRATEJK EVRESEL DEERLENDRME VE TRKYE N STRATEJK PLANLARLARLA ENTEGRASYONU PROTOTP YAKLAIMI

AYDIN, Mustafa ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Do. Dr. Melih PINARCIOLU Aralk 2003, 96 sayfa Bu tez, Trkiye iin zellikle stratejik seviyedeki planlama almalar zerinde Stratejik evresel Deerlendirme (SD) uygulamalarnn

ELEBI, Deniz ODT Yksek Lisans, Blge Planlama Tez Danman: Prof. Dr. Ayda ERAYDIN Aralk 2003, 147 sayfa Yaznda, blgesel gelime ve kalknma teorileri oka vurgulanmaktadr. Bir ok teoride, kk ve orta lekli iletmelerin (KOB), blgelerin ekonomik gelimesindeki ve kalknmasndaki rol genie tartlmaktadr. Dolaysyla, KOBlerin lkelerin blgesel ve ulusal kalknmalarnda ki ve gelimelerindeki nemi vurgulanmaktadr. Bu almann amac, yerel olanaklarn ihracat KOBlerde ve tm bu KOBlerin blgesel kalknmadaki rollerini aydnlatmak ve Ankara ilindeki yerel olanaklarn durumunu belirtmektir. Bunun iin, almada, ilk olarak blgesel kalknma teorileri ve KOBlerin blgesel kalknmadaki rolleri ile kuramsal bir altlk oluturulmakta, ikinci olarak da farkl yapdaki KOBlerin blgesel kalknmadaki artan rolleri ve onlar belirleyen zellikler belirtilmekte; bunu takiben Trkiye ekonomisinde ve Ankarada yer alan KOBlere deinilmekte daha sonra da temel hipotezler, Ankara ilinde bulunan firmalarla yaplan anket almas sonular ile test edilmekte ve baarya yol aan faktrler bire bir yaplan grmeler sonucunda belirlenmektedir. Son olarak, genel bir deerlendirme ve durum tespiti yaplarak baz karmlar elde edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kalknma Teorileri, KOB, Buluu evreler, Buluuluk Sistemleri, Yerellik, rgtlenme, renebilirlik, Sanayi Blgecikleri, Alar, Gven ve Sinerciler

105

Kitap Tantm
Hazrlayan: Nevzat CAN

BARAKADAN GECEKONDUYA Ankarada Kentsel Mekann Dnm: 1923-1960

TANSI ENYAPILI 1984 ylnda ilk kez yaplan alma yeniden ele alnmakta, gzden geirilmekte ve yeni kaynaklar eklenmek suretiyle geniletilmi olarak okuyuculara tekrar sunulmaktadr. Cumhuriyetin bakenti Ankarann gecekondulamasnn geliim ve deiim srecini aratran ve belgeleyen bir kitap. Kitabn son sayfasnda Tans enyaplnn 1986 ylnda Sedat Simavi Sosyal Bilimler dln alan bu almasnda, Modern Trkiyenin karakteristik olgularndan biri olan gecekondunun oluum srecinin Ankara rneinde incelendii, siyasal-ekonomik ortamdaki ve kentsel yaantdaki dnmlerin ve toplumsal farkllamalarn, mekana nasl yansdna dair ok boyutlu bir bak as sunduu belirtiliyor. Kitap drt blmden oluuyor ve her bir blmn sonucunda kapsanan yllarda kentsel gelime iinde gecekondularn yerini hazrlayan nedenler ortaya konuluyor. Birinci Blmde 19231930 yllar arasnda kent mekannn biimlenmesi anlatlyor. kinci Blmde 1930-1940 yllar arasnda Barakalamann kent mekannda yaygnlamas ele alnyor. nc Blmde 1940-1950 yllar Barakalamann Gecekondulamaya dnm sreci aktarlyor. Son Blmde ise 1950-1960 yllar arasnda gecekondu sisteminin yerlemesine deiniliyor.
STEME ADRES letiim Yaynlar Binbirdirek Meydan Sok. letiim Han No:7 Caalolu/STANBUL Tel: 212.516 22 60-61-62 e-mail:iletisim@iletisim.com.tr

SRDRLEBLR TURZM PLANLAMASI

PROF. DR. ORHAN KUNTAY Yurtdnda turizm ile ilgili yaynlarn ok olmasna ramen, lkemizde turizm konusunda az olan yaynlarn yaratt boluu bir adan amak ve genleri turizm konusuna ynlendirmeyi amalayan bir kitap. Kitabn Giri blmnden sonra, Turist balkl blmde bamsz, ayrc ve eriebilirlik davranlarnn turisti ynlendirmesi konularna deiniliyor. nc Blmde Turizm Planlamasnda Ynetici eler yer alyor. Bu blmde srdrlebilir turizm planlamas bal altnda; amalardan hareketle planlama yaklam, potansiyel seenek zmlerin tanmlanmas, planlamann kapsaml tanmnn gelitirilmesi, nemli varsaymlarn temelleri, btncl planlama blgeleri ve yerel planlama-mini senaryolar konularna yer veriliyor. Turizmi organize etmek, mekan dzenlemek iin amalardan hareketle planlama yaklamlarnn aamalar, eylem planlar anlatlyor. Drdnc Blmde Srdrlebilir Turizm, Beinci Blmde Turistik Yatrmlarda Performans, Altnc blmde e-Turizm konularna deiniliyor.
STEME ADRES Alp Yaynevi Kitaplar ars Gngrler Merkezi, nklap Sk. 2/52 06420 Kzlay/ANKARA Tel: 0312 432 39 30 431 90 79 e-mail: alp@alpyayin.com.tr

106

8 KASIM DNYA EHRCLK GNN KUTLUYORUZ...

Geleneksel olarak her yl 8 Kasmda kutlanan Dnya ehircilik Gnleri ve bu gnler iinde dzenlenen Dnya ehircilik Gn Kolokyumlar, ierisinde yaadmz ve her geen gn karmaklaan sorunlar ile insan yaamnda ok nemli bir yere sahip kentlerimiz kadar, bu sorun ve amazlarn ortaya koyulmas, yenilik ve deiimler ile olas geliim ve zm nerilerinin tartlmas balamnda kentsel yaam ile ilgili her kesim iin farkl dzey ve biimlerde nem tayor. Dnya ehircilik Gnleri kapsamnda her yl Odamz ve bir ev sahibi niversite tarafndan ortaklaa dzenlenen Dnya ehircilik Gn Kolokyumlar ise, meslek alan ve meslektalarla bir buluma olmas yan sra, kent- meslek sorun ve gndemlerini kamuoyu ile paylama, ortak bir bilin yaratma ve kentsel adan nemli sorun ve amazlar tartp, zm almlar oluturmas alarndan da Odamz, niversitelerimiz, meslek alanmz ve kamuoyu iin ok zel bir anlam ve neme sahip. Bu haliyle, yapld yl iin kent ve kamuoyu gndemine oturan konularn tartlabildii ya da henz kamuoyunun yeterince alglayamad ancak kentlerimizi biimlendiren nemli sorun ve amazlara parmak basmay hedefleyen bir ngr ierisinde konu seimi yaplan Kolokyumlar, her biimiyle sadece meslek alanmz ve meslektalarmz ile ilgili olmaktan kmakta. stelik her yl byyen bir ilgi ve katk dzeyiyle, niversitelerin farkl disiplinlerinden, sivil toplum temsilcilerine, kamu kurum ve kurulularndan, medyaya kadar nemli bir etki ile Kolokyumlarn artk kamuoyuna mal olduunu sylemek olas. Bu yl Deien-Dnen Kent ve Blge temas ile Ankarada Odamz ile Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm tarafndan ortaklaa dzenlenen Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumu ise, hem Odamz, hem meslek alanmz, meslektalarmz ve niversitelerimiz ve hem de konusu itibariyle kentlerimiz asndan farkl anlamllk ve zellikleri bnyesinde barndryor. Bu farklln meslek alanmz ve kentlerimiz asndan nemi; kentlerimizin yaad youn ve kronikleen kentsel sorunlarn, u ana kadar gelitirdiimiz planlama yaklamlar ve uygulamalar ile zmlenebilirliini tartmaya aarak, iinden bakarak ok iyi alglayamadmz deiim ve dnmn kentlerimizi nasl biimlendirdii ve dahas nmzdeki dnemde nasl biimlendireceine ilikin almlar gelitirmeyi hedeflemesinden kaynaklanyor. Ayrca bu ylki kolokyum ok nemli yabanc bilim adamlarnn da konuk olduu uluslararas niteliiyle Odamz iin de yeni almlar yaratmakta. Bu alardan bu yl ODTde dzenlenen 28. Kolokyum, gelecekteki planlama ve ehircilik tartmalarnn biimlenecei kuramsal ve klgsal derinlikleri

imdiden hazrlayan niteliiyle farkl nem ve derinliklere sahip ve meslek alanmz iin olduu kadar kentlerimiz ve geleceimiz asndan da zel yer tutacak gibi grnyor. Bilimsel katlm anlamnda da ok yksek dzeyde katlmn saland bu ylki Kolokyuma bir ksm yurtdndan olmak zere 100n zerinde bildiri bavurusu yapld ve birbirinden nitelikli bu bildiriler arasndan Bilim Kurulu seim yapmakta zorland., Kolokyum kapsamnda seilen 60 bildiri 8-9-10 Kasm tarihlerinde ODT Kltr ve Kongre Merkezinde sunulacak. Kolokyumun ilk gn olan 8 Kasmda gerekletirilecek al konumalar ardndan dnyada son dnemde ehircilik ve planlama alannda yaptklar almalar ile byk n kazanan Amerika Birleik Devletlerinden Edward SOJA ve Hollandal Peter NIJKAMP, ilk gn, kolokyum konusu ile ilgili deerlendirmelerini ve tematik sunularn yapacaklar. Kolokyumun 1. gn tematik oturumlar ve uluslararas sunular yansra bu yl ve bu Kolokyum ile emekli olacak hocamz Prof. Dr. lhan TEKELnin almalarna ayrld. Kolokyumun 2. ve 3. gnlerinin ise, bildirilerin sunulmas ve son oturumda gerekletirilecek deerlendirme panelinin ardndan Odamzca geleneksel olarak her yl, kent-evre ve planlama konularndaki duyarllklar nedeniyle baz basn mensuplarna verilecek Basn dlleri ile son bulmas planland. Bu ylki deerlendirme panelinde, oturum bakanlarnca Kolokyumda yaplacak almalarn yorumlanmas yannda, bu yl basn dlne layk grlen gazeteci-yazar Sayn Bekir COKUN da yer alacak. Ancak, bu ylki kolokyumu, her haliyle ok zel, anlaml ve nemli klan en nemli etmen ise; Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumunun, meslek alanmzn duayenlerinden, yllardr gelenekselletii zere Kolokyumlarmzn tematik konumasn yapan, Odamzn 02 numaral yesi ve kurucusu, Trkiye Bilimler Akademisi (TUBA) ve Yksek retim Kurulu (YK) yesi ok deerli hocamz Prof. Dr. lhan TEKELnin onuruna dzenleniyor olmas... Bu nedenle Kolokyumun ilk gn yaplacak tematik sunular ardndan, sevgili hocamzn akademik ve uygulamaya ynelik almalar bilim alanna ve lkemize katklarn ortaya koymay hedefleyen sunular, hem ODT retim yesi hocalarmz hem de Odamz tarafndan gerekletirilecek. Yllarca akademik anlamda yapt ok deerli almalar ile meslek alanmzn nn aan, eserleri, dersleri ile yalnzca meslektalarmzn deil tm kamuoyunun eitim srelerinde rol alan, ayrca tm Dnya ehircilik Gn ve dier Odamz etkinlikleri yan sra meslek alanyla ilgili dier etkinliklerdeki katklaryla, kentlerimizin ve meslek alanmzn sorunlarna ilikin derinlikli bak ve zm almlar gelitiren sayn lhan TEKEL, bu Kolokyum ile emekli oluyor. Bu nedenle ODTde dzenlenen Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumu; hem ok

BASIN AIKLAMALARI
107

BASIN AIKLAMALARI

deerli hocamzn uzun yllar ok nemli almalar yapt, meslek alanmzla ilgili en kkl eitim kurumlarndan ODT iin byk nem tamakta, hem biz rencileri ve tm meslektalar asndan farkl anlamlar iermekte, hem de Odamzn kurulu belgesinde imzas olan 02 numaral yemiz ve ilk genel sekreterimiz olmas asndan ehir Planclar Odas asndan da ok farkl bir younluk ve onur vesilesi olmakta. Bu yl dzenlenen kolokyumu zel ve nemli kld kadar, bundan sonraki yllarda da saygdeer hocamz lhan TEKELnin kolokyumlara farkl biimlerde katk yapabilmesi, kolokyumlarda srekli yer almas, meslek alanmzn nn aabilmesi anlamnda Odamz bir dizi uygulama yapmay dnmekte. Bu anlamda ncelikle, bu ylki kolokyumda TMMOB ehir Planclar Odas ve lhan TEKEL adna bir sunu yaplacak. 1969 ylnda kurulan ve bu yl 35. yln kutlayan ehir Planclar Odas asndan bakldnda da, kentlerimiz ve meslektalarmz asndan ok farkl nem ve anlamllklar birlikte barndran bu ylki dnya ehircilik gn kolokyumu, her anlamda tam bir buluma... Odamz Ynetim Kurulu ncelikle, titizlikle yrtlen uzun soluklu bir hazrlk almasnn sonucu olarak gerekletirilecek bu ylki Kolokyuma katk koyan tm kii, kurulu ve meslektalarmza kamuoyu nnde teekkr etmeyi bir grev olarak grmekte. Sorunlar ve amazlar ile yaammzda ok nemli bir yer tutan kentlerimiz ve kentsel yaam ierisindeki tm kesimler iin bir ans, bilimsel anlamda bir ziyafet, mesleki anlamda bir len ve sevgili hocamzn emeklilii nedeniyle bir duygu saana olarak geeceini umduumuz, ODT Mimarlk Fakltesi ehir ve Blge Planlama Blm ile Odamzn birlikte dzenleyecei ve ODT Kltr ve Kongre Merkezinde 8-9-10 Kasm tarihlerinde gerekletirilecek Dnya ehircilik Gn 28. Kolokyumuna, mesleimize, kentlerimize ve deerlerimize sahip ktmz bir kez daha ve alabildiine gl bir biimde gsterebilmemiz adna, tm meslektalarmz, vatandalarmz, kamuoyunu ve deerli basn mensuplarn davet ediyoruz. Sayglarmzla.
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu

Kent farkl insanlardan oluur ve engellilik toplumsal bir olgudur Kentteki insanlarn farkl gereksinim guruplarndan meydana gelmesi son derece doaldr. zrller de bu gruplardan biridir. Bu nedenle kentler planlanrken ve ina edilirken bu gereksinim guruplarnn ihtiyalarnn dikkate alnmas ve yaama geirilmesi, ada kent planlama ve mimarlk anlaynn ayrlmaz bir parasdr. Engellilik bireyin kendisi ile ilgili bir durum deil, toplumsal ve mekansal evresi ile ilgilidir. Fiziksel ve zihinsel fonksiyon kayb nedeniyle zel dzenlemelere ihtiya duyan kiilerin toplum ve kent yaamnda bu gereksinimlerinin karlanmamas, ulaabilirlii kstlayarak bu kiileri engelli duruma getirmektedir. Bu durum, hareket sahipliliine sahip kiilerin toplum hayatna tam katm ynndeki frsat eitliini ortadan kaldrc bir etki yapmaktadr. Hareket kstll sadece zrllerle ilgili deildir Bir bozukluun ya da organ kaybnn yol at fonksiyon kayb sadece zrllerle ilgili deildir. Yal insanlar, ocuklar, geici sakatl bulunanlar, bebek araballar, hamileler, yk tayanlar, iri ve iman kiiler, ok uzun ve ok ksa boylu kiilerin hepsi, engellerle dolu evrede hareketlerinin kstlanmasna maruz kalr. Ayrca, u an herhangi bir zr olmayan bir kii, geirecei bir kaza ya da hastalk sonucu hayatnn geriye kalan blmnde kalc olarak zrl hale gelebilir. Sonuta, herhangi birinin, hayatnn herhangi bir dneminde engellerle dolu bir evreden her an etkilenebilecei grlmektedir. Kentlerimiz hareket kstl kiilere ne kadar uygun? mar ve Belediye Kanunlarnda zrllerle ilgili hkmler yer almasna ramen gnmzde kentlerimiz ve ulam aralar hareket kstl kiilerin ihtiyalarn karlamaktan ok uzaktr. Kamu binalarnn byk blm zrller iin ulalamaz durumdadr. Ak alanlar olan kaldrmlar, yaya geitleri, meydanlar, vb. yerlerde zrllerin ihtiyalar ya hi dnlmemekte, ya da sadece rampa yapmna indirgenmektedir. Bina ve kaldrmlarda yaplm olan rampalarn pek ou da standartlara uygun olmadndan kullanlamamaktadr. Yaya geitlerinde kl, grsel uyarclar yok denecek kadar azdr. Toplu tamaclkta kullanlan ara ve duraklarda da hareket kstllna sahip kiilerin ihtiyalar hemen hemen hi dnlmemektedir. Tat ncelikli ulam politikalar sonucu olarak kl yaya geitlerinin kaldrlarak alt- st geitler yaplmas, yaya kaldrmlarnn daraltlmas ya da yok edilmesi, yaya gei srelerinin azaltlmas gibi uygulamalar, herkesin ulaabilirlik olanaklarn kstlad gibi, zrller iin almaz engelleri oluturmaktadr. Dzenlemeler neden yaplmyor? Sorun, bilinlenme ve kentin yaam deerinin gzetilmesi ile ilgilidir. Dzenlemeleri yerine getirmekle ykml olan

HERKES N ENGELSZ KENTLER STYORUZ - 02.12.2004

TMMOB ehir Planclar Odas, 3 Aralk Dnya zrller Gnnde, hareket kstllna sahip kiiler asndan kentlerimizin durumunu deerlendirmeyi meslek disiplini gerei kamusal bir sorumluluu olarak grerek aadaki aklamay kamuoyunun bilgilerine sunmaktadr:

108

merkezi ve yerel ynetim birimleri tarafndan bu konu ya grmezden gelinmekte ya da bilin eksiklii nedeniyle nem verilmemektedir. Yasalarda yer almasna ramen halen uygulamada ok fazla bir gelimenin salanmam olmas bunun bir gstergesidir. te yandan dier bir sorun, kentlerin rant alan olarak grlerek yaam deerinin nemsenmemesidir. Kentlerin kaldrmlar bfeler ve reklam panolar iin kolaylkla tahsis edilirken, zrller iin yaplacak bir rampa lks olarak grlebilmektedir. Bir yandan, zrllere bedava tekerlekli sandalye datrken, dier yandan onlarn kulland kl yaya geidini kaldrmak, poplizmin ve bilinsizliin ak bir gstergesidir. Sonu olarak Tm binalar, ak alanlar ve ulam aralar zrllerin bamsz olarak hareketine olanak salayacak biimde tasarlanmal ve ina edilmelidir. Bu, herkes iin nemli bir gereklilik olmasnn yannda, zrllerin toplum yaamna dier insanlarla eit frsatlarda katlabilmesi iin bir zorunluluktur. Yerel ynetimler bu bak asn asla gzden uzak tutmamal; kentte zrller, yallar, ocuklar, kadnlar gibi zel gereksinim guruplarnn durumlarna uygun nlemleri, bu alandaki uzmanlarla, meslek odalaryla ve kitle rgtleriyle ibirlii halinde yaama geirmelidir. Ancak, kentlerimizin zrller de dahil olmak zere tm kentliler iin yaanabilir hale gelebilmesi sadece ilgili ynetimlerden beklenerek ulalabilecek bir sonu deildir. Bu anlamda, 3 Aralk Dnya zrller Gn vesilesi ile Odamz; tm toplum kesimlerinin, kentlileri, merkezi ve yerel ynetimleri bu bilin zere hareket ve mdacele etmeye armaktadr. Kamuoyuna sayglarmzla duyururuz.
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu

Anayasa gerei herkesin mal olan kylarn, hibir ekilde kamu yararn ortadan kaldracak veya engelleyecek ya da zel mlkiyete konu olacak veya dntrecek ekilde kullanlamayaca eitli kereler Anayasa Mahkemesi kararlarnda da aka belirtilmiti. Buna karn anlan ynetmelikle doal servet ve kaynak niteliindeki kylarn zelliini kaybettirmeyi amalayan almalar yaplyor. Anlan ynetmelikle, toplumun eit ve ortak olarak yararland ky alanlarnn, turizmden gelir elde etme, deniz turizm ve ticaretinde rekabet etme gerekeleriyle, toplumun kullanmna kapatlmasna ve tahrip edilmesine olanak salanyor. Devletin Anayasa ile belirlenmi en temel grevlerinden olan, doal, kltrel, evresel ve toplumsal deerlere sahip kmas gereklilii gz ard ediliyor. Ky alanlarnn Anayasa ve Ky Kanununda tanmlanan ilke ve koullar aan bir biimde yaplamaya almasna yol aan bu Ynetmelikle, ocuklarmza borlu olduumuz kylar elden karlyor. Yargnn iptal ettii bu Ynetmelie gre, Kltr ve Turizm Bakanlnca Galata ve Ataky gibi ok deerli blgelerde kylar yaplamaya aan plan onamalar yapld bilgilerinin Odamza ulat gz nne alndnda, bu dzenlemeye gre kylarda yaanan tahribatn boyutlar kendini daha ak gsteriyor. Oysa, Dantay kararnda da aka vurguland zere; Anayasa ve Ky Yasas hkmlerine aykr olarak kylardan herkesin eit ve serbest yararlanma hakkn ortadan kaldracak veya snrlandrabilecek herhangi bir tasarrufta bulunulmas mmkn deildir. Bu ynetmelikle ise, ...kydaki dolgu alanlarnda ve sahil eridinde yaplabilecek yaplar snrl olarak sayan Ky Kanununa aykr olarak Ynetmelikle yaplama hakk geniletilmitir. Bu nedenle, Anayasa ve Ky Kanuna aykr olduu iin durdurulan bu Ynetmelikle dzenlenen; 1. Ky, dolgu ve kurutma alanlarnn ve sahil eritlerinin imar plan kararlar ile yaplamaya almas, 2. Bu planlar uyarnca ya da hi bir plan olmakszn hukuksuzca, ky, dolgu ve kurutma alanlar ile sahil eritlerinde yeme-ime tesisleri, alveri merkezleri, konaklama niteleri gibi yaplamalar ieren Kruvaziyer liman projeleri gerekletirilmesi, 3. Sahil eridindeki kamu kurum ve kurulularna ait tanmazlarda turizm yap ve tesisleri yaplmas, 4. Devletin hkm ve tasarrufu altndaki tanmazlarn zel mlkiyete konu edilmesi, kullanm hakk verilmesi ve kiralanmas, 5. Kylarn doal ve kltrel zellikleri dikkate alnmadan, kyy tahrip edecek turizm amal kullanm kararlar getirilmesi,

BASIN AIKLAMALARI

KIYILARI YAPILAMAYA AAN YNETMELE YARGIDAN DUR KARARI - 27.12.2004

Topluma Ait Olan Kylarn Bekileriyiz TMMOB ehir Planclar ve Harita Mhendisleri Odalar tarafndan, Bayndrlk ve skan Bakanlnca yaymlanan Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelikte Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelikin iptali ve yrtmenin durdurulmas amacyla alan dava sonucunda Dantay Altnc Dairesi anlan Ynetmeliin yrtmesini durdurdu. Anayasa ve Ky Kanunu uyarnca kylar korumakla ve kylardan herkesin eit ve serbest yararlanma hakkn salamakla grevli olan Bayndrlk ve skan Bakanlnn, hukuka aykr olarak ky, dolgu ve sahil eritlerini yaplamaya aan dzenlemelerine yarg dur dedi.

109

BASIN AIKLAMALARI

6. Doldurma ve kurutma yoluyla kazanlan arazilerin, turizm amal tesisler yaplmak suretiyle zelletirilmesi veya zelletirme kapsamna alnmas, biimindeki uygulamalarn yarg karar uyarnca derhal durdurulmas gerekmektedir. Anayasaya, Kanuna, toplum yararna ve planlama ilkelerine aykr olan, hukuka uyarllk bulunmayan, doal kaynaklarmz tahrip eden bu tr uygulamalarn nlenmesi iin tm vatandalarn ve kamuoyunun sorumluluklar olduu aktr. ehir Planclar Odas olarak; kamu yarar amacyla hazrlanan ve kylar, dolgu alanlar ve sahil eritlerini korumaya ynelik kararlar getirmek amacyla hazrlanan imar planlarn da ilevsizletiren, hukuka ve kamu yararna aykr bylesi i ve ilemlerin karsnda durma kararllmz bir kez daha kamuoyuna duyuruyor, Bayndrlk ve skan Bakanl ile Kltr ve Turizm Bakanln Anayasaya, hukuka uymaya, kylarmz ve doal varlklarmz korumaya ve toplum yararna kullanlmasn salamaya aryoruz. Sayglarmzla,
TMMOB ehir Planclar Odas Ynetim Kurulu

zmler bulmak isterken telafisi mmkn olmayan yeni sorun alanlar yaratmakta. Sihirli bir denek, kurtarc bir forml gibi zellikle yerel ynetimlerin sarldklar, ancak iini dolduramadklar kentsel dnm, planlamadan kopuk, sosyal ve ekonomik boyutlar bulunmayan, yalnzca fiziksel bir dzenleme olarak kabul etmek, yasad alanlarn yasallatrlmasnn arac olmas tehlikelerini bytmekte. Szde Bilimsel Amalara, Bilim ve Koruma Kurullar Atlanarak Ulalmaya allyor. Kentsel Dnmn zellikle stanbul rneinden balayarak kentlerimizin en nemli gndem maddesi haline gelmekte olduu gerei ortada. Ancak kentsel dnm, sadece yasa d ya da ypranm yaplarn yklarak daha yksek yaplarla fiziksel olarak yenilenmesi olarak alglayan anlayn ok byk sorunlar tad da ak. Nitelikli ve salkl bir kentsel dnmn, kent btn ierisindeki gereklilikleri ve plan kararlar zerinden, ekonomik ve toplumsal boyutlar gznne alan, bir yerel kalknma-uygarlama projesi olarak ve rant odakl deil kent ve kamu yarar odakl bir k noktas ile hayata geirilmesi gerekmekte. zm gerektiren sorunlar ok boyutlu ve karmak, ancak yasa tasars yetersiz ve dar kapsaml. Tasarnn genel gerekesi ve ama maddesi zetle ...eskiyen ve zelliini kaybetmi kent blgelerinin yeniden ina ve restore edilmesi, ...deprem risklerine kar tedbirler alnmas, ...kentin tarihi ve kltrel dokusunun korunarak yenilenmesi gibi bilimsel bir syleme oturma abasnda grnmekte. Ancak bu amaca ulalmas iin tarif edilen yol; - Nasl ve hangi kriterlere gre seilecei belirsiz, eskiyen ve zelliini kaybetmi kent blgelerinin, daha sonra her trl speklasyona konu olabilecek biimde Kentsel Dnm ve Geliim Blgesi ilan edilmesi, - Bu alanlar iin daha nce verilmi Kentsel Sit Alan kararlarnn gzard edilmesi ve bunlara uygun yaplm koruma amal imar planlarnn yok saylmas, - Kentsel Dnm Alanlar iin Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu uyarnca yetkili klnan Koruma Blge Kurullar yok saylarak blgeye zel koruma kurullar oluturulmas, - Yine bu kanunla, bu alanlar iin zel olarak tanmlanm ve ilgili tm toplum kesimlerinin katlmn gerekli klan Ynetim Alan ve Ynetim Planlarnn gereksiz ve sreci uzatan bir fazlalk olarak grlmesi ve bu yaklamlardan vazgeilmesi, - Tm bunlarn sonucunda dnme konu alanlarn hzla yeniden yaplamas,

KENTSEL DNM KANUNU TASARISI YEN SORUNLAR YARATMAYA ADAY - 31 Mart 2005
Kentsel Sorunlar, Sylemi Bilimsel Ancak nerileri Parac ve Rant Odakl Yaklamlarla zmlenemiyor Son dnemde, kent ve kamu ynetimi, yap, afet, planlama ve imar mevzuatlarna ilikin bir ok dzenleme gerekletirilmekte. Bu yeni yasal dzenleme araylarnn bir ksm kamuoyunca yeterince tartlmakszn ok ksa srelerde yasalap yrrle girerken, bir ksm ok uzun sren tartmalara ve uzlamalara karn yasalaamyor. Bu anlamdaki en arpc-elikili dzenleme arayna, Babakanlk tarafndan 01/03/2005 tarih itibariyle TBMM Bakanlna sunulan Kentsel Dnm ve Geliim Kanunu Tasars rnek verilebilir. lgili Bakanlklar, yerel ynetimler, ilgili dier kamu kurum ve kurulular yansra, meslek odalar, niversiteler ve ilgili sivil toplum rgtlerinin nemli bir blmnn de meclis gndeminden rendii Kanun Tasars, Meclisin ilgili komisyonlarnn gndemine girmi bulunmakta. Kamuoyunda yeterince tartlmakszn ksa srede yasalatrlmaya allan bu tasar, dier kanunlarla dil ve anlay asndan bir btnlk kuramamakta, imar ve planlama srecinin paras olamamakta, gnbirlik sorunlara parac

110

olarak, mevcut yasal ve kurumsal yapy ve kentbilim ilkelerini gz ard eden bir biimde tanmlanm. Daha lerici ve Uygulanabilir zmler Yerine Dnm Rant Odakl zmeyi Amalayan neriler Getiriliyor. Yasa tasars, gerekelerinde ortaya konulan amalara ulalabilmesi iin gerekli, gereki uygulama aralarn tanmlamyor. Oysa, yeni yasalaan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile tescilli kltr varlklarn yenileyebilme amal olarak, emlak vergilerine katk pay konulmas, gereinde tanmaz haklarnn baka alanlara aktarlmas, menkul deere dntrlmesi biiminde ada ve gereki uygulama aralar belirlenmiti. Bir yandan kltr varlklarnn korumas, dier yandan da bu alanlardaki mlkiyet sahiplerinin sorunlarnn giderilmesi anlamnda koruma-kullanma dengesi iinde ilerici ve uygulanabilir zmler neren bu yasann, uygulanmadan bir kenara braklmas ve pheler uyandran zm araylarna girilmesi de dndrc. Bu zm araylar, kentsel sit alanlar iin kentlerin st lekli planlar uyarnca hazrlanan koruma amal imar planlarn bir yana brakyor, kente dair planlama gereksinimlerini dlyor. Kentsel dnm alanlarnn ilan ve bu alana zel koruma kurulunun oluturulmas yoluyla, koruma planlarna aykr olabilecek ve koruma kurullarnca yerinde grlmeyen dnmlerin gerekletirilecei ynnde endieler yaratyor. Planlamann stnl ve balaycl ilkelerinin yerine idarenin takdir yetkisi getiriliyor. Mevcut Yasalarla elien, Yetkileri Paralayan Hkmler Yeni Sorun ve zmszlkler retiyor. Tasarnn gerekeleri incelendiinde stanbul zelinde zellikle Sleymaniye, Zeyrek gibi Tarihi Yarmada evresindeki kentsel sit alanlarnn dnm iin alternatif zm araylar iinde olunduu gzleniyor. Ancak, yalnz bu alanlar zelinde, koruma kurullarnda tkand ya da i younluu nedeniyle gecikilecei dnlen projelerin uygulamaya geirilebilmesi iin nerilen zm, szkonusu alanlarda ve lkenin dier kentleri iin daha nce yaplm koruma planlarn da hkmsz klarak, bu alanlarn plansz kalmasna ve ticari amalarla kullanlmak zere gereinde belediyelerce ilgili kamu-zel kurululara tahsis edilmesi yoluyla kamu yarar dnda kullanlmasna yol aabilecek bir yaklama ak kap brakyor. Ayrca bu tasar, ...mevzuata uygun yaplm imar plan kapsamnda kalsalar dahi ifadesi zerinden, gereinde mevzuata aykr kaak yaplar iin de uygulanabilecek, yasad yaplarn dnm snr iine alnmas yoluyla yasallatrlmas srecini gndeme tayor. Bylece zm olarak retilen yaklam, planszlk ve planlara aykr yaplarn yasalamas,

tescilli yaplarn kamu yarar dnda tahsisi tehlikesini de beraberinde getiriyor. Bunlarn yannda yine ksa sre nce yasalaan 5272 Sayl Belediye Kanununda belediyelere verilen, kimi zaman keyfi olarak kullanlabilecek kentsel dnm ve geliim alan ilan etme yetkisi, alan bykl, yetkili ilan merci asndan da bu tasar ile elimekte. Tasar, yakn zamanda yrrle giren Belediye Kanunu, Bykehir Belediyesi Kanunu, l zel daresi Kanunu, 5226 sayl Kanun ile deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda yer alan hkmler dnda yeni bir dzenleme ve zm de getirmiyor. Buna karn bylesi bir dzenlemeye gereksinim duyulmas, zm araynn, sorunlarn kmelendii dnlen koruma planlar ve koruma kurullarnn nasl devre d braklaca niyeti zerine kurulu olduunu dndryor. Tasarnn kanunlar st yetki tarifleri ile Ky ve Boazii Kanunlar gibi korumaya ilikin hkmler tayan dzenlemeler geersiz klnyor. Parac zm nerileri Gerek zmlerin Hayata Gemesini Gletiriyor. Bu parac ve noktasal zm yaklam, kltrel mirasn korunmasn, ynetimini, planlanmasn, salklatrlmasn amalayan yeni yasalarn da ilevsizlemesine yol aabilecek grnyor. Ayrca tasar, kentsel sit alanlar ile de snrlanmadndan, tescile konu olmayan yasa d yaplama alanlarnn da dnm projelerine konu edilerek yasallatrlmasnn amalandn dndryor. Dier taraftan tasarnn gerekeleri ierisinde vurgulanan, afet ve depreme kar nlem alnmas gereksinimi, tasarnn maddelerinde unutulmu grnyor. stanbul zelinden yola kan tasar, stanbulun deprem asndan grece daha az riskli tarihi yarmadas iin zm, noktasal koruma kurullar ve btnden kopuk parac dnm projeleri ile tariflerken, stanbulun deprem ve afetler asndan en yksek risk tayan blgeleri iin gerek ve kalc zm nerilerini gzard ediyor. Bu eliki de, yasann ama ve gerekelerinde ifade edilen bilimsel sylemlerden ok noktasal ve parac zmlerle en youn spekle edilen alanlarn rant gdsne ynelik olarak dntrlmesi amacna yneldiini akla getiriyor. Oysa tm bu sorunlarn zlebilecei gerek, btnlkl, ilgili tm yasalara referans veren ve ilgili tm devlet ve toplum kesimlerinin katlm ile hazrlanm bir omurga yasaya gereksinim olduu ak. Bu gereksinimin uzun sredir meslek evrelerinin gndeminde bulunan, niversite, meslek odalar, ilgili kamu kurum kurulularnca tartlarak olgunlatrlm mar ve ehirleme Kanunu Tasars ile giderilmesi yerine, bu tasar yokmuasna hareket etmenin mantn zmek

BASIN AIKLAMALARI
111

BASIN AIKLAMALARI

g. Bayndrlk ve skan Bakanlnca ilgili tm kesimlerin tartmasna alan mar ve ehirleme Kanunu Tasarsndaki kapsaml, btnlkl zm nerileri geen aylara karn hkmet tasars olarak meclis gndemine gelmezken, kamuoyunun bitmi bir tasar olarak glkle rendii ve bir ok saknca ieren Kentsel Dnm ve Geliim Kanun Tasarsnn hzla yasalatrlmaya allmas, yukarda sralanan birok endieyi de glendiriyor. Oysa Doru Yol Bulunmutu... Son dnemde kentlerimizin nemli bir ksm iin zm nerisi olarak nem kazanan kentsel dnm, getiimiz yl da kamuoyunun gndemine bir baka yasa tasars ile gelmiti. Bu ilk tasar af nitelikli hkmleri nedeniyle byk tepki toplam ve tepkiler Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan yerinde grlerek tasar geri ekilmiti. Geri ekilen yasa tasars kamuoyunun ve ilgili uzman meslek odalarnn gr ve nerileri dorultusunda, af nitelikli yaklamlardan arndrlp, uzun sredir tartlan ve btnlkl kentsel zmleri olanakl klacak mar ve ehirleme Kanunu Tasars ierisine yerletirilmiti. niversitelerin ve tm uzman kurulularca birlikte gelitirilen yaklam ve zm nerisi ortadayken, imdi yepyeni bir kentsel dnm yasasna neden ve hangi gerekelerle gereksinim duyulduunu anlamak g.

Tasar Geri ekilmeli... Katlml sreler iinde gelitirilmi yasa ve uygulama aralarn hayata geirmek yerine dar kapsaml, zel nitelikli yasa enflasyonu ve yetki karmaas reterek, planlama ve koruma yaklam terkedilerek, kentler salkl biimde dntrlemez. Tm bu gereksinimleri fark eden, niversiteler, meslek odalar ve konuyla ilgili uzman bakanlklar olan Bayndrlk ve skan ile Kltr ve Turizm Bakanlklarnn mar ve ehirleme Yasa Tasars ve Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile gerekletirdikleri/gerekletirmeye altklar kapsaml-btnlkl zm nerileri, bu ve benzeri parac uygulamalarla ilevsizletiriliyor, l domaya zorlanyor. Geldiimiz noktada kentlerimiz iin kanlmaz bir gereklilik haline gelen kentsel dnmn, af yasalaryla yaratlan ve bugn hala nasl dntrlecei tartlan salksz yap stoumuz gibi yeni niteliksiz kent evreleri yaratmamas hedeflenmeli. Bunun iin, bir ok sorunu beraberinde getirecek sz konusu tasarnn, ilgili tm toplumsal kesimleri ierecek katlmc, mzakereci, oydamac bir yaklamla mar ve ehirleme Kanunu Tasars ierisinde yer almak zere geri ekilmesi konusunda umudumuzu ve TBMM komisyonlarnn saduyusuna gvenimizi kaybetmek istemiyoruz.
TMMOB ehir Planclar Odas - Ynetim Kurulu

112