ED‹TÖRDEN

Yoğun Bir Gündemle Birlikteyiz...

Eylül 2006 • Y›l: 6 • Say›: 21 Yay›n Türü: Yerel, süreli mimar.ist’in 21. saysn değerli katklar ve ilginç bulacağnz umduğumuz
Yay›nlayan
yazlarla tamamladk. Geçen saymza gelen olumlu, yapc eleştiriler bizler için
TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi en değerli itici gücü oluşturdu.
Sahibi
TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi ad›na
İstanbul son dönemde gündemdeki konularyla meslek alannda yoğun
Eyüp Muhcu
tartşmalara konu oluyor. Bu nedenle de kent için önerilen yeni projelerin
eleştirileri ve değerlendirmeleri dergi sayfalarmzdan eksik olmuyor. Diğer
Genel Yay›n Yönetmeni
taraftan, kentin giderek ivme kazanan 2010 Avrupa Kültür Başkenti projesi ve
Deniz ‹nceday›
UNESCO Dünya Miras Listesi tartşmalar, söz konusu projelerin anlamn
Yay›n Koordinatörü katlyor. Bu düşünceyle İstanbul’un kentsel, mekânsal sorunlarna yeni
Fatma Öcal
yaklaşmlar sürekli olarak okuyucumuzla paylaşmak istiyoruz.
Yaz› ‹flleri Sorumlusu
Metin Karada¤ Bu saymzda ayn bağlamda önemli olduğuna inandğmz bir dosya konumuz
Yay›n Kurulu
var: “Soylulaştrma ve İstanbul”. Dosyada konunun uzmanlar, düşünürleri
Ayflen Ciravo¤lu, H. H. Günhan Dan›flman, T. Gül Köksal, deneyimlerini ve fikirlerini farkl yaklaşmlarla tartşyorlar. Bu tartşmalarda
Kubilay Önal, H. Bülend Tuna İstanbul’un kentsel politikalarna, kentsel-kamusal alan yaklaşmlarna ait
Dan›flma Kurulu içerikler bulacaksnz. Dosya başlğmzla ilgili olarak ayrca üç önemli söyleşi
Zeynep Ahunbay, Nur Ak›n, Ülkü Alt›noluk, Bilge Ar›kan, Ersin gerçekleştirdik. Bu alanda uzun yllardr araştran ve tartşan kymetli bilim
Ar›soy, Harun Bat›rbaygil, Afife Batur, Cengiz Bektafl, ‹hsan insanlarnn sohbetlerini sizlerle paylaşyoruz. Derginin kütüphane bölümünde
Bilgin, Çelen Birkan, Hasan Çak›r (Almanya), H. Besim Çeçener, sizlere değerli üç yapt sunuyoruz. Seçtiğimiz her üç eserin de
Oktay Ekinci, Cengiz Eruzun, Nur Esin, Nuran Zeren Gülersoy,
Sümer Gürel, Ersen Gürsel, Yücel Gürsel, Havva Kanbur
meslektaşlarmza yeni perspektifler açacağn düşünüyoruz. Görüş
(‹spanya), Ruflen Kelefl, Do¤an Kuban, Mehmet Küçükdo¤u, sayfalarmzda, uygarlk tarihinin inanlmas güç bir kesitinden meslek
Derya Oktay (K›br›s), Sabri Orcan, Selim Ökem, Deniz Erinsel alanmza uzanmay özellikle istedik. Ayrca, değerli hocamz Nezih Eldem’i bir
Önder, Hakk› Önel, Gülflen Özayd›n, Hasan Cevat Özdil, Asl› arkadaşnn kaleminden bir kez daha anyoruz. Tasarm araştrmasnda, ilginç
Erim Özdo¤an, Y›ld›z Sey, fiükrü Sürmen, Mete Tapan, U¤ur
bir konuya açtk bölümümüzü. Aydnlatma ve aydnlatma elemanlar tasarm,
Tarhan, Ahmet Tercan, Necdet Teymur, Afflar Timuçin, Rüksan
Tuna, Hülya Turgut, Y›ld›z Uysal, Mücella Yap›c›, Hüsnü mimarlğn bütünleyici bir parças. Bu nedenle ilgi çekeceğini umuyoruz.
Ye¤eno¤lu (Hollanda), Zekiye Yenen, Emre Zeytino¤lu İnceleme köşesinde ise, meslek birikimine farkl bakşlar getiren yazlarla güncel
yap üretim sürecine ait eleştirileri ve gözlemleri, ayrca mimari bir başyapta
Yay›n Yönetim ve Yaz›flma Adresi
Y›ld›z Saray› D›fl Karakol Binas›, Barbaros Bulvar› değinmeleri bulacaksnz. Kent bölümünde, UIA İstanbul 2005 Kongresi’nde de
Befliktafl 34349 ‹stanbul gündeme getirilen bir açk forum konusunu tartşyoruz. “Dijital Kentleşme”
Tel: 0212 227 69 10 Faks: 0212 236 85 28 başlğ altnda, yazarlar tarafndan paylaşlan düşünceler, gelişen teknoloji,
e-posta: dergi@mimarist.org kent, mekân, insan ilişkisi üzerindeki tartşmalar sürdürüyor. Yine ayn başlkta,
www.mimarist.org/mimarist
yurtdşndan katk olarak gelen “kamusal alan” irdelemelerini ve “Tarihî ve
Mali Koordinasyon Modern Yüzü ile Barselona”y bulacaksnz. Kent arkeolojisi konularnda ise bu
Sami Y›lmaztürk
saymzda iki ilginç yaz var. Yeni bir restorasyon uygulamas örneği olan
Görsel Yönetmen Altunizade’deki Nafiz Paşa Konağ’n ise Tasarm/Uygulama sayfalarnda
Zehra fieno¤uz
görebilirsiniz. İstanbul’da restorasyon sürecinin bu denli tartşmal bir
Ofset Haz›rl›k döneminde, kente kazandrlan binay Yap Merkezi’nin katklaryla, zengin
Ekol Tan›t›m
Ondokuz May›s Cad. No: 32/12 fiiflli 34360 ‹stanbul
görsel malzemelerle mimarndan okuyoruz. Kent, mimarlk, yaşam araştrmasn,
Tel: 0212 212 68 02 (pbx) Faks: 0212 212 69 12 her zamanki gibi, tasarmda “ulaşlabilirlik” kavramna bağlanan notlarla
e-posta: ekoltanitim@superonline.com tamamladk.
Bask›-Cilt
Promat Bas›m Yay›n, ‹stanbul
Sra geldi 22. saymza... Gelecek saymzn dosya konusu olarak “kamusal
Tel: 0212 456 63 63 alan” başlğn öneriyoruz. “Kamusal alan” kavramna meslek tartşmalarnda
farkl yönlerden baklabilir. Tarihten günümüze “kamusal alan”, düşünce
Bask› Tarihi
Eylül 2006
sistemlerini ve bunun mekânsal izlerini yanstan çok boyutlu kapsamyla bir
eleştiri kaynağ olmuştur. Mimari ve kentsel tasarmda “kamusal alan”
Da¤›t›m
araştrmas, farkl yaklaşmlar, mekânn farkl düzenini ve buna bağl olarak da
Tele Kurye
yeni insan-mekân ilişkilerini tartşmaya yönlendiriyor bizleri. Dosya içeriğinde
Reklam ve Yap›m Organizasyon böyle bir noktadan hareketle, “kamusal alan” gerek kavramsal düzeyde gerekse
Mimarl›k Vakf› ‹ktisadi ‹flletmesi
uygulama alanndan örneklerle tartşmay amaçlyoruz. Böylesi bir araştrmayla
Recep Pafla Cad. Nimet Abla ‹fl Merk. No: 18 K.2
Taksim 34437 ‹stanbul “kamusal alan” tasarmnn yaşama katklarn çok boyutlu değerlendirmeyi ve
Tel: 0212 253 45 35 pbx Faks: 0212 253 43 04 kavram meslek perspektifinden yeniden irdelemeyi amaçlyoruz. Tabii ki,
sizlerin öneri ve katklaryla. Bu saymz ilgiyle okuyacağnz ümit ederken, bir
Fiyat›: 7,50 YTL
sonraki saymzda yeni görüşlerle, yeni araştrma ve tartşma başlklaryla
Y›ll›k abone ücreti: 26,00 YTL
Ö¤rencilere % 50 indirim uygulan›r. yeniden buluşmay diliyoruz.
“mimar.ist” dergisi Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi üyelerine
ücretsiz olarak gönderilir. Yaz›larda ileri sürülen görüfllerin sorumlulu¤u
Sayglarmla,
yazarlar›na aittir. Dergi ad› belirtilmek kofluluyla al›nt› yap›labilir.
Deniz İnceday

mimar•ist 2006/3 1
mimar.ist Eylül 2006/3
ISSN 1302-8219

4 HABER / ETK‹NL‹K
Dam Notlar›... / Hasan Çak›r

6 KÜTÜPHANE
Bizans Mesesi’nden Osmanl› Divanyolu’na / H. H. Günhan Dan›flman
Refah Toplumunda Getto / Deniz ‹nceday›
Mimar Wittgenstein / Özen Eyüce

9 GÖRÜfi
Ortado¤u’da Bir Y›k›m Daha: Lübnan
Beyrut Müzesi, Arkeolojik Yerleflmeler, Do¤al Çevre / Gül Pulhan................................................................9
S›n›f Arkadafl›m Nezih Eldem / Ali Do¤an Günsav ...........................................................................................12

15 TASARIM
“Tasar›m, söyledi¤iniz ‘söz’ün dünyada dolaflmas› demek...” / Söylefli: Ahmet Tercan .....................................15

21 ‹NCELEME
Bir Ayasofya Yaz›s› / Gürhan Tümer ................................................................................................................21
‹nflaat/Mimarl›k fiirketlerinin Ekonomik Kriz Yönetim Stratejilerini Belirlemeye Yönelik
Alan Çal›flmas›: ‹stanbul Örne¤i / Zeynep Kolçak .......................................................................................27
Mimar-‹flveren-Kullan›c› ‹liflkisinin Sat›fl Sloganlar› Ba¤lam›nda Sorgulanmas› ve
Sonuç Ürünler / Tülin Görgülü ...................................................................................................................32

2 mimar•ist 2006/3
 ‹Ç‹NDEK‹LER

37 DOSYA: “SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL

“Soylulaflt›rma” ve ‹stanbul / Tolga ‹slam - Ayflen Ciravo¤lu ..............................................................................37
“Gentrification” Kavram› Nas›l Türkçelefltirilmeli? / Murat Güvenç .................................................................39
Ça¤lar Keyder: “Soylulaflt›rma, kapitalizmin kentsel mekân düzeyinde yans›mas›d›r”
Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam .............................................................................................................46
‹hsan Bilgin: “Dünyada hiza al›nabilecek toplumsal projenin olmamas›,
pek çok fleyin içini boflalt›yor...” / Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam ......................................................52
Soylulaflt›rma / Gentrification / Do¤an Kuban .................................................................................................57
Soylulaflt›rma ve Hipotetik Kâr / Behiç Ak ......................................................................................................61
Kuzguncuk Üzerine ‘Kafas› Kar›fl›k’ Bir Deneme / Tan Morgül .........................................................................64
Soylulaflt›rma Sürecinde Sanat ve Sanatç› - Kent, Sanat, Aktivizm / Pelin Tan ..............................................69
Ahmet Polat: “Bu bölgelerde inan›lmaz bir enerji var;
gerçek bütünleflme burada oluyor” / Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam .................................................73

78 KENT
Dijital Kentleflme / Elizabeth Sikiaridi - Frans Vogelaar ....................................................................................78
Avrupa, Kentini ve Kentçili¤ini Gözden Geçiriyor .........................................................................................84
Tarihî ve Modern Yüzü ile Barselona / Havva Kanbur .....................................................................................87

91 KENT ARKEOLOJ‹S‹
Byzantion Dönemi’ndeki Kurgusuyla Bir Anadolu Mucizesi: ‹stanbul / F›rat Düzgüner ..................................91
K›rklareli Kültür Sektörü Uygulamalar›: Kanl›geçit Aç›khava Müzesi Örne¤i / ‹lknur Ar› ..............................103

107 T A S A R I M / UYGULAMA
fieyh-ül Et›bba Kona¤›’ndan Yap› Merkezi’ne: Nafiz Pafla Kona¤› Restorasyon Projesi / Z. Ayfle Aky›l .........107

111 F A R K L I ‹NSANLIK DURUMLARI

‹stanbul Metrosundan Notlar / fiükrü Sürmen .............................................................................................111

mimar•ist 2006/3 3
HABER 1. Torre Agbar cephe detay› (Novvel).

ETK‹NL‹K 2. Torre Agbar, Barcelona (Novvel).

DAM Notlar›
2006 Uluslararas›
Gökdelen Ödülü
Barselona H›yar›’na Verildi
Takma ad› Barselona H›yar›. As›l ad›
“Torre Agbar”. Boyu 142 metre. Pro-
jesini Parisli Jean Nouvel Atölyesi
yapm›fl. Mal sahibi Barselona Su ‹fl-
leri Afi. Yap›m› 2005’te bitmifl. Torre
Agbar fiirket’in merkez binas› olarak
kullan›l›yor.
Uluslararas› Gökdelen Ödülü iki y›lda
bir, en az 100 m. boyunda, bitmifl,
kendine özgü esteti¤iyle, gelece¤e
yönelik mimarisiyle, kentle bütünlefl-
mesiyle, yenilikçi tekni¤i ve ekono-
mikli¤iyle boy gösteren gökdelenlere
veriliyor. Mimara ve mal sahibine
birlikte verilen ödülün maddi arma-
¤an›n› mimar al›yor.
Frankfurt Belediyesi’nin himayesinde
verilen ödülün sponsorlu¤unu bir
büyük banka yap›yor. DAM da
ödülün organizasyonundan sorumlu.
50 bin avroluk ödülün ilki 2004’te
verilmiflti. ‹kincisi, bu y›l 17 Ka-
s›m’da, Frankfurt’ta Aziz Paulus Kili-
sesi’nde yap›lacak bir törenle beledi-
ye baflkan› taraf›ndan sahiplerine ve-
rilecek. Ayn› gün DAM’da gökdelen-
ler üzerine kapsaml› bir sergi aç›la-
cak.
DAM’›n aç›klamas› k›saca flöyle:
Ödüle, dünya çap›nda naml› gökde-
lenci bürolar›n yan› s›ra, daha az ün-
2 yeterli bir saydaml›k de¤il, ayn› za-
1
lü bürolar da ilginç projelerle kat›ld›-
lar. Ödül için önerilen gökdelenlerin
üçte biri ya Asya’da ya da Asyal› bir
büroca dikilmifl gökdelenler. (Asya
flu s›ralar yeryüzüne gökdelen dik-
menin moda oldu¤u yer say›l›yor.)
15 May›s 2006’da Frankfurt’ta topla-
nan uluslararas› juri dört k›ta 11 ül-
keden ödül için önerilen gökdelenle-
ri de¤erlendirdi; Barselona’daki “Tor-
re Agbar”› ödüllendirdi, dört gökde-
lene de takdirname verdi.
Jüriye göre Torre Agbar, gökdelen
konusundaki güncel tart›flmalara bir-
çok bak›mdan önemli katk›larda bu-
lundu¤u için ödülü ald›. Jürinin söy-
lemiyle “yeni bir kentsel geliflimin
Barselona’daki simgesi ve kenti yeni-
den canland›rman›n nab›z at›fl›n›n
göstergesi”dir, Torre Agbar.
Torre Agbar’›n yenilikçi k›l›f› (kabu-
¤u) toplam alan› 47.500 metrekare
olan 35 kat› sarmal›yor. Bu 16.000
metrekare beton k›l›f›n üzerini kapla-
yan alüminyum levhalar suyla ve
›fl›kla renkten renge giriyor. Beton k›-
l›fa yerlefltirilen 60.000 cam lamel-
den 4400 kare pencere yap›ya sadece

4 mimar•ist 2006/3
 3. Torre Agbar iç mekân. HABER
4. Montevideo, kullan›fll›l›¤› yan›nda eski bir
endüstri bölgesini canland›rmaya katk›s›yla ETK‹NL‹K
takdirname ald› (Mecano).
5. Wienerberg Gökdeleni, sosyal konut alan›nda
kaliteli gökdelen örnekli¤iyle takdirname ald›
(Delugan).
6. Jian Wai Soho, Pekin’deki klifle bloklar›
aflmas›yla takdirname ald› (Yamamoto).
7. Turning Torso, gökdelen tasar›m›nda form
zenginli¤inin yolunu göstermesiyle takdirname ald›
(Calatrava).

4 5

manda ›s› yal›t›m› sa¤l›yor... olsun hem de mimarisi kaliteli ol-

Takdirname alan dört gökdelenin
dördü de konut kulesi: Biri Mal-
mö’deki “Turning Torso”, Valencial›
Santiago Calatrava’n›n, 190 metre
boyunda. Biri Viyana’daki “Wiener-
berg” gökdeleni, mimar› Viyanal› De-
lugan Meissl, boyu 106 metre. Biri
Rotterdam’daki “Montevideo”, Delftli
mimarl›k bürosu “mecanoo architec-
ten b.v.” projelendirmifl, boyu 152
metre. Biri de Pekin’de, 100 metre
boyunda “Jian Wai Soho”; Yokoha-
mal› mimar Riken Yamamoto ve Field
Shop’un ifli.
sun” anlay›fl› gelifliyor, mal sahipleri
ve mimarlar dünyaya güzel bir eser
b›rakman›n lezzetine giderek daha
çok vard›kça, bu türlü ödüller ço¤al-
d›kça... Desem, ne dersiniz?
Hasan Çak›r
kybeleffm@aol.com
6
7

Hep Rant m› Hem Rant m›?

Banka idare heyetinden bir yetkili
flöyle diyor:
“...Bu ödülle mimarlar›, mal sahiple-
rini, yat›r›mc›lar›, gelece¤e yönelik
gökdelenler planlamaya ve tasar›mda
yeni yollar denemeye cesaretlendir-
mek istiyoruz.”
Anlafl›lan, imar›n amac›n› temelde
spekülasyonun ve rant›n belirledi¤i
“Mimar(l›k)lar›n Grand Bazaar›”nda,
“rant olsun da nas›l olursa olsun”
anlay›fl› etkisini yitiriyor. “Hem rant

mimar•ist 2006/3 5
KÜTÜPHANE
Bizans Mesesi’nden Osmanl› Divanyolu’na
Osmanl› kent mimarl›¤› tarihine çe-
flitli yay›nlar›yla katk›da bulunmufl
olan Cenova Üniversitesi Mimarl›k
Fakültesi ö¤retim üyesi Maurice Ce-
rasi’nin, özgün ad› The ‹stanbul Di-
vanyolu olan kitab›, Ali Özdamar’›n
çevirisi ile Haziran 2006’da Kitap Ya-
y›nevi taraf›ndan Türk okurlar›na
ulaflt›r›ld›. Topkap› Saray›’ndan bafl-
lay›p Edirne Kap›’ya kadar uzanarak
Tarihi Yar›mada’y› do¤u-bat› ekse-
ninde bir bafltan ötekine kesen bu
ana arter, yazar›n kendi sözleri ile
“birçok fleyi a盤a vuran bir sembo-
lizmin ve ifllevsel olgular›n yo¤un-
laflt›¤› yer” idi.
Kitap, 2000 – 2001 y›l›nda koordi-
nasyonunu Maurice Cerasi’nin yü-
rüttü¤ü, “Kentsel dokunun Do¤u Ak-
deniz’in tarihî merkezlerindeki kültür-
leraras› karakteristik özelliklerle bir-
likte tahlil ve ›slah›” adl› bir ‹talyan
üniversiteler aras› araflt›rma projesi
kapsam›nda, yine kendisinin bafl›nda
bulundu¤u Cenova grubu taraf›ndan
Aral›k 2003 tarihinde tamamlanm›fl
olan “Divanyolu (‹stanbul) ve Kam-
pos’ta (Sak›s Adas›) tipoloji ve kamu-
sal alan: Koruma ve kentsel ›slah için
tahlil ve ölçütler” projesinden ortaya
ç›km›fl. Kitab›n “Girifl” bölümünde
yazar Divanyolu’nun tarihçesine ne-
Divanyolu, Maurice den ilgi duydu¤unu aç›klarken flunla-
Cerasi, Kitap Yay›nevi, r› yaz›yor: “Daha önce Harvard’da Di-
‹stanbul, 196 sayfa, vanyolu üstüne çal›flmak üzere A¤a
16,5 x 21 cm. Han Vakf›’ndan araflt›rma bursu al-
Refah Toplumunda Getto
Sema Erder’in Refah Toplumunda
Getto bafll›kl› kitab› Bilgi Üniversitesi
Yay›nlar› taraf›ndan Nisan 2006’da
yay›mland›. Kitap, yazar›n Marmara
Üniversitesi’nde 1985 y›l›nda “Top-
lumsal De¤iflme, D›fl Göç ve Mekân,
Refah Toplumunda Gettolaflma:
Stockholm-Rinkeby Örne¤i” bafll›¤›
alt›nda sunulan tez çal›flmas›n›n ve
1986’da bas›lan Refah Toplumunda
6 mimar•ist 2006/3
m›flt›m. Bu bana konuya iliflkin mev-
cut tüm kaynak kitaplar›, harita ve fo-
to¤raf malzemelerini taramak için üç
ayl›k eflsiz bir f›rsat sundu. ‘Divanyo-
lu’ özel bafll›¤› alt›nda ne denli az fley
yap›ld›¤›n› ya da bilindi¤ini, halbuki
Kostantinopolis-‹stanbul’un tarih ve
mimarisinin söz konusu eksen üze-
rindeki etkisiyle ilgili olarak di¤er
kaynaklardan ne denli çok bilgi dev-
flirilebilece¤ini keflfetmek beni hay-
retler içinde b›rakt›.” Son otuz y›l
içinde ‹stanbul üzerinde gerek to-
pografik gerekse akademik olan ve
olmayan çok say›da eserin ortaya ç›-
kar›lm›fl oldu¤unu vurgulayan yazar,
“bu ikincil kaynaklar›n yer adlar› ve
tarih konusunda bu türden daha ön-
ceki metinler kadar, birincil kaynak-
lara göre ise çok daha çeliflki olmala-
r›”n›n karfl›lar›na bir sorun olarak ç›k-
t›¤›n›; tan›mlamaya ve tahlil etmeye
çal›flt›klar›n›n ise büyük ölçekli bir
toplu resim oldu¤unu, dolay›s›yla
okurun, belirttikleri münferit oldular
ile olaylar hakk›ndaki verileri, “bun-
lar›n al›nd›¤› kaynaklar denli güveni-
lir (ya da güvenilmez) saymas›” ge-
rekti¤ini belirtmektedir.
“Girifl” bölümünden sonra sekiz bö-
lüm olarak kurgulanm›fl olan 196
sayfal›k kitap, 25’i harita olan 90 ci-
var›nda flekil ve bilgisayar ç›k›fll›
perspektif çizimlerinin de aralar›nda
bulundu¤u özel haz›rlanm›fl levhalar
ile zenginlefltirilmifl. Ayr›ca kitab›n
“Getto” ve Türkler bafll›kl› araflt›rma-
s›n›n, konuya güncel boyutlar ekle-
nerek yeniden haz›rlanm›fl bir sunu-
mu.
“Getto Kavram› Üzerine” bafll›kl› girifl
niteli¤indeki yaz›, sosyal bilimler
çevrelerinde “getto” kavram› araflt›r-
malar›ndan yola ç›karak, okuyucuyu
kavram ve k›sa tarihçesi hakk›nda
bilgilendiriyor. Konunun, günümüz
sonunda Divanyolu ekseni boyunca
yaklafl›k 600 metre geniflli¤inde bir
kentsel flerit içinde, harita ve belge-
lerde kabaca yerleri belirlenen Os-
manl› dönemine ait 108 adet vak›f ve
kamu binalar›n›n listesini veren bir
“An›tlar Katalo¤u” eklenmifl. Özellik-
le kitab› eline al›p Divanyolu’nu yeni-
den keflfetmek isteyecek mimar mes-
lektafllar için bu katalog çok yararl›
bir özgün katk› yapmakta. Sultan ta-
raf›ndan gerçeklefltirilen önemli tö-
rensel alaylar›n güzergâh› da olan bu
arter, ayn› zamanda Osmanl› paflalar›
ve divan üyelerinin güçlerini simge-
leyen bir kamusal aland›. Maurice
Cerasi hakl› olarak araflt›rma ekibinin
iki mimar üyesi Emiliano Bugatti ve
Sabrina D’Agostino’nun sekizinci ve
dokuzuncu bölümlerdeki ek mimari
araflt›rma sonuçlar›n›n kitab›n sente-
zine yapt›¤› katk›lar› özellikle vurgu-
lamaktad›r.
Maurice Cerasi’nin Divanyolu kitab›
‹stanbul’un kentsel tarihinin daha an-
laml› bir flekilde anlafl›lmas› yönünde
de¤erli bir çal›flmad›r. Kitap Yay›ne-
vi’ni art›k al›flt›¤›m›z bu üstün nitelik-
li katk›lar›ndan dolay› kutluyoruz. Ki-
tap, Mimarlar Odas› kütüphanesi ile
kitapç›larda tüm meslektafllar›m›z›n
ve nitelikli kentsel araflt›rma projesi
örneklerine özlem duyan mimarl›k
ö¤rencilerimizin ilgisini bekliyor.
H. H. Günhan Dan›flman
mekân›nda ve yaflam›nda farkl› bi-
çimlerde tart›fl›l›yor olmas›, çal›flma-
n›n ikinci yay›m›n›n da önemli bir ge-
rekçesini oluflturmakta. Kitap içinde
yer alan araflt›rman›n birinci bölü-
münde, göç hareketlerinin neden ol-
du¤u toplumsal de¤iflimler, flehir
sosyologlar›n›n kavramsal yaklafl›m-
lar›, getto olgusunun tarihçesi, farkl›
türleri gibi göçün mekânda yaratt›¤›

yeni dinamikler, entegrasyon sorun-
lar› çok yönlü olarak irdelenmekte.
‹kinci bölümde ise araflt›rma, Stock-
holm’un mekânsal yap›s›n›n özellik-
leri, de¤iflim süreci ve göçmenlerinin
toplumsal konumlar› üzerinde sürdü-
rülmekte. Bu bölümde ‹sveç’in göç-
men politikalar›, kentsel mekândaki
ayr›mlaflma süreçleri ve mekanizma-
lar›n iflleyifli ayr›nt›l› olarak irdelen-
mekte. Üçüncü bölümde, bir refah
toplumu gettosu olarak tan›mlanan
Rinkeby bilgilerine ve alan araflt›rma-
lar›na yer veriliyor. Genel de¤erlen-
dirme ve sonuç bölümünde de, siste-
matik olarak göçün toplumda yaratt›-
¤› yeni boyutlar ve dinamikler, mekân
ve toplum aras›ndaki etkileflim ba¤-
lam›nda ortaya konulmakta.
Bunu izleyen; “Uluslararas› Göç Tar-
t›flmalar› ve Göçmen ‹maj›”, “Zincir-
Mimar Wittgenstein
Filozof Ludwig Wittgenstein, 1926 -
1928 y›llar› aras›nda, Viyana’da, eski
dostu mimar Paul Engelmann ile bir-
likte, k›z kardefli Margaret Stonboro-
ugh-Wittgenstein için bir malikâne
infla eder. fienol Erdo¤an Mimar
Wittgenstein adl› kitapta, bulundu¤u
sokak nedeni ile “Kundmanngasse”
ad›n› alan malikânenin tasar›m›n› ve
infla sürecini, bu tasar›m ve infla sü-
recini etkileyen düflünsel süreçleri
okuyucuya aktarmay› amaçl›yor.
Kundmanngasse, gerek mimarl›k ve
felsefe aras›nda köprülerin kurulma-
s›nda önemli bir mekânsal pratik ola-
rak gerekse Wittgenstein’›n tüm ha-
yat›n› yönlendiren moral ve felsefi
mükemmelliyetçili¤inin yans›d›¤› ta-
sar›m› ve uygulamas› nedeniyle ince-
lenmeye de¤er bir yap›. Mimarl›k ku-
ram› ve prati¤i aç›s›ndan, adeta bir
yapbozun tamamlay›c› bir parças›
olarak, bu yap› hakk›nda bilgi ve bel-
gelerin dilimize aktar›lmas›na yönelik
bir çal›flman›n yap›lmas› ve bir kita-
b›n haz›rlanmas› ümit verici bir gelifl-
me. Ancak, yay›n›n baz› eksiklerinin
de oldu¤u gözden kaçm›yor.
leme Göç Sürecini Yaflayan Ailelerde
Kad›n ve Kentsel ‹liflki A¤lar›”, “Refah
Toplumunda Getto: Rinkeby’de Türk-
ler”, “Uluslararas› Göç Sürecinde Ka-
d›n›n Gündeme Gelifli ve Getto’daki
Kad›n” bafll›kl› yaz›larla göç olgusu-
nun yaratt›¤› toplumsal, mekânsal
sorunlar üzerindeki irdelemeler küre-
sel mekâna yeni bir bak›fl olarak alg›-
lanabilir.
Özellikle kentsel dönüflüm tart›flma-
lar›n›n sürdürüldü¤ü günümüzde,
mekân›n toplumsal yap› ve sosyal
boyutla birlikte de¤erlendirilebilme-
si; kentsel, mimari tasar›m alanlar›
için önemli bir koflulu oluflturuyor.
Bu ba¤lamda göç olgusunun da,
farkl› nitelikleriyle (iç-d›fl göç, zorun-
lu veya gönüllü göç vb. gibi) kavra-
nabilmesi ve analiz edilebilmesi h›zl›
bir de¤iflime zorlanan kent aç›s›ndan
Mimar Wittgenstein adl› kitap, kendi
yazar› hakk›nda bilgi vermedi¤i gibi,
filozof Wittgenstein’› tan›may› da sat›r
aralar›na b›rak›yor. K›saca özetlemek
gerekirse, 20. yüzy›l›n etkili filozofla-
r›ndan biri olarak kabul edilen Lud-
wig Wittgenstein, 1889 y›l›nda,
Avusturya-Macaristan ‹mparatorlu¤u
Viyana’s›nda, demir-çelik sanayisinin
önde gelen ifladamlar›ndan Karl Witt-
genstein’›n sekiz çocu¤unun sonun-
cusu olarak dünyaya geldi. Varl›kl›,
Yahudi kökenli, aristokrat bir ailenin,
zengin toplumsal ve kültürel iliflkile-
rinin var oldu¤u bir ortamda büyüdü.
Yaflam› boyunca farkl› ilgi alanlar›
aras›nda gelgitler yaflayan Wittgens-
tein, ilk olarak Berlin’de makine mü-
hendisli¤i e¤itimi ald›. 1908’de, ha-
vac›l›k üzerine çal›flmalar yapmak
üzere ‹ngiltere’ye gitti. Bu dönemde,
matematik ve felsefe üzerine sorgula-
malar›, onun Bertrand Russell ile ta-
n›flmas›na ve daha sonra mant›k üze-
rine yo¤unlaflmas›na neden oldu.
Matematik ve mant›k üzerine yapt›¤›
çal›flmalar, y›llar sonra 1922’de,
Bertrand Russell’›n da deste¤iyle ‹n-
KÜTÜPHANE
de¤erli bir bilgi kayna¤› yarat›yor.
Bugün tart›flmal›, sosyal boyutlar›yla
yeterince araflt›r›lmayan birçok proje
için (Sulukule, Süleymaniye, Galata
Liman› dönüflüm projeleri vb. gibi)
Sema Erder’in kitab› söz konusu nite-
likleriyle temel bir bilgi kayna¤›.
Farkl› bir ülkede yaflanan deneyimle-
ri, yaflad›¤›m›z çok yönlü de¤iflim
süreçleriyle iliflkilendirebilecek bi-
çimde ortaya koydu¤undan, tasar›m
alanlar› için zengin bir kültürel altya-
p› deste¤i. Bu ba¤lamda, kentsel dö-
nüflüm sürecinde rol alan tüm aktör-
lerin kente ve sosyal mekâna bak›fl›-
na önemli katk›lar sa¤layacakt›r. Bu
nedenle, eseri dergimizde tan›tmak Refah Toplumunda Getto,
Sema Erder, Bilgi
ve okuyucumuzun dikkatini çekmek
Üniversitesi Yay›nlar›,
istedik. ‹stanbul, 337 sayfa,
Deniz ‹nceday› 16 x 23 cm.
gilizce olarak yay›mlanan ilk kitab›
Tractatus Logico-Philosophicus ile
sonuçland›. Felsefenin sorunlar›n› bu
çal›flmalar›yla çözdü¤üne inanan
Wittgenstein, felsefeyle ilgilenmeyi
b›rakarak bir süre Norveç’te inzivaya
çekildi. Birinci Dünya Savafl›’n›n
bafllamas› üzerine, Viyana’ya döne-
rek Avusturya ordusuna yaz›ld›.
Ludwig Wittgenstein, felsefeye yapa-
ca¤› katk›lar› tüketti¤ini düflünerek,
savafl sonras›nda, e¤itimini alarak bir
süre Avusturya’n›n köylerinde ilkokul
ö¤retmenli¤i yapmaya bafllad›. Veli-
lerin tepkileri nedeniyle, ö¤retmen-
likte baflar›s›z oldu¤unu düflündü¤ü
ve mutsuz oldu¤u için s›k s›k di¤er
üç abisi gibi intihar› düflündü¤ü bir
dönem yaflad›. 1926 y›l›nda ö¤ret-
menlikten ayr›ld›. Bu s›rada, savafl
öncesinde tan›flm›fl oldu¤u, görüflle-
rinden etkilendi¤i Adolf Loos ile gö-
rüflmelerini sürdürdü. Yine savafl s›-
ras›nda tan›flt›¤› Loos’un ö¤rencisi
Paul Engelmann’›n önerisi üzerine
Viyana’ya dönerek, k›z kardefline ya-
p›lacak konutun tasar›m ve uygula-
mas›nda sorumluluk üstlendi.
mimar•ist 2006/3 7
KÜTÜPHANE
‹nflaat›n bitiminin ard›ndan, 1929’da
‹ngiltere’ye giderek Cambridge’de
ö¤retim üyeli¤i yapmaya bafllad›.
‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda gönül-
lü olarak hademelik, ard›ndan labo-
ratuvar asistanl›¤› yapt›. 1944 y›l›nda
yeniden Cambridge’de ders vermeye
bafllad›. 1947’de istifa ederek ‹rlan-
da’ya çekildi ve ölümünden sonra ya-
y›mlanacak ve anglosakson dil felse-
fesi ekolünün bafllang›c› olarak ad-
land›r›lan Philosophical Investigati-
ons (Felsefi Soruflturmalar) adl› ese-
rinin çal›flmalar›n› tamamlad›.
Kundmanngasse, yanl›fl anlafl›lm›fl
dilin arkas›ndaki gerçe¤i bulmay›, di-
¤er bir deyiflle, tüm yan anlamlardan
ar›nd›r›ld›¤›nda geriye kalan› bulmay›
istedi¤i ilk eseri Tractatus Logico-
Philosophicus ile onun dil ve felsefe-
ye getirdi¤i s›n›rlar› kald›ran ve
onunla z›tlafl›r görünen Philosophi-
cal Investigations adl› kitab›ndaki
düflünsel de¤iflime de neden olan
yaklafl›m›n›n mekânsal ifadesi olarak
karfl›m›za ç›k›yor.
Mimar Wittgenstein adl› kitap, bafll›-
ca üç k›s›mdan oluflan 150 sayfay›
kaps›yor. Bafllarken içeri¤ini tan›tma-
ya yönelik bir aç›klamay› sadece arka
kapaktan alabildi¤imiz kitab›n, “için-
dekiler” sayfas›n›n da olmamas›, bö-
lümlerin alg›lanmas›n› güçlefltiriyor.
Kitab›n 40 sayfal›k ilk k›sm›, Filozof
Ludwig Wittgenstein’›n felsefi söyle-
mine iliflkin görüflleri, kendi yaz›la-
r›ndan ya da Kundmanngasse’nin va-
risleri taraf›ndan sat›larak y›k›lmas›na
engel olmay› baflaran ve hakk›nda bir
kitap yazan Bernhard Leitner’in Das
Haus in Bewegung adl› kitab›ndan k›-
sa al›nt›larla ve Kundmangasse’nin
resimleri ile bezenmifl bir düzende
verilmek isteniyor. Filozofun düflün-
celerini destekler nitelikte oldu¤un-
dan olsa gerek, Frank Lloyd
Wright’›n bir sözü de bu k›sa al›nt›lar
içinde yer alm›fl.
Kitab›n 90 sayfadan oluflan ikinci
Mimar Wittgenstein, k›sm› ise, baz›lar› k›s›m, baz›lar› bö-
fienol Erdo¤an, Alt›k›rkbefl lüm olarak adland›r›lm›fl olan on alt
Yay›n, May›s 2006, bafll›ktan olufluyor. “Bir filozofun mi-
150 sayfa, 16,5 x 22 cm. marl›k uygulamas›” ad›n› alan girifl
8 mimar•ist 2006/3
bölümünde, bir filozof olarak Witt-
genstein’a duyulan ilgiye paralel ola-
rak, Kundmanngasse’nin öneminin
de y›llar içinde nas›l yeniden anlafl›l›r
hale geldi¤i anlat›l›yor. Kitap, daha
önce yap› hakk›nda yaz›lm›fl metinle-
rin filozof Wittgenstein’›n mimari
yaklafl›m›n› aç›klamakta yetersiz kal-
d›¤›n›, yeni sorular sorulmas› gerek-
ti¤ini belirten Jacques Bouveres-
se’nin sorular›n› -bu sorular›n ne ol-
du¤u aç›klanmasa da- cevaplamay›
amaçlad›¤›n› öne sürüyor.
Kitab›n sonraki k›s›m ve/veya bölüm
olarak adland›r›lan alt bafll›klar›nda
ise, Wittgenstein’›n, görüfllerine de-
¤er verdi¤i Adolf Loos ile tan›flmala-
r›, görüfllerini paylaflmalar›, düflün-
celerinin nerelerde farkl›laflt›¤›,
Kundmanngasse’nin tasar›m›n› pay-
laflt›¤› Loos’un ö¤rencisi Paul Engel-
mann ile olan arkadafll›klar›n›n geli-
flimi, görüfllerinin giderek nas›l fark-
l›laflt›¤› aktar›lmaya çal›fl›l›yor. Witt-
genstein’›n inflaat›n tasar›m ve uygu-
lamas›n› nas›l üstlendi¤i ve giderek
mekânsal tasar›m ile felsefeyi nas›l
iliflkilendirdi¤i aç›klanmaya çal›fl›l›-
yor. Kundmanngasse’nin mekânsal
tasar›m›n›n biçimlenme özellikleri;
kitleyi oluflturan geometrik düzenle-
menin gerekleri, Wittgenstein’›n etik
ve estetik düflüncelerine uygun ola-
rak mekânsal tasar›m›n “içten d›fla”
nas›l geliflti¤i ve detayland›r›ld›¤› da
yine bu bafll›klar alt›nda anlat›lmaya
çal›fl›l›yor.
Kitab›n üçüncü k›sm› ise, Kundman-
gasse’nin, baz›lar›n›n aç›klamalar›n›n
olmay›fl›, baz›lar›n›n da internetten
al›nan düflük çözünürlüklü görsel ol-
malar› nedeniyle anlafl›lamayan plan
ve kesitlerinden olufluyor.
Kundmanngasse, sayfa 7’de Bern-
hard Leitner’den yap›lan al›nt›da da
belirtildi¤i gibi, mimarl›k e¤itimi al-
mam›fl bir filozofun kitab›nda (Trac-
tatus Logico-Philosophicus) ortaya
koydu¤u, “söylenebilir olan›n aç›kça
söylenmesi gerekir” görüflünü adeta
ispatlarcas›na, süsten ar›nm›fl, sade,
fonksiyonel ama yap›m kurallar›n›n
titizlikle sonuna kadar uyguland›¤›
bir yap› olarak mutlaka okunmas› ge-
reken bir yap›.
Ancak ne var ki kitab›n flu andaki ha-
li, ironik bir biçimde, aktarmaya ça-
l›flt›¤› yap› ve tasar›mc›s›n›n titizli¤i
ile ba¤daflm›yor. Farkl› kaynaklardan,
farkl› kiflilerce tercümeler yolu ile
(Raum ayn› olmas› gerekti¤i halde bir
yerde “oda”, bir di¤er yerde “uzam”
karfl›l›¤›n› al›yor) bir araya getirilmifl
izlenimi yaratan da¤›n›kl›k ve tekrar-
lar (üç ayr› alt bafll›k; girifl: bir filozo-
fun mimarl›k uygulamas›, II. k›s›m:
Mimar L. Wittgenstein, VI. bölüm:
L.Wittgenstein’›n Mimarl›¤›, bölüm
no’su olmayan son alt bafll›k: Witt-
genstein’›n mimarl›k hareketi gibi),
cümle düflüklükleri kitab›n okunabi-
lirli¤ini güçlefltirmekle kalm›yor;
özellikle, mimarl›k meslek alan› dili-
ne hâkim olmamas› nedeniyle yanl›fl
anlamalara da neden oluyor: Olsa ol-
sa ground floor plan (zemin kat pla-
n›) olabilir diye düflündü¤üm “yer
döflemesi plan›” (s. 65); skeleton
system (karkas) oldu¤unu düflündü-
¤üm “iskelet aksam›” (s. 69); imar
plan› oldu¤unu düflündü¤üm “flehir
intizam plan›” (s.80); imar müdürlü-
¤ü yerine “flehir bina dairesi” (s.81)
ya da “evin temelindeki kazan daire-
si” (galiba bodrum kat denilmek iste-
niyor s. 113) gibi... Ancak daha da
kötüsü, mimari tasar›m düflüncesini
kökünden de¤ifltiren Raumplannung
yaklafl›m›na “...iki boyutlu zemin pla-
n›n›n aksine üç boyutlu gelifltirilen
pland›r,” diyerek mekân kavram›n›
“plan”a indirgeyen tercüme, meslek
dilini bilmemekten kaynaklanan,
yanl›fl anlamalara neden olacak ve
mesle¤i yeni ö¤renmeye çal›flan
gençleri yanl›fl yönlendirecek bir so-
nuç ürünü ortaya ç›kar›yor. Wittgens-
tein’›n sözleriyle özetlersek: “Dilimin
s›n›rlar› dünyam›n s›n›rlar›d›r.”
Aceleye gelmifl bir ilk bask› oldu¤u-
nu ve ikinci bask›da tümüyle yeniden
düzenlenmifl bir Mimar Wittgenste-
in’›n okuyucuya sunulaca¤›n› umu-
yorum.
Özen Eyüce

Ortado¤u’da Bir Y›k›m Daha: Lübnan
Beyrut Müzesi, Arkeolojik Yerleflmeler,
Do¤al Çevre
Gül Pulhan
Ortado¤u’da Yeni Bir Savafl
Savafllar›n bile uyulmas› gereken kurallar›, bir
adilli¤i vard›r diye düflünürdük. ‹nsanl›k binler-
ce y›ld›r çekti¤i ac›lardan, verdi¤i kay›plardan
dersler ç›karm›fl; insan can›n›, kültürünü ve ya-
flad›¤› çevreyi korumak için düflünceler üretmifl
ve bu kurallar› uygulayacak mekanizmalar kur-
mufltu. ‹nsanl›k tarihine oranla -hele Ortado¤u
için- çok k›sa bir zaman dilimi bile olsa, son
yüzy›l, en geliflmifl, en rafine ülkelerin en k›ran
k›rana savafllar› yapt›klar›, en büyük insan kay›p-
lar›n› verdikleri bir dönem oldu. Avrupa’n›n or-
tak haf›zas›nda, kay›plar›n dehfleti ve çoklu¤u
nedeniyle “Büyük Savafl” olarak adland›r›lan,
bu co¤rafyada yaflayan hiçbir ailenin parças› ol-
maktan kaçamad›¤› Birinci Dünya Savafl›’n›n bi-
timinden sadece 21 y›l sonra ‹kinci Dünya Sa-
vafl› dehfletinin dünyay› sarmas› yüzünden 20.
yüzy›l›n ikinci yar›s›nda korumac›, insani çaba-
lar yo¤unlaflt›. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra
suçlarla yüzleflildi, mahkemeler kuruldu, suçlar
tan›mland›. ‹nsan haklar›n›n, kültürel varl›kla-
r›n, çevre de¤erlerinin korunabilmesi için ulus-
lar üstü konvansiyonlar haz›rland›, antlaflmalar
imzaland›. Birleflmifl Milletler örgütü, herkes
için adaletin var olaca¤› ve savunulaca¤› büyük
bir koruyucu flemsiye olacak diye tasarland›.
Ne yaz›k ki, 11 Eylül’ün rövanfl› olarak Af-
ganistan’la bafllayan, Irak’la doru¤a ulaflan ve
flimdi ise Lübnan’la her geçen gün biraz daha
yak›n›m›za gelen yeni iflgal süreci, tüm bu kaza-
n›mlar› bir kalemde siliverdi. Ne kadar s›k, “in-
sanl›k suçu” diye isyan etmek zorunda kal›yoruz
ve bu “insanl›k suçlar›” karfl›s›nda ne kadar ça-
resiziz! Cana ve mala, hiçbir kural tan›madan
yap›lan bu sald›r›larla gelece¤imizle birlikte,
geçmiflimiz de elimizden al›n›yor.
Beyrut Müzesi’nin Direnifli
Irak’ta 2003 Nisan ay›ndaki büyük talan ile zi-
hinlerimize kaz›lan Ba¤dat Müzesi dram›n›n bir
benzeri 1970’li y›llarda Beyrut’ta yaflanm›flt›.
Ülkelerinin uygarl›k tarihinin, derin insanl›k bi-
rikimlerinin kan›tlar›n› saklayan ve sergileyen
bu müzeler, ne ac› ki savaflla yaflanan trajedilerin
GÖRÜfi
kültürel boyutunu gösteren semboller oldular.
1920’lerde, Lübnan’›n Frans›z kolonisi ola-
rak yönetildi¤i dönemde küçük bir apartman
dairesinde toplanan arkeolojik eserlerle baflla-
yan Beyrut Müzesi, daha sonra kentin en mer-
kezî yerinde, üç ana yolun kesiflti¤i bir noktada,
rue de Damas’ta infla edilen görkemli binas›yla
kentin sembol yap›lardan birisi haline geldi.
Hemen yak›n›nda Hipodrom ve Frans›z Büyü-
kelçili¤i’nin ihtiflaml› binas› ve bahçesi vard›.
Antoine Nahas ve Pierre Leprince-Ringuet adl›
mimarlar›n haz›rlad›¤› proje uzun bir infla dö-
neminden sonra tamamland› ve müze 1942
May›s›nda Lübnan’›n devlet baflkan› Alfred
Naccache taraf›ndan aç›ld›.
Müzede Eski Eserler Müdürlü¤ü’ne ait ko-
leksiyonlarla birlikte Lübnan’da sürmekte olan
arkeolojik kaz›larda bulunmufl olan eserler ser-
gileniyordu. Koleksiyon, özellikle Bronz ve De-
mir Ça¤lar›na ait eserler bak›m›ndan çok zen-
gindi. Lübnan k›y›lar›n›n, yani Levant’›n koz-
mopolit flehir yaflam›n›, uzun mesafe ticaretini
ve Do¤u Akdeniz’deki kültürel al›flveriflin yo-
¤unlu¤unu yans›tan Fenike flehirlerinin günlük
yaflam›na ve sanat›na ait eserler müzenin birinci
kat›nda sergileniyordu. Biblos kaz›lar›nda bu-
lunmufl olan küçük adak heykelleri, mezar hedi-
yeleri, tak›lar, alt›n ve gümüfl tabaklar bu bölü-
mün y›ld›zlar›yd›. Ayr›ca, müzede Roma, Bi-
zans ve Memlük dönemlerine ait buluntular
vard›. ‹stanbul Arkeoloji Müzesi’nin en seçkin
eseri ‹skender Lahti’nin de bulundu¤u Say-
da’daki (Sidon) nekropolisten gelmifl olan lahit-
ler girifl kat›nda yer al›yordu.
1975’te bafllayan iç savaflta Beyrut Müzesi,
kenti Do¤u ve Bat› olarak ikiye bölen hatt›n
tam ortas›nda kald›. Öyle ki kenti bölen bu hat-
ta “Müze Yolu” ad› verildi. Müze binas› asker-
lerin ve gerillalar›n sakland›¤› ve fliddetli çat›fl-
malar›n yafland›¤› bir yer haline geldi. Bu süreç-
te, müze defalarca ya¤maland›, duvarlar› kur-
flunlarla, roketlerle, füzelerle delik deflik edildi,
yak›ld›, y›k›ld›.
Savafl›n ilk günlerinde müzenin o zamanki
müdürü Emir Maurice Chehab toplayabildi¤i,
mimar•ist 2006/3 9
GÖRÜfi
küçük, k›ymetli eserleri, korunmas› için
fiam’daki Frans›z Arkeoloji Enstitüsü’ne gön-
derdi. Baflka bir grup eser Biblos’taki Haçl› ka-
lesinin zindanlar›na sakland›. Kalan eserler ku-
tular içinde müzenin bodrumuna kald›r›ld›. An-
cak korunmas› gereken k›ymetli mozaikler ve
lahitler de vard› ve müzenin fliddetli çat›flmala-
r›n merkezi olaca¤›, daha savafl›n ilk günlerin-
den belli olmufltu.
Çat›flmalar›n biraz azald›¤› zamanlarda Ma-
urice Chehab, efli, sonradan müzenin küratörü
olacak olan Suzy Hekimian ve birkaç iflçi müze-
ye çimento, kontrplak ve plastik örtüler tafl›d›-
lar. Lahitler kontrplaktan yap›lan tahta kutula-
r›n içine yerlefltirildi ve tahtalar›n aras›na beton
döküldü. En son tahta kutunun üstü tekrar be-
tonla s›vand›. Böylece lahitler tahta ve betonla
adeta paketlenmifl oldu. Benzer bir koruma
mozaik döflemeler için de uyguland›. Mozaikler
plastik örtülerle kapland›. Üstlerine kontrplak-
tan bir tabaka yap›ld›, onun üstüne de beton
döküldü. Bu tedbirler gerçekten de, müzede
kalan pek çok eserin savafl› zarar görmeden ge-
çirmesini sa¤lad›.
17 y›ll›k savafl, y›k›m, talan ve yang›ndan
sonra 1995’te, “Geçmiflin küllerinden yeniden
do¤mak için savafl› ve kederli y›llar› unutal›m!”
slogan›yla Beyrut Müzesi’nin restorasyonu bafl-
lad›. Ama daha öncesinde, 1993’te müze k›sa
bir süre için, tahrip görmüfl, savafltan ç›km›fl ha-
liyle halka aç›ld›. Elbette, hiçbir girifl ücreti al›n-
m›yordu. Yanm›fl duvarlar›n, kurflun, füze delik-
leriyle delik deflik olmufl duvarlar›n, grafiti yaz›-
lar›n önünde sergilenen, eserlerin kendileri de-
¤il, eski günlerde çekilmifl foto¤raflar›yd›.
Ufak bir kadro, UNESCO’nun ve Londra
Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü’nün de yar-
Beyrut, Temmuz 2006. d›mlar›yla restorasyon ve düzenleme çal›flmala-
(Foto¤raf: Nason Nguyen) r›na bafllad›. Kültür Bakanl›¤›’n›n, Eski Eserler
10 mimar•ist 2006/3
Genel Müdürlü¤ü’nün ve Milli Miras Vakf›’n›n
deste¤iyle hem binan›n kendisi tamam›yla yeni-
lendi, hem de koleksiyonlar, envanterler yeni-
den düzenlendi. 17 y›l boyunca müzenin bod-
rumunda duman ve su içinde kalm›fl küçük
eserler korkunç durumdayd›. Hepsi temizlenip
bir bir restore edildi. Silinmifl müze numaralar›
yenilendi, kay›t sistemleri oluflturuldu. Bu ara-
da, savafl s›ras›nda müzeden çal›n›p sat›lmak
üzere ‹sviçre’ye götürülmüfl bir grup Sayda
heykelinin geri getirilmesi baflar›ld›.
Müze duvar›nda, dikey olarak sergilenen bir
mozaik döflemeyi delip geçmifl olan bir füze de-
li¤inin, kurflun geçirmez bir camla kapat›larak
oldu¤u gibi b›rak›lmas› bir süre tart›fl›ld›. Ama
müzeciler kötü günleri hat›rlatacak bir an› iste-
miyorlard›. Delik kapat›ld›.
2004 y›l›nda restorasyonun ve yeniden yap›-
lanman›n büyük bölümü tamamland›. Yeni mü-
zecilik anlay›fl›yla ikinci hayat›na bafllayan Bey-
rut Müzesi’ne konferans salonu, hediyelik eflya
dükkân› gibi ilaveler yap›ld›. Restorasyon labo-
ratuvar› çal›fl›r hale getirildi. Ifl›kland›rma, hava-
land›rma ve güvenlik sistemleri yenilendi. Bina-
ya d›fltan modern bir asansör sistemi kuruldu.
Ama her kültür kurumu gibi, onlar›n da ihtiyaç-
lar› ve mücadeleleri bitmemiflti. Müzeye özerk-
lik verecek bir yasan›n geçmesi, sergiler ve e¤i-
tim faaliyetleri için daha fazla kaynak yarat›lma-
s› gelece¤e yönelik projeler aras›ndayd›.
2006 Temmuzunda aniden bafllayan ‹sra-
il’in Lübnan’› iflgali, bu sat›rlar yaz›ld›¤› s›rada
henüz Beyrut Müzesi’ne zarar vermifl de¤il.
Ama bir ay›n› dolduran sald›r›n›n, duracak gibi
görünmemesi, uluslararas› toplumun ateflkes
sa¤lanmas› konusunda son derece telafls›z ve
umursamaz davranmas› umutlar› k›r›yor. fiimdi-
den altyap›s› tahrip edilmifl, tüm ana yollar›,
köprüleri, limanlar›, santralleri vurulmufl olan
bir ülkenin geçmiflini saklayan Beyrut Müzesi
bu kez de direnebilecek mi?
Lübnan’da Arkeolojik Tahribat ve Çevre Felaketi
Lübnan’daki iflgalin ve bombard›man›n ülkede-
ki arkeolojik ve kültürel mirasa ne çapta bir za-
rar verdi¤i konusunda henüz elimizde sa¤l›kl›
veriler yok. Ancak, her ikisi de UNESCO Dün-
ya Miras› listesinde olan iki kentin, Beyrut’un
65 km. güneyindeki Tire ve 86 km. kuzeyinde-
ki Baalbek’in civar›n›n a¤›r biçimde bombalan-
d›¤› bir gerçek. Lübnan’›n en ünlü arkeolojik
yerleflmesi Baalbek iflgal öncesinde, bir ay süre-
cek büyük bir kültür festivaline haz›rlan›yordu.
Deep Purple’dan, Feyruz’a birçok ünlü sanatç›-

n›n aç›k hava konserleri vermesi planlanan, Jü-
piter ve Baküs Tap›na¤› ile ünlü Roma kenti
Baalbeek’ten flimdi haber bültenlerine Suriye s›-
n›r›na yak›n konumu ve bombard›man haberle-
ri nedeniyle söz ediliyor.
‹srail’in, a¤›r hava sald›r›lar›ndan flimdilik bir
Roma köprüsünün de nasibini ald›¤›n› biliyo-
ruz. Arka’daki Roma köprüsünün tahrip oldu-
¤u haberi arkeoloji haberleflme sitelerine ulaflt›.
Ancak, flu anda Lübnan’da savafl›n yol açt›¤›
çevre felaketi, kültürel tahribat›n önüne geçmifl
durumda. Jiyeh’deki elektrik santrali ve rafineri-
nin bombalanmas› nedeniyle yüz on bin varil
petrol Akdeniz’e döküldü. Bu korkunç petrol
kütlesi yavafl yavafl Akdeniz’e yay›l›yor. Deniz
canl›lar› ve Akdeniz’in kendisi ile birlikte Lüb-
nan k›y›lar›ndaki eski Fenike limanlar› da bu
petrol kirlili¤inden etkileniyor. Petrol kütlesi es-
ki Biblos Liman›’na ulaflm›fl durumda ve Suriye
sahillerine do¤ru ilerliyor.
Koruma Çabalar› ve Protestolar
‹srail ve Lübnan topraklar›n›n, uygarl›k tarihine
ait çok önemli arkeolojik yerleflmelere sahip ol-
du¤u, bilinen bir gerçek. Bu kültürel varl›klar›n,
dünya insanlar› için, ama belki, daha da önemli-
si, o topraklarda yaflayan halklar›n geçmiflleriyle
olan ba¤lar›, kültürel kimlikleri ve insanl›k de-
neyimlerinin somut izleri olarak korunmas› çok
önemli. Ama en temel savafl kurallar›n›n hiçe sa-
y›ld›¤›, yard›m konvoylar›n›n köylerinde yiye-
ceksiz, ilaçs›z hapis kalm›fl insanlara ulaflamad›-
¤›, silahs›z Birleflmifl Milletler görevlilerinin 11
uyar›dan sonra, hâlâ bombalan›p öldürüldü¤ü,
hiçbir uluslararas› hukuk kural›n›n tan›nmad›¤›
bu vahfli savaflta kültürel varl›klar›n korunmas›
için yarat›lm›fl olan kurallar›n geçerli olaca¤›na
kendimizi nas›l inand›raca¤›z?
Silahl› Çat›flma Alt›nda Kültürel Miras’› ko-
rumak için 1996 y›l›nda kurulmufl olan Ulusla-
raras› Mavi Kalkan Komitesi (The International
Committee of Blue Shield) ‹srail, Lübnan ve Fi-
listin otoritesi taraf›ndan yönetilen topraklarda-
ki can kay›plar›n›, insanlar›n kitlesel olarak göç-
mek zorunda kalmalar›n›, y›k›mlar› ve çekilen
ac›lar› k›nayan bir deklarasyon yay›mlad›. Ayn›
bildiride kültürel varl›klar›n paha biçilmez ve
yerine konulamaz de¤erler oldu¤u ve bunlar›n
her bir topluma ait oldu¤u kadar tüm insanl›¤a
da ait oldu¤u vurgulan›yor. Tarihsel yerleflmele-
rin, an›tlar›n, müzelerin, kütüphanelerin, arfliv-
lerin, resimlerin ve kitaplar›n silahl› çat›flmalarda
çok kolay zarar gördü¤ü, bunlar›n eski haline
getirilmesinin ço¤u zaman imkâns›z oldu¤u be-
GÖRÜfi
lirtiliyor. Kültürel miras›n korunamamas›n›n be-
delini ise hem flimdiki hem de gelecek nesiller
ödeyecek, kültürel kimliklerini tam olarak tan›-
yamayarak, bir anlamda eksik kalarak...
Can kay›plar›n›n her fleyin önünde oldu¤u-
nu vurgulayan deklarasyon, savaflan tüm tarafla-
r› Silahl› Çat›flma Alt›nda Kültürel Miras’›n ko-
runmas›n›n koflullar›n› belirleyen Uluslararas›
Hague Konvansiyonu’na uymaya, 1972
UNESCO Dünya Miras› Konvansiyonu’nda ta-
n›mlanan do¤al ve kültürel de¤erleri korumaya
ça¤›r›yor. ‹srail de, Lübnan da sözü geçen kon-
vansiyonlar› imzalam›fl ülkeler.
Benzer kayg›larla hareket eden iki Amerikan
bilim kurumu Amerikan Arkeoloji Enstitüsü ve
Amerikan Do¤u Araflt›rmalar› Toplulu¤u da sa-
vaflan taraflar› Hague Konvansiyonu’na uymaya
ça¤›ran, Ortado¤u’nun kültürel varl›klar›n›n
korunmas› konusundaki kayg›lar›n› dile getiren
bildiriler yay›mlad›lar ve bunlar› imzaya açt›lar.
Bildirilerde Levant bölgesinin H›ristiyanl›k,
Musevilik ve ‹slam tarihleri için benzersiz öne-
mi, Fenikelilerden Osmanl›lara uzanan krono-
lojideki kültürel zenginli¤i vurgulan›yor.
Feyruz’un flimdilerde dillerden düflmeyen
“Ey Beyrut” flark›s›nda, “Ekme¤im, flarab›m,
yaseminim” diye tarif edilen bu topraklardaki
y›k›m bildirilerle önlenebilecek gibi durmuyor,
ama çaresizlikten sessiz kalmak da suça ifltirak
de¤il mi?
Gül Pulhan, Yrd. Doç. Dr., Koç Üniversitesi Tarih Bölümü
Anadolu Uygarl›klar› ve Kültürel Miras Yönetimi Program›
‹srail sald›r›lar›ndan
kaçanlar›n s›¤›nak olarak
kulland›¤›, 2000 y›ll›k
Baalbek kentinde bulunan
Jüpiter Tap›na¤› kal›nt›lar›.
(Foto¤raf: Cengiz Topbafl.)
mimar•ist 2006/3 11
GÖRÜfi
S›n›f Arkadafl›m Nezih Eldem
Ali Do¤an Günsav
S ene 1939, Eylül ay›. Güzel Sanatlar Akade-
misi bahçesinde 100’den fazla genç, Mi-
marl›k fiubesi’ne girebilmek için imtihan s›ras›n›
beklemektedirler. Kontenjan 40 kiflidir. (O ta-
rihlerde Y. Mühendis Mektebi, G.S.A. ve t›p fa-
kültelerine imtihanla talebe al›n›yor. Di¤er fa-
külteler, Hukuk, ‹ktisat, Y.Ticaret, Edebiyat’a
imtihans›z giriliyordu.
Liseyi bitirdikten sonra üniversitelere girebil-
mek için ayr›ca olgunluk denen bir imtihan› da
geçmek laz›md›. ‹mtihan resimden yap›lacakt›.
Adaylara A4 formunda resim k⤛tlar› da¤›t›ld›.
Soru flu idi: “Bulundu¤unuz mekânda, seçti¤iniz
bir nesnenin (bina, heykel, kap›, pencere, a¤aç
vs.) resmini yap›n›z.” Müddet bir saatti.
Adaylar yerlerini ald›lar. Ben de bir kenarda
kap› pencere ve a¤açla birleflen bir kompozis-
yon seçmifltim. Resim yapmaya küçükten beri
merakl› oldu¤umdan, kendime güveniyor-
dum... Bahçe çok kalabal›k, adaylar har›l har›l
çal›fl›yorlar. Benim 2-2,5 metre sa¤ ilerimde ta-
bureye oturmufl, çok k›v›rc›k saçl›, esmer, ufak
tefek bir gencin yapt›¤› resim nazar› dikkatimi
çekti. Akademi binas›n›n cephe perspektifini,
inan›lmaz bir baflar› ve güzellikte yap›yordu. Sol
üst mendil cebinde befl alt› kurflun kalemi vard›.
Bunlar› bazen de¤ifltirip kullan›yordu. Ben ken-
di resmimle u¤rafl›rken ara s›ra ona da bak›yor-
dum. Çizimi çok süratliydi. Bir ara cephe pers-
pektifi kayboluyor, baflka fleyler de çiziyordu.
Bu k⤛t de¤ifliminin birkaç kere oldu¤unu gör-
düm. Herhalde baz› arkadafllar›na yard›m edi-
yordu...
Birkaç gün sonra kazananlar›n listesi as›ld›.
Aradan 67 y›l geçmesine ra¤men hat›rlayabildi-
¤im s›n›f arkadafllar›m› yaz›yorum: Melih Birsel,
Haluk Baysal, Ekrem Yenal, Sermet Baslo, Tu¤-
rul Devres, Enis Panko¤lu, Bali¤ Ifl›n, Affan K›-
r›ml›, Tahir Kafadar, Hay›k Gürcan, ‹lya Ventu-
ra, Ali Do¤an Günsav, Ömer Saim Dilemre, Ta-
r›k Ak›ltopu, Ali Cafer E¤ilmez, Ercüment Tar-
can, Nezih Eldem.
‹simlerini yazd›¤›m, s›n›f arkadafllar›m›n ço-
¤u rahmeti rahmana kavuflmufllard›r. Ölenlere
rahmet, sa¤ kalan varsa, sa¤l›klar diliyorum.
12 mimar•ist 2006/3
Nezih Eldem ile bir sene s›n›f arkadafll›¤›
yapt›m. Bu ara kendisine imtihan resminin çok
güzel oldu¤unu söyleyerek kendisini tekrar
tekrar kutlad›¤›mda flunlar› söylemiflti: “Arka-
dafl›m, az kals›n Akademi’ye giremiyordum.
Kopya verdi¤im arkadafllar›m›n hiçbiri gireme-
di. ‹mtihan Kurulu beni siyaya çekti. ‘Resmin
çok güzel, ancak bu resim senin çizgine benzi-
yor’ dediler. Tabii ki inkâr ettim.” Bir sene s›n›f
arkadafll›¤›ndan sonra, befl arkadafl›m ve ben
imtihan baflar›s›zl›¤›, devams›zl›k ve sairden
ötürü geri kald›k. Dört sene Akademi’de oku-
mama ra¤men, onunla görüflmemiz vasat sevi-
yede kalm›flt›. Nezih Eldem Akademi’yi bitirdi-
¤inde ben askere gitmifl, askerden sonra, Y›ld›z
Teknik Okulu’nda mimarl›k e¤itimimi tamam-
lam›flt›m.
Aradan 40 kusur sene geçtikten sonra
1980’li y›llarda yeniden Nezih Eldem ile bulufl-
ma ve iki yaz tatilinde yakinen görüflme ve dert-
leflme imkân›n› elde etmifltim. ‹flte bunun hikâ-
yesi:
1970 senesinde mimarl›k çal›flmalar›mdan,
ailemi ancak geçindiriyor, hiç birikim yapam›-
yordum. Bir arkadafl›m›n, “Sanat›n›n ticaretini
yaparsan para kazan›rs›n. Bak, yap›p satan kalfa-
lar› görmüyor musun, bunlar iyi kazan›yorlar.
Sen mimars›n, daha iyi, daha bilinçli yap›lar ya-
pabilirsin,” ö¤üdüne uyarak yapsatç›l›¤a baflla-
d›m. Kazand›¤›m birikimle sahilde kendime iki
katl› bir bina yapmaya karar verdim. ‹stanbul’a
yak›nl›¤› ve ulafl›m kolayl›¤›ndan dolay›, Erdek
Nazl›köy sahilinde iste¤ime uygun bir yal› arsas›
ald›m. Projeyi yap›p inflaata bafllad›¤›m s›rada
Erdek Belediyesi “Buras›, turizm m›nt›kas›d›r,
özel bina yapamazs›n, ancak turizme aç›k, pan-
siyon, motele izin verebiliriz,” diyerek müdaha-
le edince, projeye oda üniteleri ilave ederek 12
odal› bir pansiyon binas› yapt›m. Özel bina ga-
yeme eriflemedi¤im için üzülmedim. Bu pansi-
yon binas› sayesinde çok kifli tan›d›m ve dostlar
kazand›m. Bina 1974 senesinde bitmiflti. 1980
senesinde, ço¤u ö¤retim üyesi, asistan, doçent
vs. bir grup ‹TÜ’lü genç mimar benim pansiyo-
nu keflfetmifller, senelerce tatillerini burada ge-

çirdiler. Görüflmelerim sonunda ö¤rendim ki,
bu gençlerin ço¤u Nezih Eldem’in talebeleridir.
Bana tatilde gelenler aras›nda, Atilla Yücel,
Ayfl›n Yücel, Afife Batur, Selçuk Batur, Mete
Tapan, Nuri Ödekan, Ayla Ödekan, Muzaffer
Sudal›, Hasan Kuruyaz›c› ve isimlerini flimdi ha-
t›rlayamad›¤›m birkaç genç mimar bulunuyor-
du. Grubun bafl› olan çok sevdi¤im Atilla Yü-
cel’e “Nezih Eldem G.S.A’dan benim s›n›f ar-
kadafl›md›r. Ayn› sene Akademi’ye girmifltik.
Aradan uzun seneler geçti¤i için belki beni ha-
t›rlayamaz. Ama buraya tatile gelirse çok mem-
nun olurum,” demifltim.
Ertesi y›l yaz bafllar›nda Nezih Eldem’den
bir telefon ald›m. Yaz tatili için iki oda ay›rmam›
söyledi ve odalar›n bilhassa alt kattan olmas›n›
istedi. Bir oda efli ve kendisi için, di¤er oda o¤-
lu, gelini ve küçük torunu içindi. Torunu çok
küçük oldu¤undan merdiven problemi yaflama-
mak için zemin kat› tercih etti¤ini söylemiflti.
‹flte, 45 sene sonra buluflmam›zda bana
Akademi’deki talebe numaras›yla “Ben 2714
Nezih Eldem” diye hitap etti. Ben de ona
“2734 Ali Do¤an Günsav” diye cevap vermifl-
tim. Yaz tatili boyunca, kendisi ile çok samimi
ve içten görüflmelerim olmufltu. Bunlar› yazma-
y› kendime bir vazife olarak kabul ediyorum;
onun yaflant›, görüfl ve tutkular›n›n unutulma-
mas› gerekir. Nezih Eldem, ailesine ba¤l›, çok
sevimli, saçlar› k›rlaflm›fl bir baba ve dede idi.
O¤lu dekoratör mimar, gelini de mimar bir ha-
n›md›. Torunu k›v›rc›k saçl› dedesine benzeyen
3-4 yafllar›nda sevimli bir bebekti. Dedesi, oda-
s›n›n önünde kurdu¤u küçük bir çad›ra oyun-
caklar›n› koyar ve onunla uzun müddet vakit
geçirirdi. Çok mutlu görünürdü. Ço¤unlukla
ikindi üzeri pansiyonun Paflaliman› adas›na ba-
kan teras›ndaki masas›nda kara kalem resimler
yapard›. Verdi¤im etüt k⤛tlar›na çizerdi. Ben
de akflamüzeri günefli bat›rmak üzere elimde bir
kadeh rak› ile kendisinin izniyle refakat eder-
dim. “Ben vaktiyle ‹talya’da biraz fazlaca flarap
içerdim. fiimdi içkiyi b›rakt›m. Doktor tavsiyesi
ile s›k› bir rejim uyguluyorum. Eda (efli) bana
tavu¤un derisini soyduktan sonra yemek yap›-
yor,” diye anlat›rd›...
Bilmem do¤ru mu, yoksa bana kibarl›¤›n-
dan m›, binay› çok be¤endi¤ini söylemiflti:
“Mekân, hacim ve ölçüleri Japon mimarisinde
oldu¤u gibi küçük tutmuflsun. Çok be¤endim.
Bir kitap yazm›fl olsam, senin bu binay› da içine
koyard›m,” demiflti. Ben de bunun üzerine,
“Kardeflim sen senelerce hocal›k yapm›fls›n,
profesör unvan› alm›fls›n, binlerce mimar yetifl-
GÖRÜfi
tirmiflsin, askerî k›yaslama ile adeta mimarl›¤›n
mareflali olmuflsun. Bense senin yan›nda bir ça-
vufl olabilirim,” dedi¤imde flunlar› söylemiflti:
“Kendini o kadar küçültme. Sen mimarl›¤› an-
lam›fls›n. Bak, terastaki a¤açlar› bile bina ile bir
kompozisyon ahengi içinde yerlerine yerlefltir-
miflsin. fiu öndeki k›rm›z› yaprakl› a¤aç, hem
gölgelik hem de pansiyonun bir simgesi olarak
görünüyor. Çok be¤endim.”
Otoportre, Nezih Eldem.
Ressaml›¤› bana flöyle anlatm›flt›: “Babam
ressam ve resim hocas›. Uzun seneler Deniz-
li’de kald›k. Denizli’yi çok sevmiflimdir. O ka-
dar sulak bir memleketti ki. Her evin avlusunda
bir su tulumbas› bulunur. Topra¤›n alt›na 1,5-2
metrelik bir boru soktu¤unuzda muhakkak su
ç›kard›... Resim yapmay› babamdan ö¤rendim.
Onun nezaretinde kara kalem, sulu boya, ya¤l›
boya çal›flmalar›m olmufltu. ‹stanbul’a göçünce
babam›n arkadafl› olan Ressam fievket Da¤’dan
çok feyzalm›fl›md›r. fievket Da¤ resmi b›rakt›k-
tan sonra bütün palet, f›rça vs. resim malzeme-
sini bana vermiflti. Hâlâ muhafaza ederim.”
‹lginç olan flu ki, Ressam fievket Da¤ benim
de babam›n çok iyi arkadafl› idi. Emirgan’da bir
yal›da otururdu. Ben o zamanlar 1936 senesin-
de, Arnavutköy’deki Bo¤aziçi Lisesi’nin orta
k›sm›nda 15-16 yafl›nda talebe idim. Resim ho-
cam›z, fievket Bey yafllar›nda, onun gibi flifl-
man, göbekli Hayri Çizel idi. fievket Da¤’a
“amca” diye hitap ederdim. Bayramlarda ve
baz› hafta sonlar›nda ziyaretine giderdim. Yal›,
yoldan 3-4 metre afla¤›da idi, merdivenle inilir-
mimar•ist 2006/3 13
GÖRÜfi
di. Ço¤unlukla görüntüsü flöyle idi: Bafl›nda
beyaz bir takke (hac› takkesi de¤il) üzerinde
beyaz bir entari, elinde budama makas›, bahçe-
sinde güller vs. ile u¤raflarak... fievket Da¤, res-
sam oldu¤u kadar çok usta bir saat tamircisiydi.
Hayat›mda koluma takt›¤›m ilk saati bana o
hediye etmiflti...
Bunlar› Nezih Eldem’e anlatt›¤›m zaman
bana olan ilgisi daha da artm›flt›. Mevzumuz
Nezih Eldem olmas›na ra¤men fievket Da¤ gibi
bu büyük Türk ressam›n›n, flahit oldu¤um ya-
flant›s›ndan küçük bir kesiti burada yazmay› ge-
rekli gördüm.
Nezih Eldem, do¤ay› çok severdi. Ço¤un-
lukla yaln›z veya torunu ile pansiyonun bahçe-
sinde gezer, çiçekleri ve zeytin a¤açlar›n› ilgiyle
seyrederdi. Çevreyi gezdi¤imizde kesilmifl bir
a¤aç kütü¤ü gördü¤ü zaman çok üzülürdü. Ba-
na bafl›ndan geçen bir olay› flöyle anlatm›flt›:
“1967 senesinde projesini yapt›¤›m eski Harbi-
ye Mektebi’nin Askeri Müze’ye dönüfltürülmesi
ek yap›s› s›ras›nda yap›ya isabet eden tarihî bir
ulu a¤ac› kurtarmak için yap›da biraz girinti
boflluk b›rakm›flt›m. Bu flekilde a¤ac› kurtard›-
¤›m gibi, güzel bir do¤al uyum elde etmifltim.
Ancak yap› bittikten sonra a¤ac›n ilgililerce ke-
silip yok edildi¤ini gördü¤ümde çok üzüldüm.
Bütün esprisi yok oldu¤u gibi çirkin bir görü-
nüm ortaya ç›km›flt›.” Ben de 1965 senesinde,
içinde oturdu¤umuz apartman›n inflaat›nda te-
mele isabet eden tarihî bir sedir cinsi çam a¤ac›-
n› kurtarmak için temeli bir metre geri çekerek
ve binay› bozmadan, kiriflleri konsol sistemine
çevirerek, o nefis sedir çam› kurtarm›flt›m. Çok
da faydas›n› gördüm: Yatak odalar› bir çam or-
man›n›n içinde gibi görünüyordu ve pencerele-
rim tabii bir örtüye bürünmüfl durumdayd›.
Kendisi ile deniz kenar›nda, kumda yürüdü-
¤ümüz zaman, talebelik y›llar›m›z› anard›k.
Onu her zaman Sedat Hakk› hocan›n yan›nda
gördü¤ümü söylemifltim. “Evet çok do¤ru,”
demiflti, “Ben iyi bir talebesiydim. Uysal yap›m
ve çizimdeki baflar›lar›mdan dolay› bütün özel
ifllerini, adeta angaryalar›n› bana yapt›r›rd›. Çok
çal›fl›rd›m. Bunal›m derecesinde yorulurdum.
Bu mezun olmama kadar devam etti. Benim
akademide asistan olarak kalmam› çok istedi.
Ancak ben Emin Onat hocan›n teklifini kabul
ederek Y. Mühendis Mektebi’nde hocal›¤a bafl-
lam›flt›m.”
O harp senelerinin yokluklar› içinde, kendi
mektep ihtiyaçlar›m›z› biraz olsun karfl›lamak
için, ço¤unlukla hocalar›m›z›n özel mimarl›k
bürolar›nda, saati 50 kurufl mukabilinde çizim
14 mimar•ist 2006/3
yapard›k. Bunlar› Nezih Eldem de biliyordu.
Kendisine, “Seni bu kadar çal›flt›ran hocadan
hak etti¤in yard›m› gördün mü?” diye sordu-
¤umda, gülerek “Bu soruyu hiç iflitmemifl ola-
y›m. Hocan›n benim yetiflmemde çok büyük
eme¤i var,” diye cevap vermiflti.
Aradan 67 y›l geçmesine ra¤men, bizim ku-
flak mimarlara e¤itim vermifl hocalar›m›z› an-
mak için burada isimlerini vermeyi bir görev bi-
liyorum. Arif Hikmet Holtay (mebânî), Sedat
Hakk› Eldem (rölöve, inflaat), Hüsnü Hamit
Sayman (yüksek matematik), Mahmut fiükrü
Ifl›k (malzeme), Nazimi Yaver (kap›-pencere-es-
tetik), Burhan Toprak, S›rr› Bilen Keflif (topog-
rafya), ‹smet Bey, Turgan Sabis (statik ve beto-
narme), Seyfi Arkan (flehircilik). Bu arada, o za-
manki asistanlar›m›z› da sayay›m: Mehmet Ali
Handan, As›m Mutlu, Ahsen Yapanar, Feridun
Akozan, Halit Femir vs.
Nezih Eldem’in hocal›¤›na gelince... Bugü-
ne kadar tan›d›¤›m, ö¤rencisi olmufl mimarlar-
dan duydu¤uma göre, insan ve hoca olarak hep
olumlu duyular alm›fl›md›r. Talebeleri kendisini
çok sever ve sayarlard›. Bunu nas›l baflard›¤›n›
sordu¤umda, “Proje tashihat›nda daima olumlu
ve yap›c› tenkitlerde bulunurdum. Mesela bir
talebe önüme bir proje koydu¤u zaman önce iyi
taraflar›n› söyleyip ona moral verdikten sonra,
‘bak fluras›nda biraz daha çal›flman gere¤ini du-
yuyorum, mesela flu çizimlere bir bak, araflt›r’
diye yol gösterirdim. Talebeli¤im s›ras›nda, baz›
arkadafllar›m›n projelerinin tashihat›nda hoca-
n›n y›k›c› tenkitlerini gördükçe çok moralim
bozulurdu. Bir hocan›n görevi, talebeye moral
vererek onun iyi yetiflmesini temin etmektir.
Ben de bu prensipten hiç ayr›lmad›m,” diye an-
latm›flt›.
Nezih Eldem, kar›s› Eda han›m›n vefat›ndan
sonra pansiyonuma hiç gelmedi. 25 Eylül
2005’te vefat›n›, köyde bulunmam dolay›s›yla
geç haber ald›m, bu sebeple cenazesinde bulu-
namad›m. Bu büyük mimar›n ve hocam›n vefa-
t›ndan dolay› çok üzgünüm. Hat›ras› önünde
hürmetle e¤ilirim.
Yukar›da yazd›¤›m sat›rlar, gördü¤üm ve fla-
hit oldu¤um ve bizzat kendisinin bana anlatt›¤›
an›lar›ndan küçük bir kesit de olsa, kaybolma-
mas›n› istedim. 86 yafl›nda olmama ra¤men, gö-
ren tek gözümle u¤raflarak bunlar› yazmaya ça-
l›flt›m.
Nur içinde yat de¤erli kardeflim...
Ali Do¤an Günsav, Mimar
 TASARIM

Asl› K›yak ‹ngin:

“Tasar›m, söyledi¤iniz ‘söz’ün
dünyada dolaflmas› demek...”
Söylefli: Ahmet Tercan

Ö ncelikle dilerseniz, mimarl›k e¤itimi-

nin ard›ndan tasar›m alan›na nas›l geç-
ti¤inizi sorarak bafllayal›m.
asl›nda, mimarl›k ya da tasar›m ürünü üretildik-
ten sonra kullan›m ile yeni anlamlar kazan›yor.

Mimarl›k e¤itimi s›ras›nda bafllayan ve devam
eden bir dizi mimari ve iç mimari projede ara-
l›kl› olarak yer ald›m. 1998’de Çelik Dizayn Ay-
d›nlatma firmas›nda ma¤aza tasar›m› ve uygula-
mas› üzerine çal›fl›rken, firma ürün portföyü ve
kurumsal kimli¤i ile ilgilenmeye bafllad›m.
Ürün tasar›m›nda önceleri firma portföyüne
ufak ve etkili müdahaleler yaparak ürün geliflti-
rirken, firma müflterilerine mekâna ait ayd›nlat-
ma çözüm önerileri sunarak ürün tasar›mlar›
yapmaya bafllad›m. Kullan›c› ihtiyaçlar›na ba¤l›,
ayd›nlatma armatürünün mekânda nas›l yer ala-
ca¤›, nas›l bir katk› sa¤layaca¤› ve mekân tasar›-
m› ile iliflkisini kurarak çeflitli çözüm önerileri
sunmamda mimarl›k formasyonunun önemli
katk›lar› oldu¤unu düflünüyorum.
Tasar›m, bir rekabet ö¤esi olarak nas›l ele
al›nabilir ve tüketimle bu anlamda iliflkisi
nedir?
Tasar›m Türkiye’de özellikle son y›llarda bir re-
kabet ö¤esi ve katma de¤er olarak ön plana ç›k-
maya bafllad›. Tasar›m zaten üretim sürecinin
olmas› gereken bir parças›. Türkiye’de son y›lla-
ra kadar daha çok fason ve kopya üretim anlay›-
fl› hâkim oldu¤u için, bu konu yeni yeni günde-
me girdi. Bir ürün tasarlan›rken ve gelifltirilir-
ken dikkate al›nan; bir ihtiyac› karfl›lanmas›, ye-
ni bir ihtiyac›n ve kullan›m›n tan›mlanmas›, tek-
nolojik geliflmelerin yans›t›lmas›, pazarda farkl›-
l›k yarat›lmas› gibi özellikler bir ürünün geliflti-
rilmesi için gerekli oldu¤u kadar, rekabet unsu-
ru da yaratacak özelliklerdir.

Hem mimarl›k hem tasar›m alan›n› tan›yan

biri olarak, özellikle ba¤lam-nesne iliflkisi
aç›s›ndan ele al›rsak, mimarl›kla tasar›m ara-
s›ndaki fark› nas›l aç›klars›n›z?
Her iki disiplinin de kendine özgü koflullar›yla
tan›mlad›¤› bir ba¤lam›n›n oldu¤unu düflünü-
yorum. Mimari yere ba¤l›, yer bilgisi ile kendini
a¤›rl›kl› olarak tan›mlarken; tasar›m nesnesi ise
üretiminden, sat›fla, kullan›ld›¤› mekânlara ka-
dar çok farkl› ve hareketli ba¤lamlar içinde yer
alarak kendini tan›mlamakta. Bunun sonucunda
yerel veya uluslararas› bir pazarda nas›l yer ala-
ca¤›, kullan›c›ya ne tür faydalar sa¤layaca¤›, me-
kânda ne tür etkileri olaca¤› önem kazanmakta.
Tasar›m nesnesinin en büyük özelli¤i ve fark›
bence hareket edebiliyor olmas›. Ben bu anlam- Asl› K›yak ‹ngin, Mimar Sinan Üniversitesi Mimarl›k Bölümü’nden 1993’te mezun olduktan
da tasar›m› dünyada bir “söz” söylemek, ileti- sonra 1997’de ‹TÜ Mimarl›k Bölümü’nde yüksek lisans›n› tamamlad›. 2002-2003 y›llar›nda
flim kurmak olarak görüyorum. Bu söyledi¤iniz Bilgi Üniversitesi’nde Tasar›m Kültürü ve Yönetimi sertifika program›na kat›ld›. Mimarl›k
e¤itimi s›ras›nda bafllayan ve devam eden bir dizi mimari ve iç mimari projede aral›kl› olarak
“söz”ün dünyada dolafl›yor olmas›, farkl› yerle-
yer ald›. 1999 y›l›ndan bu yana Çelik Dizayn ayd›nlatma firmas›nda tasar›m yöneticisi olarak
re ulaflmas› ve ulaflt›¤› ortamlarda tafl›d›¤› an- ça¤dafl çizgide bir portföy ve kimli¤e sahip olunmas›nda önemli katk›lar› olmaktad›r. Çelik
lamlar›yla zengin bir aç›l›m›n›n oldu¤unu düflü- Dizayn Firmas› ad›na, 2002 L&B Fuar›’nda gerçeklefltirdi¤i Nifl Projesi ile farkl› tasar›mc›lara
nüyorum. Bir ürün üretildikten sonra süreç bit- ve geçmifl da¤arc›¤›m›za birer nifl aç›lmas›na öncülük etmifltir.
fiubat 2006’dan bu yana ETMK (Endüstriyel Tasar›mc›lar Meslek Kuruluflu) ‹stanbul fiubesi
miyor asl›nda; kullan›c›s›na ulaflan ürün, yafla-
Yönetim Kurulu Baflkan Yard›mc›l›¤› görevini yürütüyor. Çeflitli ulusal ve uluslararas› tasar›m
yan, kullan›lan, anlam kazanan, süreklilik içinde sergilerine davetli olarak kat›ld›. AD, Arredamento Mimarl›k, XXI, Marie Claire Maison,
de¤erlenen bir nesne oluyor. Mimarl›k da böyle mimar.ist gibi çeflitli dergilerde yaz›lar› ve röportajlar› yer ald›.

mimar•ist 2006/3 15
TASARIM
Özellikle ticari s›n›rlar›n neredeyse kalkt›¤›
günümüzde, tasar›m ve üretim potansiyelinizle
kendinize dünyada bir yer tan›mlaman›z gereki-
yor. Bu yeri tan›mlarken pazarda yer alan ülkele-
rin belli bir tarzlar›n›n oldu¤unu görüyorsunuz.
Alman tasar›m›, ‹talyan tasar›m› denilebiliyorsa;
bu imaj, o ülkenin gerçeklerinden, birikimlerin-
den, mevcut potansiyel ve eksikliklerinden, yak-
lafl›m flekillerinden, hayat anlay›fl›ndan kaynakla-
nan ürünlerle olufluyor. Firma ölçe¤inde de du-
rum ayn›; her firman›n mevcut anlay›fl›n›n, viz-
yon ve karakterinin tasar›mla ortaya konmas› ge-
rekli. Her ölçekte tasar›m stratejilerinin belirlen-
mesi, yerel ölçekte ve dünya ölçe¤inde nas›l bir
tasar›m anlay›fl ve tavr›n›n sergilenmesi gerekti¤i
sorusuna yan›t aranmas› gerek.
Philips candle.
Led teknolojileri ile
kablosuz, hareketli, flarjl›
ayd›nlatmalar gelecek
perspektifinde s›kça
karfl›m›za ç›kacak.
Kullan›c› tan›m›n›n ya da kullan›c›ya yöne-
lik tasar›m yapma prati¤inin çok önem ka-
zand›¤›n› da söyleyebilir miyiz? Mesela mo-
da tasar›m› bir hedef kitleyi, bir kullan›c›
profilini çok net olarak tan›ml›yor ve oradan
yola ç›karak ürün tasar›m› yap›yor...
Kullan›c› ihtiyaçlar› belirlenerek pazara sunulan
ve sat›n al›nmas› gereken bir ürün yarat›yorsu-
nuz. Kullan›ma sunulan bir ürün, kullan›c›n›n
ihtiyac›n› -bu psikolojik olabilir, fiziksel, ifllev-
sel, alg›sal ya da kimlikle ilgili olabilir- karfl›l›-
yorsa o ürün sat›n al›nacakt›r. Firmalar bunun
için ayr›nt›l› pazar araflt›rmalar› da yap›yor; he-
def kitle, kullan›c› davran›fllar›n› ve ihtiyaçlar›n›
tespit ediyor ve bunun üzerinden ürün gelifltiri-
yorlar. Ayr›ca, bir ürünün farkl› co¤rafyalar do-
laflt›¤› düflünülürse, ürün tasar›m› ile dünya ça-
p›nda pazara girmeye kalkt›¤›n›zda çok ilginç
karfl›laflmalar oluyor. Amerika’daki bir kullan›-
c›yla Avrupa’daki veya Türkiye’deki bir kullan›-
c›n›n ihtiyaç ve alg›lay›fl› çok farkl› olabiliyor.
Farkl› pazarlar için ürünün ne anlama geldi¤i,
farkl› kullan›mlara cevap verip vermedi¤i de bu
noktada önemli oluyor.
16 mimar•ist 2006/3
Tasar›m, kullan›c›n›n mevcut ihtiyaçlar›n›n
veya davran›fl flekillerinin ötesinde, yeni ve olas›
ihtiyaçlar›n›, kullan›m flekillerini de öngörebil-
meli. Kullan›c›y› bilinçlendirici, yeni kullan›mlar
için ona alternatifler sunan bir tavr›n›n olmas›
çok önemli.
Kendi tasar›mlar›mda gerçeklefltirmeye çal›fl-
t›¤›m bir yaklafl›m flekli var. Tasarlayaca¤›n›z
nesnenin, üretimle bitmeyen, kullan›c›n›n kifli-
sellefltirebilece¤i, kullan›rken gelifltirebilece¤i,
de¤ifltirebilece¤i bir yap›ya da sahip olmas› ge-
rekti¤ini düflünüyorum. Dolay›s›yla kullan›c›n›n
ürünle empati kurabilece¤i, tasar›ma kat›labile-
ce¤i, etkin rol alabilece¤i perspektifler sunmaya
çal›fl›yorum. Kullan›c› konumunun tekrar göz-
den geçirilmesi gerekti¤ini de düflünüyorum bu
anlamda.
Ayd›nlatma tasar›m›nda, bu bahsetti¤imiz
anlamda bir kullan›c› tarifi var m›d›r ve bu
yaklafl›m tasar›m sürecini nas›l etkiliyor? Ya-
ni belirli bir kullan›c› tan›m› üzerinden ay-
d›nlatma tasar›m› yap›l›yor mu?
Farkl› kitlelere hitap eden ürünler tabii ki gelifl-
tiriliyor. Ancak kullan›m alan ve flekilleri, ayd›n-
latma nesnesinin ba¤lamla iliflkisi de önemli.
Ayd›nlatma eleman›, bulundu¤u ba¤lamda yeni
tan›mlamalar yap›yor; onu de¤ifltiriyor, yeniden
üretebiliyor; kullan›c› ve hedef kitle tan›mlama-
lar›na ek olarak, mekân, mimari, kullan›m flekli,
ihtiyaçlar› da önem kazan›yor. Tasar›m süreci-
nin birçok boyutu ve girdisi var, bu süreç tek bir
veriye ba¤l› kalm›yor.
Son y›llarda kullan›c›n›n mekânda de¤iflen
farkl› ihtiyaçlar›n› karfl›layabilecek, farkl›laflabi-
len ›fl›k ortamlar›n› sa¤layacak esnek ve de¤iflken
ürünlerin üretilmesi önem kazand›. Mesela du-
ra¤an bir ›fl›k, bir armatür yerine, kullan›c›n›n
farkl› modlar› ve eylemleri için farkl› ›fl›k alterna-
tifleri sunabilen armatür ve sistemler daha fazla
ilgi görüyor. Son y›llarda LED teknolojileri ve
RGB sistemleri de bunu destekliyor; mesela bu
teknolojilerle bina cepheleri önemli günlere gö-
re renk ve desen de¤ifltirebiliyor.
Çevre duyarl›l›¤›, ekoloji, enerji konular›
tüm tasar›m alanlar›nda çok belirleyici veri-
ler aras›na girdi. Bu anlamda nas›l bir etkile-
flimden söz edilebilir, gelece¤e yönelik öngö-
rüler neler olabilir? Bu aç›dan ülkemizdeki
durumu nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Türkiye’nin bu noktada dünyan›n çok gerisinde
hareket etti¤ini söyleyebiliriz. Bunlar dünya öl-
çe¤inde y›llard›r üzerine düflünülen ve gelifltiri-
len bir düflünce ve uygulama zeminine sahip.

Çevre duyarl›l›¤›, ekoloji ve enerji konular›,
üretim süreçlerine, malzemeye veya ürünün
kullan›m flekline dair olabiliyor: Ürünün ekolo-
jik olarak çevreye katk›s›, enerji tasarrufu sa¤la-
mas›, geri dönüflümlü malzemelerden üretilme-
si, üretim sürecinde insan sa¤l›¤›na zararl› üre-
tim yöntem ve malzemelerin kald›r›lmas› gibi.
Bu aç›dan belki ayd›nlatma çok flansl›. Teknik
yenilikleri, farkl›l›klar› bünyesine h›zl›ca alabil-
di¤i için sürekli güncelleniyor ve yenileniyor.
Ayd›nlatmada önemli bir yere sahip olan enerji
tasarruflu lamba kullanan armatürlerin özendi-
rilmesi ve bu bilincin kullan›c›ya da verilmesi
çok önemli. Bu anlamda 2004 y›l›nda AB ko-
misyonunca desteklenen “Light of the Future”
bafll›kl› uluslararas› ayd›nlatma yar›flmas›na Çe-
lik Dizayn firmas› ad›na “Dalga” isimli tasar›-
m›mla kat›ld›k ve finalist olduk. Konusu ev, ka-
fe, otel gibi, dekoratif armatür kullan›lan me-
kânlarda pek tercih edilmeyen, daha çok teknik
armatürlerde kullan›lan enerji tasarruflu lamba-
lar›n kullan›m›n›n özendirilmesine dair yarat›c›
tasar›mlard›.
Led, metal halide, flüoresan gibi enerji ta-
sarruflu lambalar›n özendirildi¤i bu yar›flmada
kat›ld›¤›m›z dalga armatürü, dekoratif bir ürün-
dü ve enerji tasarruflu flüoresan lamba kullan›-
yordu. Üç modülü ile kullan›ld›¤› mekânda da
çok farkl› flekillerde bir araya gelerek, kullan›c›-
ya kendi çözümlerini yaratma ve kiflisellefltire-
bilme olana¤› sa¤l›yordu. Bu anlamda kullan›c›-
y› bu tür bir lamba kullan›m› için özendirmeyi
amaçl›yordu. Bu yar›flmada finalist olan ilk Türk
firmas›y›z. Yar›flmaya kurum olarak kat›lmam›z
da çok önemli. Siz tasar›mc› olarak hep bu dü-
TASARIM
flüncelerde, bu e¤itimde oluyorsunuz, ama ku- Çelik Dizayn-Asl› K›yak
rumun bunu kabullenip üretime geçmesi çok ‹ngin tasar›m› “Dalga”
armatürler, 2004 Lights of
önemli. Kullan›c›n›n da böyle bir talebi olmaya-
the Future yar›flmas›nda
bilir, böyle bir fleyi bilmeyebilir, ama siz onu bu finalist oldu.
noktaya yöneltmeye, onu bilinçlendirmeye çal›-
fl›yorsunuz, tasar›m bu noktada büyük bir önem
kazan›yor.
LED teknolojisinin son dönemde geliflme-
siyle beraber daha düflük enerji ve uzun ömürlü
kullan›m konusu gündeme geldi. Bu da asl›nda
firmalara, tasar›mc› ve kullan›c›lara çok yeni bir
perspektif aç›yor. Ifl›k üzerine farkl› programlar
yazabiliyorsunuz. Uzun ömürlü oldu¤u için de-
¤iflim süresi de uzuyor ve bu bir ekonomi sa¤l›-
yor. Hatta bu tür düflük enerji isteyen lamba
kullan›m› ile manüel ve flarjl› sistemler de söz
konusu ve kablosuz noktaya da sizi tafl›yabiliyor.
Bir de her co¤rafyan›n de¤erlendirebilece¤i
kendi avantajlar› var. Örne¤in, Türkiye’de gü-
nefl ve rüzgâr enerjisi kullan›larak yap›labilecek
d›fl mekân ayd›nlatmalar› gibi. Çevreye duyarl›,
ekoloji ve enerji konular›na dikkat eden bu tür
yaklafl›mlar ayn› zamanda yeni ve maliyetli tek-
nolojilere ihtiyaç duyuyor. Ürünün maliyetini
ilk al›m aflamas›nda da art›rmakta. Bu noktada
üretici ve kullan›c›n›n bilinçlendirilmesi gereki-
yor. Türkiye’de tasar›m bilincinin oturtulmas›
daha bafllang›ç noktas›ndayken, bu tür prob-
lemlerin çözümü için gerekli flartlar ve ortamlar
henüz yeterli de¤il.
Zaha Hadid ve Patrick
Schumacher’in Zumtobel
Türkiye’de tasar›m ve ayd›nlatma tasar›m›n- firmas› için tasarlad›¤›
da gelecek projeksiyonlar›yla ilgili neler söy- “Chandelier Vortexx”
leyebilirsiniz? isimli ayd›nlatmalar, 2006
Lights of the Future
Endüstriniz ne kadar geliflmiflse, ne kadar bi-
yar›flmas›nda firma
linçliyse, asl›nda yarat›c› tasar›mlar›n da ortaya kategorisinde ödül ald›.
mimar•ist 2006/3 17
TASARIM
ç›kmas› o derece paralellik gösteriyor. ‹talya’da
bu kadar yarat›c› tasar›m›n ortaya ç›kmas›, üreti-
cilerin tasar›m anlay›fllar›n›n çok geliflmifl olma-
s›yla, böyle bir kültüre sahip olmalar›yla çok ilifl-
kili. Hatta tasar›mc›y› daha ileri ifller yapmalar›
için zorluyorlar. Ama Türkiye’de bu ortam daha
farkl›. Son y›llarda Uzakdo¤u’nun dünya üreti-
cisi olma rolü pekifltikçe, Türkiye’nin fason üre-
tici olma rolü sekteye u¤rad›. Asl›nda endüstri
flu anda ayakta durabilmek için özgün ürünler
ve farkl› tasar›mlar yapmak mecburiyetinde.
Çünkü sadece ucuz ve fason üretimle bunu
yapmas› mümkün de¤il. Bu bizim için avantaj,
yani bunu asl›nda olumlu bir noktaya çekme-
miz gerekiyor. Tasar›m süreçlerini ve özgün
ürün üretme anlay›fl ve sistemini mevcut yap›ya
Nehir kenar›nda yer alan
“switch on” sergisi,
Luminale 2006 Light &
Building Fuar›
kapsam›nda gerçekleflen
kent etkinliklerinden.
18 mimar•ist 2006/3
oturtmak çok önemli ve bir o kadar da zor. Bir
tasar›m ürününün üretilmesi bambaflka bir üre-
tim-sat›fl altyap›s›n› gerektiriyor.
Gerçekten de tasar›m birdenbire her fleyi dö-
nüfltürmüyor; sa¤l›kl› yaflam anlay›fl› gibi
benimsenmeli ve üretim -hatta kullan›m- sü-
recinin ayr›lmaz bir parças› olmal›. Bu an-
lamda Türkiye’de büyük bir geliflme var, fa-
kat acaba biz kendi sanayi kurulufllar›m›z›n
prati¤ine bunu yans›tabildik mi?
Bence çok önemli bir soru. Endüstri aç›s›ndan
bak›l›rsa tasar›m talebi var art›k; önceki y›llarda
bu talep de yoktu. Talep var, ama talebin nas›l
kullan›laca¤›, nas›l hayata geçirilece¤i daha ken-
di çözümlerine ulaflamad›. Özgün tasar›m ürü-
nü üretip -kendi markan›z olabilir- kendi kimli-
¤iniz ve vizyonunuzla bunu piyasaya, pazara
sürmek ve sat›labilirli¤ini oluflturmak, bu riski
göze almak; eski al›flkanl›klar›n› b›rakarak firma-
lar›n bu sisteme geçmeleri hiç kolay olmuyor ve
birçok sorunla karfl›lafl›l›yor. Asl›nda firmalar ta-
sar›mc› istihdam etmeye bafll›yorlar, fakat o ta-
sar›mc›dan nas›l faydalanacaklar›n› bilmiyorlar
ve tasar›mc› teknik çizim eleman› konumuna
gelebiliyor.
Bu noktada tasar›mc›n›n donan›ml› olup fir-
man›n vizyonunu açmas›, yönetim kademeleriy-
le birebir iliflkide olmas› çok önemli. Firman›n
stratejisiyle ürün ve tasar›m stratejisinin paralel
gitmesi, bu bilincin tüm endüstriye yay›lmas›
gerekiyor. Sonuçta bu ayn› zamanda toplumsal
bir olay; bilincin yay›lmas›yla da iliflkili, bir fir-
man›n bu alandaki baflar›s› di¤er firmalara örnek
oluflturup motivasyon sa¤layabiliyor.
Peki e¤itim kurumlar›m›z› bu anlamda do-
natabildik mi? Bir tasar›mc›n›n yetiflme sü-
recinde mesleki temel e¤itimin rolü nedir ve
sonraki dönemde sürekli e¤itimle ilgili nas›l
bir vurgu yapmak gerekir?
Türkiye gerçe¤ini bilmek gerekir; endüstrinin
tasar›m ile iliflkide bafllang›ç aflamas›nda oldu¤u
bilgisi okullarda verilmeli. Tasar›mc›lar bilmeli
ki okul sonras› yer alacaklar› bir firmada sadece
tasar›m yapman›n ötesinde, firmay› e¤iten, bil-
gilendiren ve yönlendiren konumundalar. Yani
bir dan›flman konumundalar ve dolay›s›yla çok
önemli bir iflleve sahipler.
Geriye do¤ru, üniversite e¤itimiyle ilgili de-
neyimlerden yola ç›karak bakt›¤›mda flunu söy-
leyebilirim ki, endüstriyle nas›l iliflki kurulabile-
ce¤inin prati¤inin okullarda verilmesi gerekiyor.
E¤itim kurumlar›n›n, bir vizyon oluflturma, bir
tasar›m becerisi, yöntemi kazand›rman›n öte-
 TASARIM

sinde, bunun gerçek hayattaki koflullarla nas›l Yap-Boz lamba,

uyum sa¤layaca¤›na dair çal›flmalar yapmas› ge- Asl›han Ero¤lu.
“Ayd›nlat-Karart” sergisi,
rekir. Bu olmay›nca, gençler ifl hayat›na ad›m at-
projetasarlaTR Interlight
t›klar›nda nas›l bir tav›r sergileyeceklerini bilmi- Istanbul Fuar› 2002.
yorlar ve bir bocalama yafl›yorlar. Bu bocalama
onlar›n gelecek perspektiflerini etkiliyor, çok
farkl› noktalara yönelebiliyorlar. Asl›nda staj de-
di¤imiz kurumun çok do¤ru ve aktif çal›flt›r›l-
mas› gerekiyor. Stajlar›n sadece tasar›m ofisle-
rinde de¤il, üretici firmalarda üretim kademesi
ve süreçleri içinde yer al›narak yap›lmas›n›n bü-
yük faydas› olacakt›r.
Ama dedi¤iniz gibi, temel e¤itimden sonra
e¤itim bitmiyor, tasar›mc›n›n sürekli donan›ml›
olmas›, kendisini sürekli yetifltirmesi, üretim
tarzlar›n›, yöntemlerini çok iyi bilmesi gereki-
Yurtd›fl› fuarlar›nda gençlere çok genifl yer
yor. Bu anlamda firmalardan profesyonellerin
ayr›ld›¤›n› görüyoruz. Daha önce çok fazla
gelip üniversitelerde üretim yöntemleri, malze-
a¤›rl›k tafl›mayan bir bölümken, art›k ö¤ren-
me gibi konularda daha güncel bilgileri vermesi
cilerin ve tasar›mlar›n›n, daha güçlü flekilde
gerekiyor. Ayr›ca fuarlar› izleyerek, sanayi, kobi
temsil edildi¤ini ve devlet dahil olmak üzere
ve tasar›m kongrelerine kat›larak, çeflitli yar›flma
çeflitli kurumlar›n bunlar› finanse etti¤ini,
ve sergilerde yer alarak yeni teknolojilerin ve
destekledi¤ini görüyoruz. Bu konuda Türki-
güncel geliflmelerin takip edilmesi mümkün.
ye’deki geliflmeler için neler söyleyebilirsi-
niz?
Yurtd›fl›nda kurumlar ve hükümetler taraf›ndan
hem ö¤rencileri hem de genç tasar›mc›lar› sü-
rekli destekleyen çal›flmalar yürütülüyor. Bizde
Çelik Dizayn-Asl› K›yak
de üniversite-endüstri ortak projeleri yan› s›ra,
‹ngin tasar›m› “Dön-Dür”
okullardaki baflar›l› ö¤renciler çeflitli uluslararas› ayd›nlatma armatürü,
sergi ve yurtd›fl› e¤itim olanaklar› için teflvik edi- kullan›c› ile etkileflime
liyor. Türkiye’de yap›lan tasar›m fuar›nda ö¤- giren farkl› görünümler
renciler, endüstriyle yapt›klar› veya di¤er çal›fl- sunan empatik bir
armatür.
malar sonucu gerçeklefltirdikleri ifllerle yer ala-
biliyorlar.
Endüstriyel Tasar›mc›lar Meslek Kuruluflu
Tasar›mla ilgili sektörlerin de ayn› flekilde
(ETMK) olarak her y›l dereceyle mezun olan
e¤itim kurumlar›yla bu anlamda bir dirsek
ö¤rencilere ETMK Takdir Ödülleri veriliyor.
temas›n› sa¤lamalar› gerekir, onlar aç›s›ndan
Ayr›ca ETMK dan›flmanl›¤›nda her y›l gerçekle-
da bu bir gerekliliktir, diyebilir miyiz?
flen Bosch, ‹MM‹B, ‹TO, Radikal gibi kurum-
Özellikle endüstri ürünleri tasar›m›n›, endüstri-
den kopuk, ba¤›ms›z bir fley olarak düflüneme-
yiz; birlikte olmas›, birlikte geliflmesi gerekiyor.
Bunun için sa¤lanacak her ortam çok de¤erli. Çelik Dizayn-Asl› K›yak
‹ngin.
Baz› üniversitelerin endüstri tasar›m› bölümle- Birbirine geçen iki ana
rinde son üç dört y›ld›r endüstriyle ortak çal›fl- akrilik gövde ve buna
malar yürütülmekte. Bunun birçok anlamda geçirilen PP yapraklardan
faydas› olabiliyor; projesinde endüstri ile iliflki oluflan, klasik abajur
görünümüne at›fta
kuran tasar›mc›, okul bittikten sonra da o fir-
bulunan bir tasar›m.
mayla çal›flmaya devam edebiliyor, Türkiye’deki Levhalardan oluflan ve
üretim yap›s›n› ve koflullar›n› görebiliyor. E¤iti- sökülebilir yap›s› ile
mi s›ras›nda yapt›¤› bir tasar›m›n gerçekleflti¤ine nakliye s›ras›nda az yer
ya da prototip haline tan›k olabiliyor. Bir tasar›- kaplamaktad›r. Tekrar
montaj›nda ise, geçme
m›n›n gerçekleflti¤ini görmek genç tasar›mc›ya yönteminin rahatl›¤› ile
önündeki hayat için de önemli bir güç ve dene- kolay monte
yim kazand›r›yor. edilebilmektedir.

mimar•ist 2006/3 19
TASARIM
Çelik Dizayn-Asl› K›yak
‹ngin tasar›m› “Lale”
ayd›nlatmalar, bu
topraklara ve kültürümüze
ait de¤erlerin ortaya
ç›kar›lmas› ile ilgili
projenin bir parças›.
Lalenin tasar›m›nda
yüzy›llard›r ustalar›n
yap›tlar›na yans›tt›klar› lale
figürü ile lalenin bu
topraklardaki hikâyesi ve
simgeselli¤inin, tasar›m
dili ile günümüze
aktar›lmas› yat›yor. Lale,
hem modern üretim
yöntemleri ile üretilen
hem de ekspresif bir ürün.
20 mimar•ist 2006/3
larla yürütülen tasar›m yar›flmalar› da ö¤renciler
için önemli imkânlar yarat›yor. Bu tür kurumla-
r›n d›fl›nda baz› ufak ama etkili giriflimler de söz
konusu. Kurucusu oldu¤um projetasarlaTR
grubu ile 2002-2003 y›llar›nda gerçeklefltirdi¤i-
miz ve genç tasar›mc›lar›n, sektörel fuarlarda
ürünleri ve prototipleriyle yer ald›klar› bir dizi
tasar›m sergisi buna güzel bir örnek.
Toplumsal alg›lama aç›s›ndan bunun kültü-
rel alg›laman›n bir parças› oldu¤unu ve e¤i-
timin bu anlamda da ele al›nmas› gerekti¤ini
söyleyebilir miyiz?
Endüstrinin ve tasar›mc›lar›n bilgilenmesi ve bi-
linçlenmesi kadar, toplumun da bilinçlenmesi
çok önemli. Çünkü siz sonuçta kullan›c›ya ula-
fl›yorsunuz, o noktada onlar›n da bilinçli kulla-
n›c› olmas› gerekiyor. Bir ürünü al›rken, onun
arkas›nda ne yatt›¤›n›, onu niçin almas› gerekti-
¤ini, onun kendisine ne faydalar sa¤layaca¤›n›
bilmesi gerekiyor. Yoksa piyasada çok ucuza
Uzakdo¤u mallar› ve bunun sonucu haks›z bir
rekabet var. Bu tür ürünler s›rf fiyat› yüzünden
tercih edilir durumda. Bu noktada al›c› için tek
kriter fiyat› olmamal›, ald›¤› ürünün uzun vade-
de ne sa¤layaca¤›n›, katk›lar›n›n neler olaca¤›n›
bilmesi gerekiyor. Bu konuda kullan›c› da do¤-
ru bilgilerle, örneklerle bilgilendirilmeli ve bi-
linçlendirilmeli.
Toplumsal bilincin geliflmesi gerekli. Bunun
yurtd›fl›nda güzel örnekleri var. Tasar›m›n bir
kent için tafl›d›¤› anlam çok önemli. Örne¤in
Milano ve Frankfurt fuarlar› sadece içine kapal›
bir alanda gerçekleflmiyor; fuar etkinlikleri tüm
kente yay›l›yor. Fuara gelenler kentle buluflmufl
oluyor, kent de o konuyla bulufluyor. Bu kent-
ler, endüstri kentleri ve böyle bir bilince çok
yatk›nlar; Milano’da fuardan çok, kent etkinlik-
leri daha fazla ilgi uyand›r›yor ve etkili oluyor.
Bu da asl›nda çok önemli ve kendi kendini
oluflturan bir süreç. O aç›dan ben de mimar
olarak bunu izliyorum ve çok da önemli bu-
luyorum. Böylesi bir kentlilik bilincinin fi-
ziksel mekân› oluflturmas› ve dönüfltürmesi
asl›nda çok etkileyici.
fiu çok önemli: Siz kentin haf›zas›na bu anlam-
da asl›nda bir fleyler yazmaya bafll›yorsunuz. Ya-
ni fuar sadece kendi içinde yap›lsa, toplumla ve
kentle bu anlamda bir iliflki kuramaz. Fuar, bu-
lundu¤u binadan ç›karak kentteki desantralize
olmufl endüstri mekânlar›na ve oradan kent
merkezine kadar yay›lan bir toplu ifltirak ve etki-
leflim haline dönüflüyor, alg›y› ve toplumsal ha-
f›zay›, bilinci etkiliyor. Bir gelenek oluflturuyor.
Bu anlamda, bu tür etkinliklerin fiziksel me-
kâna ve kentlilik bilincine olumlu katk›lar› çok
önemli oluyor. ‹stanbul’a bakt›¤›m›zda da, kent
içi üretim yapan küçük ölçekli atölyeler önemli
bir potansiyeli bar›nd›r›yor. Bu tür bölgeler, es-
nek ve dinamik üretim yap›s› ile de¤erlendiril-
mesi ve gelifltirilmesi gereken alanlar. Haziran
2006’da ‹TÜ Tasar›m Kongresi’nde “Kentsel
Ölçekte Tasar›m ve Üretim iliflkisi: fiiflhane Ör-
ne¤i” isimli bir bildiri verdim. ‹stanbul günde-
minde son y›llarda a¤›rl›kl› olarak yer almaya
bafllayan kentsel dönüflüm projeleri, turizm viz-
yonlu projeler. Yerin mevcut karakterini, potan-
siyellerini sürdürecek, gelifltirecek projeler mi, o
konuda flüphe var. Bu ba¤lamda bu tür kent içi
üretim bölgelerinin, mevcut yap›s› ve potansi-
yellerinden yola ç›kan alternatif gelecek projele-
rine ihtiyac› var. Türkiye’deki üretim-tasar›m
iliflkisinin yeni yeni kurulmaya bafllad›¤› dönem-
lerde bu bölgelerin farkl› ölçekte bu iliflkilere ve
tasar›m›n geliflmesine katk›s› oldu¤unu düflünü-
yorum. Mesela fiiflhane’de çok ciddi bir üretim-
sat›fl a¤› var. ‹liflkiler anlam›nda, küçük üretici-
ler, malzemeciler, tasar›mc›lar, mimarlar, son
kullan›c›lar, büyük firmalar aras›nda yaflayan bir
a¤ bu. Bu a¤ ayn› zamanda pazar› da oluflturu-
yor. Siz o a¤› da¤›tmaya kalkt›¤›n›zda bu aktör-
lerden hiçbiri mevcut pozisyonunu sürdürebile-
cek konumda de¤il.
Bu söylediklerinize kat›l›yorum. D›flardan
gelen birtak›m zorlama çözümler asl›nda
oradaki koflullarla örtüflmedi¤i sürece bir an-
lam tafl›m›yor; hakiki olmuyor ve k›ymeti
yok. Vakit ay›rd›¤›n›z için teflekkür ediyoruz.
Ben teflekkür ederim.

Bir Ayasofya Yaz›s›
Gürhan Tümer
Ayasofyalar ve Ayasofya
San›lmas›n ki bu dünyada yaln›zca bir tek Aya-
sofya vard›r. Hay›r, bu dünyada birden fazla,
birçok Ayasofya vard›r.
‹znik’e, Trabzon’a, Selânik’e gidenler, ora-
larda Ayasofyalarla karfl›lafl›rlar. Bunlar›n her bi-
ri, kendine özgü tarihî ya da mimari birtak›m
özelliklere sahiptir. Örne¤in, ‹znik’teki Ayasof-
ya Bursa’n›n Orhan Gazi taraf›ndan fethinden
hemen sonra camiye çevrilen, bu nedenle Or-
han Camii olarak da bilinen, üç nefli bir Bizans
kilisesidir. Bu bina, Hz. ‹sa’n›n Tanr› m› yoksa
insan m› oldu¤una iliflkin bitmez tükenmez tar-
t›flmay› bir karara ba¤lamak üzere, ‹.S. 325 y›-
l›nda toplanan konsüle ev sahipli¤i yapm›flt›r.
‹stanbul’daki Sergios-Bakhos Kilisesi de bir
Ayasofya say›l›r, çünkü onun bir ad›, Küçük
Ayasofya’d›r.
Bu arada, bir kilise tarihi yazar› olan Sokra-
tes’in bildirdi¤ine göre, ‹stanbul’da, ‹mparator
Constantinus taraf›ndan yapt›r›lan ve aç›l›fl› 15
fiubat 360’ta gerçekleflen, ancak yaklafl›k 40 y›l
sonra yanan Ayasofya ile, ayn› yerde infla edilen
ve ‹mparator II. Teodosios döneminde aç›lan
‹kinci Ayasofya da unutulmamal›d›r.
‹NCELEME
Böylece söz, yüzy›llard›r bir yüzü Atmeyda-
n›’na, Sultanahmet Camii’ne, bir yüzü Saray-
burnu’na, Topkap› Saray›’na bakan; Bizans’›n
yaklafl›k 1000, Osmanl›’n›n yaklafl›k 500 y›l›n›
onlarla birlikte, onlarla içice yaflam›fl olan Aya-
sofya’ya, Ayasofyalar›n en kocaman›na; Ayasof-
yalar›n Ayasofyas›na; Ayasofya denilince ilk elde
herkesin akl›na hemen geliveren “as›l” Ayasof-
ya’ya gelmifl olmaktad›r ki, bu yaz›n›n konusu
olan Ayasofya da o Ayasofya’d›r.
Ayasofya’y› Yazmak
Ayasofya’y› yazmak istiyorum. Ama bu iflin zor
bir ifl oldu¤unu, hele bu yafll› baflyap›t üzerine
yeni, yepyeni bir fleyler söylemenin daha da zor,
çok daha zor oldu¤unu çok iyi biliyorum. Bu
zorluk, onun, üzerinde çok çal›fl›lm›fl; kubbesi,
kolonu çok incelenmifl; plan›, kesiti kim bilir
kaç kez çizilmifl; iç mekân›n›n görkemi defalar-
ca övülmüfl, defalarca vurgulanm›fl bir baflyap›t
olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Bu durumda,
Procopius’tan Semavi Eyice’ye; Halikarnas Ba-
l›kç›s› Cevat fiakir’den Do¤an Kuban’a; Ed-
mondo de Amicis’ten Cyrill Mango’ya kadar,
birçok bilim adam›n›n, birçok sanat adam›n›n
1910 y›l›nda Ayasofya.
mimar•ist 2006/3 21
‹NCELEME
ele ald›¤›; Sâî Mustafa Çelebi’nin Sinan’la ilgili
kitab› Tezkiretü’l Bünyan’da bile karfl›m›za ç›-
kan Ayasofya’y› yazmaya kalkanlar›n yaz›lar›n›n,
“malûmu ilâm”dan, yani “bilineni bildirmek-
ten” öteye gidememesinin büyük bir olas›l›k ol-
du¤u, rahatça söylenebilir.
Ama kimi binalar›n, dayan›lmaz bir çekici-
likleri vard›r ve Ayasofya da onlardan biridir. O
kadar ki, bence bir atasözünde belirtildi¤i gibi,
“E¤er bu tür binalar tespih olsalard›, Ayasofya
imame olurdu”.
Ben Ayasofya’y› iflte bu nedenle çok seviyo-
rum ve az önce belirtti¤im duruma düflmemek
için elimden gelen gayreti göstererek onu de¤i-
flik bafll›klar alt›nda yazmak istiyorum.
Efsaneler Yuma¤› Ayasofya
Çok eski kentlerin yan› s›ra, çok eski ve çok
önemli kimi binalar da, tarihsel gerçeklerin yan›
s›ra, birtak›m efsanelerle, yani düfllerle de yo¤-
rulmufltur. Örne¤in, bir zamanlar dünyan›n ye-
di harikas›ndan biri say›lan Efes’teki Artemis
Tap›na¤› ya da Kudüs’teki Süleyman Tap›na¤›,
bu tür binalardand›r.
Arap harfleriyle yaz›lm›fl
“ve hüve alâ külli fleyin
kader” sözcüklerinden
oluflan bir Ayasofya
(Malik Aksel).
Nasuh-es Silâhi’nin
1537’de yapt›¤› ‹stanbul
minyatüründe Ayasofya
(Semavi Eyüce).
Ayasofya'n›n örtü
flemas›n›n, Bayezid
Camii'nin, Süleymaniye
Camii'nin ve K›l›ç Ali Pafla
Camii'nin örtü flemas›yla
k›yaslanmas› (Do¤an
Kuban).
22 mimar•ist 2006/3
Bu gibiler aras›nda, ‹stanbul’daki Ayasofya
da vard›r. Ayasofya bir efsaneler yuma¤›d›r.
Say›s› çok fazla olan bu efsaneler, plan› Tan-
r› taraf›ndan çizilen ve ayn› gece hem imparato-
ra hem de mimara, düfllerinde gösterilen bu
kutsal binan›n insan eliyle de¤il de Tanr› eliyle,
ya da Süleyman Tap›na¤› ile ilgili bir efsanede
oldu¤u gibi, kendi kendine infla edildi¤ini ileri
süren öykülerden; bir ramazan gecesi, Sultan
Selim’in buyru¤uyla gitti¤i Ayasofya’da birden
karn› a¤r›maya bafllayan, camiyi dolduran kala-
bal›k içinde s›k›fl›p kal›nca, orada bulunan fley-
he, “Beni bu cami içinde, cemaat aras›nda her-
kese utand›rma,” diye yalvaran Kelâmî A¤a’n›n,
o an kendini K⤛thane’de buldu¤unu ve hace-
tini K⤛thane Deresi’nin k›y›s›nda giderip ra-
hatlad›¤›n› anlatan öykülere uzanan, oldukça
genifl bir yelpaze olufltururlar.
Dar, kat›, kuru bir bak›fl aç›s›yla bakanlar, ef-
saneleri, gerçeklerin yan›nda hiçbir de¤eri ol-
mayan süsler, bu amaçla uydurulmufl masallar
olarak görürler.
Efsanelerde, düfllerin, masals› ö¤elerin yeri
elbette ki vard›r. Ama efsaneler, ayn› zamanda,
insano¤lunun dünyay›, evreni tan›ma süreci
içinde çok önemli bir yer tutar. Masals› yan› da-
ha a¤›r basanlar da vard›r ama efsanelerin birço-
¤unun kayna¤›nda, gerçekler yatmaktad›r. Tu-
fan’›n, uydurulmufl bir masal m›, yoksa gerçek
bir do¤a olay› m› oldu¤u tart›flmas› ve bilimin
bu tart›flmaya yapt›¤› katk›lar; Schliemann’›n,
birtak›m efsanelerden oluflan bir kitaptan, Ho-
meros’un ‹lyada Destan›’ndan, o kitaptaki efsa-
nevi Truva’dan yola ç›karak, gerçek Truva’ya
varmas›, efsanelerin gerçeklerle iliflkisi konusun-
da bizi ayd›nlatmaktad›r.
Benzer bir durum, Ayasofya ile Ayasofya ef-
saneleri için de söz konusudur.
Somutlayarak özetlemek gerekirse, flunlar›
söyleyebiliriz: Ayasofya efsanelerinden vazgeçi-
lemez ve vazgeçilmemelidir, çünkü onlar da
Ayasofya’d›rlar, Ayasofya’n›n bir bölümüdürler.
Onlardan yoksun b›rak›lm›fl bir Ayasofya, elbet-
te ki fiziksel olarak de¤il ama içerdi¤i kültürel
birikim aç›s›ndan fakirleflir, c›l›zlafl›r ve uzun va-
dede gün gelir y›k›l›r.
Sonuçta benim önerim, yaln›zca eskiden ka-
lan efsaneleri yaflatmakla, korumakla yetinilme-
mesi, daha ileri giderek yeni Ayasofya efsaneleri
oluflturulmas›, böylece ünlü binan›n kültürel
zenginli¤inin daha da art›r›lmas›d›r.
Ayasofya ‹çin Yaz›lm›fl Eski Bir fiiir
Kimi flairler, yaln›zca do¤an›n, yani da¤lar›n,
tafllar›n, derelerin, a¤açlar›n, çiçeklerin, böcek-

lerin, böyle fleylerin fliirlerini yazarlar. Kimi flair-
ler ise, fliirlerinde daha baflka fleyleri, bu arada
mimari yap›tlar› da konu edinirler.
Örne¤in, Gerard de Nerval, Notre-Dame de
Paris Katedrali’nin; Yahya Kemal Süleymaniye
Camii’nin fliirini yazm›flt›r. Bu flairimizin, “Sü-
leymaniye’de Bayram Sabah›” bafll›kl› fliirinden
örnek olarak seçti¤im birkaç dizeyi, afla¤›da su-
nuyorum:
“En güzel mâbedi olsun diye en son dinin /
Budur öz flekli hayal etti¤i mimarinin. / Göre-
bilsin diye sonsuzlu¤u her yerden iyi, / Seçmifl
‹stanbul’un ufkunda bu kudsî tepeyi; / Tafl›m›fl
harc›n› gâzileri, serdâr›yle, / Tafl› yenmifl nice
bin iflçisi, mimariyle.”
Mehmet Akif’in ‘Safahat’›nda ise, Fatih Ca-
mii’nden söz eden bir fliir vard›r.
Ça¤dafl Türk flairlerinin en ünlülerinden biri
olan Behçet Necatigil’e gelince, o, “Evler” bafl-
l›¤›n› tafl›yan ve “‹nsanlar yüzy›llar y›l› evler
yapt›lar” dizesiyle bafllayan fliirinde, görkemli
bir an›tsal yap›y› de¤il, küçük, alçakgönüllü, s›-
radan evleri konu edinmifltir.
Ayasofya’ya gelince; yaz›m›n bafl›nda, bu bi-
nan›n çeflitli yönlerinin ayr›nt›l› bir biçimde ele
al›n›p incelendi¤ini söylemifltim. Mimarl›k ta-
rihçilerinin, sanat tarihçilerinin, kültür tarihçile-
rinin oluflturduklar› Ayasofya dosyalar› oldukça
kal›nd›r. Buna karfl›l›k, Ayasofya fliirlerinin say›s›
hayli düflüktür; yani bu tür fliirlerden oluflan
“külliyat” oldukça c›l›zd›r. Bu saptamadan yola
ç›karak, bu binan›n fliirsel niteli¤inin, pek a¤›r
basmad›¤›; fliirler için pek çekici olmad›¤› sonu-
cuna varabiliriz.
Ancak, Hanno-Walter Kruft’un, Mimarl›k
Kuramlar›n›n Tarihi - Vitruvius’dan Günü-
müze ad›n› tafl›yan kitab›n› okudu¤umda, ad›n›
daha önce hiç duymad›¤›m bir flairin, Paul de
Silentiary’n›n 563 y›l›nda, Ayasofya’n›n bir y›-
k›mdan sonra onar›larak yeniden kutsan›p iba-
dete aç›lmas› dolay›s›yla bir fliir yazd›¤›n› ö¤ren-
dim (Kruft, 1994:33) ve çok sevindim.
Ne var ki, kitapta fliirin dizeleri yoktu ve
ben, yaklafl›k 1500 y›l önce yaz›lm›fl olan o Aya-
sofya fliirini okuyamad›¤›m için çok üzüldüm...
Mozaiklerdeki, Resimlerdeki,
Foto¤raflardaki Ayasofya
Ayasofya’dan söz eden fliirlerle k›yasland›¤›nda,
Ayasofya’y› konu alan mozaiklerin, resimlerin,
foto¤raflar›n say›s›n›n hayli çok oldu¤u görülür.
Gerçekten de bu ünlü bina, duvarlar›ndaki
mozaiklerden, Matrakç› Nasuh’un minyatürle-
rine, mimarl›k tarihi kitaplar›ndaki belgesel çi-
zimlerden, turistik kitaplardaki gösteriflli foto¤-
‹NCELEME
raflara ve Le Corbusier’nin eskizlerine kadar
pek çok kaynakta, s›k s›k karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Çizimlerdeki, foto¤raflardaki Ayasofyalar›n
kimileri son derece ilginçtir. Örne¤in, Arap
harfleriyle yaz›lm›fl olan ve Türkçe’de, “Allah
her fleye kadirdir” anlam›na gelen “ve hüve alâ
kulli fleyin kadir” sözcüklerinden oluflan Aya-
sofya böyle bir Ayasofya’d›r.
Bu binan›n, T. Morgan imzas›n› tafl›yan ve
asl› Londra’da British Library’de bulunan bir
resmi vard›r. Bir ana kubbe ile baloncuklar biçi-
mindeki birçok mini kubbeye ve yaln›zca iki mi-
nareye sahip olan bir binay› gösteren ve bir pas-
tay› and›ran bu resmin üstündeki yaz›da, “Vivat
Elisabeth – Regina Semreadem” sözcükleri yer
almaktad›r. Bu resmin, ‹stanbul’daki Ayasof-
ya’n›n resmi oldu¤unu kan›tlayabilmek için de-
¤il 2, 102 tan›k bile yeterli olmaz. Ben bu res-
mi, tam da bu nedenle çok severim.
Öte yandan, Kariye’ninki kadar olmasa da,
Ayasofya’n›n iç mekân›, mozaiklerle süslüdür.
Pantokrator ‹sa’y›, Vaftizci Yahya’y›, ‹mparator
VI. Leon’u ya da ‹mparatoriçe Zoe’yi gösteren
bu mozaiklerin hemen tümü, ‹konaklazma ak›-
m›n›n sona erdi¤i 842 y›l›ndan sonra yap›lm›flt›r.
Bunlar›n içinde, benim en fazla ilgimi çeken Bu mozaikte, Bizans
mozaik, Meryem’i, iki imparator, Konstantin ve imparatoru Konstantin,
Meryem Ana'ya,
Justinianos’la birlikte gösteren mozaiktir. Bu
Ayasofya'y› sunuyor.
düzenlemenin ilginçli¤i, Ayasofya’y› infla ettiren
‹mparator Justinianos’un, o koskoca binay›
elinde bir oyuncak tutar gibi tutarak Meryem’e
sunmas›ndan kaynaklanmaktad›r.
‹dil Biret ve “Ayasofya’n›n Mozaikleri”
Bafll›¤›nda o sözcüklerin yer almas›na karfl›n, ya-
z›m›n bu bölümünde Ayasofya’n›n, daha önce
de¤indi¤im mozaiklerinden tekrar söz açmaya-
ca¤›m; bu bölümde, bafll›ktaki ‹dil Biret ad›n›n
ça¤r›flt›rd›¤› üzere, genelde mimarl›k-müzik,
özelde ise Ayasofya-müzik iliflkilerini ele alaca-
¤›m.
‹lk elde, bir mimari yap›t›n, genelde müzik-
le, özelde de somut bir müzik parças›yla ben-
zerliklerini ortaya koyan ve oldukça yal›n say›la-
mimar•ist 2006/3 23
‹NCELEME
bilecek olan bir iliflki akla gelmektedir. Ahmet
Hamdi Tanp›nar’›n, Befl fiehir’in ‹stanbul’a ay›r-
d›¤› sayfalar›nda, Eminönü’ndeki Yeni Ca-
mi’nin cephesi için, “‹nsan bu cepheyi seyre-
derken, büyük muas›rlar›, meselâ ‹trî, Hâf›z
Post veya Seyid Nuh’tan birer beste dinliyor
hissine düfler” (Tanp›nar, 1976:42) diye düflün-
mesi ve öyle yazmas›, az önce belirtti¤im ben-
zetme türünün somut bir örne¤idir.
Bu do¤rultudaki bir baflka örnek de, moder-
nizmin öncülerinden biri olan Frans›z mimar
Auguste Perret’nin, Paris Müzik Okulu için in-
fla edece¤i salonun “bir keman gibi ses verece-
¤ini” söylemesi; Perret’yle ilgili bir kitapta ise
daha da ileri gidilerek, o salonun s›radan bir ke-
man de¤il, çok ünlü bir markan›n, Stradivari-
us’un üretti¤i son derece mükemmel, son dere-
ce kusursuz bir keman oldu¤unun vurgulanma-
s›d›r (Champigneulle, 1959:46).
Victor Hugo’nun, Paris’in en ünlü mimari
an›tlar›ndan biri olan Notre-Dame de Paris Ka-
tedrali’ni “genifl bir tafl senfoni” olarak niteledi-
¤ini; kimilerinin, mimarl›¤›n “donmufl müzik”
oldu¤unu ileri sürdüklerini belirtmek, hemen
arkas›ndan da, müzik-mimarl›k iliflkisini, Aya-
sofya özelinde irdelemek istiyorum.
Bu ba¤lamda, “mimarl›k donmufl müziktir”
deyiflinden yola ç›karak, Ayasofya’n›n hangi tür
müzi¤in donmufl hali oldu¤unu kendi kendimi-
ze sorabiliriz. Bu soruya, o müzi¤in nas›l bir
müzik oldu¤unu bilemedi¤imizi, ama Ayasof-
ya’n›n d›fl görünüflünün, kütle etkisinin hantal-
l›¤›n›, kabal›¤›n› dikkate ald›¤›m›zda, aranan
müzi¤in, romantik bir bestecinin, diyelim ki
Chopin’in, insan›n duygular›n› alabildi¤ine in-
T. Morgan'›n, Ayasofya'ya
hiç benzemeyen Ayasofya celten bir sonat›, bir mazurkas›, bir noktürnü
resmi. Asl› Londra'da, olmad›¤›n›, olamayaca¤›n› ve olmamas› gerekti-
British Library'dedir. ¤ini söyleyerek yan›t verebiliriz.
24 mimar•ist 2006/3
Ayasofya’n›n müzikle iliflkisini, binan›n içine
girip o kocaman kubbenin alt›nda durarak dü-
flündü¤ümüzde ise, o kocaman mekâna, orator-
yolar›n, kalabal›k orkestralar›n, kalabal›k orkest-
ralar›n çald›klar› senfonilerin, genç, ça¤dafl, ç›l-
g›n, hareketli bestecilerin gümbür gümbür
gümbürdeyen bestelerinin uygun düflece¤ini
savunabiliriz.
Öte yandan, Vedat Nedim Tör’ün, Y›llar
Böyle Geçti adl› kitab›nda anlatt›¤› ve Ayasofya
ile ilgili pek çok fleyi, bu arada o binan›n moza-
iklerini de çok iyi bilenlerin bile büyük ço¤un-
lu¤unun haberdar olmad›¤›n› sand›¤›m bir öy-
künün; bir zamanlar›n harika çocu¤u, flimdile-
rin dünyaca ünlü piyanisti ‹dil Biret’in bir bes-
tesi arac›l›¤›yla, Ayasofya’n›n müzikle iliflkileri-
ne, son derece ilginç bir boyut getirdi¤i yads›-
namaz.
Bu öykü flöyle: “Geçen yaz›n, yani daha befl
yafl›ndayken, [‹dil Biret’i, Ankara’dan] ‹stan-
bul’a getirmifller. ‹stanbul’un en çok camilerine
merak sarm›fl ve ‘Beni camilere götür’ diye an-
nesine yalvarm›fl. Annesi de ona Ayasofya’y› ve
Sultanahmet’i gezdirmifl. ‹dil, bu camilerin gü-
zelli¤ine hayran kalarak, onlar› uzun uzun sey-
retmifl. Ankara’ya dönüfllerinde […] iki eser
bestelemifl. Birinin ad› ‘Ayasofya’n›n Mozaikle-
ri’, ötekininki, ‘Bak, Cami sana ne getir-
dim.’”(Tör, 1999:69-70)
Ayasofya’n›n Kusurlar›
Ayasofya, çok ünlü ve hayli kusurlu bir binad›r.
Onun kusurlar›n›n birkaç tanesi flöyle dile geti-
rilebilir:
Ayasofya, ‹stanbul’un, efli bulunmaz, paha
biçilmez siluetinin en eski, en vazgeçilmez ö¤e-
lerinden biridir.
Ne var ki bu iri bina, fl›k bir bina de¤ildir;
epeyce hantald›r. Hemen iki ad›m ötesindeki
Sultanahmet Camii’nin zarafeti, biraz daha uza-
¤›ndaki Süleymaniye Camii’nin heybeti onda
yoktur. Bir geç Roma yap›s› olarak, onun kütle-
sinde, d›fl görünüflünde, siluetinde, daha çok
Roma’daki Pantheon vard›r; o binan›n kabal›¤›,
onun hantall›¤› vard›r.
Frans›z yazar› Claude Farrère, ‹stanbul’da
geçen roman› L’homme qui assassina’da (Katle-
den Adam) Ayasofya’y›, “Hâli vakti yerinde,
[ama] çirkin, pis, pasakl› bir köylü kad›na” (Far-
rère: 16); Halikarnas Bal›kç›s› ise, “tepesine
yumruk yemifl bir ‹ngiliz pudingine” (Halikar-
nas Bal›kç›s›, 1984:191) benzetir. fiu sözler, bir
baflka Frans›z yazar›n›n, Alphonse de Lamarti-
ne’indir: “[Ayasofya], bir soysuzlaflma ve düflüfl
devrinin ürünüdür. [O], kendini deneyen bir

sanat›n biçimsiz bir tasla¤›, art›k tükenmifl zev-
kin bulan›k ve kaba-saba bir an›t›d›r (Anonim,
1971:92).
Ayasofya’n›n orta mekân›n›n çarp›c›l›¤›n›,
büyüleyicili¤ini, görkemini kimse küçümseye-
mez, kimse yads›yamaz. Bu dev yap›n›n iç me-
kân›n›n, k›y›da köflede kalan daha küçük, daha
kuytu parçalar›n›n, bütüne rahatça kat›ld›klar›n›
ise kimse ileri süremez.
Ayasofya’ya, iç mekân›n›n çözümü, d›fl gö-
rünüflünün baflar›s› gibi, mimari ölçütler aç›s›n-
dan bakt›¤›m›zda gördüklerimizin bir bölümü
bunlard›r.
Sözünü edegeldi¤imiz binaya mühendislik
aç›s›ndan bakt›¤›m›zda ise, ikircikli bir durumda
kal›yoruz; çünkü Ayasofya, strüktür aç›s›ndan,
ayn› zamanda, hem baflar›l› hem de baflar›s›z bir
yap›d›r. fiöyle ki: O bir flahlan›flt›r, büyük bir ce-
saretin sonucunda ortaya ç›km›flt›r. Anthemios
ve ‹sidoros o kadar büyük bir kubbeyi ayakta
tutabilmek için büyük çaba göstermifllerdir ama
sonuç çok baflar›l› olamam›flt›r ve kubbe y›k›l-
m›flt›r.
Bizans’›, dolay›s›yla da Ayasofya’y› iyi bilen
Prof. Semavi Eyice’nin, Dünden Bugüne ‹stan-
bul Ansiklopedisi’nin Ayasofya maddesine yaz-
d›¤› flu sat›rlar, bu binan›n strüktür sistemindeki
kusurlar› aç›kça ortaya koymaktad›r:
“Bu mekân› örtmek üzere, tam ortada, ze-
minden yüksekli¤i 55 m. olan büyük bir kubbe
yap›lm›flt›r. […] fazla yayvan olan bu kubbe
558’de y›k›l›nca, yerine k›rk kaburgal› ve pence-
reli, daha yüksek bir yenisi yap›lm›flt›r. […] Bu
kubbenin bask›s›n›n karfl›lanmas›, statik bak›m-
dan sorun yaratm›flt›r. [Kurulan sistem], ana
kubbenin a¤›rl›¤›n›n, bat›-do¤u ekseni üzerinde
da¤›t›larak, d›fl duvarlara kadar getirilmesini,
buradan da zemine indirilmesini sa¤lam›flt›r.
Halbuki ayn› bask› yanlarda (kuzey ve güneyde)
ve binan›n içinde birtak›m kemerlerin yard›m›
ile karfl›lanmaya çal›fl›ld›¤›ndan, bu binan›n sta-
tik sisteminin do¤ru kurulmad›¤› söylenebilir.
Binan›n, kuzey ve güney cephelerinde, destek-
leyici payandalar, bu dengesizli¤i ortadan kal-
d›rmak amac›yla infla edilmifltir.”
Büyük Yar›fl ve “Ayasofya Sorunu”
Ayasofya’n›n tarihinde, yar›fllar›n önemli bir ye-
ri vard›r.
Bu yar›fllardan birincisi, Ayasofya’n›n kub-
besiyle, Pantheon’un kubbesi aras›nda olmufl-
tur, çünkü o zamanlar, Pantheon, Anthemios
ile ‹sidoros’un örnek alabilecekleri tek binayd›.
Ayasofya ile ilgili ikinci yar›fl›n taraflar› ise,
Bizans ‹mparatoru Justinianos ile peygamber
‹NCELEME
olarak da kabul edilen Yahudi Kral› Süley-
man’d›r. Ünlü kilisenin aç›l›fl töreninde içeri gi-
ren Justinianos’un, “Ey Süleyman, sonunda se-
ni yendim iflte!” diye hayk›rmas›, bunun böyle
oldu¤unu aç›kça göstermektedir.
Üçüncü yar›fl ise, Osmanl› mimarisiyle, daha
somut olmak gerekirse, a¤›rl›kl› olarak Sinan’›n
an›tsal camileriyle Ayasofya aras›nda yaflanm›fl-
t›r. Ben bu süreci ve bu sürece iliflkin tart›flmala-
r›; kimileri do¤ru, kimileri yanl›fl olan saptama-
lar›, “Osmanl› mimarisinde Ayasofya sorunu”
olarak adland›r›yorum.
Bu sorunun bir boyutu, yabanc›lar›n, nere-
deyse uzman ya da sokaktaki adam fark› gözet-
meksizin, Osmanl› mimarisinin -bu arada Si-
nan’›n da- hep Ayasofya’y›, onun kubbesinin
ölçülerine nas›l eriflebilece¤ini, nas›l ondan da-
ha ileri gidebilece¤ini düflünüp durdu¤unu; Sü-
leymaniye, Selimiye de dahil olmak üzere, bü-
yük Osmanl› camilerinin, Ayasofya’n›n ilerisine
geçmek flöyle dursun, ona yetiflmekte bile zor-
land›klar›n›, gerçe¤in ta kendisi olarak kabul et-
meleridir.
Asl›na bak›l›rsa bu söylenenler büsbütün
yanl›fl de¤ildir, çünkü gerçekten de Osmanl›lar
gözlerinin önünde bulunan Ayasofya’y› her za-
man dikkate alm›fllard›r. Do¤an Kuban’›n be-
lirtti¤i gibi, “Dünya tarihinin en büyük an›tla-
r›ndan olan bu görkemli Geç Roma yap›s›n›n,
Fetih’ten sonra Osmanl› mimari geliflmesini na-
s›l etkiledi¤ini sorgulamadan, onunla hesaplafl-
madan, klâsik dönem Osmanl› mimari tarihi ya-
z›lamaz.” (Kuban, 1998:17)
Ayr›ca, Osmanl› camilerinin hiçbirinin kub-
besi, Ayasofya’n›n kubbesini hiçbir zaman afla-
mam›flt›r. Sinan’›n, Tezkiretü’l-Bünyan’da, Seli-
miye’nin kubbesiyle Ayasofya’n›n kubbesini k›-
yaslarken, “Sultan Selim Han’›n zaman›nda
kudret gösterip bu yüce kubbeyi Ayasofya kub-
besinden alt› zira daha yüksek ve çevresini dört
zira daha genifl yapt›m,” (Sâî Mustafa Çelebi,
2002:89) demesi, Kuban’›n da vurgulad›¤› üze-
re, gerçe¤i yans›tmaz. Bu, Sinan’› yüceltme ge-
re¤ini duyan Mustafa Çelebi’nin bir iflgüzarl›¤›,
bir azizli¤idir (Sâî Mustafa Çelebi, 2002:9).
Bu yar›flman›n daha baflka zay›f noktalar›,
olumsuz yönleri de vard›r. Bunlardan biri, belli
bir büyüklükteki kubbelerin yar›fl›nda, kubbe-
lerden birinin ötekinden o genifllikte, o yüksek-
likte gözle fark edilemeyecek kadar büyük ya da
genifl olmas›n›n, olimpiyat mant›¤› aç›s›ndan
önemli, anlaml›, mimarl›k aç›s›ndan ise, anlam-
s›z, önemsiz olmas›d›r.
Ayasofya sorununun püf noktas› flöyle özet-
lenebilir: Sinan, kubbenin boyutlar› söz konusu
mimar•ist 2006/3 25
‹NCELEME
oldu¤unda, Ayasofya’yla girdi¤i yar›fl› kazana-
mam›flt›r ama, Süleymaniye’de, Selimiye’de,
kubbeleri tafl›yan strüktür sisteminin rasyonel
çözümü, bu sistemin mekânla ba¤lant›s›ndaki
ustal›k dikkate al›nd›¤›nda, Osmanl›’n›n bu en
ünlü mimar›n›n, Anthemios ve ‹sidoros’tan, da-
ha üstün oldu¤u görülür.
“Muhteflem Süleyman ve Koca Sinan” bafl-
l›kl› yaz›s›nda, “Sinan için Ayasofya her zaman
k›flk›rt›c› bir an›t olmufltur ama ona verdi¤i yan›t
[…] Selimiye’dir,” (Kuban, 1996:262) diyen
Do¤an Kuban, bu yar›fl› çok do¤ru bir biçimde
noktalam›flt›r.
‹stanbullu Ayasofya ‹çin
Ayasofya, çirkin, pis, pasakl› bir köylü kad›na
benzese; tafl›y›c› strüktür kusurlu olsa, zaman za-
man Osmanl› mimarisinin yanl›fl de¤erlendiril-
mesine yol açsa da, dünya mimari miras›na, kül-
türel zenginli¤ine çok büyük katk›larda bulun-
maktad›r. O ayn› zamanda, ‹stanbul’u ‹stanbul
yapan çeflitli ö¤elerin en önemlilerinden biridir.
Alberti, Mimarl›k Üzerine Dört Kitap adl›
yap›t›n›n ikinci kitab›nda, “Kentin büyük bir ev,
evin ise küçük bir kent oldu¤unu ileri sürer (Ta-
vernor, 2003:54). Bu konuda daha baflka ör-
nekler de vard›r. Sözgelifli, Do¤an Kuban,
5000’e yak›n bir nüfusu bar›nd›ran Topkap› Sa-
ray›’n›n, bir kent olarak görülmesi gerekti¤ini
belirtir (Kuban, 1996:328,333).
T›pk› Evliya Çelebi gibi yaflam›n›n büyük bir
bölümünü gezerek geçiren Arap gezgin Ebû
Abdullah Muhammed ‹bn Battuta Tanci, seya-
hatnamesinin Kustantiniye’ye yani ‹stanbul’a
ay›rd›¤› sayfalar›nda, “Büyük Kilise” diye adlan-
d›rd›¤› Ayasofya için, “Her yan› duvarla çevrili
olan bu kilise ve külliyesi küçük bir kenti and›r›-
yor,” (‹bn Battûta Tanci:505) der.
Evet Ayasofya, bence de bir kenttir. Ama bir
baflka kentin, ‹stanbul’un göbe¤inde yer ald›¤›
için onun, yaln›z bir kent de¤il, “kent içinde
An Essay on Hagia Sophia
The author wants to write about the Hagia Sophia, however he knows that this is
a hard attempt, it is too difficult to say something new on this old masterpiece.
It is a true masterpiece which is studied too much, of which dome and columns
are analyzed, of which plans and sections are drawn many times, of which inner
space magnificence is praised again and again... Therefore, when one attempt to
write about Hagia Sophia it is nothing more than to re-notify what is already
known, while it is discussed by many scientists from Procopius to Semavi
Eyice, from Cevat fiakir to Do¤an Kuban, from Edmondo de Amicis to Cyrill
Mango. But still some buildings have an irresistible attraction and Hagia Sophia
is one of them. The author tries to handle this masterpiece under a number of
subtitles.
26 mimar•ist 2006/3
kent” oldu¤unu kabul etmek daha do¤ru ola-
cakt›r.
Ayr›ca, “insanlar kentlerine benzerler” de-
mifllerdir. Buradan yola ç›karak, yaln›zca insan-
lar de¤il, binalar›n, en az›ndan kimi binalar›n da
kentlerine benzediklerini ileri sürebiliriz. Bu
durumda, Ayasofya da kentine, yani ‹stanbul’a
benzer. Bu benzerli¤in ayr›nt›lar›na inmek, bu
do¤rultuda çal›flmalar yapmak gerekir.
Ama belki de, ‹stanbullu Ayasofya, 1500 y›l-
d›r ‹stanbul’da yaflamaktan b›km›flt›r ve baflka
bir kente, diyelim ki Paris’e, Londra’ya, New
York’a, yani bir baflka metropole ya da küçük,
sakin bir kente yerleflmek istemektedir. O za-
man ona, Kavafis’in “Kent” bafll›kl› o güzelim
fliirini okumas›n› ve daha sonra da, ‹stanbul’u
terk etmek iste¤ini yeniden gözden geçirmesini
öneririm.
Kavafis’in o fliirinin en çarp›c› dizeleri flöyle-
dir:
“Baflka diyarlara, baflka denizlere giderim
dedin. / [Oysa] yeni ülkeler bulamayacaks›n,
bulamayacaks›n yeni denizler. / Hep peflinde,
izleyecek durmadan seni kent. Dolaflacaks›n /
ayn› sokaklarda. Ve ayn› mahallede yafllanacak-
s›n / ve burada, bu ayn› evde a¤aracak, aklafla-
cak saçlar›n. / Hep ayn› kente varacaks›n. Bir
baflka kent bekleme sak›n, / ne bir gemi var, ne
de bir yol sana.” (Kavafis:19)
Gürhan Tümer, Prof. Dr.,
DEÜ Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü Ö¤retim Üyesi
Kaynakça:
• Anonim (1971) Alphonse de Lamartine ve ‹stanbul
Yaz›lar›, Çeviren: Nurullah Berk, Yenilik Bas›mevi,
‹stanbul.
• Champigneulle, Bernard (1959) Perret, Arts et Métiers
Graphiques, Paris.
• Ebû Abdullah Muhammed ‹bn Battûta Tanci (?) ‹bn
Battuta Seyahatnamesi: I, Çeviren: A.Sait Aykut, Yap›
Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Farrère, Claude (?) L’homme qui assassina, Flammarion.
• Halikarnas Bal›kç›s› (1984) Anadolu’nun Sesi, Bilgi
Yay›nevi, Ankara.
• Kavafis, Konstantinos (?) Bütün fiiirleri, Çevirenler:
Herkül Milas, Özdemir ‹nce, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Kruft, Hanno-Walter (1994) A History of Architectural
Theory, ‹ngilizce’ye Çevirenler: Ronald Taylor, Elsie
Callander ve Antony Wood, Princeton Architectural Press,
New York.
• Kuban, Do¤an (1996) ‹stanbul - An Urban History, The
Economical and Social History Foundation of Turkey,
‹stanbul.
• Kuban, Do¤an (1998) Sinan’›n Sanat› ve Selimiye, Tarih
Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbu.
• Sâî Mustafa Çelebi (2002) Yap›lar Kitab›- Tezkiretü’l-
Bünyan ve Tezkiretü’l Ebniye- Mimar Sinan’›n An›lar›,
Çevirenler: Hayati Develi, Samih Rifat, Koçbank, ‹stanbul.
• Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1976) Befl fiehir, Dergâh
Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Tavernor, Robert (2003) Palladio and Palladianisme,
Thames and Hudson, London.
• Tör, Vedat Nedim (1999) Y›llar Böyle Geçti, Yap› Kredi
Yay›nlar›, ‹stanbul.

‹nflaat/Mimarl›k fiirketlerinin Ekonomik Kriz Yönetim
Stratejilerini Belirlemeye Yönelik Alan Çal›flmas›:
‹stanbul Örne¤i
Zeynep Kolçak
Ö zellikle geliflmifl toplumlar›n etkisiyle art›k
dünya üzerindeki pek çok flehir, insan ve
malzeme etkileflimi internet ortam›nda bir tufla
basmakla mümkün hale gelmifltir. Ancak bu du-
rumun ortaya ç›kard›¤› de¤iflimler her zaman,
her ülke ve insan için faydal› olamayabilecektir.
Bu nedenle günümüzde dünya üzerinde herhan-
gi bir bölge ya da ülke üzerinde oluflan en ufak
dalgalanma hareketi di¤er tüm ülkelerle etkile-
flim içerisindedir. O ülkelerin ekonomilerinde,
hatta devlet düzeninde önemli etkilere sebebiyet
vermektedir.
1997 Rusya krizi ve ard›ndan 1998 Asya kri-
zi olarak tan›mlanan ekonomik piyasa hareketle-
ri Türkiye üzerinde de olumsuz ekonomik so-
nuçlar do¤urmufltur. Maalesef daha bu krizler-
den kurtulamadan gelen ve Marmara bölgesinde
ciddi maddi ve manevi tahribatlara sebebiyet ve-
ren 17 A¤ustos ve 12 Kas›m depremleri, sonra-
s›nda devam eden siyasi iktidars›zl›k ve 2000-
2001 ulusal ekonomik krizleri ülkemizde hepi-
mizi, yani toplumu ve dolay›s›yla o toplumun
kalk›nma ve yaflama kayna¤› olan tüm ekonomik
sektörleri derinden etkilemifltir.
Bu durum inflaat sektöründe faaliyet gösteren
inflaat/mimarl›k flirketlerini de olumsuz olarak
etkilemifltir. Bu krizlerin ard›ndan pek çok mimar
iflten ç›kar›lm›fl ya da ç›kar›lan arkadafllar›n›n ar-
d›ndan kendisiyle ilgili endiflelerle yaflamaya bafl-
lam›flt›r. Mimarl›k bürolar›, masraflar›n› karfl›laya-
maz hale gelmifl; ya kapanm›fl ya da ifl gelmesinin
umuduyla küçülerek beklemeye geçmifltir. (Mi-
marlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi, 2004)
Yukar›daki verilerden yola ç›k›larak, ‹stanbul
Teknik Üniversitesi Mimarl›k Anabilim Dal›
Proje ve Yap›m Yönetimi Yüksek Lisans ö¤renci-
si Zeynep Kolçak’›n Prof. Dr. fiule Özüekren da-
n›flmanl›¤›nda haz›rlad›¤› tez çal›flmas›nda alan
çal›flmas› konusu olan bu krizler ard›ndan inflaat
ve mimarl›k flirketlerinin genel tablosu ve ekono-
mik kriz yönetim stratejileri bu makalede özetle-
nerek aktar›lacakt›r.
Çal›flman›n Amac›
Alan çal›flmas›nda “kriz, kriz yönetimi ve kriz
‹NCELEME
yönetiminin stratejik yönetimle iliflkisinin infla-
at/mimarl›k flirketlerindeki boyutu” konu bafll›-
¤› yak›n tarihte yaflanan iki büyük kriz alt›nda
sorgulanm›flt›r. Bu iki somut kriz örne¤iyle, an-
ket çal›flmas›n›n gerçeklefltirilece¤i flirket sahibi
mimarlar›n yaklafl›mlar›n› irdelemenin hem onlar
için, hem de alan çal›flmas› için daha tan›ml› ola-
ca¤› düflünülmüfltür. Alan çal›flmas›, “Mimarlar
Odas›’na kay›tl› flirketlerden, 2000 y›l› sonras›n-
da oda tescilini yenileyenler, krizden etkilenme-
mifl ya da göreli olarak daha az etkilenmifllerdir”
varsay›m›na dayand›r›lm›flt›r. Alan çal›flmas›nda
ortaya ç›kan analiz çal›flmalar› sonucunda ise in-
flaat/mimarl›k flirketleri için ekonomik kriz yö-
netim stratejileri gelifltirilmifltir.
S›n›rlamalar ve Yöntem
Seçilecek örneklemin oluflmas› için baz› kriterler
belirlenmifltir. Bu kriterler:
• Örneklemi oluflturan flirketlerin Mimarlar
Odas›’na kay›tl› flirket statüsünde olmas›;
• fiirket sahibinin odaya kay›t sicil numaras›-
n›n 1989 y›l› aral›k ay› son numaras› olan
20992’den küçük olmas›, dolay›s›yla flirket sahi-
binin krizleri yaflamadan önce minimum on y›l ifl
tecrübesine sahip olmufl olmas›,
• fiirketlerin Mimarlar Odas› taraf›ndan ka-
bul edilen ‹stanbul ili s›n›rlar› içinde flirket ofisi
adresine sahip olmalar›,
• 2000 y›l› ve sonras›nda oda tescillerini ye-
nilemifl olmalar›d›r.
Mimarlar Odas› verilerinde bu kriterlere uy-
gun flirket analizleri yap›ld›¤› zaman 2000 y›l› ve
sonras›nda yenilemesini yapt›rm›fl flirket say›s›
393’tür. Bu nüfus büyüklü¤ünden seçilmesi ge-
reken örneklem büyüklü¤ü ise güven düzeyi %
95 ve güven aral›¤› 10 iken 393 flirket için 77
olarak hesaplanm›flt›r.
Ne var ki, yap›lan görüflmeler sonras›nda an-
kete kat›l›m teklifine olumlu yan›t veren flirket
sahibi mimar say›s› 34 olmufltur. Bu nedenle po-
pülasyon say›s› 393 iken örneklem say›s› 34 ol-
du¤u takdirde confidence level (güven düzeyi) %
95 ve confidence interval (güven aral›¤›) ±16 ol-
maktad›r.
mimar•ist 2006/3 27
‹NCELEME

1. Faaliyet Alanlar›ndaki De¤iflim Nedenleri Adet Anket sorular›, cevaplar› genelde aç›k uçlu olacak flekilde haz›rlanm›fl-
Krize ba¤l› küçülme/ talep bitmesi 6 t›r. Hatta derinlemesine görüflmelerde ço¤u zaman konunun daha iyi an-
De¤iflim yok 18
Projelendirme hizmetini alma sürecinde haks›z rekabet 1
lafl›lmas›na yard›mc› olacak hikâyeler derlenmifltir. Bu nedenle analizlerin
Müflteri portfoyündeki de¤iflim 2 sadece kantitatif yöntemle de¤il, kalitatif yöntemle de ele al›nmas› hedef-
Mal sahibinin kalite-bina maliyeti anlay›fl›ndaki geliflme 1 lenmifltir.
fiirketin uzmanl›k alan›ndaki art›fl 4
fiirketin uzmanl›k alanlar› aras›ndaki ifl yo¤unlu¤u
dengelerinin de¤iflmesi 2 Çal›flmadan Elde Edilen Bulgular
Görüflülen flirketler mikro ve küçük ölçekli inflaat/mimarl›k flirketleridir.
2. Kriz Tan›mlar› Adet
Örneklemi oluflturan mimarlar›n yar›s›na yak›n› sektörde 10-14 y›llar›
Ülke ekonomisinin bozulmas›n›n sektöre yans›malar› 32
Tan›m belirtmemifl 1 aras›nda flirket sahibi olarak faaliyet göstermektedir.
‹fl hacmine ba¤l› olarak idari prosedürler/Ertelemeler 1 Günümüzde sadece tasar›mla u¤raflan flirket say›s›nda azalma oldu¤u
göze çarpmaktad›r. fiirketler art›k edindikleri tecrübelere ba¤l› olarak da-
3. Kriz Oluflum Faktörleri Adet
Ülke ekonomisinin bozulmas› 29 ha fazla ifl dallar›nda çeflitlilik göstermekte ve gelir elde etme alternatifle-
‹fl say›s›ndaki azalma/durma 22 rini çeflitlendirmeyi hedeflemektedir. De¤iflimi kabul eden ve nedenini
Rekabette dengesizlik 4
belirtenler hem büyümeye hem de kü-çülmeye ba¤l› olarak sebepler gös-
Do¤al afetler 6
Mal sahibinin yaflad›¤› negatif durumlar 3 termektedir.
Yorum yok 1 Ancak edinilen genel izlenim, flirketlerin, edindikleri tecrübe ve çevre
Öngörülen proje sürecinde istikrars›zl›k 2
Çal›flanlar›n teknik yetersizli¤i 1
ile zamanla gelifltikleri, bu s›rada ülkenin ekonomik hareketlerine göre
Resmi prosedürler 2 flirket kontrolünü elden b›rakmad›klar›d›r. Burada geliflim ile ifade edil-
mek istenen, iflteki proje ölçe¤inin büyümesidir. De¤iflimde di¤er önem-
4. fiirket Sahiplerinin Kriz Döneminde Yaflad›klar›
li konu mal sahibi talebidir. Mal sahibi talebine göre tasar›m›n türü çeflit-
Sorun Alanlar›n›n Göreli Önemi Adet
I 1. Mal sahibi - flirket iliflkileri 11 lenmekte ve faaliyet alanlar› artmaktad›r. Küçülmeye ba¤l› de¤iflimi ifade
2. ‹fl gücü - flirket iliflkileri eden mimarlarda ise genel söylem, ifl hacmindeki daralmad›r. Özellikle
3. Finansman
4. Malzeme tedarikçileriyle olan iliflkiler krizle beraber artan talep azalmas›na ba¤l› olarak baz› flirketler sadece
II 1. Mal sahibi - flirket iliflkileri 12 kendilerini ayakta tutacak miktarda para kazanacaklar› ifller edinebilmifl-
3. Finansman - flirket iliflkileri lerdir.
2. ‹fl gücü
4. Malzeme tedarikçileriyle olan iliflkiler Görüflülen mimarlardan 32’si “kriz” tan›m›n› “ülke ekonomisinin
III 3. Finansman 9 bozulmas›n›n sektöre yans›malar›” olarak yapmaktad›r. Krizin tan›mla-
1. Mal sahibi- flirket iliflkileri
2. ‹fl gücü - flirket iliflkileri
mas›n› “iflsizlik, ekonomik bozuklu¤un yans›mas›” olarak tarif eden bir
4. Malzeme tedarikçileriyle olan iliflkiler flirket sahibinin devam›nda getirdi¤i aç›klama, müflterilerin mimarl›k hiz-
IV 3. Finansman 1 metlerine verdi¤i önceli¤in epeyce gerilerde oldu¤unu göstermektedir.
1. Mal sahibi - flirket iliflkileri
4. Malzeme tedarikçileriyle olan iliflkiler Bir di¤er dikkat çeken tan›mda ise öncelikle “ülke ekonomisinin bo-
2. ‹fl gücü - flirket iliflkileri zulmas›” temel kriz nedeni olarak ifade edilirken mesle¤in kendi do¤a-
V 3. Finansman 1
s›ndan gelen krizlerin de göz ard› edilemeyece¤i vurgulanm›flt›r:
4. Malzeme tedarikçileriyle olan iliflkiler
1. Mal sahibi - flirket iliflkileri “Yani usta/mimar, mimar/mal sahibi, mimar/mühendis, mi-
2. ‹fl gücü- flirket iliflkileri mar/mimar gibi mimarlar›n muhatap oldu¤u di¤er statüler ve bu statü-
lerin sosyoekonomik durumlar› düflünüldü¤ü zaman ortaya oldukça ka-
5. Kriz Döneminde fiirket Amaçlar› 1999-01
1. 2. 3. 4. 5. otik ve krizlere aç›k bir tablo ortaya ç›k›yor” *
‹yi flirket imaj› 11 5 5 1 3 Ayr›ca ülke ekonomisinin negatif etkilerini pek hissetmeyen, devlet
Hizmet kalitesini art›rmak 7 10 4 2 2
Müflteri memnuniyetini maks. seviyeye ç›karmak 10 5 8 3 0
ifllerinde yer al›p resmî süreçlerde yaflanan krizlerden bahseden flirket sa-
Çal›flanlar›n memnuniyetini art›rmak 1 5 4 2 1 hipleri de dikkat çekicidir. Resmî ifllemlerdeki prosedür ve belli aflamalar-
K›sa dönem kârl›l›¤›n› maksimize etmek 1 3 1 0 0 daki karfl›l›kl› iliflkilerde yaflanan süreçler flirket sahibi mimarlar taraf›ndan
Uzun dönem kârl›l›¤› maksimize etmek 2 2 2 4 2
bafll›ca kriz olarak tan›mlanmaktad›r.
6. Krizlerin Faaliyet Alan›na Etkileri Adet Kriz döneminde sorun teflkil eden iki ana konu, mal sahibi ve finans
Etkilenmedi 10 problemleridir. Mimarlara profesyonel olarak kriz yönetimi hizmeti al›p
Kriz nedeniyle darald› 8
Kriz nedeniyle çeflitlendi 8
almad›klar› soruldu¤u zaman büyük ço¤unlu¤un (31 adet) böyle bir yö-
Kriz nedeniyle yeni faaliyet alanlar›na girilemedi - netimden haberdar olmad›¤› gözlemlenmifltir. Yöneticiler kriz yönetimi
fiirket büyütülemedi 8 kavram›n› kendi edindikleri tecrübelerle yorumlam›fllar ve bu süreci ken-
di birikimleriyle yaflam›fllard›r.
7. Büyüme-Küçülme Hedeflerindeki De¤iflim Kriz Kriz ve
öncesi sonras› Dan›flman yard›m› ile krizle bafla ç›kt›¤›n› ifade eden flirket sahipleri
Sektör pay›n› büyütme 18 12 ise dan›flman› genelde ekonomi ve iflletme konusunda uzman kiflilerden
Yeni pazarlara girme 13 11
Yeni hizmetleri flirket bünyesine katma 9 5
(mali müflavir, bankalardaki bireysel portföy yöneticileri gibi) seçerek flir-
Mevcut durumu koruma 13 19 ketin mali ifllerini yönettiklerini ve yönlendirdiklerini bildirmifllerdir.
Küçülme 0 6 Bu sayede ofis içi genel giderlerin maliyetleri kontrol alt›na al›nm›flt›r.

28 mimar•ist 2006/3
 ‹NCELEME

Tek tek ele al›nd›¤›nda küçük kalemler gibi görünen bu giderler ayl›k
8. Hizmet Kalitesi Hedeflerindeki De¤iflim Kriz Kriz ve
toplamda ve y›lsonu toplam›nda mikro ve küçük ölçekli flirketlerin büt- öncesi sonras›
çelerinde önemli bir yer tutmaktad›r. Buna ek olarak yap›lan harcamala- Yeni yönetim tekniklerini benimsemek (TQM vs.) 7 7
Daha kaliteli/profesyonel hizmet sunmak 23 28
r›n kontrolü kadar, gelen gelirlerin de yat›r›m› önemlidir. Elde edilen ge- Çal›flanlar›n donan›m›n› artt›r›c› seminerler almak 8 6
lirin iyi yat›r›ma dönüflmesinin önemi, flirketler ekonomik krize girdi¤i Organizasyonel yap› de¤iflimi 4 7
zaman özsermeye kullan›m› gerekti¤inde anlafl›lmaktad›r. Sermayenin
güçlü olmas›, flirketin ifl gelirleri d›fl›nda gayrimenkul veya banka gibi 9. Maliyet-Kâr Hedeflerindeki De¤iflim Kriz Kriz ve
araçlardan gelir elde etmesi, kriz ortamlar›nda flirket sahiplerine güvence öncesi sonras›
Üretim maliyetlerini düflürme 13 16
ve moral kayna¤› olmaktad›r. Ancak ne yaz›k ki bunlar› teknik destek ala- Genel giderleri azaltma 14 26
rak, profesyonel olarak elde eden flirket say›s› sadece 3’tür. Nakit s›k›nt›s›na düflmeme 12 19
Genel söylem olarak krizin afl›lmas› için gelifltirilen en belirgin strate- Uzun vadede kârl›l›k 12 13
K›sa vadede kârl›l›k 5 9
jinin, özsermayenin kullan›ma aç›lmas›, genel giderlerin azalt›lmas›, de- Rakiplerden ucuz maliyetlendirme 5 11
neyimli olunan konularda ifl al›m›n›n hedeflenmesi, güven verici mal sa-
hipleriyle çal›fl›lmaya dikkat edilmesi, flirketin büyüme hedeflerinin kriz 10. Kriz Döneminde fiirketlerin Güçlü Yanlar›
dönemi boyunca ask›ya al›nmas› oldu¤u görülmüfltür. 1999-01
1. 2. 3. 4. 5.
Literatürde de inflaat sektörüne özgü stratejik yönetim uygulamas›n- Finansal kaynaklar› (flirket özsermayesi) 10 4 0 2 0
da yöneticilerin düflünmeleri gereken yedi konu bafll›¤›n›n içinde, mev- Teknik kapasitesi (zaman›nda ifl teslimi) 8 7 1 4
cuttaki yat›r›m› ve durumu korumak, flirketin finansal gücünü art›r›p bu Yönetimsel beceriler 3 4 3 1 3
Deneyimi 2 6 4 2 4
sayede gerekli hallerde risk al›m›n› sa¤lamak, flirketin üstün oldu¤u ve Müflteri ile iyi iliflkiler (zaman›nda geri ödemeler) 3 2 7 4 4
bildi¤i konularda ifl almas›n› sa¤layarak ve do¤ru pazarlama stratejileriyle Piyasa ile iyi iliflkiler (tedarikçiler, alt yüklenicilerle) 0 3 3 5 4
do¤ru müflterilere hitap ederek rekabet avantaj› elde etmek gibi hedefler Çal›flanlar›n sadakati 2 3 6 4 2
fiirketin di¤er iflleri (inflaat d›fl› faaliyetler) 0 0 0 1 1
önerilmektedir. Di¤er (belirtiniz) 3 0 0 1 0

fiirketlerin Kriz Döneminde Amaç ve Hedefleri 11. Kriz Döneminde fiirketlerin Zay›f Yanlar›
fiirketlere kriz döneminde öncelikli amaçlar›n›n ne oldu¤u soruldu¤un- 1999-01
da “flirketin varl›¤›n› sürdürmesi”, taraf›m›zca öngörülen alternatifler 1. 2. 3. 4. 5.
Ödemelerin düzensizleflmesi 10 6 1 0 0
d›fl›nda belirtilmifltir. Görüflme yap›lan flirketlerin kurumsal ölçekte stra- Finansal kaynaklar›n›n yetersizli¤i 5 7 3 0 0
tejik vizyonu ve misyonu göze çarpmamaktad›r. Teknik kapasitesinin yetersizli¤i 0 1 0 0 0
Yönetimsel becerilerin yetersizli¤i 0 0 3 0 0
fiirketlerin o dönemdeki birinci amac›n›n iyi flirket imaj› ve müflteri
Deneyiminin azl›¤› 0 0 1 0 0
memnuniyeti oldu¤u görülmektedir. Müflteri ile iyi iliflkiler kurulamamas› 1 0 0 0 0
“Hizmet kalitesini art›r›nca müflteri memnuniyetini de maksimum Piyasa ile kötü iliflkiler (tedarikçiler alt yüklenicilerle) 2 0 0 0 0
Çal›flanlar›n sadakatsizli¤i 0 0 0 0 0
seviyeye ç›karm›fl olursunuz. Tüm bunlar› gerçeklefltirebilince de iyi flirket
fiirketin di¤er ifllerinin olmay›fl›, kötü gidifli 4 2 4 0 0
imaj›, flirketiniz iyi ifller yapt›¤› için kendili¤inden oluflur. Bunun sonu- Di¤er 6 3 1 0 0
cundaysa çal›flanlar›n›z›n memnuniyetini art›r›rs›n›z. Kârl›l›¤›n›z ar-
tar. Yani asl›nda bu soruda görülen tüm amaçlar birbirini destekliyor 12. fiirketlerin Öncelikli Gördükleri Kriz Nedenleri
I. II. III.
bence. Ama hepsinin bafl›nda hizmet kalitesinin artmas› geliyor.”*
Ekonomideki ülkesel bozulma 13 10 3
fiirketlerin büyüme-küçülme hedefleri konusunda flirket sahibi mi- Politik baflar›s›zl›¤›n piyasaya yans›mas› 12 11 3
marlar›n kriz öncesinde sektör pay›n› büyütme fikrine daha s›cak bak- Savafl 2 2 10
Deprem 6 9 11
t›klar›, bununla ilgili yeni pazar aray›fllar› ya da yeni hizmetleri flirket Di¤er 0 0 0
bünyesine katma fikirlerinin de kriz öncesinde daha tercih edilen hedef-
ler olarak düflündükleri anlafl›lmaktad›r. Zaten büyümenin, risk oldu¤u 13. ‹nflaat Sektörünün Krizden Sonraki Durumu Evet
için istense de tercih edilmedi¤i ifade edilmektedir. Sektörün ülke ekonomisi içindeki pay› darald› 22
fiirketlerin hizmet kalitesi hedeflerinden “organizasyonel yap› de¤i- Sektör içi rekabet artt› 24
Sektörün büyüme h›z› küçüldü 23
flimi” hedefi, flirketlerin kriz ortam›nda krizden etkilenmesi ya da etki- Yeni yasal düzenlemelerle sektörün gelece¤i daha parlak 3
lenmemesine ba¤l› olarak farkl› alg›lanm›flt›r. Örne¤in bir flirket sahibi Di¤er 6
krizde iflsizlikten dolay› ölçe¤i küçültürken organizasyon yap›s›nda da
küçülmeden kaynaklanan de¤iflimi ifade ederken, kriz dönemini aktif 14. Sektörün Gelece¤ine Dair Yorumlar Evet
Büyük ölçekli firmalar ayakta kalacak 8
geçirmifl baflka bir flirketi sahibi, çal›flan say›s› ve ifl hacmi olarak büyü-
Kalite kavram› irdelenmeli 8
dü¤ü için organizasyonel yap›lanman›n da daha profesyonel olmas› is- Konut ihtiyac› oldu¤u sürece sektör ayakta kalacak 5
te¤i nedeniyle de¤iflimini aktarm›flt›r. Devlet her anlamda politikalar›yla sektörü desteklemeli 14
Mimarl›¤a sayg› zamanla daha fazla olacak 7
Ortaya ç›kan tabloya göre; flirketler kriz öncesinde maliyet-kâr he-
Mal sahibindeki bilinç ve kalite kavram› daha çok gelifltikçe
deflerine yönelik genel politika izleyerek, uzun vadede kârl›l›¤› hedefle- sektör de daha ileri gidecektir 9
yen, nakit ak›fl› dengeli ve genel giderleri kontrollü bir organizasyona Olumlu görüyorum 15
Olumsuz görüyorum 6
sahip olmak istemektedirler; ancak kriz döneminde büyük oranda ge-

mimar•ist 2006/3 29
‹NCELEME
nel giderleri azaltma yoluna giderek daha az na-
kitle ofis ifllerini yapmay› tercih etmekte ve art›k
nakit ak›fl›na daha fazla dikkat etmektedirler.
fiirketlerin Kriz Döneminde Swot Analizi
Görüflmelerde stratejik yönetim tekniklerinden
swot analizi için Certo ve Peter’›n oluflturdu¤u
önemli sorular temel kaynak olarak kabul edile-
rek flirket sahiplerine flirketlerinin hangi konular-
da güçlü, hangi konularda zay›f ve d›fl çevreden
gelebilecek f›rsatlar ve tehditlerin neler oldu¤u-
na yönelik sorular yöneltilmifltir. Onlar›n bu so-
rulara yönelik flahsi yorumlar›ndan, flirketlerin
genel swot analizinin elde edilmesi sa¤lanm›flt›r.
Buradaki amaç sadece mevcut durumu ortaya
koymakt›r. Bu sonuçlara göre herhangi bir stra-
teji gelifltirme, hedeflenen sonuç de¤ildir. Asl›n-
da istenen, kriz döneminde ve bugün stratejik
kararlardaki sapmay› görebilmektir.
fiirketlerin güçlü yanlar›n›; finansman (özser-
maye), teknik kapasite ve insan iliflkileri (müflteri
ve çal›flanlar ile iliflkiler) olarak tan›mlayabiliriz.
fiirketlerin zay›f yönlerinin ne oldu¤u sorul-
du¤u zaman ise en öncelikli olarak ödemelerdeki
düzensizlik belirtilmifltir. Bu durumun asl›nda
flirketlerinden kaynaklanan bir zay›fl›k olmad›¤›,
piyasa ve ülke ekonomisinin getirisi oldu¤u vur-
gulanm›fl ve asl›nda zay›fl›¤›n belki de ödemelere
bu kadar ba¤›ml› olmak oldu¤u ifade edilmifltir.
fiirketlerin kriz döneminde kendi bünyelerin-
de bar›nd›rd›klar› ve rakiplerine karfl› pazarda f›r-
sat olarak de¤erlendirebilecekleri yönlerinin ne-
ler oldu¤u sorusuna verilen yan›tta ise; zaman›n-
da ifl teslimi ve deneyim sayesinde mevcut müfl-
teri potansiyelini korumay› sa¤lad›klar› ve özel-
likle kriz döneminde tecrübelerine dayanarak
baz› flirketlerin bunu f›rsat olarak de¤erlendirip
yeni pazarlara aç›lmay› hedefledikleri görülmüfl-
tür. Ancak bu yüzde, örneklem içerisinde çok
düflüktür.
Oluflan d›fl tehditler karfl›s›nda flirketlerin ön-
lem olarak baflvurdu¤u en genel yol, çal›flan say›-
s›n› azaltarak küçülmek olmaktad›r. Çünkü özel-
likle kriz döneminde k›sa sürede pazar paylar›n-
da ciddi daralmalar yaflam›fllard›r.
Kriz Deneyiminin Görüflülen fiirketlere Etkileri
Yaflanan kriz tecrübesi sonras›nda görüflülen flir-
ketlerin pek ço¤unda büyümeye karfl› art›k ciddi
bir korku ve güvensizlik oldu¤u görülmüfltür.
Çevre taraf›ndan iyi flirket olarak tan›nd›klar›
ve yapt›klar› ifller kaliteli oldu¤u müddetçe yeni
ifl al›mlar›n›n devam edece¤ini o nedenle de bu
iki kriterin sürekli olarak en önemli amaçlar› ol-
30 mimar•ist 2006/3
du¤unu vurgulam›fllard›r.
Günümüzde mikro ölçekli inflaat flirketleri
genel olarak mevcut durumu korumay› tercih et-
mektedirler. Görüflme yap›lan küçük ölçekli dört
flirket ise mevcut durumlar›n› öncelikli olarak ko-
rumay› ama ayn› zamanda da sektör pay›n› bü-
yütmeyi ve yeni pazarlara girmeyi hedefledikleri-
ni bildirmifllerdir.
fiirket güçleri ve öncelikleri bak›m›ndan,
günümüz ile kriz dönemi aras›nda önemli bir
de¤iflim göze çarpmamaktad›r. Ancak kriz döne-
minde özellikle güç unsuru olarak görülen “çal›-
flanlar›n sadakatli olmas›” günümüzde o önemi-
ni kaybetmifl ve yerini “piyasa ve müflterilerle iyi
iliflkiler”e b›rakm›flt›r. ‹nsan iliflkileri yönetimine
verilen önem günümüzde art›fl göstermektedir,
çünkü flirket sahibi mimarlar, ölçekleri gere¤i flir-
ketlerin reklamlar›n› asl›nda kendilerinden mem-
nun müflterilerin ve memnun piyasa tedarikçile-
rinin yapaca¤›n› kavram›fllard›r.
Günümüzde flirketlerin böyle bir kriz yafla-
d›ktan sonra, art›k gelecek 3-5 y›l için flirketleri-
ne yönelik genel stratejik hedefler belirledikleri
görülmüfltür. Ülkenin ekonomik hareketleri, ra-
kiplerdeki hareketler, talip olduklar› pazardaki
e¤ilimler daha dikkatli gözlemlenmekte, özser-
meye birikimi, nakit ak›fl› konular› özenle ele
al›nmaktad›r. En az›ndan bu konular görüflülen
mimarlar taraf›ndan dile getirilmifltir.
Krizlerle ‹lgili Güncel Yorumlar ve Beklentiler
fiirketler, yaflanan krizlerden sonra gelecekte ya-
flanabilecek en önemli üç kriz unsurundan birin-
cisi olarak yine ekonomi temelli olan› iflaret et-
mektedirler. Depremin ciddiyetinin ülkemizde
yeterince anlafl›lmad›¤›n›, beklenen ‹stanbul
depremi yafland›¤› zaman da ülkesel olarak ciddi
bir çöküfl yaflanaca¤›n› iddia etmektedirler. An-
cak yine tabloda görüldü¤ü gibi depremi birinci
kriz nedeni olarak gören mimar, örneklem bü-
yüklü¤ü içinde oldukça azd›r. Savafl unsuru dü-
flünüldü¤ünde ise flu an zaten bölgesel olarak
sürmekte olan bir durum oldu¤unu ve ülkemiz-
de bu durumun krize dönüflmedi¤ini ifade et-
mektedirler.
Sonuç: Mimarl›k/‹nflaat fiirketlerinin
Ekonomik Kriz Yönetim Stratejileri
Ekonomik kriz ortam›nda görüflülen flirketlerin
genel analizinden, mikro ve küçük ölçekli inflaat
flirketlerinin ayakta kalmak için izleyebilecekleri
stratejiler k›saca flöyledir:
• Kriz döneminde ayakta kalmak için ilk in-
celenmesi gereken konunun, mevcut ifl potansi-

yeli ve çal›flan say›s› oran› oldu¤u görülmüfltür.
Bu durum, ifl miktar›ndaki azalmayla iliflkili ola-
rak, uzlaflmaya dayanan ortak bir karar fleklinde
çal›flanlar›n, flirketlerde yar› zamanl› çal›flmas› al-
ternatifi ile çözümlenmelidir.
• fiirketler için bu durumlarda kazanç elde
edebilecekleri bir di¤er önemli konu, ofis genel
giderlerinin gözden geçirilmesidir. Bu noktada
ofiste kullan›lan genel ofis sarf malzemelerinin
toptan al›nmas› ve ofis demirbafllar›n›n yenilen-
mesi konusunda uzun vadeli finansman kaynak-
lar›n›n kullan›lmas› tercih edilmelidir.
• Kriz döneminde en önemli konu gelir elde
etmenin süreklili¤inin sa¤lanmas› ve elde edilen
gelirin iyi yat›r›ma dönüflmesidir, çünkü flirketin
ayakta kalmas› nakit ak›fl›n›n süreklili¤ine ba¤l›-
d›r. Bu nedenle flirketlerin her dönemde para yö-
netimine önem vermeleri ve bir mali dan›flman
deste¤i alarak özsermayelerini art›rmay› hedefle-
meleri gerekmektedir.
• Dolar ya da avro gibi yabanc› para birimle-
ri üzerinden malzeme al›m› ya da sat›m› yapan
mikro ve küçük ölçekli inflaat flirketlerinin bu
ürünlerle ilgili karfl› tarafla yapacaklar› sözleflme-
lerde böylesi ekonomik kriz risklerini her zaman
düflünerek hareket etmelerinin do¤ru oldu¤u an-
lafl›lm›flt›r. Böylesi ma¤duriyetlerin o dönemde
s›kça yaflanan bir durum oldu¤u gözlenmifltir.
• fiirket yöneticilerinin genel politika olarak
benimseyerek belli dönemleri kapsayan flirket
stratejileri gelifltirmeleri, böylesi kriz ortamlar›n-
da anahtar ç›k›fl yolu olabilmektedir. E¤er flirket
yöneticileri flirketlerinin güçlü ve zay›f yönlerini
biliyorlarsa, kendi talip olduklar› pazardaki e¤i-
limleri takip ediyorlarsa ve rakiplerindeki gelifl-
meleri iyi gözlemliyorlarsa kendilerini her du-
rumda yenileyebilecek ve ona göre manevralar
yapabileceklerdir.
• fiirket sahipleri için dikkat edilmesi gereken
bir di¤er konunun insan iliflkileri yönetimi oldu-
¤u anlafl›lm›flt›r. Kriz döneminde, öncesinde ya
da sonras›nda ifl iliflkileri içinde bulunulan mal
sahiplerinin yap›lan iflten her anlamda memnun
olmas› flirket için her zaman maliyetsiz bir rek-
lamd›r asl›nda. Çünkü memnun mal sahibi gele-
cek yat›r›m›nda da hizmet kalitesi standard›n›
bildi¤i flirket ile çal›flmay› genellikle tercih ede-
cektir. Bu da belli bir dönem sonra flirkette ifl sü-
reklili¤i sa¤layacakt›r. Ayr›ca çal›flanlarla kurulan
güvene dayal› iliflkiler ofis içi performansta ve
motivasyonda olumlu etkiler yaratmaktad›r.
Görüflülen flirketlerin hepsi ölçekleri gere¤i
kurumsallaflma sürecini tamamlamam›fllard›r.
Çünkü çal›flan say›lar› ve üretim kapasiteleri dü-
‹NCELEME
flüktür. Belki de bu nedenle krizin etki boyutu
onlar› yok edecek kadar olmam›fl ve genel olarak
yukar›da bahsedilen stratejilerden birini ya da
birkaç›n› tercih ederek ayakta kalmay› baflarm›fl-
lard›r.
Sektörün krizlerden sonraki durumu için, flu
anda ülke ekonomisi içerisindeki pay›n›n darald›-
¤›, sektörel rekabetin artt›¤› düflünceleri yayg›n
olarak flirket sahibi mimarlar taraf›ndan ifade
edilmifltir. Bu durumun ancak devletin gelifltire-
ce¤i yeni yat›r›mlarla ve politikalarla atlat›labili-
nece¤i genel olarak düflünülmektedir. Anket gö-
rüflmesi yap›lan flirketler mikro ve küçük ölçekli
flirketler olmalar› sebebiyle, iç pazarda her zaman
var olacaklar›n› düflündüklerini, ancak gelecekte
hangi ölçekte ifllerde yer alacaklar›n›n makro ka-
rarla flekillenece¤ini belirtmifllerdir.
Zeynep Kolçak, Y. Mimar
* Görüflülen bir mimar.
Kaynaklar:
• Certo S., Peter J. (1991) Strategic Management Consepts
and Applications, International Edition, New York.
• The Survey System, Sample Size Calculator, Eriflim:
2005.
• TMMOB Mimarlar Odas› ‹stanbul Büyükkent fiubesi
(2004) 37. Dönem Çal›flma Raporu Mart 2002-Ocak
2004, ‹stanbul.
• Warszawski, A., June (1996) “Strategic Planning in
Construction Companies”, Journal Of Construction
Engineering and Management, 133-140.
A Fieldwork to Identify Strategies of
Construction/Architecture Companies for Economical
Crisis Management: Istanbul Case
The study on which this article is based has been completed recently. The
objective of the study was to investigate the strategies developed by the
architecture/construction companies and their crisis management plan to
protect themselves from the negative effects of the earthquake in 1999 and the
economic crisis in 2000-2002. The members of the Chamber of Architects were
analyzed according to the survey criteria, and a questionnaire including 35
questions were asked to 34 companies.
The study showed that a number of measures could help architectural
companies to survive the crisis. These are as follows: Companies in a crisis
condition should think about the proportion of employee and job quantity. The
companies should think about the general expenses. Continuity of the way to
get income for the company should be done permanently. The wealth expansion
has to be done by financial consultancy. The probability of economical changes
in the country should not be forgotten when making contracts between
companies for material sale or purchase.
In the period of crisis the strategies developed by the company managers are
very important. It is also important for managers to improve themselves about
the human relationships.
mimar•ist 2006/3 31
‹NCELEME
Mimar-‹flveren-Kullan›c› ‹liflkisinin
Sat›fl Sloganlar› Ba¤lam›nda Sorgulanmas›
ve Sonuç Ürünler
Tülin Görgülü
M imar, iflveren, kullan›c› üçgeninin kenar›-
na, yap› bafll›¤› da eklenince, bu formu
bir kare gibi ele almak, iliflkilerin ne denli vaz-
geçilemez oldu¤unu daha iyi tan›mlayacakt›r.
Ancak karelerin köfle noktalar›ndaki a¤›rl›klar
zaman zaman de¤iflmekte ve farkl› girdiler kare-
nin biçimini bozmaktad›r.
Türkiye’de bu deformasyon iflverenin (yat›-
r›mc›n›n) piyasa araflt›rmalar› ve küreselleflme-
nin ülkemize getirdi¤i e¤ilimlerle oluflmakta,
sonuç ürünler (yap›lar) kentlerin yeni fiziksel
çevrelerini biçimlendirmekte, kullan›c›lar (he-
def kitle) medya arac›l›¤› ile yönlendirilerek on-
lara yeni yaflam biçimleri afl›lanmaktad›r. Kare-
nin önemli bir köflesi olan mimara bu düzen
içinde biçilen rol nedir?
Metindeki sorgulama, mimar›n, tasar›m sü-
recinin bugün içinde bulunulan koflullarda han-
gi girdilerle etkilendi¤i, iflverenin mimarla iliflki-
si ve ortaya ç›kan yap› ve yaflam niteli¤idir.
Halihaz›rda Türkiye’de inflaat sektörünün
en çok içinde bulundu¤u eylem, konut yap›m
iflidir. Bu nedenle günümüzün mimari niteli¤ini
belirleyen yap› stoklar› konutlar ve konut alan-
lar›n›n yan›bafl›ndaki sosyal alanlard›r. Ancak in-
san yaflam›n›n en vazgeçilmez ö¤esi olan ve in-
san haklar› bildirgesinde yer alan bar›nma eyle-
mi ve onun mekâna yans›mas› olan konut, bu-
gün bir tüketim nesnesi olarak medya arac›l›¤›
ile pazarlanmaktad›r. Ulafl›lmak istenen hedef
kitle de üst ve orta üst gelir grubu oldu¤u için
bu tüketim kolaylaflmaktad›r. Konut konusunda
piyasa araflt›rmas› yapan firmalar›n verilerine gö-
re konut sat›n alan her on tüketiciden befli yat›-
r›m, dört tüketiciden biri de de¤ifliklik ve yenilik
amac› ile konut sat›n almaktad›r. Pazarlama ey-
lemi s›ras›nda da gerek yaflam biçimi, gerekse
yap›lar ve mimari ideallefltirilmektedir. Rapo-
port’un Kültür, Mimarl›k, Tasar›m kitab›nda
belirtti¤i gibi konut reklamlar›n›n yans›tt›¤› im-
geler içinde somutlaflan ve konut veya tasar›m
konusunda seçimleri yönlendiren ideal yaflam
tarz›, ideal çevrede ideal bir yaflam sürdüren
ideal insand›r. Tercih ve seçimlerde isteklerin
ihtiyaçlardan (tasar›mda yap›lm›fl seçimler da-
hil) daha fazla rol oynad›¤› s›k s›k tekrarlanmal›-
32 mimar•ist 2006/3
d›r ve bu istekler daha çok anlamla, dolay›s›yla
da kültürle iliflkilidir. ‹nsan konutlarla ilgili rek-
lamlar› da inceleyerek görebilir bunu reklamlar
anlam›n üzerinde dururlar ve ço¤u kez evi gös-
termezler bile; gösterdikleri bitkiler, manzara-
lar, kelebekler, güneflin bat›fl›, insan iliflkileri,
rekreasyon olanaklar› vb.dir. Kültür de¤ifltikçe
idealler ve imgeler de de¤iflir (Rapoport, 2004).
Büyük miktarlarda üretilen konutlarda yat›-
r›mc› firmalar da güçlü firmalard›r. Bu nedenle
kendi iç düzenlerinde pazarlama, inflaat, tasar›m
birimleri bulunmaktad›r. Rakiplerinden öne ç›-
kabilmek amac›yla da sunduklar› yaflam tarz› ve
mimari di¤erlerinden farkl› olmal› ve ba¤lamsal
bir taraf› bulunmal›d›r. Bu noktada devreye ya-
rat›c›l›k girmekte, ancak yarat›c›l›k konusunda
beklenti tasar›mc›dan çok pazarlama birimine
yönlendirilmektedir. Tasar›mc› ya da mimari
gruba da pazarlaman›n sloganlaflt›rd›¤› mimari-
yi ve yaflam biçimini uygulamaya geçirmek düfl-
mektedir. Mimar organizasyondaki yönlendiri-
cilik konumunu yitirmifl, bu rolü mimara ve
reklamc›ya kapt›rm›fl görünmektedir.
Baz› yat›r›mc›lar da kendi mimari gruplar›-
n›n d›fl›nda a¤›rl›kl› olarak Amerikal› mimarlarla
çal›flmay› tercih etmekte, onlar›n deneyimlerini
ortaya ç›kartan, öven, hedef kitleye de Ameri-
kan tarz› yaflam hayalleri sunan reklam kampan-
yalar›na giriflmektedirler. Bu noktada Türk mi-
marlara düflen görev de Amerikal› mimar›n ya
da mimari grubun uygulama projelerini çiz-
mekten öteye gitmemektedir.
Metnin içeri¤i, reklamc› gözüyle oluflturul-
mufl mimari projeler üzerinden gidecektir. Bu
nedenle daha sonra verilecek örnekleri daha iyi
irdeleyebilmek amac›yla reklamc›l›kla ilgili baz›
kavramlar ve daha önce sözü edilen sloganlafl-
ma kavram› üzerinde durulacakt›r.
David Ogilvy, reklamda ürüne bir kiflilik ve-
rilmesi yoluyla marka imaj›n›n desteklenmesi ya
da güçlendirilmesi üzerinde durmufltur. Marka-
n›n sahip oldu¤u fiziksel özelliklerden çok tü-
keticiye sundu¤u psikolojik faydalar›n (prestij,
güç, sayg›nl›k, heyecan, gençlik vb.) üzerinde
durularak markaya bir kimlik verilmesi yoluyla
oluflturulan yarat›c› reklam içeriklerinin daha et-

kin oldu¤u belirtilmektedir. Toplumsal olarak
önceden üzerinde uzlaflma sa¤lad›¤›m›z ve kod-
larla belirlenmifl bir dil kullan›yor, bu dil yaz›ya
dökülüyor, görsel iflaretler, mimikler, vücut dili,
müzik, mimari ve benzeri milyonlarca gösterge
dizini ile bir yaflam oluflturuyoruz. Reklamc›l›-
¤›n özünde de, bu göstergeler yard›m›yla yeni
gösterge dizinleri oluflturmak ve hedef kitlelere
ortak kodlar içinde bu yeni gösterge dizinlerini
aktarmak yatar. Yarat›c›l›¤›n en k›sa tan›m› da
bu noktada ortaya ç›kar, hedef kitleye üzerinde
uzlafl›lan kotlar yard›m›yla yeni gösterge dizge-
leri sunmak. Reklamda kullan›lan malzemeler
birer göstergedir.
Pazarlama ve mimari ba¤lam konusunda be-
lirleyici rol oynayan en önemli bafll›klardan biri
de reklamda yarat›c› stratejidir. Yarat›c› strateji
konusunda mesaj›n yarat›c›l›¤›n› belirleyen üç
önemli özellik vard›r:
‹lgi: Reklam do¤ru yerde, do¤ru kifliye, do¤-
ru mesajla ulaflmay› amaçlamaktad›r. Bu amaç
sonunda hedef kitlede tutum ya da sat›n alma
de¤iflikli¤ine neden olmas› gerekmektedir. Fikir-
ler hedef kitle taraf›ndan önemli olmal›, bir di¤er
deyiflle hedef kitlenin ilgi alan›na girmelidir.
Orijinallik: Reklam mesaj›, tuhaf, yeni,
beklenmedik ve ola¤and›fl› oldu¤unda reklam›n
yarat›c› oldu¤u düflünülür. Orijinallik de bu
kapsam içinde de¤erlendirilir, genellikle daha
önce hiç kullan›lmam›fl yeni bir fikrin yarat›c›
oldu¤u varsay›l›r.
Güçlü etki: Yarat›c› olmada, fikirlerin güçlü
bir etkiye sahip olmas› gerekmektedir. Güçlü
etkiye sahip bir mesaj hedef kitlenin ilgisizli¤ini
da¤›tacak ve reklam mesaj›na ya da ürüne dikkat
etmesini sa¤layacakt›r.
Tüketicilerin günlük hayatta birçok ihtiyac›
vard›r; bunlar, kiflisel güvende olma, s›n›f de¤ifl-
tirme, temel ihtiyaçlar, bir gruba ait olma vb.
gibi istekler olabilir. ‹leti hedef kitleyi uyar›r, ey-
leme geçmesini sa¤lar ve eylemi kontrol alt›nda
tutar (Elden, 2005).
Bu metindeki pek çok tan›m, daha sonra ör-
neklerle incelenecek olan konut reklamlar› ile
birebir örtüflmektedir. Hedef kitleyi psikolojik
olarak etkilemek, onun ayr›cal›kl› oldu¤unu,
hatta sat›n ald›¤› konut ve çevresi ile s›n›f atlaya-
rak belli bir gruba ait olaca¤›n› hissettirmek en
önemli pazarlama teknikleridir. Bir yandan da
orijinal olmak, mimari ba¤lam ad›na da farkl›
olmak en önemli stratejidir. Ancak mimari ba¤-
lam› bu noktada otaya koyan kifli ne yaz›k ki mi-
mar de¤ildir ya da büyük pay› yoktur.
Mimari farkl›l›¤› vurgulaman›n en ak›lda ka-
l›c› yolu da pazarlanacak ürünü, yap›y› ve mima-
‹NCELEME
riyi sloganlaflt›rmakt›r.
Slogan, haz›rlanan reklamlarda yarat›c› fikrin
en k›sa ve yal›n biçimde aktar›ld›¤› k›s›md›r.
Ürün ya da hizmetle ilgili aktar›lmak istenenleri
k›sa ve etkileyici biçimde herkese aç›klayan ö¤e-
dir.
Slogan, reklamda iki fonksiyonu yerine ge-
tirmek için haz›rlan›r:
1. Kampanyan›n devaml›l›¤›n› ve bütünlü-
¤ünü sa¤lamak,
2. Ürün ya da hizmetle birlikte, bunlara ait
baz› özellik ve yararlar›n hat›rlanmas›n› temin
etmek.
‹ster uzun dönemli, ister k›sa dönemli olufl-
turulsun iyi bir slogan, hedef kitle taraf›ndan
kolayca hat›rlanan ve tekrara yatk›n slogand›r.
Etkili bir slogan,
- k›sa olmal›,
- hat›rlanabilir olmal›,
- ak›c›, ahenkli, mümkünse kafiyeli olmal›,
- özgün olmal›, bir fleylerin tekrar› olmama-
l›d›r (Elden, 2005).
Reklamc›l›k, pazarlama stratejileri konusun-
da kavramlar› inceledikten sonra, konut konu-
sunda yap›lm›fl örnekler önce reklamlar, sonra
mimari ba¤lam ve nitelik aç›s›ndan sorgulana-
cakt›r.
Bu paralelde sloganlara ve isimlere göz gez-
dirildi¤inde genelde dil aç›s›ndan da bir defor-
masyon oldu¤u aç›kça izlenmektedir. Genelde
orijinleri ‹ngilizce olan isimler konmufl veya
Türkçe isimler ‹ngilizce yaz›lmaya çal›fl›lm›flt›r.
Az say›da mitolojik isimlere de rastlanmaktad›r.
Alt alta yaz›ld›¤› zaman, dilbilimciler aç›s›ndan
da ciddi bir araflt›rma konusu ortaya ç›kmaktad›r.
Metrocity: Evde, huzur kap›n›n önünde k›p›r
k›p›r ‹stanbul, yaflam›n tam ortas›nda hayat› ko-
laylaflt›ran daireniz
Hayat›n bafllad›¤› Metrociy Millenium’a ta-
fl›nd›¤›n›zda yaln›zca prestijli bir ev sahibi olma-
yacak, ‹stanbul’da yaflaman›n kolayl›klar›n›, ra-
hatl›¤›n› ve canl›l›¤›n› da keflfedeceksiniz, üste-
lik kalitenin ve teknolojinin son yans›mas›yla.
Uphill Court: Uphill Court kaliteyi yükseklere
tafl›d›. ‹stanbul’un yükselen de¤eri Uphill Co-
urt’ta hayalleriniz kadar yüksek bir yaflam bafll›-
yor.
“fiehrin merkezinde yaflayan, buna karfl›n
flehrin karmaflas›ndan uzakta tüm ihtiyaçlar›n
karfl›land›¤› Uphill Court projeleri, Anadolu ve
Avrupa yakas›ndaki yükselen yaflam trendine ye-
ni bir soluk getirecek. Ataflehir’de kaybolmayan
gökkufla¤› Uphill Court projeleri. Yüksek bir
teknoloji, kalite ve esteti¤in ürünü olan Uphill
Towers Residence ‹stanbul’un yeni simgesi, ha-
mimar•ist 2006/3 33
‹NCELEME
yallerinizin son noktas› olacak.”
Gökkufla¤› evleri: Bir dilek tut gökkufla¤›n›n
alt›nda.
“Yap› kalitesi, çevresi, peyzaj›, ulafl›m› de¤il,
her fleyi özel olsun, size özel olsun, bir baflka ol-
sun.”
Mesa Nurol Bahçeflehir evleri: fiehir yaratma
gelene¤imizi sürdürüyoruz.
‹stanbul’un vazgeçemedi¤iniz tüm ayr›ca-
l›klar›na yak›n, s›k›nt›lar›na uzak bir yaflam, mo-
dern bir flehrin tüm ayr›cal›klar›, konforu için-
de, karmaflas› d›fl›nda yaflamak.
Fugalife villalar›: Mimar, çevrebilimci ve sos-
yologlar›n tasarlad›¤› villalarda dört mevsim ye-
ni bir yaflam.
Flore Residence: Ev’den daha fazlas›n› iste-
yenler için bir residence daire hayat›n›za ne ka-
tacak.
Pelican Hill: Baflka bir dünya kuruluyor.
Türkiye’nin en seçkin yaflam projesi hayata geçi-
yor.
Misstanbul evleri: Özlenen ‹stanbul’u yaflat-
may› vaat ediyor.
Burj el Turco-fielale Premium Residence:
Dubai de¤il ‹stanbul.
Yeshill: fiimdi oyun vakti, flimdi onun vakti.
“Çocuklar›n›z en son ne zaman seksek oy-
nad›? A¤açlar›n aras›nda saklambaç, bahçenizde
yakalamaca ve en son ne zaman camdan bakt›-
¤›n›zda iyi ki burada yafl›yorum dediniz. fiimdi
Yanda, Konak,
altta, Bursa.
34 mimar•ist 2006/3
sizin vaktiniz, flimdi yeshill vakti. Dört taraf›
yemyeflil. Hem de ‹stanbul’da.”
Selvice evler: ‹stanbul’un kalbinde yeflilin
içinde.
“fiehrin merkezinde do¤ayla iç içe bir hayat
yükseliyor.”
Stargate: Seçkin hedef kitlesinin belirledi¤i
bir kültürün atmosferini sunan Stargate, ‹stan-
bul’un sürekli geliflen, ulafl›m› kolay yerleflim
merkezi Kozyata¤›’na yat›r›m tercihi yarat›yor.
“E¤itim kurumlar› ile ifl, al›flverifl, e¤lence,
kültür, spor ve sa¤l›kl› yaflam merkezlerine ya-
k›n. Güven, kalite, lüks, konfor ve elit kavram-
lar›n› yeniden tan›mlayan bir yaflam alan› sunu-
yor.”
Mashattan: Maslak ifl ve finans merkezindeki
tek lüks konut projesi.
Göleti, genifl yeflil alanlar› ve sosyal tesisleri
ile yaflam kalitesini art›ran tüm ayr›cal›klara sa-
hip olacaks›n›z.
Andromeda: Dünyan›n en büyük Residen-
ce’i.
“Gökyüzünün en büyük ve en parlak y›ld›z›,
yeryüzünde parlayaca¤› yer olarak Ataflehir’i
seçti. Andromeda kentin en iddial› yaflam alan›
ve en parlak gelece¤e sahip yat›r›m› olarak yük-
seliyor.”
‹dealist Kent: ‹stanbul’da ideal olan ne var-
sa.
“‹dealinizdeki ‹stanbul’da yaflamaya sahipsi-
niz. ‹stanbul’da ideal olan ne varsa bir araya
geldi. ‹deal bir ‹stanbul’da, okullar eve yak›n
olmal›, çocuklar güvenli alanlarda oynamal›.
Pencereler yemyeflil mutlulu¤a aç›lmal›. Dünya-
n›n en güzel flehirlerinden biri olan ‹stanbul’da
parmakla gösterilen ve ideal olan her fley ‹de-
alist Kent’te hayat buluyor ve size ailenize eflsiz
bir yaflam alan› sunuyor.”
Mare Negro: Yenileyen yaflam projesi.
“‹stanbul flehir hayat›n›n, denizin ve orma-
n›n yan› bafl›nda, do¤ayla uyumlu yaflanabilece-
¤ini kan›tlayan bir yaflam tarz›. fiehir hayat›n›
biçimlendiren renklendiren özel insanlar.”
Sealybria: Sealybria’da evler bir gemi, kapta-
n› da sizsiniz.
“Selybria’da yaflam yolculu¤unuz hep bekle-
di¤iniz gibi heyecan verici olacak.”
Kanyon: Yafla, yarat, keflfet.
“Evleriyle yafla, ofisleriyle yarat, al›flverifl
merkeziyle keflfet, ‹stanbul’da yeni bir yaflam,
flehrin içinde bir nefes.”
Incity: Metropolde yeni bir yaflam alan›.
My Town, My World, Capital Hill, Central
Life, Avangarden, Ottomanors, ‹stanbul Palace,
‹stanblue...

Örnekler ço¤alt›labilir. Reklam sloganlar›n-
da ve içeriklerinde vurgulananlar, farkl›l›k, ayr›-
cal›l›k, ideal olma durumu, kentin karmaflas›n-
dan uzakta ama yine de çok yak›n›nda, kentte
ama do¤ada, güvenli, ileri teknoloji donan›ml›,
hatta kentin yeni simgesi olmaya aday yeni bir
yaflam biçimi sunmakt›r. Bu say›lanlar da reklam
ve pazarlama stratejileri ile birebir örtüflmekte-
dir. Konut yeni bir tüketim biçimi olarak pazar-
lanmaktad›r. Kullan›c› ise ideal, entelektüel, ya-
flam donan›mlar› yüksek olan bir birey olarak ta-
n›mlanmakta, bu da sat›n al›nacak konut ve yeni
yaflam çevresi ile atlanacak olan sosyal statüye
iflaret etmektedir. Tasar›mc›s›ndan söz eden
proje azd›r, yaln›z bir reklamda mimar, sosyolog
ve çevre mühendisleri ile ayn› düzeye konmufl-
tur. Amerikal› mimarlar taraf›ndan tasar›mlar›
yap›lan projelerde de özellikle bu konuya de¤i-
nilmifl ve bir ayr›cal›k olarak belirtilmifltir.
Konut alanlar›na verilen isimler genelde ‹n-
gilizce orijinlidir; bu olgu da süreç içerisinde
yeni semt isimlerinin nas›l bir de¤iflime u¤raya-
ca¤› sorusunu akla getirmektedir. Kentlerin çe-
perlerinde yer alan bu yerleflmeler gelecekte
kentlerin adeta Amerikan kolonileri taraf›ndan
sar›lm›fl oldu¤u izlenimini do¤uracakt›r. Ancak
yat›r›mc›lar yabanc› kökenli isimleri kullansalar
da ‹stanbul’da olman›n ayr›cal›¤›ndan mutlak
bahsetmektedirler.
Reklamlarda tasar›mc›lara de¤inilmemifl olsa
da ba¤lamsall›k, mimari konsept olarak mutlaka
aç›klanm›flt›r. Mimari konsept aç›klamalar› da
büyük olas›l›kla reklamc›lar taraf›ndan yap›lm›fl
olmal›d›r. Çünkü bu aç›klamalar oldukça kar-
mafl›kt›r, bu da asl›nda mimari niteliklerle örtüfl-
mektedir.
Mimaride yat›r›mc› taraf›ndan yarat›lan orta-
m›n (konseptlerin), reklamc› tan›mlar›yla ifade-
leri de oldukça ilginçtir.
- Cumbalar›n, fenerliklerin yer alaca¤› pro-
jede, ‹stanbul’a özgü erguvan ve ›hlamur a¤aç-
lar› da bulunacak. Yafll›, çocuk ve özürlüleri dik-
‹NCELEME
kate alan projede Türk örf ve adetleri düflünüle-
rek alafranga tuvaletlere ek olarak alaturka tu-
valetler de yap›l›yor.
- Kaliforniya mimarisinin görkemi, Akde-
niz’in romantizmi ve Anadolu’nun yaflam kül-
türünü birlefltiren baflka bir dünya. Galerili gör-
kemli salonlar, iç avlular, özgür ve genifl hobi
alanlar›, ferah bahçeler, ba¤›ms›z havuzlar.
- Kaliforniya tarz› özgün mimarisine, Ana-
dolu’da görülen iç avlu sistemini ekleyerek özgün
bir tarz yaratmak.
- Country tarz› villalarda Osmanl› mimarisi.
- Osmanl›’n›n insan› kucaklayan mimarisiy-
le aristokrat ‹ngiliz mimarisinin modern yoru-
mu.
- Evler adeta bir tekne gibi suyun üzerinde
duruyor ve suyu hayat›n içine dahil ediyor.
Cumhuriyetin erken
- Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ilk baflkenti y›llar›nda konutla ilgili
Bursa’da köklü bir geçmiflin zengin mimarisin- reklam ve tan›t›c› yaz›lar.
den günümüze kalan de¤erlerle 21. yüzy›ldan
gelece¤e miras kalacak yeni bir de¤er.
- Bugünün modernist düflüncesiyle ve gelece-
¤in konfor standartlar›n› sunan ev yaflam› hayal
edilerek bahçeler, dev teraslar ve sularla harman-
lanm›fl bir vadi.
- Yeni yaflam konsepti, modern yal›lar, rezi-
dans kuleler, apartlar.
- Eski ‹stanbul’un büyük ve özenli bahçeleri
içindeki görkemli konaklar›, köflkleri esin kayna-
¤› olmufltur.
- New York Central Park’›n flehre nefes ald›-
ran ve kendini çevreleyen binalara sundu¤u or-
tak zengin manzara özelli¤i ana konsepttir.
- Bir gökkufla¤› gibi tepe noktadan birbirine
ba¤l› iki kuleden oluflan farkl› mimarisi ile Ana-
dolu yakas›n›n en yüksek yap›s›, modernize edil-
mifl neoklasik çizgileri ile postmodern mimariye
sahip kulelerden oluflacak.
- Farkl› zevklere ve yaflam tarzlar›na uygun,
stüdyo, balkonlu, bahçeli teras evler. Yaflayanla-
r›n ortak olarak kullanaca¤› aç›k alanlar. fiafl›r-
tan ve fl›martan detaylar.
mimar•ist 2006/3 35
‹NCELEME
- Türkiye’de ilk kez Loft uygulamas›n› baflla-
t›yoruz. Bu uygulama ile herkes kendi yaflam sti-
lini yaflama alan›na yans›tabilecek. Mekânda s›-
n›rlar› ve s›n›rlamalar› ortadan kald›r›yoruz.
Bu yorumlar›n tamam› kavramlar›n birbirine
girdi¤i oldukça yüzeysel söylemlerden oluflmak-
tad›r. En çok kullan›lan göstergeler, “Amerikan
tarzlar›”, “country biçimleri”, “Osmanl› mima-
risinin modernize edilmesi”, “yapay göletler ke-
nar›nda oluflturulan yal›lar”, postmodernizm
içeri¤inde s›¤›n›lan kolayc›l›klard›r.
Bunlar› mimarlar›n söyledi¤ini düflünmek
olanak d›fl›d›r; tamamen konulara yabanc›, süslü
ifadelerle oluflturulmufl medyatik fikirlerden
oluflan klifle sözcüklerdir. Ancak yap›lar› incele-
di¤imiz zaman ayn› karmafla burada da gözlem-
lenmektedir. Geleneksel mimarimiz tamamen
eklektik tav›rlarla konutlara yap›flt›r›lmakta, mo-
dernist yap›lar bile karmafl›k hale getirilmekte-
dir. Kentleri oluflturan fiziksel dokular da dilde-
ki deformasyonla ba¤lant›l› olarak deforme ol-
mufltur, kimlik, nitelik konular› erozyona u¤ra-
m›fl durumdad›r.
‹leri kapitalizm mant›¤›n›n kültürel egemeni
olan postmodernizmin özelli¤i köklü modelle-
Questioning of Architect (Designer) - Employer (Investor) -
User (Target Group) Relationship within the Framework of
Sale Slogans and End Products
The construction types have evolved according to their needs and technological
innovations and have reached today through a process of thousands of years.
The designation power of the possessor has been merely conveying his life style
and expectations to the architect in the process determined by the architects and
circumstances.
Today a cycle is taking place, where every kind of product is produced and
consumed in great amounts. This cycle is also valid for the constructions called
to be architectural products. These constructions are fundamental products of
consumption. The production processes have escalated and the qualities have
increased. For this reason, there is a serious competition going on and within
this competition the position of the quality of the architect and the architectural
product is not very important. The new life formats are created and sale slogans
are made according to these formats... Even the city loses its importance in this
process; the investor creates a city for his target group. There is a life style that
he has sloganized and an architecture office that has done the design fitting his
slogan. The employer’s view of the architect is clear; he will either work with
people who design according to his slogan or look for an architect who is well
known and has proven himself and force him to design in a way that fits his
aims. In both situations the architect is used as a means of sale; a means of
making the investor’s slogan come true.
In this paper, the slogans and architectural designs that have been brought
around within the context of target groups of the projects lately presented to the
market are studied and the reflection of the relation within the triangle of
architect-employer-user (target group) to the design, the discussion about the
investor-employer’s expectations, the search of the architecture and the end
products are conveyed.
36 mimar•ist 2006/3
rin elefltirisidir. Jameson dünyan›n derinli¤ini
yitirdi¤ini ve parlak bir yüzeye, stereoskopik bir
yan›lsamaya, yo¤unluktan yoksun bir filmsel
imgeler ak›fl›na dönüflme tehdidi tafl›d›¤›n› sap-
tar. Postmodernizm felsefesi gerçek bir felsefe
de¤ildir, o kendi gerçeklerini zaman›n koflulla-
r›ndan ç›karan bir kamuoyu durumu, ortamsal
bir anlay›flt›r. (Ak›mlar yoktur, yaln›z modalar
vard›r.) (Mattelart, 1998)
Kitle kültürü kavram›na ortak edilen kitle
toplumu, medya taraf›ndan yönlendirilmektedir.
Çarp›c› farkl›l›¤› ortaya koymak amac› ile
Cumhuriyet’in erken y›llar›ndaki konut ile ilgili
reklam ve tan›t›c› yaz›lara örnekler vermek yete-
cektir (Bozdo¤an, 1996).
Erken Cumhuriyet dönemindeki modern
mimari çabalar›n› (Bozdo¤an, 1996) ancak bu-
nun yan› s›ra kullan›fll›l›k ve ucuzluk ilkelerini
unutmadan tasarlanan, reklamlarda bile bu
özelli¤i vurgulayan anlay›fl çok gerilerde kalm›fl
görünmektedir. Bugün tasar›m ve pazarlama
kriterlerine bakt›¤›m›zda ise, tüketime yönelik
görkemli, parlak vaatlerle süslenmifl bir anlay›fl
öne ç›km›flt›r. Tüketim ekonomisini taçland›ran
postmodernizm ise, gerek söylemlerde gerekse
mimaride en önemli anlay›flt›r.
Geleneklerimizi gelece¤e tafl›makta çok zor-
land›¤›m›z gibi, modernizmi de çi¤neyerek,
dünyadaki belli e¤ilimleri karmafl›k biçimde
kendimize uyarlamaya çal›flmaktay›z. Küresel-
leflmenin en önemli araçlar›ndan biri olan med-
ya, yaflam biçimimize varana dek bizleri yönlen-
dirmektedir. ‹talyan düflünürü Gianni Vatti-
mo’ya göre medya toplumu “daha ayd›nlanm›fl,
daha e¤itimli, daha kendinin bilincinde” bir
toplum olmaktan uzakt›r (Mattelart, 1998).
Metnin bafl›nda kurgulad›¤›m›z karenin de-
formasyona u¤rayan köfleleri, mimar (tasar›m-
c›), kullan›c› (hedef kitle), yap› (sonuç ürün)
köfleleridir. Mimarlar, yat›r›mc›n›n ve pazarlama
stratejisinin yaratt›¤› sloganlara uygun olarak
tasar›m yapmak ve yaflam biçimlerini olufltur-
mak zorundad›rlar. Sonuç ürünler de bu koflul-
lara uygun olarak ortaya ç›kacak ve gelecekteki
kent dokusunu oluflturacaklard›r.
Tülin Görgülü, Doç. Dr., Y›ld›z Teknik Üniversitesi Mimarl›k Fakültesi
Kaynakça:
• Rapoport, A. (2004) Kültür, Mimarl›k, Tasar›m, Yap›
Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Elden, M. (2005) Reklam Yazarl›¤›, ‹letiflim Yay›nlar›,
‹stanbul.
• Mattelart, A. M. (1998) ‹letiflim Kuramlar› Tarihi,
‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1998.
• Bozdo¤an, S. (1996) Modern Yaflamak, Erkan
Cumhuriyet Kültüründe Kübik Ev - Tarihten Günümüze
Konut ve Yerleflme, Tarih Vakf› Yay›nlar›, ‹stanbul.

Dosya:
“Soylulaflt›rma” ve
‹stanbul
Tolga ‹slam - Ayflen Ciravo¤lu
oylulaflt›rma, en basit ve s›n›rl› tan›m›yla,
S dar gelirlilerin yaflad›¤›, kent içerisindeki
köhneleflmekte olan konut alanlar›na, daha
üst s›n›flar›n yerleflmeye bafllamas› süreci.
De¤iflimin gerçekleflti¤i mahallelerde, bir taraftan es-
ki ve bak›ms›z kalm›fl konutlar›n yenilenmesiyle göz-
le görülür fiziksel iyileflmeler yaflan›rken; di¤er taraf-
tan eski sakinlerin, yerlerini biraz da gönülsüz olarak
sonradan gelenlere b›rakt›¤›, literatürde yerinden
edilme (displacement) olarak adland›r›lan bir süreç
yaflan›yor.
Soylulaflt›rma ilk olarak, 50’li ve 60’l› y›llarda Londra
ve New York gibi merkez ülke flehirlerinde karfl›m›za
ç›k›yor. ‹stanbul ise soylulaflt›rmayla 70’li y›llar›n son-
lar›na do¤ru tan›fl›yor. Dolay›s›yla soylulaflt›rma ‹s-
tanbul’da en az 25 senedir gerçeklefliyor. Süreç, ‹s-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
tanbul içerisinde on senelik aral›klarla yeni bölgelere
s›çrayarak ilerliyor: 80’lerde Bo¤aziçi (Arnavuktöy,
Ortaköy ve Kuzguncuk), 90’larda Beyo¤lu (Cihangir,
Galata ve Asmal›mescit) ve 2000’lerde Haliç (Fener
ve Balat) bu flekilde soylulafl›yor. ‹çinde bulundu¤u-
muz dönemde ise Süleymaniye, Tarlabafl›, Tophane
ve Sulukule gibi kentsel dönüflüm projeleri ile günde-
me gelen bölgeler soylulaflt›rma tart›flmalar›na konu
oluyor.
Soylulaflt›rma, büyük oranda içerdi¤i yerinden edilme
boyutu nedeniyle 80’li ve 90’l› y›llar boyunca yurtd›-
fl›ndaki akademik çevrelerde yo¤un tart›flmalara ko-
nu oldu. Türkiye’de ise, son befl-alt› y›ld›r ortaya ç›-
kan ve say›lar› giderek artmakta olan konuya iliflkin
araflt›rmalar ve yay›nlarla, soylulaflt›rma yeni yeni
akademik çevrelerin gündemine giriyor.
mimar•ist 2006/3 37
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Tart›fl›lmaya bafllanmas›yla birlikte, gentrification’a
Türkçe karfl›l›k olarak önerilen sözcüklerin say›s›nda
ciddi bir art›fl yafland›. Sonuçta ortaya, hepsi ayn› sü-
reci tan›mlamak için kullan›lan, bir düzine farkl› keli-
me ç›kt›: mutenalaflt›rma, seçkinlefltirme, burjuvalafl-
t›rma, nezihlefltirme, centrifikasyon, jantileflme, ki-
barlaflt›rma vb... Biz bu dosyada, süreci Türkçe ifade
etmek için en s›k baflvurulan terim olan ve s›n›fsal
de¤iflim boyutuna ironik bir flekilde de olsa gönder-
meler yapan “soylulaflt›rma” sözcü¤ünü kullanmay›
ye¤ledik. Dosyaya katk›da bulunanlar› ise seçimle-
rinde serbest b›rakt›k.
Dosya, soylulaflt›rman›n genel yap›s›n› analiz eden
ve süreci daha mikro ölçekte inceleyen makale ve
söyleflilerden olufluyor. Murat Güvenç, Ça¤lar Key-
der ve ‹hsan Bilgin, özellikle ‹stanbul’da gerçekleflen
soylulaflma süreçlerinin iflleyiflini anlama noktas›nda
önemli kuramsal aç›l›mlar getiriyor.
Murat Güvenç, ‹stanbul’daki soylulaflt›rma süreçleri-
nin geçmiflten bugüne geçirdi¤i de¤iflimleri, yabanc›
yaz›nda yer alan “soylulaflt›rma dalgalar› kuram›”na
ba¤layarak aç›kl›yor. Buna göre, ‹stanbul’da soylu-
laflt›r›c›lar›n bireysel olarak “evleri tek tek sat›n al›p
iyilefltirmesi” fleklinde gerçekleflen soylulaflt›rma türü
(birinci dalga soylulaflt›rma) sona ermekte ve yerini,
kamu giriflimlerinin öncülü¤ünde gerçekleflecek olan
yeni bir soylulaflt›rma dalgas›na b›rakmakta (üçüncü
dalga soylulaflt›rma). Mevcut yerel yönetimlerin, ken-
tin henüz soylulaflt›r›lmam›fl birçok bölgesinde kent-
sel dönüflüm projeleri gerçeklefltirme noktas›ndaki
kararl› tutumlar› (Galataport ve Haydarpafla projeleri,
Süleymaniye, Sulukule, Tarlabafl› ve Tophane dönü-
flüm projeleri gibi) Güvenç’in bu sav›n› do¤rular nite-
likte.
Soylulaflt›rman›n, çok say›da farkl› aktörü ve süreci
tek bir çat›da toplad›¤›n› biliyoruz. Bu durumda, süre-
cin genel iflleyifli hakk›nda fikir sahibi olabilmek için
izlenebilecek yollardan birisi, soylulaflt›rmay› farkl› bi-
leflenlerine ay›r›p bunlar› kendi içerisinde de¤erlen-
dirmek. Bu noktada Ça¤lar Keyder’in devlet, müteah-
hit ve birey merkezli gerçekleflen iç içe geçmifl üç
farkl› süreci birbirinden ay›rarak yapt›¤› s›n›fland›rma
literatüre önemli katk›lar sa¤l›yor. Keyder, sürecin ‹s-
tanbul’daki geliflimini bu üç dinamik çerçevesinde Av-
rupa ve Amerika örnekleriyle paralellikler kurarak ak-
tar›yor. Keyder’in dikkat çekti¤i bir di¤er önemli konu
da soylulaflt›rman›n, kapitalizmin içinde bulundu¤u-
muz evresinin karfl› konulamaz bir parças› oldu¤u
gerçe¤i. Dolay›s›yla asl›nda soylulaflt›rma karfl›t›
söylemin, Keyder’e göre, kapitalizme karfl› olmaktan
fark› yok.
‹hsan Bilgin soylulaflt›rmay›; sanayisizleflme, sosyal
projelerin azalmas› ve büyük sermayenin küresel öl-
çekte konut piyasas›na girmesi süreçleri ile birlikte
tarihsel bir perspektife yerlefltirdikten sonra, yukar›da
38 mimar•ist 2006/3
sözü edilen kentsel dönüflüm projelerini üç farkl› ke-
sitte inceleyerek (büyük sermaye yat›r›mlar›, küçük
giriflimler ve kültür yat›r›mlar›) bunlar›n, çevrelerini
dönüfltürme potansiyellerini irdeliyor. Bilgin özellikle
kültür eksenli projelerin, kayda de¤er s›n›fsal bir de-
¤iflime yol açmad›¤›n›n alt›n› çiziyor. Ayn› zamanda,
sosyal politikalar ile desteklendi¤i takdirde, soylulafl-
t›rman›n kentsel politika arac› olarak kullan›labilece-
¤ine de dikkat çekiyor.
Do¤an Kuban, Behiç Ak, Tan Morgül, Pelin Tan ve
Ahmet Polat ise süreci farkl› boyutlar›yla tart›fl›yor.
Do¤an Kuban, içinde bulundu¤umuz dönemde yerel
yönetimler taraf›ndan ‹stanbul’da Süleymaniye ve
benzeri bölgelerde gerçeklefltirilmesi düflünülen dö-
nüflüm projelerinin, tahmin edilenin aksine, üst s›n›f-
lar›n ilgisini bölgeye çekmeye yetmeyece¤ine, belli
bir tarihsel ve kültürel bilince ulaflmadan, sadece “fi-
ziksel k›l›flar” üreterek soylulaflt›rman›n tetikleneme-
yece¤ine iflaret ediyor.
Behiç Ak, kendine özgü ilginç üslubuyla kentte ger-
çekleflmekte olan farkl› süreçlerin tek bir kavram ile
ifade edilmeye çal›fl›lmas›n› elefltiriyor ve ortaya att›-
¤› “hipotetik kâr” kavram› ile soylulaflt›rman›n gözler-
den kaçan ç›kmazlar›na dikkat çekiyor. Tan Morgül,
Kuzguncuk’taki sivil toplum hareketinin, yeni gelen-
lerle eski sakinlerin bir araya gelmesinde ve kaynafl-
mas›ndaki katk›s›na vurgu yap›yor. Morgül ayn› za-
manda, artan kira de¤erlerine ra¤men, dar gelirlilerin
mahallede kalmalar›na olanak sa¤layan enformel
mekanizmalar› a盤a ç›kar›yor.
Pelin Tan, sanat ve sanatç›n›n, soylulaflt›rman›n fark-
l› aflamalar›nda de¤iflen rolünü, konumunu ve soylu-
laflt›rma karfl›s›ndaki duruflunu tart›fl›yor; özellikle 90
sonras›nda ortaya ç›kan sanat ve kültür eksenli kent-
sel dönüflüm projelerini aktar›yor. Son olarak, Ahmet
Polat, Balat’ta ve Lahey’de (Hollanda) yaflanmakta
olan soylulaflt›rmaya iliflkin gözlemlerini karfl›laflt›r-
mal› olarak aktar›rken sürecin, foto¤raflar›na nas›l
yans›d›¤›na ve soylulaflt›rman›n yerel halk için tafl›d›-
¤› anlamlara de¤iniyor.
Son söz yerine: Güvenç, yaz›s›n›n sonunda “Gentrifi-
cation kavram› nas›l Türkçelefltirilmeli?” sorusuna
yan›t ararken, kendili¤inden ve spontane flekilde ger-
çekleflen süreçleri “soylulaflt›rma”, itici gücünü “mü-
dahaleci-giriflimci kamu kurulufllar›”ndan alan süreç-
leri ise “kentsel dönüflüm” olarak adland›rmay› öneri-
yor. Biz de, Tan Morgül’ün, kavram›n “etken” ve “edil-
gen” kullan›m› ile ilgili yapt›¤› sorgulamalardan esin-
lenerek ilk süreci “soylulaflma”, ikincisini ise “soylu-
laflt›rma” olarak adland›rmay› öneriyoruz.
Tolga ‹slam, YTÜ Mimarl›k Fakültesi
fiehir ve Bölge Planlama Bölümü Araflt›rma Görevlisi
Ayflen Ciravo¤lu, Dr.,
YTÜ Mimarl›k Fakültesi Mimarl›k Bölümü Araflt›rma Görevlisi

“Gentrification” Kavram›
Nas›l Türkçelefltirilmeli?
Murat Güvenç
S oylulaflt›rmayla ilgili bu yaz› ça¤r›s›n› ald›-
¤›mda okuma sürecinin zihnimi berraklaflt›-
rabilece¤ini düflünmüfltüm. Yan›lm›fl›m. Nüans-
larla dolu bu alanda düflünceleri Türkçe yazmak
gerçekten güçmüfl. Sorun afla¤›da aç›klanaca¤›
üzere gentrification sözcü¤üne Türkçe karfl›l›k
bulmaktan çok, bu kavram›n günümüz Türki-
yesinde ne anlama geldi¤i ile ilgili. Nitekim
“Gentrification Kavram›n› Türkçelefltirmekte
Neden Zorlan›yoruz?” bafll›kl› ilginç yaz›s›nda
Yavuz, tercüme güçlüklerinin “pek çok fleyi bir
daha ve yeniden düflünmemiz için bir uyar›” ol-
du¤unu, “pratikte hem de akademik kavramsal-
laflt›rmalar için [Türkiye’nin] kendisine yabanc›
olmayan bir adland›rma aray›fl›” gerekti¤ini vur-
gular (Yavuz, 2006). ‹stanbul’dan (Ergun,
2004), Güney Afrika’ya (Visser, 2002),
Sydney’e (Bounds ve Morris, 2006) oradan da
Tel Aviv’e (Amit-Cohen, 2005), kent ortam›n-
daki soylulaflt›rmadan k›rsal soylulaflt›rma çal›fl-
malar›na (Phillips, 2005), yap›salc› ve ekonomi
politik ele al›fl biçimlerinden (Smith, 2006) bi-
reyci kültüralist çerçevelere uzanan bir okuma-
n›n ard›ndan Yavuz’un ça¤r›s›na uymaya çal›fla-
ca¤›m.
Bilimsel kavram ve çerçeve, tan›mlar›n de-
¤iflmeden aktar›labilirli¤i ölçüt olarak kullan›l›r-
sa ancak ba¤lam ba¤›ml› örnekler üzerinden
tart›fl›labilen soylulaflt›rma yaz›n› bu s›namadan
kolayca geçemez. Sorun hiç kuflkusuz bir tercü-
me sorunundan ibaret de¤il. Soylulaflt›rma sü-
recinin kavramsallaflt›rma sorunu konusunda D.
Behar ve J.F. Pérouse’un “ithalat metaforu”
ufuk aç›c›. Yazarlar, ithalata konu oluflturan
tüm nesneler gibi ithal kavramlar›n nakliyat sü-
recinde “zarar görebileceklerini”, “[son] kulla-
n›m tarihlerinin geçmifl olabilece¤ini” eklerle
(vergilerle) “fazla yüklenebileceklerine” iflaret
ederek, al›c›n›n, kavram› sahibine iade dahil,
pek çok seçene¤i aç›k tutmas›” gerekti¤ini vur-
gular (Behar ve Perouse, 2006).
Öncelikle bu sorunun her zaman karfl›m›za
ç›kmad›¤›n› not edelim. Örne¤in segregasyon,
d›fllama, bütünleflme, desantralizasyon, endüst-
ri fideli¤i, kentsel yenileme vb. kavramlar›n kul-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
lan›m›nda benzer sorunlarla karfl›laflm›yoruz.
Peki neden? Çünkü “soylulaflt›rma” evrensel ol-
maktan çok ba¤lam ba¤›ml›, iktisadi içeri¤inin
yan› s›ra kültürel yan anlamlarla yüklü bir kav-
ram. Bu aç›dan, bir ba¤lamdan di¤erine, de¤ifli-
me u¤ramadan tafl›nam›yor.
Bu nedenle soylulaflt›rma araflt›rmac›lar›n›n,
kavram› ba¤lamsal özelliklerini dikkate alarak
yeniden tan›mlamalar› gerekiyor. Bu ise birbi-
rinden çok farkl› araflt›rma programlar›na götü-
rebiliyor. Soylulaflt›rma sürecine s›n›fsal aç›dan
intikamc› bir süreç olarak bakmak veya soylulafl-
t›r›c› bireyi özgürlefltirici bir süreç olarak ele al-
mak taban tabana z›t sonuçlara götürebilir. Bu
durumda yap›salc› ekonomi politik veya bireyci-
kültüralist aç›dan yaklaflan araflt›rmac›lar z›t de-
¤erlendirmeler üretebiliyor. Bu farkl›l›klar ileti-
flimi hiç kuflkusuz kolaylaflt›rm›yor.
Bu yaz›da kavram›n nas›l Türkçelefltirilebile-
ce¤i sorusunu, farkl› tan›mlar›n Türkiye’deki
uygulama seçeneklerini irdeleyerek; azalan geti-
riler sarmal›na kap›lmam›fl, sürdürülebilir bir
yaklafl›m›n nas›l kurulabilece¤i üzerinden yan›t-
lamay› deneyece¤im. Soylulaflt›rma araflt›rmalar›
anlaml› bir kentsel araflt›rma program›na eklem-
lendi¤inde adland›rma sorununun, ortadan
kalkmasa bile, önemsizleflece¤ini göstermeye
çal›flaca¤›m.
Özgün Formülasyona Sad›k Çal›flmalar
Behar ve Pérouse’un geri gönderme opsiyonu-
nu aç›k tutan ihtiyatl› ithalatç› metaforu elefltirel
bir toplum bilimciye iflaret eder. Soylulaflt›rma
söyleminin elefltirisi, program›n azalan getiriler
sarmal›na kap›l›p kap›lmad›¤›, hangi koflullarda
heyecan verici ve ilginç olabilece¤i, sürdürüle-
bilir olup olmad›¤›, elefltirel yaklafl›mla a盤a ç›-
kar›labilir.
Soylulaflt›rma süreci, bat› kentlerinin h›zla
desantralize oldu¤u bir ba¤lamda Londra’da ki-
bar katmanlar›n desantralizasyon sürecine ters
bir tutumla merkezî mahallelere sahip ç›kmas›-
na, bu kesimleri bezeyerek yerleflmesine verilen
add›r. Refah devleti kurumlar›n›n ayakta oldu-
¤u, alt veya uydu kentlere tafl›nma e¤iliminin
mimar•ist 2006/3 39
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
h›zla sürdü¤ü bir ba¤lamda merkezî mahallele-
rin, eski sakinleri iflçi s›n›f›ndan geri al›nmas›,
yenilenip bezenmesi; kent merkezine geri dö-
nüfle iliflkin sosyal, ekonomik ve kültürel aç›dan
önemli bir iflaretti. Sürecin merkezî bölgelerde
yaflanmas›, soylulaflt›r›c›lar›n eski sakinlerden
daha üst bir sosyal profile sahip oluflu, yere ba¤-
l›l›klar›n; yenileme, bezeme, yeniden ifllevlen-
dirme, mülk edinme üzerinden ifadesi her za-
man ilgi çeken bir e¤ilimdi. Ancak bu süreç
Türkiye’de çok farkl› bir ba¤lamda, çok farkl›
katmanlar üzerinde gözlendi.
Soylulaflt›rma 90’lara kadar Türkiye’de kent
araflt›rmalar› gündeminde a¤›rl›kl› bir yere sahip
de¤ildi. 1960’larda Türkiye kentlerinin merkezî
bölgeleri, “sahip ç›k›lma” bir yana, hemen tüm
s›n›f ve katmanlar›n ifl ve oybirli¤i ve devletin
yüreklendirmesiyle y›k-yap-sat süreci alt›nda
h›zla apartmanlaflmaktayd›. Yap› tescilinin ve
koruma bilincinin zay›fl›¤›, yap› stokunun y›k›-
larak apartmanlara dönüflmesini h›zland›rd›. ‹çe
patlama niteli¤indeki apartmanlaflma 1990’lar-
da duraklama noktas›na geldi. 2000 y›l› binalar
say›m›na göre Türkiye genelinde konut stoku-
nun % 88’i 19601 sonras› infla edilmiflti. 1929
öncesinde yap›lanlar›n pay› % 2, 1930-1939 dö-
neminde yap›lanlar›n % 1,3, 1940-49 aras›nda
yap›lanlar›n % 2,6, 1950-59 aras›nda yap›lanla-
r›n pay› % 5,8 düzeyindeydi (D‹E, 2001:24).
Kentler aras›nda “büyük” farklar yoktu. 2000
say›m›na göre 1929 öncesi konut yap›lar› ‹stan-
bul ilinde % 1,9, Mu¤la ilinde % 3,9, kentleflme-
den görece az etkilenen Mardin’de de % 4,3
Kuzguncuk.
(Foto¤raf: Tolga ‹slam)
40 mimar•ist 2006/3
düzeyindeydi. Yap›lar›n nitelikleri üst s›n›flar›n
dikkatini çekecek düzeyde yüksek de¤ildi. Bü-
yük bölümü deprem riski tafl›yan bir ülkede ta-
rihsel konutlar›n % 14’ü iskelet, % 86’s› y›¤ma
idi. Y›¤ma yap›lar›n % 32’si kerpiç ve ahflap2, %
16’s› tu¤la, % 45’i ise tafl idi. Di¤er taraftan ta-
rihsel konut stokunun kent içi konumu aç›s›n-
dan Do¤u Akdeniz havzas›yla k›ta Avrupas›
kentleri aras›nda önemli farklar vard›. Do¤u Ak-
deniz’in düzensiz ya¤›fl rejimi, su temini ve dre-
naj kolayl›klar› nedeniyle da¤lara yaslanan kent
morfolojileri ancak tek yönde büyümeye izin
veriyor, bu ise tarihî konut stokunun eriflilebilir-
li¤ini tedricen azalt›yordu. ‹stanbul ve Antalya
gibi az say›da örnek d›fl›nda soylulaflt›r›labilir
stok, kentlerin eriflilebilirli¤i düflük kesimlerin-
de harap halde bulunmas›na ra¤men rant maka-
s› soylulaflt›rma sürecini tetikleyebilecek düzeye
eriflmemiflti.
1960’lar›n ortalar›nda Türkiye kentleri soy-
lulaflt›rma kavram›n›n ortaya at›ld›¤› ‹ngiltere
kentlerinden çok farkl› sorunlarla karfl› karfl›yay-
d›. Bu ba¤lamda sa¤l›kl› yaflam› önemseyen yeni
hizmet s›n›f›n›n kent merkezinde temel hizmet-
lerden yoksun tarihî konutlarla ilgilenmeleri
için pek neden yoktu. Nitekim süreç, ‹stanbul
ve bir iki küçük örnek d›fl›na ç›kamam›flt›r. Tür-
kiye koflullar› göz önüne getirildi¤inde ‹stan-
bul’un merkezî yerlerinde kalitesi görece yük-
sek konutlar›n, koruma kavram›n›n esamisinin
okunmad›¤›, köflklerin, konaklar›n, Cumhuri-
yet dönemi sivil mimari örneklerinin apartman-
lara dönüfltürüldü¤ü bir ba¤lamda ayakta kala-
bilmesi bir mucize gibi görünüyor. Durum gay-
rimüslimlerin Müslüman hemflerilerinden daha
yüksek bir koruma bilincine sahip olufluyla aç›k-
lanabilir mi? Kan›mca olumlu yan›t pek müm-
kün de¤il. Bu mülkler, az›nl›klarca apar topar
terk edilmemifl olsa, tapulara sat›fl engelleri kon-
mufl olmasa acaba 1990’lara dek ayakta kal›r
m›yd›? Yan›t› hiçbir zaman bilemeyece¤iz. An-
cak ‹stanbul’da az›nl›k semtlerinde gözlenen
soylulaflt›rma, soylulaflt›r›c›lar›n bu kesimlerde
yaflama arzusundan çok, eriflebilirli¤i yüksek,
soylulaflt›r›labilir konut stokunun sadece bu ke-
simlerde ayakta kalm›fl olmas›yla aç›klanabilir.
Nitekim soylulaflt›r›c›lar, az›nl›klara ait eriflilebi-
lirli¤i daha düflük kesimlerdeki konutlarla pek
ilgilenmemifllerdir. 1970’lerden sonra bu böl-
gelerin koruma alt›na al›nmas›, soylulaflt›rmaya
aday olmayan bölgelerin daha da köhneleflmesi-
ni, realize edilebilir rant fark›n›n oluflmas›n› en-
gelledi. Rant makas›n›n soylulaflt›rmaya izin ve-
recek düzeyde aç›ld›¤› ‹stanbul Tarihî Yar›ma-

da’da ise, soylulaflt›rma süreci oyunlar kuram›-
n›n “mahkûmlar açmaz›” ve turizm ve ticari ku-
rulufllar›n rekabeti nedeniyle bireysel konut giri-
flimleri aleyhine çal›flt›.
Soylulaflt›r›labilir konut stokunun s›n›rl›, ni-
teliksiz ve eriflilebilirli¤inin düflük oluflu, koru-
ma amaçl› yasal çerçeveler, mülkiyet parçalan-
mas›, deprem riski vb. etkenler nedeniyle soy-
lulaflt›rma Türkiye’de, Londra ve New York,
Boston, Baltimore vb. kentlerdeki kadar yay-
g›nlaflamad›. En genifl soylulaflt›r›c› kitlesine sa-
hip ‹stanbul’da merkeze eriflilebilirli¤i yüksek,
dayan›kl› malzemelerden üretilmifl konutlar›n
ancak s›n›rl› bir bölümü soylulaflt›r›labildi. Sü-
reç halen mikro ölçekte ve çok yavafl ifllemekte-
dir. fiu veya bu kentte gözlenebilecek s›n›rl› sa-
y›daki örnekler bu genel de¤erlendirmeyi de-
¤ifltirmeyecektir. Örne¤in Ankara’da görece
merkezî konumdaki konut stokunun pek az bir
bölümü araçla eriflilebilir konumda ve beyaz
yakal›lar›n ilgisini çekebilecek niteliktedir. ‹s-
tanbul’da gözlenen geliflme, bat› ülkelerinde
gözlenen sürece benzese de, yay›lma h›z› dü-
flük kalacakt›r.
Kuramsal ‹rdeleme
Soylulaflt›rma süreciyle ilgili iki kuramsal çerçe-
ve vard›r. Smith’in, soylulaflt›rmay› bölgenin ha-
lihaz›r getirisiyle gelecekteki getirisi aras›ndaki
rant makas›yla aç›klayan kuram›, sermaye biri-
kim süreçleriyle ve devreleriyle iliflkilendirilmifl-
tir. Bu yaklafl›m, sermaye birikim sürecini tüm
ekonomik ve politik davran›fllar› kapsayan kar-
mafl›k bir süreç olarak al›r. Soylulaflt›rma süreci,
ekonomi politik iliflkilerin tetikledi¤i yerinden
etme, gelir transferi ve toplumsal eflitsizlikler
nedeniyle, rant makas› kuram›n›n ima etti¤in-
den çok daha kapsaml› biçimde ayd›nlat›labil-
mektedir. Ekonomi politik çerçeveyi benimse-
yen toplum bilimcilerin gelifltirdi¤i tarihsel an-
lat›, eylem, kat›l›m süreçleriyle zenginlefltirilebi-
len bu kuram›n, Smith’e göre, baflka bir katk›ya
ihtiyac› yoktur (Smith, 1996:186). Ne var ki
rant makas› kuram› bu zengin bütüncül çerçeve
içerisinde uyguland›¤›nda özgün kuram›n ber-
rakl›¤› ve yol göstericili¤i ortadan kalkabilmek-
tedir. Smith (ekonomi-kültür ayr›m› konusun-
da) kendi bak›fl aç›s›n› paylaflmayan araflt›rmac›-
lar›n, kuram›n yeterlili¤i konusundaki iyimserli-
¤ini paylaflmad›klar›n› teslim ediyor (Smith,
1996:165).
Ekonomik veya ekonomi politik süreçlerden
çok, soylulaflt›r›c›lar›n toplumsal kültürel kim-
liklerine ve kayg›lar›na duyarl› ikinci yaklafl›m,
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
tüketici yönelimli soylulaflt›rma kuram› ola-
rak bilinir. Bu kuramda soylulaflt›rma, toplum-
sal/demografik konum, kültürel kayg›lar, de-
¤erler, kente ve kentsel etkileflime, eriflilebilirli-
¤e ve merkezîli¤e verilen öncelik, yaflam biçimi
seçimleri, toplumsal etkileflime atfedilen önem
üzerinden aç›klan›r. Farkl›l›klara, özgünlüklere,
yeniliklere, yeni toplumsal iliflkilerine, sanayilefl-
me sürecinin erken evrelerinde yitirilmifl kent
yaflam›n› geri kazanma duygusunun ufuk aç›c›
ve kendini gelifltirici boyutuna önem veren bu
yaklafl›mda, kent ve kent yaflam› say›sal ve eko-
nomik göstergelere veya s›n›f karfl›tl›klar›na in-
dirgenemeyecek kadar karmafl›kt›r. Farkl› kat-
manlar ve hane halklar›, süreci ayn› biçimde ya-
flamad›klar›ndan, süreci ayn› biçimde anlamlan-
d›rmalar› olanaks›zd›r. Kültürü, mekânsal çerçe-
venin tekilli¤ini, bir yerden di¤erine tafl›namaz
özelliklerini öne ç›karan tüketici odakl› kuram,
soylulaflt›rmay› ufuk aç›c› (özgürlefltirici) bir sü-
reç olarak ele al›r.
Bu mülkler, az›nl›klarca apar topar terk edilmemifl olsa,
tapulara sat›fl engelleri konmufl olmasa acaba 1990’lara
dek ayakta kal›r m›yd›? Yan›t› hiçbir zaman
bilemeyece¤iz. Ancak ‹stanbul’da az›nl›k semtlerinde
gözlenen soylulaflt›rma, soylulaflt›r›c›lar›n bu kesimlerde
yaflama arzusundan çok, eriflebilirli¤i yüksek,
soylulaflt›r›labilir konut stokunun sadece bu kesimlerde
ayakta kalm›fl olmas›yla aç›klanabilir.
Üretici ve tüketici odakl› kuramlar aras›nda-
ki karfl›tl›k toplumbilimdeki ayr›mlar›n uzant›s›-
d›r. Bu yaklafl›mlar›n birbirini d›fllamad›¤›, ta-
mamlad›¤› ileri sürülmüfltür. Ne var ki eklektik
bütüncülük yeterince yol gösterici olmayabil-
mektedir.
Dolay›s›yla Bounds ve Morris’in afla¤›daki
de¤erlendirmesine karfl› ç›kmak güçtür:
“...soylulaflt›rma bir ekonomik ve kültürel
olgudur. Soylulaflt›rman›n ald›¤› biçim yerel
kent formu ve ulusal kentsel ve kent içi düze-
yindeki toplumsal ve ekonomik koflullardan et-
kilenir. Bu olumsall›k nedeniyle her koflulda
ba¤lay›c› (hegemonic) bir soylulaflt›rma modeli
yoktur.” (Bounds ve Morris, 2006:107)
‹flte bu ba¤lam ba¤›ml›l›k, Behar ve Péro-
use’un iflaret etti¤i afl›r› yükleme sorununa yol
açabilmektedir. Soylulaflt›rma çal›flmalar› iki
farkl› araflt›rma program› fleklinde yürütülebilir.
Smith ve Ley’in yaklafl›mlar› birinci, Wyly ve
Hammel’in Soylulaflt›rma Dalgalar› Kuram›
mimar•ist 2006/3 41
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
(SDK) ikinci yaklafl›ma örnektir (2001). ‹lk
yaklafl›m özgünlüklerin, ikinci yaklafl›m ise top-
lumsal ve ekonomik ve mekânsal ba¤lam özel-
liklerinin temsiline elverifllidir.
‹stanbul’un merkezî bölgelerinde beyaz ya-
kal› üst orta s›n›f›n, sanayi iflçilerinin yaflad›¤›
evleri tek tek sat›n al›p iyilefltirmesi fleklinde ya-
flanan soylulaflt›rma süreci neredeyse sonuçlan-
m›flt›r. Eldeki örnekler afl›r› araflt›r›lm›fl, adeta
“azalan getiriler sarmal›na” girilmifltir. Zaten
apartmanlaflma tarihsel konut stokunu azaltm›fl,
kalanlar ise büyük ölçüde soylulaflt›r›lm›flt›r.
Soylulaflt›r›labilir stok özellikleri nedeniyle üre-
tici ve tüketici odakl› yaklafl›mlar› ‹stanbul d›-
fl›nda uygulama olana¤› s›n›rl›d›r. Tekrara düfl-
me, azalan getiriler sarmal›na kap›lma vb. riskle-
rine ve yap› stokunun yafl nitelik profiline ba¤l›
handikaplara ra¤men potansiyel henüz tümüyle
tüketilmemifltir. Üretici ve/veya tüketici odakl›
kültürel-antropoloji araflt›rmalar› ‹stanbul’da
soylulaflt›rma sürecinin daha derinden anlafl›l-
mas›na katk› sa¤layabilir.
“Mutenalaflma”, “kibarlaflma” veya yayg›nlaflan
“soylulaflt›rma” terimleri, kendi bafl›na kullan›ld›¤›nda
esas itibariyle 1960’larda bat› ülkelerinde yaflanan ancak
‹stanbul’un s›n›rl› say›da mahallesi d›fl›nda di¤er kentler
üzerinde hemen hiç etkisi olmayan bir sürece iflaret ediyor.
Sorun, kentsel dönüflüm kavram›n›n ve projelerinin
soylulaflt›rma sürecini karfl›lay›p karfl›lamad›¤› noktas›nda
dü¤ümleniyor.
Di¤er taraftan üretici veya tüketici odakl›
soylulaflt›rma çal›flmalar› ‹slam’›n (2006) iflaret
etti¤i gibi k›rsal ba¤lama uygulanabilir. K›rsal
soylulaflt›rma çal›flmalar›n›n potansiyel getirisi,
göründü¤ünden yüksektir. ‹lk olarak k›rsal
alanda kayda de¤er bir stok vard›r. Di¤er taraf-
tan kentsel bölge oluflum sürecinde yeni ulafl›m
koridorlar›n›n aç›lmas›, k›rsal alanda tarihî ko-
nut stokuna yeni anlamlar ve pazar de¤eri ka-
zand›rabilecektir. ‹kinci konut piyasas›n›n de¤er
kazanan veya yitiren bileflenleri, büyük kentler
çevresinde soylulaflt›r›c›lar›n keflfedecekleri ko-
nut stoklar› k›rsal alanda soylaflt›rma çal›flmala-
r›yla a盤a ç›kar›labilir.
Soylulaflt›rma, ikinci ele al›fl biçiminde, kent-
sel geliflme süreçlerine ba¤l› zaman ve mekânda
farkl›laflabilen çok boyutlu bir olgu fleklinde ele
al›n›r (Hackworth, 2002:816). Bu yaklafl›m bi-
çimi üretici-tüketici odakl› soylulaflt›rma çal›fl-
malar›n› genel bir çerçevede birlefltirilebilecek
42 mimar•ist 2006/3
küreselleflme sürecinin toplumsal ve ekonomik
etkileri ve tetikledi¤i derin toplumsal de¤iflim
süreçleri bu çerçeveden izlenebilecektir.
Soylulaflma Dalgalar› Kuram› (SDK) ABD
koflullar› düflünülerek formüle edilmesine ra¤-
men, ba¤lam ba¤›ml›d›r. Evresellik iddias› tafl›-
maz. Kentleflme süreçlerinin devreleri, konut fi-
nansman ve üretim sektörlerinin yap›s›, kamu
sektörünün karar süreçleri, kredi sistemlerinden
yararlanma olanaklar›, hâkim planlama söylemi,
de¤er ve hedefleri, ideolojik kültürel ortam,
SDK’n›n parametrelerdir. Soylulaflt›rma süreci-
nin aflamalar› bu parametreler ve aktör davran›fl-
lar› üzerinden belirlenir. Di¤er taraftan sürecin
do¤rusal ve önceden kestirilebilir olmad›¤›, sü-
recin koflullar de¤iflti¤inde k›fl uykusuna yatabil-
di¤i, uygun koflullarda yeni biçimlerde karfl›m›-
za ç›kabildi¤i gözlenmifltir. Bu yaklafl›mda me-
kanizma veya de¤erlerden çok, soylulaflt›rma
süreçlerinin ard›ndaki yerel ba¤lam özellikleri
ve mekanizmalar öne ç›kar›lmaktad›r. Bounds
ve Morris’e (2005:101) göre, Wyly ve Ham-
mel’in geniflletilmifl soylulaflt›rma dalgalar› ku-
ram›, toplumsal tarih ve kentsel geliflmeyle ilifl-
kileri yeterince kurulmufl bir çerçevedir. ABD
için farkl› aktör davran›fllar›na ve koalisyonlar›na
tekabül eden üç soylulaflt›rma dalgas› vard›r.
Londra örne¤inde gözlenen ilk soylulaflt›rma
örnekleri 1950-1973 döneminde refah devleti
uygulamalar›, alt kentleflme ve kentsel yenilen-
me programlar› döneminde ortaya ç›km›flt›r.
Wyly ve Hammel’e (2005:101) göre ikinci dal-
ga; ekonomik-kültürel süreçlerin ulusal ve küre-
sel düzeyde sergiledi¤i bütünleflme, tafl›nmazlar
sektörünün uluslararas› nitelik kazanmas›, farkl›
yaflam biçimi ve tüketim kal›b›na sahip bir ulus-
lararas› ifl seçkinleri s›n›f›n›n ortaya ç›k›fl›, küre-
sel kent olgusunun yükselifli, planlama ideoloji-
sinde kamu özel kesim ortakl›klar›na verilen
önem aç›s›ndan önceki dönemden ayr›l›r. Bu
yap› 1990 krizinin ard›ndan belirsizleflmifl, soy-
lulaflt›rma sürecinin sonunun gelip gelmedi¤i
tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r.
Ne var ki 1990’lar›n ortalar›nda süreç, önce-
ki döneme hiç benzemeyen bir yap›da yeniden
ortaya ç›km›flt›r. Bu üçüncü evrede 1990 dep-
resyonunu atlatarak daha da büyüyen konut
üreticileri daha önemli roller üstlenmekte, top-
lumsal muhalefeti örgütleyen yerel örgütler hiz-
met üretici konumuna getirilerek yat›flt›r›lmak-
ta, tafl›nmaz yat›r›mc›lar›n›n önündeki engelleri
kald›ran, pazar için yap›lan konut üretimiyle
sosyal amaçl› konut üretimini bütünlefltirmeyi
amaçlayan müdahaleci-giriflimci kamu kurulufl-

lar› ortaya ç›kmaktad›r. Daha önce sürecin d›-
fl›nda kalan dar gelirli ve az›nl›k gruplar› özel fi-
nans kurumlar›n›n uzun vadeli konut kredi
(mortgage) fonlar›yla desteklenerek soylulaflt›r-
ma sürecine kat›lmaktad›r. Üçüncü evrede ka-
mu kurulufllar› bu yolla kentlerin merkezî böl-
gelerinde yeni soylulaflt›rma bask›lar› olufltur-
maya bafllam›fllard›r. Wyly ve Hammel’e
(2005:101) göre 90’lar›n depresyonunun ar-
d›ndan flekillenen üçüncü dalgada ilk soylulafl-
t›rma dalgas› geride kalm›fl, tafl›nmaz de¤erleri-
ni yükseltme, piyasa engellerini ortadan kald›r-
ma, genifl katmanlar› kentsel dönüflüm sürecine
katma amac›na yönelik yeni koalisyonlar, aktör-
ler ve müdahale biçimleri ortaya ç›kmaktad›r.
Soylulaflt›rman›n tek bafl›na bir süreç fleklinde
de¤il de, kentlerin ekonomik ve toplumsal dö-
nüflüm süreçleriyle iliflkilendirilerek kavranmas›
ilginç kuramsal ve yöntembilimsel aç›l›mlara
olanak sa¤lar.
• Üretici ve tüketici odakl› yaklafl›mlar›n kat-
k›lar› bu ba¤lam ba¤›ml› kuramsal çerçevede
daha kolay ba¤lamsallaflt›r›larak bütünlefltiri-
lebilmektedir.
• SDK yerel bilgiyle kolayca zenginlefltirilebi-
lir. Tekeli’nin 20. yüzy›l Anadolu kentleri
yerleflim tarihî ve historiografisi için gelifltir-
di¤i özgün dönemleme ve mekânsal süreç-
lerin de¤erlendirilmesini gelifltirdi¤i mekân-
sal çerçeve kavram›, SDK’n›n Türkiye’deki
uygulamalar›n› kolaylaflt›r›p zenginlefltire-
cektir. SDK’y› benimseyen bir araflt›rmac›
Türkiye’de s›f›rdan bafllamak zorunda kal-
mayacak, çal›flmas›n›, süren bir araflt›rma
program›na eklemleyebilecektir.
• SDK, e¤ilimlerin uzat›lmas› yoluyla kesti-
rimde bulunmayan; do¤rusal indirgemeden
uzak; nedenselli¤i, de¤iflkenler aras›nda etki-
leflimden çok, toplumsal-mekânsal sistemin
karmafl›k yap›s›nda arayan; duraksamalara,
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
geri dönüfllere, niteliksel s›çramalara aç›k ya-
p›dad›r. Toplumsal-mekânsal ba¤lam›n, s›-
n›rlay›c› ancak belirleyici olmayan bir üst
çerçeve (attractor) fleklinde ele al›nmas›,
kompleksite kuram›ndan ve bu kuram çerçe-
vesinde gelifltirilen kavram ve yöntemlerden
yararlanma olana¤› sa¤layabilecektir.
• SDK ister anlat›, istenirse keflifsel veri incele-
me tekniklerine dayal› olarak uygulanabile-
cektir. Yerinden edilenlerin az say›da olmas›
nedeniyle, s›n›rl› muhalefetle karfl›lafl›labil-
mektedir. Metropoliten alanda sessiz ve de-
rinden giden dönüflüm süreçleri keflifsel veri
inceleme teknikleriyle kolayca a盤a ç›kar›la-
bilecektir. Genifl veritabanlar›nda örüntü ta-
n›ma amaçl› teknikler yard›m›yla Uzun’un
(2005) önerdi¤i türde kentsel dönüflüm
projeleri tipolojileri gelifltirilebilir. Ayn› araç-
lar di¤er toplumsal profil de¤iflmelerini izle-
mekte yararl› olabilir. Güvenç’in 1990 ve
2000 döneminde ‹stanbul’da toplumsal Cihangir. (Foto¤raf:
profili seçilebilir düzeyde yükselen, gerile- Ayflen Ciravo¤lu)
yen veya ayn› kalan mahallelere iliflkin çal›fl-
mas› bu ikinci yaklafl›ma örnektir. Bu çö-
zümleme bulgular› haritalanabilmekte, pro-
je konusu olmayan dönüflümlerin izlenmesi-
ni kolaylaflt›rabilmektedir.
De¤erlendirme
Yerleflik mekânsal örgütlenmeleri çözerken yeni
mekânsal formlar oluflturan küreselleflme süre-
cinde kentlerin merkezî bölgeleri ölçekleri, ak-
tör ve sermaye bileflimleri, yasal ve idari süreçle-
ri, yat›r›m büyüklükleri önceki müdahalelerden
farkl› süreçlerle yeniden yap›lan›yor. Kentlerin
toplumsal co¤rafyalar›n› dönüfltüren bu yeni-
den yap›lanma sürecinde soylulaflt›rma kavram›
yeni anlamlar kazan›yor. Klasik soylulaflt›rma
sürecinden farkl› olarak dar gelirlileri yerinden
etmeyen veya konut d›fl› etkinliklere iliflkin pro-
mimar•ist 2006/3 43
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
jeler, yeni aktör koalisyonlar› yard›m›yla hayata
geçirilebiliyor. Bu yeni oluflumlar, soylulaflt›rma
dalgalar› kuram›nda bilinen soylulaflt›rma süre-
cinin ileri evreleri fleklinde yorumlan›yor.
Yavuz’a (2006) göre “biraz zorlama olsa
da” Türkiye’deki kentsel dönüflüm projeleri
SDK ›fl›¤›nda soylulaflt›rma sürecinin ileri evre-
leri fleklinde yorumlanabilir. Yavuz’a (2006) gö-
re, “gentrification bir kentsel yenileme/yenilen-
me modeli olarak ‹stanbul’un kentsel dönüflüm
programlar›na, zorlanarak da olsa bir biçimde
kat›lacaksa, medyan›n gündeminden inmeyen
‹stanbul depremi kampanyas›yla iliflkilendirile-
rek pazarlanma ihtimali vard›r. (...) Halen dep-
rem tehdidi alt›nda ve ço¤u kentin çeperlerinde
yer alan alanlar ‹stanbul’a özgü gentrification
öncülerinin fethine aç›labilir. [Bu alanlar] ‹stan-
bul’a özgü ‘yeni orta s›n›f’ için hem kolay y›k›la-
bilirli¤i, hem de bu kesim için çekici oldu¤unu
düflündü¤üm esas flehrin bir ‘replica’s›n› yarat-
ma projelerine uygun düflecektir.” (‹talik vur-
gular bana ait.) Oysa 1990-2000 döneminde
‹stanbul’un toplumsal co¤rafyas›n›n sergiledi¤i
dönüflüm aynen Yavuz’un senaryosu do¤rultu-
sunda gerçekleflti. Kent çeperindeki alanlar ‹s-
tanbul’a özgü “gentrification öncülerinin bü-
yük inflaat flirketleri fetihlerine aç›lm›fl” metro-
politen alan›n merkezinde yaflayanlar›n ve tafl›n-
maz piyasas›n› izlemeyenlerin ancak projeler
bitti¤inde haberdar olduklar› bir yeniden yap›-
lanma süreci bafllam›flt›r. Bu kentsel yeniden ya-
p›lanma (dönüflüm) süreci soylulaflt›rma süreci-
nin ilk evrelerindeki süreçten farkl›d›r. Dolay›-
s›yla bu süreçleri “soylulaflt›rma” ad›yla ça¤›r-
mak, bir “zorlama olarak” görülebilir. Ne var ki
SDK bize özgün sürecin içerik de¤ifltirdi¤ini ve
bireysel giriflime ba¤l› sürecin ABD’de hâkimi-
yetini yitirdi¤ini söylüyor. Dolay›s›yla Türki-
ye’de ilk dalgas› çok s›n›rl› biçimde gözlenebi-
len soylulaflt›rma sürecinin duraklad›¤›, ikinci ve
üçüncü dalgalar›n›n iç içe geçti¤i görülüyor.
‹stanbul’da kamu kurulufllar›n›n, planlama
yetkisi, yap›m izni, mal sahibi, özel kesimin ser-
maye ve know-how koyarak yürüttü¤ü ve yürüt-
meyi planlad›klar› Haydarpafla, Galataport, K.
Çekmece, Kartal vb. onlarca kentsel dönüflüm,
konut yap›m ve gecekondu ›slah ve tasfiyesiyle
ilgili projeler SDK’n›n ikinci ve üçüncü evreleri
için çizilen çerçevelere tekabül eder. Tekeli’nin
Türkiye kentleflme tarihi için önerdi¤i dönem-
ler, konut sunum biçimleri farkl›laflmas› ve ni-
hayet kent historiografisi için gelifltirdi¤i me-
kânsal çerçeve kavramlar›, gecekondu aff›, gece-
kondu ›slah›, önleme bölgeleri, yönetim yöneti-
44 mimar•ist 2006/3
flime iliflkin meflruiyet çerçevesi kavram› bu ilifl-
kilendirme sürecini kolaylaflt›rabilir. Bu koflullar
yerine gelirse Türkiye’de kentsel dönüflüm sü-
reci ve projelerini, soylulaflt›rma dalgalar› kura-
m›n›n ileri evrelerine ait uygulamalar fleklinde
yorumlamak hiç de zorlama olmayabilir. Bu
yaklafl›m ABD için gelifltirilen dönemlerin “ay-
nen ithalini gerektirmez. Tersine, hangi kentte
sürecin hangi aflamas›nda bulunuldu¤u elefltirel
bir okumayla a盤a ç›kar›labilir. Zaman zaman
“k›fl uykusuna yatan”, daha sonra yeni biçimler-
de ortaya ç›kan kentsel geliflme projeleri
SDK’n›n niteliksel de¤iflmelerini izlemeye elve-
riflli yap›s› sayesinde izlenebilecek ve tiplefltirile-
bilecektir. Soylulaflt›rma sürecindeki nitelik de-
¤iflimleri ve süreklilikler, proje ve müdahale tip-
leri, kompleksite kuram›n›n örüntü tan›ma
araçlar› veya anlat› yard›m›yla temsil edilip izle-
nebilecek ve üzerinden aktar›labilecektir. Bu
elefltirel yaklafl›mla “son kullan›m tarihinin geç-
mesi”, “afl›r› yüklemeden dolay› bozulma”, ye-
rel ba¤lamlara uyumsuzluk vb. sorunlar afl›labi-
lecek, inceleme yeni yöntemlerin verdi¤i des-
tekle yerel kent araflt›rmalar› program›n›n par-
ças› olarak yürütülebilecektir.
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda kavram›n Türkçede
nas›l karfl›lanabilece¤i sorusu önemli, ancak afl›l-
maz de¤il. Yap› stokunun yafl piramidi ve nite-
likleri, kent içi konumu vb. faktörler nedeniyle
‹stanbul d›fl›ndaki kentlerde ve s›n›rl› say›da k›r-
sal konut d›fl›nda yayg›nlaflma olas›l›¤› yüksek
olmayan konvansiyonel program›n tam nas›l
adland›r›ld›¤› kan›mca çok yaflamsal bir sorun
de¤il. “Mutenalaflma”, “kibarlaflma” veya yay-
g›nlaflan “soylulaflt›rma” terimleri, kendi bafl›na
kullan›ld›¤›nda esas itibariyle 1960’larda bat›
ülkelerinde yaflanan ancak ‹stanbul’un s›n›rl› sa-
y›da mahallesi d›fl›nda di¤er kentler üzerinde
hemen hiç etkisi olmayan bir sürece iflaret edi-
yor. Sorun, kentsel dönüflüm kavram›n›n ve
projelerinin soylulaflt›rma sürecini karfl›lay›p
karfl›lamad›¤› noktas›nda dü¤ümleniyor.
“Soylulaflt›rma”n›n bir tür “kentsel dönü-
flüm” oldu¤u aç›k, ancak bunun tersi mutlaka
geçerli de¤il. De¤il, çünkü yeni kuflak kentsel
dönüflüm projeleri (proje s›n›rlar› içerisinde)
soylulaflt›rma boyutu tafl›mayabiliyor. Bölgenin
sakinlerini yerlerinden etmeden, proje s›n›rlar›
içerisinde bar›nma olana¤› verilebiliyor. Bu tür
kentsel dönüflüm süreçlerine soylulaflt›rma bo-
yutu yüklemek Behar ve Pérouse’un iflaret etti¤i
afl›r› yükleme sorunu gibi görülebilir.
Oysa soylulaflt›rma süreci daha genifl kap-
samda ele al›nd›¤›nda durum de¤ifliyor. Yeni

teknolojilerin sa¤lad›¤› iletiflim olanaklar›na, ke-
nar kent ve kentsel bölge oluflum süreçlerine
ra¤men, yaflanabilir-sürdürülebilir kent hedefi-
nin a¤›r bast›¤›; önümüzdeki on y›llarda kentsel
geliflmenin, halihaz›r kent bölgeleri üzerinde
gerçekleflece¤i anlafl›l›yor. Ölçekleri giderek bü-
yüyen kentsel dönüflüm projelerinin merkezî
bölgelere komflu kuflaklara kaymas› ve ilk afla-
mada gözlenmeyen yerinden etme olgusunun
süreç içerisinde ortaya ç›kabilece¤i, soylulaflt›r-
ma amac› tafl›masalar bile yerlerin toplumsal
kimli¤inin de¤iflebilece¤i anlafl›l›yor. Sydney ör-
ne¤inde, infla edilecek konutlar›n % 70’inin, ha-
lihaz›r konut bölgeleri üzerinde infla edilmesi
öngörülüyor. Kentler bu yönde yeniden yap›-
land›¤›nda müdahaleler merkeze orta mesafede,
düflük gelirli alt kentlere kayacak ve yerinden et-
me, (soylulaflt›rma sürecine) ba¤l› bir sorun ola-
rak tekrar ortaya ç›kacakt›r (Bounds ve Morris,
2006:107). Benzer bir süreç Türkiye’de de
gözlenmeye bafllam›flt›r. Nitekim Ankara Dik-
men Vadisi projesinde özenle engellenmeye ça-
l›fl›lan yerinden etme olgusu zaman içerisinde
dolayl› olarak ortaya ç›kabilmifltir (Uzun,
2005). Marmaray sonras› ‹stanbul’da yaflanacak
kapsaml› kentsel dönüflümün bir dizi yerinden
etme ve soylulaflt›rma sürecini tetiklememesi
olanaks›z. Kentsel dönüflüm projeleri, genifl an-
lamda bir soylulaflt›rma boyutu tafl›masa, örgüt-
sel yap›s›, yasal çerçevesi, finansman olanaklar›
özgün soylulaflma süreçlerine hiç benzemeyen
dönüflüm projeleri SDK kapsam›nda soylulaflt›r-
ma sürecinin yeni bir evresi fleklinde ele al›nabi-
lir miydi? Afl›r› yükleme, e¤er varsa (ki bu irde-
leme olmad›¤›na iflaret ediyor), SDK kapsam›n-
da kentsel dönüflüm projeleri soylulaflt›rma sü-
recine indirgenerek ‹ngilizcede yap›l›yor.
Bu irdeleme ›fl›¤›nda bafll›ktaki sorumuza
geri dönersek, SDK’n›n birinci dalgas›na karfl›
gelen soylulaflt›rma süreçlerini “soylulaflt›rma”,
ikinci ve üçüncü dalgalara iliflkin süreçleri ise
“kentsel dönüflüm” fleklinde adland›rmay› öne-
riyorum.
Murat Güvenç, Doç. Dr., ‹stanbul Bilgi Üniversitesi
Mimari Tasar›m Yüksek Lisans Program› Ö¤retim Üyesi
Notlar:
1. Bu oranlar tümüyle konut ifllevine ayr›lan konut
binalar›n› kapsar. Girifl katlar›nda iflyeri bulunan ve
ço¤unlukla konut kategorisine ayr›lan yap›lar bu orana
dahil de¤ildir. Ancak bu yap›lar dahil edildi¤inde oran %
89’a yükselmektedir.
2. % 13 ahflap, % 19 da kerpiç.
Kaynakça:
• Behar, D. ve Pérouse J-F. (2006) “Girifl”, ‹stanbul’da
“Soylulaflt›rma”: Eski kentin yeni sahipleri, D. Behar, T.
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
‹slam (der), Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Bounds, M. ve Morris, A. (2006) “Second wave
gentrification in inner-city Sydney”, Cities, 23, s.99-108.
• D‹E (2001) 2000 Binalar Say›m›, Ankara, D‹E Yay›n›.
• Ergun, N. (2004) “Gentrification in ‹stanbul”, Cities,
21, 5, s.391-405.
• Hackworth, J. (2002) “Post-recession gentrification in
New York city”, Urban Affairs Review 36, s.815-843.
• Helms, A.C. (2003) “Understanding Gentrification: an
Empirical Analysis of the Determinants of Urban Housing
Renovation”, Journal of Urban Economics, 54, s.474-498.
• Irit, A.C. (2005) “Synergy between urban planning,
conservation and functional changes in the old urban
center - The case of Tel Aviv, Land Use Policy, 22, s.291-
300.
• ‹slam, T. (2006) “ Merkezin D›fl›nda: ‹stanbul’da
Soylulaflt›rma”, ‹stanbul’da “Soylulaflt›rma”: Eski kentin
yeni sahipleri, D. Behar, T. ‹slam (der), Bilgi Üniversitesi
Yay›nlar› ‹stanbul. [Islam, Tolga (2005) ‘Outside the core:
Gentrification in Istanbul’, in Gentrification in a global
context: The new urban colonialism, Rowland Atkinson,
Bridge, Gary (ed), Routledge.]
• Phillips, M. (2005) “Differential Productions of Rural
Gentrification: Illustrations from North and South
Norfolk”, Geoforum, 36, s.477-494.
• Smith, N. (1996) The New Urban Frontier:
Gentrification and the Revanchist City, Routledge,
London.
• Tekeli, ‹. (2005) “ Kent Tarihi Yaz›m› Konusunda Bir
Paradigma Önerisi”, “Ankara’da Konut Alanlar›n›n
Dönüflümü: Kentsel Dönüflüm Projeleri”, Cumhuriyetin
Ankara’s›, T. fienyap›l› (der), ODTÜ Yay›nc›l›k, Ankara.
• Uzun, N. (2006) “‹stanbul’da Seçkinlefltirme
(Gentrification): Örnekler ve Seçkinlefltirme Kuramlar›
Çerçevesinde bir De¤erlendirme”, ‹stanbul’da
“Soylulaflt›rma”: Eski kentin yeni sahipleri, D. Behar, T.
‹slam (der), Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul.
• Uzun, N. (2005) “Ankara’da Konut Alanlar›n›n
Dönüflümü: Kentsel Dönüflüm Projeleri”, Cumhuriyetin
Ankara’s›, T. fienyap›l› (der), ODTÜ Yay›nc›l›k, Ankara.
• Visser, G. (2002), “Gentrification and South African
Cities”, Cities, 19, 6, s.419-423.
• Yavuz, N. (2006), “Gentrification Kavram›n›
Türkçelefltirmekte Neden Zorlan›yoruz ?”, ‹stanbul’da
“Soylulaflt›rma”: Eski kentin yeni sahipleri, D. Behar, T.
‹slam (der), Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, ‹stanbul.
How Should We Translate ‘Gentrification’ into Turkish?
Difficulties encountered in translating the concept of ‘gentrification’ into Turkish
are symptomatic of deeper difficulties pertaining to the relevance of
conventional gentrification studies in the actual context of cities in Turkey. The
emerging gentrification scholarship has swiftly exhausted the few remaining
empirical cases in Istanbul. In the absence of sufficient “gentrifiable” building
stock (highly limited even in Istanbul) the emerging scholarship can hardly
transform itself into a challenging and sustainable research program if it
emulates conventional approaches developed for western cities. The same
however is not the case in emerging scholarship on rural gentrification and
Wyly and Hammel’s recent “Gentrification Wave Theory” which has, to a large
extent, prepared the ground for a second round of gentrification studies in
Turkey. The former would shed light on issues of gentrification in rural contexts
and in the context of emerging city-regions and the latter would provide us with
penetrating analytical tools and valuable critical perspectives on ongoing large
scale and state led “Urban Transformation Projects” and processes.
mimar•ist 2006/3 45
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Ça¤lar Keyder: “Soylulaflt›rma,
kapitalizmin
kentsel mekân düzeyinde yans›mas›d›r”
Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam
Öncelikle dilerseniz ‹ngilizce gentrificati-
on’a Türkçe karfl›l›k olarak hangi sözcü¤ü
kullanmay› tercih etti¤inizi sorarak bafllaya-
l›m.
Biliyorsunuz, sözcük toplumsal bir olay, insan›n
kendi bafl›na karar verebilece¤i bir vaka de¤il.
fiimdilik literatürde “soylulaflma”, “soylulaflt›r-
ma” tuttu gibi gözüküyor. “Mutenalaflma” ya da
“mutenalaflt›rma”, tabii genç nesle biraz yabanc›
gelen bir kelime. Ancak böyle durumlarda zaten
mühim olan, müflterek bir anlay›fl›n ortaya ç›k-
mas› sözcü¤ün kendisinin çok fazla önemi yok.
Bize her iki kentte de yaflamakta olan biri
olarak ‹stanbul’da ve New York’taki soylu-
laflt›rman›n gelifliminden, benzerliklerinden
ve farkl›l›klar›ndan söz edebilir misiniz?
Esas olarak Avrupa’daki tan›d›¤›m›z kentlerin
ço¤unlu¤uyla ‹stanbul aras›nda bir fark var, o
da flu: Avrupa’da her zaman kentin merkezi za-
ten mutena bir yer olarak görülmüfltür ve kent
Foto¤raf: A. Ciravo¤lu
Ça¤lar Keyder, Bo¤aziçi Üniversitesi ve Binghamton’da New York Eyalet Üniversitesi’nde
sosyoloji dersleri veriyor. Keyder, küreselleflme, ulus-devlet ve kent sosyolojisi üzerine
çal›fl›yor. Türkiye Bilimler Akademisi üyesi olan Ça¤lar Keyder, Oxford, Chicago, California ve
Washington üniversitelerinde de de¤iflik dönemlerde ders verdi. Keyder’in dilimizdeki ilk
kitab› 1976 y›l›nda Birikim Yay›nlar›’ndan ç›kan Azgeliflmifllik, Emperyalizm ve Türkiye’dir.
Bunu 1993’te Metis Yay›nlar› taraf›ndan yay›mlanan Ulusal Kalk›nmac›l›¤›n ‹flas› ve ayn›
yay›nevinden 2000 y›l›nda ç›kan ‹stanbul: Küresel ile Yerel Aras›nda izler.
46 mimar•ist 2006/3
seçkinleri, zenginler, o dönemde kentin merke-
zi neresi olarak alg›lan›yorsa oraya yerleflmek,
orada oturmak istemifllerdir.
‹stanbul’un kendi özel dinamikleri dolay›-
s›yla kent merkezinin sürekli olarak soylu, mu-
tena ya da tercih edilir bir yer olarak alg›lanma-
s› gerçekleflmedi. Niçin? Çünkü ‹stanbul’un
tam merkezindeki birtak›m mahalleler,
1950’lerden önce özellikle gayrimüslimlerin ya-
flad›¤› ve gayrimüslimlerin, vak›flar›n›n vesaire-
nin oldu¤u mahalleler, 1950’lerden, 6-7 Eylül
olaylar›ndan sonra, 60’larda, 70’lerde özellikle
Rum nüfusun h›zl› bir flekilde kentten ayr›lmas›
sonucunda nispeten boflald›. Tabii Türkiye’de
özgül birtak›m koflullar, özellikle de mülkiyetle
ilgili sorunlar dolay›s›yla bu boflalan mahalleler-
deki insanlar›n yerine baflkalar›n›n gelmesi, ayn›
mülklerin, ayn› mahallelerin hemen yeniden in-
fla edilmesi imkâns›zd›. O nedenle uzun bir süre
bu mahalleler kendi konumlar›n› kaybetti, terk
edildi binalar tahrip oldu, yollara pek bak›lma-
d›, gelifligüzel trafik düzenlemeleri dolay›s›yla
yollar farkl›laflt› vs...
Bu durum, Avrupa’daki merkezlerin sürekli
olarak kullan›lmas› olgusuna nazaran, ‹stan-
bul’un farkl› bir fley yaflam›fl oldu¤unu gösteri-
yor. Bu nedenle de ‹stanbul’daki soylulaflt›rma,
yani 80’lerden sonra oluflan ivme, Amerika’daki
flehirlere daha çok benziyor. Çünkü Ameri-
ka’daki flehirlerde zaten daha önceden, yani
1910’lardan, 1920’lerden itibaren soylular›n,
zenginlerin, kent burjuvazisinin flehri terk et-
mesi diye bir olgu yaflanm›flt›. Onlar›n flehre
dönmeleri, 80’lerden sonra ancak vuku buldu.
‹stanbul’da da bir nevi terk edilmifl bölgelere
geri dönme gibi bir süreç yaflan›yor; Avrupa’da-
kinden bu nedenle farkl›.
‹stanbul’daki sürecin 1980’lerden sonra na-
s›l ve niçin geliflti¤iyle ilgili birtak›m hipotezler
ileri sürülebilir. Zaten bütün bu soylulaflma-
soylulaflt›rma literatüründe üç ana ivmeden söz
etmek mümkün; soylulaflma dinamiklerinin ar-
kas›nda üç güç var. Bunlar›n ilki kapitalist rant
sa¤lamak isteyen müteahhitler, tabii bu kentsel
geliflmenin içinde her zaman olan bir boyuttur,

yani rant üzerine spekülasyon yapan, emlak çer-
çevesinde kâr etmeye çal›flan kapitalist giriflimci-
ler diye özetleyebiliriz.
‹kincisi devlet; çünkü devlet ve devletin çe-
flitli kademeleri, kentin geliflmesiyle ilgili çok et-
kin giriflimde bulunan bir otoritedir. fiehir ba-
zen devletin otoritesini simgeleyen, temsil eden
giriflimci bir yaklafl›m›n devlet ad›na simgelen-
di¤i bir fley olarak görülür. Mesela “turizme aç›-
lan bir ‹stanbul” veya “bir dünya flehri ‹stan-
bul” gibi sloganlarda özellikle ortaya ç›kan bir
yaklafl›m... Dolay›s›yla devletin çok önemi var ki
‹stanbul’da da bildi¤imiz gibi, özellikle 80’ler-
de oluflan, sonra devam eden bir süreç bu.
Üçüncü bir boyut da daha kullan›c›lar tara-
f›ndan bafllat›lan bir soylulaflt›rma olarak düflü-
nülebilir. Yani flehrin içinde yaflayan ya da flehrin
içinde yaflamak isteyen, kentin kendilerine ver-
di¤i seçenekleri yeterli görmeyen ve bir flekilde
kendilerini ayr›flt›rmaya çal›flan veyahut tama-
men kullan›c› olarak tercih etti¤i koflullar› daha
kolay bulabilece¤i bir yer arayan toplumsal bir
grubu düflünün. Tabii tek bir insandan söz et-
miyoruz burada. Mesela en çok verilen örnek-
lerden biri, New York’ta sanatç›lar çevresinin
eski bir ifl muhiti olan Soho’yu bu flekilde “ko-
lonize etmesi”, ancak bu sanatç›lar›n oraya yer-
leflmesinden sonra kapitalistlerin olaya uyanma-
s› ve belediyenin buna bir cevap olarak belli bir-
tak›m fleyler yapmas›... Yani bu üç boyut, üç
güç, üç ayr› dinamik, her zaman beraber olan
fleyler. Ancak baz› örneklerde bu üç dinamikten
bir tanesinin çok daha fazla öne ç›kt›¤›n›, çok
daha erken hareket etti¤ini görmek mümkün.
‹stanbul’a ve karfl›laflt›r›labilecek di¤er du-
rumlara bu çerçeveden bakt›¤›m›z takdirde,
Amerika’daki, örne¤in New York’taki bu soylu-
laflt›rma dinami¤inin daha fazla kifliler ve belli
sosyal gruplar taraf›ndan öncüllendi¤ini söyle-
yebiliriz. Burada sosyal grup derken sanatç›lar-
dan söz ettik fakat daha genel bir flekilde flu söy-
lenebilir: Belli bir orta s›n›f, ama bu orta s›n›f,
kendi kültürel sermayesini kendisinden önceki
orta s›n›flar›n kulland›¤›ndan daha farkl› bir fle-
kilde kullanmak niyetinde, dolay›s›yla da kendi-
sini bir flekilde ayr›flt›rmaya çal›fl›yor. Nitekim
bütün soylulaflma literatüründen bildi¤imiz gi-
bi, bu esas soylulaflma dinami¤ini sürdüren in-
sanlar, kendilerinden önce “suburb”lerde otu-
ran orta s›n›ftan ayr›flmaya çal›flan, kendisini da-
ha kozmopolit olarak gören, daha çok kenti
kullanmaya yönelik bir grup bu iflte bafl› çeki-
yor. (“Banliyö” diyemeyece¤im, çünkü özellik-
le Paris’teki hareketlerden sonra bu kelime çok
farkl› bir anlam tafl›maya bafllad›; Avrupa’da
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
banliyö, bir anlamda varofl gibi kullan›l›yor, do-
lay›s›yla ayn› fley de¤il.)
Demek istedi¤im; kifliler, mesela sanatç›lar
tek bafllar›na karar veriyor dedi¤imiz zaman, bu
çok fazla sosyolojik bir anlat›m olmuyor. Bunu
daha sosyolojik bir anlat›m haline sokmak iste-
di¤iniz takdirde, yine tabii ki orta s›n›f›n bir kat-
man›ndan söz ediyoruz, fakat bu katman, ken-
disini genel anlamda orta s›n›f tavr›ndan ayr›fl-
t›rmaya çal›flan bir katman; çünkü farkl› seçim-
ler yap›yor, farkl› bir tüketim kal›b›na yönelik,
farkl› bir aile yap›s› var, farkl› tür ifllerde çal›fl›-
yorlar. Bir anlamda son dönem kapitalizminin
içindeki bu daha sembolik “manipülasyon” di-
yebilece¤imiz, yani bilgiyle çal›flan, daha çok
dünyadan haberdar olmas› gereken, daha çok
bu büyük flirketlerin hiyerarflisi içinde de¤il de,
daha yarat›c› bir flekilde çal›flmaya mütemayil
birtak›m insanlardan söz ediyoruz. Dolay›s›yla
küreselleflme ya da endüstri sonras› toplumun
içindeki orta s›n›ftan söz ediyoruz. Yani ne de-
mek bu? Bu soylulaflt›rma dinami¤i, ayn› za-
manda kapitalizmin belirli bir evresiyle de iyi
uyuflan bir dinamik; çünkü o yeni evredeki orta
s›n›fa uygun bir ortam yaratmak hevesi var, uy-
gun bir tüketim kal›b›, uygun bir konut flekli
yaratmaya yönelik birtak›m fleylerden söz etmek
mümkün.
Bu, dedi¤im gibi, Amerika’da özellikle ol-
mufl bir fley. Avrupa’daki durumlara bakt›¤›m›z-
da devletin daha bir ortaya ç›kt›¤›n› görmek
mümkün. Mesela buna en iyi örnek Paris; çün-
kü Fransa devleti her zaman daha ön planda ol-
mufltur, çok daha fazla ba¤›ms›z ve özerk bir
hareket kapasitesi vard›r. Frans›z devleti, Paris
flehrinin içinde nispeten yoksul kalm›fl ya da dö-
nüflmemifl bir mahallenin orta yerine çok önem-
li bir “monument” koyabiliyor; Pompidou
Merkezi, Bastille’deki opera gibi. Birdenbire
onun etraf›nda yeni bir ivme ortaya ç›k›yor;
çünkü o mahallenin statüsü yükseliyor, daha
tercih edilir bir mahalle olmaya bafll›yor, etraf›n-
daki binalara daha çok insan tafl›n›yor, daha çok
“renovasyon” yap›l›yor, butikler aç›l›yor, lokan-
talar aç›l›yor vs... Yani ivmenin bafllang›c›, top-
lumun içinde oluflmufl bir dinami¤in temsili
olarak tekil insanlar›n yerleflmesiyle olmuyor da,
devletin bir inisiyatifiyle oluyor. ‹ngiltere’de de
son 10-15 y›lda yap›lan limanlar›n etraf›ndaki
geliflmeler ve benzeri uygulamalar bak›yoruz
hep devletin eliyle yap›lm›fl fleyler. Hollanda’da
da ayn› fley söz konusu; bu water front develop-
ment (su k›y›s›n›n gelifltirilmesi) dedikleri olay,
bizdeki Haliç’in bir benzeri.
Tabii bu ikisini iki kutup olarak al›rsak, belli
mimar•ist 2006/3 47
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
bir süreklilik üzerinde, yani devlet ve daha çok
toplumdan gelen bir dönüflümün yans›mas› ola-
rak soylulaflman›n içinde çeflitli noktalarda vaka-
lar var. Çeflitli noktalarda gözüken, bu iki kut-
bun belirli bir kar›fl›m› diyelim. “Esas olarak
bafllang›ç nereden geldi?” diye bir soru her za-
man sorulabilir; çok anlaml› olur mu bilmiyo-
rum. Tabii bu bafllangݍtan sonra, yani bir flekil-
de ortaya bir fleyler ç›kt›ktan sonra ve kentin
belli bir yerinde böyle bir geliflme olaca¤› fikri-
nin yerleflmesinden sonra, kentsel rant peflinde
koflan müteahhitler, bina yapmaya çal›flanlar he-
men devreye giriyorlar ki, bu da normal zaten.
Mademki kapitalist sistemin içinde yarat›lan bir
dokudan söz ediyoruz, bu dokunun rant peflin-
de koflan insanlar taraf›ndan oluflturulmas› da
gayet normal.
‹stanbul’da soylulaflma veya soylulaflt›rma,
bunlar›n hangisine daha çok benziyor diye so-
rarsak, belki ‹stanbul’u daha iyi bildi¤imizden
dolay›, sanki her mahallede biraz daha farkl›
fleyler oluyormufl gibi gözüküyor. Mesela Kule-
dibi ya da Cihangir, çok fazla devletin katk›s› ol-
madan, yavafl yavafl ve daha çok tekil giriflimle-
rin çerçevesinde yap›lan birtak›m soylulaflt›rma
süreçleri. Ancak mesela Cihangir olay› olsun,
Kuledibi olay› olsun, bu New York’ta sözünü
etti¤im tür sanatç›lar›n önceden gelmesi, sonra-
dan sanatç›lara öykünen ya da kendisini sembo-
lik olarak ayr›flt›rmaya çal›flan bir orta s›n›f›n iflin
içine girmesi hikâyesine uygun gözüküyor. Ta-
bii en büyük fark, ‹stanbul’da muhtemelen top-
lumsal dinami¤in daha zay›f olmas›ndan dolay›
olay çok daha yavafl cereyan ediyor. Yani “Kule-
bidi dönüflüyor” deniyor ancak hâlâ öyle kendi-
sini sürükleyebilecek güce ulaflm›fl bir dönüflüm
süreci görmek mümkün de¤il. Ama tabii Ci-
hangir öyle olmad›; Cihangir tamamen geliflti.
Yine biraz önce konufltu¤umuz nokta gibi, bir-
tak›m kendi kendine dönüflümlerden sonra bü-
yük müteahhitler iflin içine girmeye bafllad›, Ce-
zayir Soka¤› örne¤i gibi.
fiuras› muhakkak do¤ru: Cihangir’den Çu-
kurcuma’ya ve arkadan Kuledibi’ne do¤ru gi-
den bölge bundan on y›l öncesine nazaran flu
anda daha h›zl› dönüflmeye bafllad›. Ayn› fleyi
benzer, fakat daha spekülatif olarak -çünkü or-
tada bitmifl bir süreç yok- Tarlabafl›’nda görü-
yoruz; yavafl yavafl, teker teker sat›n al›nan bina-
lar, renovasyonu bafllam›fl bloklar ve bunlar›n
neticesinde muhtemelen daha büyük çapta yat›-
r›mc›, yani kentsel rant peflinde koflan insanlar
da herhalde ya ortadalar ya da çok yak›nda orta-
ya ç›kacaklar.
Bunlar›n d›fl›nda, tabii ‹stanbul’da daha çok
48 mimar•ist 2006/3
Frans›z ya da genelde Avrupa örne¤ine yak›n
bir devlet-belediye giriflimcili¤i görmek müm-
kün. Herhalde buna en iyi örnek Haliç. Haliç’te
devlet tam anlam›yla fazla teflebbüste bulunmufl
diye söylenemese dahi, devletin açt›¤› olanak-
larla olan bir geliflim sürecinden söz etmek
mümkün. Örne¤in Cibali’nin üniversiteye dö-
nüflmesi, Silahtara¤a Elektrik Santralinin Bilgi
Üniversitesi taraf›ndan dönüfltürülmesi, Koç’un
müzesinin aç›lmas›, mezbahan›n yine belediye
eliyle dönüfltürülmesi, bütün bunlar ‹stanbul’u
bir turist objesi olarak satmaya yönelik giriflim-
lerin parçalar›. Haliç’in aç›lmas›n›n, yollar›n ya-
p›lmas›n›n vs. Dalan’la bafllad›¤›n› da unutma-
yal›m. Bunlar devlet giriflimcili¤i; fakat görüyo-
ruz ki, Paris’in belli mahallelerinde oldu¤u gibi,
çok h›zla olan ve bitmifl bir dönüflüm söz konu-
su de¤il henüz. Bu da herhalde yine birtak›m
engellerle ya da toplumsal dönüflümün yeteri
kadar ivme ortaya ç›karamamas›yla aç›klanabile-
cek bir fley.
Haliç’teki kurumsal anlamda yap›lan dönü-
flümler, dönüfltürmeler nispeten baflar›l› denile-
bilir. Örne¤in Feshane, Cibali, Silahtara¤a,
Mezbaha, Koç’un müzesi... Bunlar, tek elden
karar verme süreci çerçevesinde yap›labilen fley-
ler, yani birisi karar veriyor, bir üniversite ya da
bir belediye, ondan sonra yap›l›yor ve orada
hiçbir engel yok. Ancak mesela UNESCO’nun
yapt›¤›na bakt›¤›m›zda, orada daha genifl bir
karar verme süreci öngörülüyor; çünkü orada
yap›lan tekil durumlardaki renovasyon ya da
restorasyon giriflimine bir kolayl›k sa¤lamak, bir
sübvansiyon vermek söz konusu. Orada sorun-
lar ç›k›yor; niçin? Hakikaten bu sözünü etti¤i-
miz toplumsal baz, üzerine dayan›lmas› gere-
ken nüfus belki de yok ortal›kta ya da daha az.
Yani “‹stanbul’un bu toplumsal dinamik anla-
m›nda bütün aday mahalleleri soylulaflt›racak
bir gücü var m›?” diye bir soru sormak gereki-
yor. Bu sözünü etti¤im, kendisini ayr›flt›rmaya
çal›flan ya da sembolik olarak farkl› bir konuma
girmeye çal›flan, farkl› tüketim kal›plar› peflinde
koflan, belki bir Osmanl› nostaljisi olan, farkl›
bir kozmopolit duyarl›l›¤› olan, etraftaki lokan-
talar›, kafeleri, butikleri ayakta tutabilecek bir
harcama kapasitesi olan bir nüfus acaba ne ka-
dar? Bu nüfus, hem Cihangir’i, Arnavutköy’ü,
Kuzguncuk’u, Çukurcuma’y›, Kuledibi’ni, hem
de Haliç’i ayakta tutabilecek bir nüfus mu? Bu-
rada bir ekonomi politik anlam›nda “‹stan-
bul’daki sosyal tabakalaflman›n ne kadar bir
gentrification kapasitesi var?” diye bir soru sor-
mak gerekiyor. Belki de Haliç’in sorunu bu.
‹kinci bir yaklafl›m flu olabilir: Asl›nda o ka-

pasite var, fakat Haliç’te birtak›m direnifller söz
konusu. Mesela Fatih Belediyesi, ‹slami bir be-
lediye. Belki de Haliç Belediyesi’nin pasif bir di-
renifli ya da bu projeyi kabul etmeyifli söz konu-
su olabilir. Yani bir anlamda yukar›dan, Anka-
ra’dan ve Büyükflehir Belediyesi’nden gelen bir-
tak›m taleplere uyuflmazl›k gösteren bir alt ka-
deme söz konusu olabilir. Baflka bir direnifl po-
tansiyeli de oradaki nüfusun bu olaya pek müs-
pet bakmamas›, pek yanaflmamas› olabilir ki bi-
liyoruz, Fatih ilçesi, genelde muhafazakârl›¤›yla
tan›nan bir ilçe. Özellikle bu sözü edilen, yani
UNESCO’nun projesinin oldu¤u mahalleler
daha da çok öyle. Dolay›s›yla bu tür bir direnifl
de söz konusu olabilir. Buna tabii yerinde ince-
leyerek ancak cevap verilebilir. Buradaki esas
darbo¤az ya da esas bu olay› imkâns›zlaflt›ran,
yeteri kadar soylulaflt›rma talebinin olmamas›
m›d›r; yoksa “çünkü direnifl var, çünkü sabote
ediliyor” gibi nedenlerle soylulaflma talebine
ra¤men yap›lamayanlar m›d›r?
Hem bir sosyolog olarak, hem de Arnavut-
köy’de yaflayan bir soylulaflt›r›c› olarak soy-
lulaflt›rmay› nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Soylulaflt›rman›n art›lar›n› ve eksilerini bir
araya koydu¤unuzda nas›l bir tablo ç›k›yor
ortaya? Yani ‹stanbul’u soylulaflt›ral›m m›,
soylulaflt›rmayal›m m›?
Soylulaflt›rmay› böyle bir tercih olarak görme-
mek laz›m. Biraz önce de onu söylemeye çal›fl-
t›m, soylulaflt›rma kapitalizmin belli bir evresin-
de ortaya ç›kan bir dinami¤in parças›, o dinami-
¤in kentsel mekân düzeyinde yans›mas›. Nedir
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
bu dinamik? Eskisine nazaran flu anlamda çok
daha farkl›: Kapitalizmin bu evresinde e¤itimi,
beklentileri, günlük yaflam flekli, aile yap›s› fark-
l› birtak›m insanlar ortaya ç›k›yor. Bunlar›n da
bir flekilde kendilerini eski orta s›n›ftan ve eski
beklentileri olan, eski yaflama kal›plar› olan in-
sanlardan farkl›laflt›rma iste¤i var; bu da gayet
normal karfl›lanabilecek bir fley. Dolay›s›yla e¤er
hakikaten bu soylulaflt›rma dedi¤imiz dinami¤i,
bu yeni orta s›n›f›n, yani bu küresel, endüstri
sonras› çok daha profesyonel hizmetlere yönelik
olan, daha fazla e¤itimli, muhtemelen daha geç
evlenecek, daha az çocuk yapacak, çok daha
kozmopolit ve küresel zevklere hitap eden lo-
kantalar›, kafeleri, ma¤azalar› arayan bir grubun
yapt›¤› bir fley olarak gördü¤ümüz takdirde,
buna karfl› ç›kmak diye bir saçmal›k olamaz. Ya-
ni ya kapitalizme karfl› ç›kaca¤›z ya da bunun
oldu¤unu kabul edece¤iz. Kapitalizme karfl›
ç›kt›¤›m›z takdirde, tabii farkl› bir insan yarat-
mak ya da farkl› bir planlama yapmak, farkl› bir
kentsel mekân tasavvur etmek mümkün olur.
Ancak karfl› ç›km›yor isek o zaman, gentrificati-
on’› Marks’›n tabiriyle “sanki olmasa da olabilir-
di” gibi bir fley olarak görmemek laz›m. Bu, bu
sistemin içinde olan ve mecburen olacak bir fley
diye düflünülebilir. Ayr›ca bu, sosyolojik anlam-
da, afla¤›dan gelen talep...
Bir de ayn› olgunun baflka bir perspektifi, flu
andaki dünya kapitalizminin, çok daha kentsel
bir kapitalizm olmas›. Bundan önceki kapita-
lizm, bir anlamda territorial bir kapitalizmdi;
birim olarak ülkeler gözüküyordu. Mesela
“Türkiye flu ifli yapar”, “Türkiye’deki ücret sevi-
Assos Behramkale köyü.
(Foto¤raf: Emrah Alt›nok.)
mimar•ist 2006/3 49
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Assos Behramkale köyü.
(Foto¤raf: Emrah Alt›nok.)
50 mimar•ist 2006/3
yesi fludur” veya “Türkiye’nin dünya pazar›nda-
ki yeri budur” gibi... Oysa flimdi “dünya kapita-
lizmi flöyle ifller, ‹stanbul’un da bunun içindeki
rolü budur” gibi de¤erlendirmeler yap›l›yor.
Yani ‹stanbul’un Türkiye’yle olan iliflkisi bir an-
lamda kopmufl durumda, çünkü dünya kapita-
lizmi çok daha network’lerle (iliflki a¤lar›) çal›fl›-
yor ve ‹stanbul’un ya da Paris’in bu network’ler
üzerindeki konumu, sadece ve sadece o network
ile nas›l iliflkiler kurdu¤u ve o iliflkiler içinde na-
s›l bir konumda oldu¤uyla iliflkili, yoksa kendi
ülkesiyle olan iliflkisi o kadar baflat de¤il.
Dolay›s›yla bu kapitalizm içinde, bu tür bir
ekonomi politi¤in içinde kentin kendisi yeni bir
önem, yeni bir boyut kazan›yor ve bu boyut,
kentin bu küresel kapitalizm taraf›ndan flekil-
lenmesi olay›n› çok daha ön plana ç›kar›yor. Ya-
ni kendi ülkesindeki toplumsal dönüflümden
çok, küresel kapitalizmin ona verdi¤i rol veya
onun içinde oynad›¤› rolle daha iliflkili bir dö-
nüflüm flekli. Burada “O zaman ‹stanbul’un
soylulaflm›fl mekânlar› ya da soylulaflt›r›lan ma-
halleleri niçin ve nas›l böyle oluyor?” diye sor-
du¤umuz zaman, bunu sadece içerideki top-
lumsal dönüflüm aç›s›ndan de¤il, ayn› zamanda
‹stanbul’un di¤er kendisine benzeyen flehirlerle
mekânsal olarak nas›l benzeflti¤i, kendi içindeki
tabakalaflman›n, fiziki dönüflümün nas›l benzefl-
ti¤i vs. gibi aç›lardan da irdelememiz gerekiyor.
Peki k›rsal soylulaflt›rma süreçleri ile ilgili ne
düflünüyorsunuz? ‹stanbul’daki konutlar›
soylulaflt›ranlarla Yeflilyurt, Behramkale’yi
soylulaflt›ranlar ayn› kifliler mi?
Bu do¤ru olabilir, o anlamda ilginç tekil birta-
k›m fleyler ç›kabilir. Ancak sonuçta söz etti¤in,
30 tane insan. Yeflilyurt’ta hadi en fazla 50 tane
ev olsun, Adatepe’de 100, Behramkale’de 50,
Do¤anbey’de 200 tane olsun, yani sonuçta 500
kifliden söz ediyoruz. Sosyolojik bir e¤ilim ola-
rak görmek biraz zor, ama tabii bunlar zaten ‹s-
tanbul’un bir uzant›s› gibi çal›flan yerler, kendi
içinde bir dinamik olarak düflünülemez. Nas›l
‹stanbul’un orta s›n›f›n›n uzant›s› Bodrum ise,
‹stanbul’un daha böyle soylulaflt›r›c›, akademik,
bohem grubunun uzant›s› da Assos oluyor...
Sonuçta gitme sebepleri tatil, deniz ancak
yine sahip olduklar› kültürel sermayeden
kaynaklanan birtak›m etkiler söz konusu sa-
n›r›m.
O sözünü etti¤im köylere giden insanlar, sahil-
deki motellere, otellere, Alaçat› filan gibi yerle-
re gitmeyen insanlar. Dolay›s›yla o flekilde bir
ayr›flt›rma söz konusu. Fakat burada önemli
olan baflka bir fley daha var: Bütün bu ayr›flt›rma
çerçevesinde taste (be¤eni) diye bir olay var;
sembolik sermaye, kültürel sermaye o anlama
geliyor zaten. Bu sözünü etti¤imiz yeni orta s›-
n›f›n kendisini ayr›flt›rmas›, tamamen taste’ten
geçen bir fley, yani taste olay›n›n Bourdieu’nin
deyimiyle bir distinction (ay›rt edici fark) ortaya
ç›kard›¤›n› iddia etmek gerekiyor. Burada da ta-
bii flöyle bir fley var: Bu taste, özellikle Türki-
ye’de bir anlamda nostaljiyle beraber oluyor,
ama bütün dünyada böyle. Yeni, modern bir ev
yerine, eski mimariyi yans›tan, restore edilmifl
bir ev daha fazla de¤eri olan bir fley olarak alg›-
lan›yor. Bu sözünü etti¤im k›rsal soylulaflt›rma
da tam o zaten; eski tafl evlerin al›n›p restore
edilmesi ya da onlar›n ayn›s›n›n yap›lmas›, yeni
bir beton ev yapmaya nazaran daha de¤erli bir
fley olarak görülüyor. Bu tabii ‹stanbul’da da
geçerli. Bu sözünü etti¤imiz soylulaflt›ran in-
sanlar, Arnavutköy’de, Kuzguncuk’ta eski bir
evi al›p restore etmeyi, yeni bir beton ev ya da
Fulya’daki rezidanstan bir daire almaya tercih
ediyorlar. Ayn› flekilde Cihangir’de 1920’lerden
kalma, yüksek tavanl›, eski parkeli bir apartman
dairesinde oturmay›, yepyeni bir yerde oturma-
ya tercih ediyorlar.

Bu taste de asl›nda soylulaflt›ranlardan önce
orada yaflayan kesimlerin fark›nda olmad›¤›
bir fley, yani onlar›n tatmad›klar› bir lezzet...
Onlar›n zaten içinde oldu¤u, dolay›s›yla fark›n-
da olmalar›n›n da imkân› olmad›¤› bir fley. Fakat
flimdi tabii bunlar de¤er kazan›yor. Dedi¤in
do¤ru çünkü onlar, eski olaylar›n bir anlamda
daha otantik oldu¤unu ya da daha gerçek, az
suland›r›lm›fl bir burjuva be¤enisini temsil etti-
¤ini düflünüyor.
Unutmay›n, flöyle bir fley var: Asl›nda bizim
bildi¤imiz ve gerçek kent olarak alg›lad›¤›m›z
kentler, her zaman 19. yüzy›l modelleri. Hangi
binalar› be¤eniyoruz? Hiçbir zaman 20. yüzy›l
mimarisini be¤enmiyoruz. Gidiyoruz, Paris’teki
binalar› çok be¤eniyoruz, hepsi 1880’ler,
1890’larda yap›lm›fl... Viyana’daki saraylar›,
Berlin’deki iflçi evlerini be¤eniyoruz ki, onlar da
20. yüzy›l›n bafl›ndand›r. Yani kent dedi¤imiz
zaman, kafam›zda 19. yüzy›l›n kenti var, “esas
kent budur” diye. 20. yüzy›l, kendisine bir kent
imaj›, bir kent mimarisi yaratamad›. Tam tersi-
ne, 20. yüzy›lda yap›lan kentsel mimariyi hep
afla¤›layarak gözlüyoruz, çünkü yanl›fl binalar
yapt›lar, kenti çok fazla mekanize etmeye çal›fl-
t›lar, insanlar›n yaflam›n› çok fazla fabrikaya
döndürmeye çal›flt›lar vs... Bu postmodern di-
yebilece¤imiz bir elefltiri; bu asl›nda hepimizin
bir anlamda kat›ld›¤› bir fley, mimarlar ya da
doktriner flehir planlamac›lar› hariç, hiç kimse
20. yüzy›l kentine bak›p da “ah ne kadar güzel”
demiyor. Herkes 19. yüzy›l kentinin teknoloji-
sini, 19. yüzy›l kentinin kald›r›mlar›n›, butikle-
rini, Benjamin’in anlatt›¤› pasajlar› vs. çok daha
fazla tercih ediyor. Dolay›s›yla bütün bu soylu-
laflt›rma sürecinin be¤eni olarak boyutu da bi-
raz 19. yüzy›l olay›na geri dönmek olarak düflü-
nülebilir. Nitekim ‹stanbul’da bu daha çok bir
Osmanl›c›l›k ya da daha çok 19. yüzy›lda özel-
likle öne ç›kan ve de özellikle gayrimüslim ke-
simlerin burjuvalaflmas›n›n sonucunda ortaya
ç›km›fl olan mekânlar›n tercih edilmesi olarak
manifesto oluyor.
Peki bugün ‹stanbul’da h›zla sürdürülen,
kent içinde ve farkl› bir toplumsal tabakaya
hizmet eden bloklar olarak yap›lan, bulun-
du¤u yeri de dönüfltürme kapasitesi söz ko-
nusu olan yeni konut alanlar›n›n üretimi
ba¤lam›nda soylulaflt›rman›n farkl› bir yön-
de ilerledi¤ini söylemek mümkün mü?
Söyledi¤iniz do¤ru, ama bunu soylulaflt›rman›n
yeni bir evresi olarak görmek mümkün mü bile-
miyorum; çünkü soylulaflt›rmay› hep terk edil-
mifl, üzerinde düflünülmemifl, tahribe u¤ram›fl,
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
eskimifl fleyleri yenilefltirmek olarak alg›lad›k
flimdiye kadar. Dolay›s›yla bu yeni ortaya ç›kan
gated community (kapal› yerleflimler) ya da bun-
lar›n daha kentsel versiyonu olan dikey kapal›
yerleflimler soylulaflt›rma olarak görülmemeli
bence. Bunlar belki de soylulaflt›rmaya bir tepki
olarak kendisini onlardan da ayr›flt›rmaya çal›-
flan, bu yeni kapitalizmin en üst tabakas› olarak
görülebilir. Herhalde bir diyalektik iflliyor. Yani
bunlar, eski suburb’e kaçan orta s›n›f›n daha üst
tabakada olan yeni bir versiyonu olarak görül-
meli. Suburb’lerin özelli¤i neydi; nispeten mü-
tecanis bir grubun içinde, baflkalar›n›n erifleme-
yece¤i yerlerde yaflamak. Gated community’ler
onu flimdi neredeyse polisiye tedbirlerle yap›-
yorlar; fakat bu sizin söz etti¤iniz olaylarda me-
safe de¤il onlar› koruyan, ellerinde tabanca tu-
tan emniyet görevlileri... Soylulaflt›rma, bence
tam tersine flehri yaflamakla iliflkili bir fley, kenti
tüketmeyle iliflkili bir fley. 19. yüzy›lda ortaya ç›-
kan kentin modernist yorumlar› vard›r, biliyor-
sunuz; kent herkese aç›kt›r; modernite zaten in-
sanlar›n sokakta rahat edebilmeleri, tekil olarak
sokakta kendilerini kaybedebilmeleri demek-
tir... Soylulaflt›rma da biraz bu hayali sürdürme-
ye çal›flan insanlar›n giriflimi, yani “kente geri
dönece¤iz, kentin kald›r›mlar›nda rahat edece-
¤iz, kenti tüketece¤iz ve tüketmek istedi¤imiz
fleyler, zaten kentsel fleylerdir, özel fleyler de¤il-
dir, kamusal fleylerdir”. Soylulaflt›rman›n alt›nda
yatan ilke bu. Dolay›s›yla bu kapal› yerleflimler
bunun tam tersini yap›yor, yani “biz kapataca-
¤›z d›flar›ya, asansöre binip afla¤›daki markete
inece¤iz, yukar›daki gym’e (spor salonu) gide-
ce¤iz, sonra evimize...” Böyle tamamen özellefl-
tirilmifl bir hayat flekli yaratmaya çal›fl›yorlar, ya-
ni soylulaflt›rman›n tam aksi. O nedenle bir di-
yalektik olarak düflünülebilir; çünkü suburb’e
bir tepki olarak soylulaflt›rma ç›k›yor, soylulafl-
t›rman›n bu modernist ve daha çeflitli tabakalar›
kar›flt›r›c› yaklafl›m›na karfl› da bu kapal› yerle-
flimler ortaya ç›k›yor.
Bize zaman ay›rd›¤›n›z için çok teflekkür
ederiz.
Gentrification is a Reflection of Capitalism on Urban Space
In this interview, Ça¤lar Keyder makes comments on a number of issues related
with gentrification, including the different actors and driving forces behind
gentrification in Istanbul and its similarities with and differences from the U.S.
and European context, the relationship between gentrification and the late
capitalism, some positive aspects of gentrification, the demographic profiles of
the gentrifiers and their differences from those living in the gated compounds
and rural gentrification processes in the Aegean villages of Turkey.
mimar•ist 2006/3 51
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Foto¤raf: A. Ciravo¤lu
Özellikle kentleflme tarihi
ve konut üretimi üzerine
çal›flmalar› bulunan ‹hsan
Bilgin, ‹stanbul Bilgi
Üniversitesi’nde Fen
Edebiyat Fakültesi Dekan›
olarak görev yap›yor ve
ayn› zamanda Mimari
Tasar›m Yüksek Lisans
Program› koordinatörlü¤ü
görevini yürütüyor.
Bilgin’in akademik
çal›flmalar›n›n yan› s›ra
1985’ten bu yana kendi
atölyesinde ve YTÜ
bünyesinde yapm›fl
oldu¤u çok say›da mimari
projesi ve uygulanm›fl
iflleri bulunmaktad›r.
52 mimar•ist 2006/3
“Dünyada hiza al›nabilecek
‹hsan Bilgin:
toplumsal projenin olmamas›,
pek çok fleyin içini boflalt›yor...”
Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam
Gentrification sürecine Türkçe karfl›l›k ola-
rak siz hangi kelimeyi öneriyorsunuz?
Senin de kitab›nda kulland›¤›n “soylulaflt›r-
ma”y› benimsemiyorum. Çünkü “soy” sözcü¤ü
öze; “soyluluk” da o öze sahip s›n›fa iflaret edi-
yor. Dolay›s›yla “seçkinlefltirme” bana daha
do¤ru geliyor. Bir de argo vurgulu sözcükler
var, mesela “jantilefltirme”. Bunlar› da bir tür
eksikli¤e, ciddiyetsizli¤e iflaret etmeleri bak›-
m›ndan ilginç buluyorum ve iflin bu yan›n› vur-
gulamak istedi¤imde kullan›yorum. “Seçkinlefl-
tirme”nin s›n›fsal boyutu vurgulamak gibi bir
avantaj› var; argolar›n da sürecin “hafifli¤ini”
vurgulama avantaj›. Sonuç olarak genellikle
“seçkinlefltirme”yi tercih ediyorum.
Dilerseniz öncelikle konuya mimarl›k prati-
¤i aç›s›ndan yaklaflal›m. Yenileme ya da infla
etme olarak tan›mlayabilece¤imiz mimarl›k
prati¤i, asl›nda bir kentsel müdahale olarak
kuflkusuz beraberinde bir ekonomik potan-
siyel getiriyor. Bu ise demografik bir dönü-
flümü kaç›n›lmaz k›l›yor. Bu çerçevede mi-
mar olarak bizlerin soylulaflt›rma sürecine
katk›m›z hangi boyutlarda, bu konuda bir
de¤erlendirme yapabilir misiniz?
Eskilere gitmek anlam›nda de¤il de, bu projele-
rin bugünkü biçimi ile bu anlamda paradigma
oluflturacak boyutta olmad›¤› dönemler aras›n-
da mimarl›k prati¤i aç›s›ndan nelerin de¤iflti¤i
anlam›nda bu soruya tarihsel olarak bakarsak,
asl›nda bu olgunun birçok de¤iflimi tetikledi¤i-
ni düflünüyorum.
1980’lerle birlikte dünyada bir sistem de¤i-
flikli¤i oldu. Bizim 19. yüzy›lda anlad›¤›m›z an-
lamda sanayinin yo¤unlu¤unun azalmas› veya
çevre ülkelerine ihraç edilmesi söz konusu oldu.
Sadece çevre ülkelerine de¤il, ayn› zamanda
çevre ülkelerinin içindeki metropollerden de
taflraya do¤ru bir kayma yafland›. Bu seçkinlefl-
tirme aç›s›ndan çok önemli, çünkü yerlerinde
yeni bofl alanlar meydana geldi. Seçkinlefltirme-
nin birkaç boyutu var, ama bunlardan en önem-
lisi bir ifllevin, ortadan kalkmas› veya yerini de-
¤ifltirmesi. Bazen kendili¤inden bu zemin olu-
fluyor, onun üzerine birisi bir hamle daha yap›-
yor, bazen yerel yönetimler bu de¤iflime zemin
oluflturuyorlar. Limanlar yer de¤ifltirmenin, “ta-
fl›nman›n” ilk akla gelen örnekleri. De¤iflen
yükleme teknolojisine uyum sa¤layamamalar›
nedeniyle 150-200 y›ld›r bulunduklar› yerler-
den tafl›n›yor bu limanlar. Geride, flehrin tam
ortas›nda ve oldukça stratejik bir noktas›nda iri
bir alan›n boflalm›fl olmas› müthifl bir potansiyel
anlam›na geliyor. Hemen Haydarpafla ve Kara-
köy’ü tarif etti¤imiz dikkat çekmifltir. Ama ayn›
sürecin 15-20 y›ld›r Londra’dan bafllayarak
New York, San Francisco, Rotterdam, Amster-
dam, Hamburg gibi bütün kilit liman flehirle-
rinde yafland›¤›n› düflünürsek, bunun evrensel
olarak gündemde bulunan bir konu oldu¤unu
da anlar›z.
Bugün gündeme geldi¤i flekliyle seçkinlefl-
tirmenin ikinci bir boyutu, içinde yaflad›¤›m›z
sistemin, ifllerli¤ini sosyal projeleri ask›ya alarak
sürdürmesi; orta ve kuzey Avrupa ülkeleri d›fl›n-
da sosyal yat›r›mlar›n neredeyse tamamen bitti-
¤ini bile söylemek mümkün. Üçüncü boyut,
uluslararas› sermayenin bu dönemde ilk defa
gayrimenkule yat›r›m yapar hale gelmesi, yani
büyük sermayenin gayrimenkul ifline girmesi.
Bu sayd›¤›m üç parametre, yani sanayinin
gerilemesi veya kentlerden çekilmesi, onun ye-

rine hizmet sektörünün a¤›rl›k kazanmas›, sos-
yal yat›r›mlar›n geri çekilmesi, yerinin kârl›l›kla
doldurulmas› ve büyük sermayenin büyük gay-
rimenkul ifllerine girmesi, bence mimarl›k prati-
¤inin örgüsünü ciddi biçimde de¤ifltirdi. Zaten
bu koflullar›n bir araya gelmesidir ki, seçkinlefl-
tirme sürecini bugünkü kentsel pratiklerin bafl-
l›calar›ndan biri haline getiriyor. 1960’larda
muhalif bir mimarl›k görüflü her fleyden önce
“anti-bürokratik” olmak durumundayd›. Çün-
kü o günün mimarl›¤› a¤›rl›kla bürokrasi tara-
f›ndan belirleniyordu. ‹nflaat süreçleriyle insan-
lar›n aras›n› koparan fley bürokratik mekaniz-
malard›. Muhalif paradigmalar, aray›fllar›n› bu
kanal üzerinden gelifltiriyordu a¤›rl›kla. Bugün
insanlar, somut insan bireyleri, kentleflme süreç-
lerine, somut kentsel çevrelere 1960’larda oldu-
¤undan daha fazla yaklaflmad›lar, aralar›ndaki
mesafe kaybolmad›. Ancak bunun nedeni önce-
likle bürokratik mekanizmalar de¤il art›k. ‹n-
sanlarla çevreler aras›na baflka yabanc›laflt›r›c›
mekanizmalar girdi. Bugünün yat›r›mc› öznesi
irili-ufakl› “developer”lar ve onlar taraf›ndan ge-
lifltirilen yeni projeler.
‹ki tür proje var: Ya yeni geliflme alanlar›nda
(Göktürk, Çekmeköy, Ömerli, Çekmece vb.)
oluyor bu projeler ya da imarl› bölgelerde.
‹marl› bölgelerdeki projeleri de ikiye ay›rabili-
riz: Birincisi sanayi bölgelerinin boflaltt›¤› alan-
lara (limanlar, tersaneler ya da Kartal bölgesi
için aç›lan yar›flman›n konusu) yap›lan yat›r›m-
lar, ikincisi de kentin de¤er kaybetmifl iskân böl-
gelerindeki hareketlenmeler (New York’ta So-
ho, Londra’da Covent Garden, ‹stanbul’da Be-
yo¤lu bu e¤ilimin örnekleri).
Bu tablo içinde mimar›n hareket alan› esa-
sen çok daralm›fl oluyor. Dünyada hiza al›nabi-
lecek, onlara k›yasla düflünülebilecek toplumsal
projelerin olmamas› pek çok fleyin içini boflalt›-
yor. Geriye bir tek amaç kal›yor, daha h›zl› sat›l-
mas›, sermayenin daha h›zl› dönmesi.
Kentsel dönüflüm projeleriyle soylulaflt›rma
aras›ndaki iliflkiyi nas›l yorumluyorsunuz?
‹ki ayr› fley olmas›na karfl›n genellikle üst üste
çak›fl›yorlar. Belediyelerin ve kamu yönetimleri-
nin ellerindeki, kentleflmenin yönünü de¤ifltire-
bilecek imkânlar ve enstrümanlar azald›¤› için,
genellikle seçkinlefltirme süreçlerini tetikleyecek
dinamiklerin önünü açan politikalar gelifltiriyor-
lar. Daha “ak›ll›” ve sosyal angajmanl› yönetim-
ler sosyal eflitsizlikleri art›r›c› unsurlar› telafi et-
meye yönelik baz› flerhler düflüyorlar belki, ama
bunun çok da yayg›n oldu¤u söylenemez. Baflta
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
söyledi¤im gibi, bunun yegâne istisnas› orta ve
kuzey Avrupa ülkeleri.
Biraz daha spesifik gidersek, üç tür yenileme
projesi var. Birinci proje türü büyük sermaye ya-
t›r›mlar›n›n konusudur. Örne¤in flu ana kadar
duyduklar›m›zla Haydarpafla iflinin böyle olaca-
¤› anlafl›l›yor. Bu, sert bir sürece iflaret ediyor.
Orada daha önce olan fleyin hiçbir önemi olmu-
yor, tamamen yepyeni bir fley geliyor. Büyük
sermaye iflin içinde oldu¤u için, onun kârl›l›¤›n›
h›zla gerçeklefltirecek olan en üst gelir gruplar›
hesaba kat›l›yor bu projelerde.
‹kinci tür ise do¤rudan büyük sermaye tara-
f›ndan yap›lmayan, daha küçük giriflimlerin top-
lam›yla gerçekleflen süreçler. Bunlar genellikle
konut yat›r›mlar› oluyor. Küçük hareketler ol-
duklar› için, asl›nda 15-20 y›ll›k perspektifte
dönüfltü¤ünü görüyoruz; ama biraz kendili¤in-
den, biraz itmeyle, biraz oran›n avantaj›yla olu-
yor. Bu daha yumuflak bir geliflme. Bunun ör-
ne¤i Pera.
Ne büyük sermayenin, ne de küçük yat›r›m-
lar›n konusu olan bir de “kültür yat›r›mlar›” ka-
nal› var. Bunlar da çevrelerine etkisi en yavafl
olan›. Burada sivil toplum da iflin içine giriyor.
Örne¤in Haliç’in bu flekilde dönüfltü¤ünü dü-
flünüyorum. Yaklafl›k 20 y›ld›r süren hareketlen-
me, Haliç’te kayda de¤er s›n›fsal bir dönüflüme
yol açmad›. Çünkü bunlar kamusal nitelikte ve
baflar›lar› do¤rudan kâr beklentisine endeksli ol-
mayan projeler; o nedenle de¤iflim de daha ya-
vafl ve yumuflak oluyor. Bunun ilginç bir örne¤i,
Bilgi Üniversitesi’nin Kufltepe kampusu. On y›l
Santralistanbul’un
önce üniversite buraya kuruldu. Bu semtte otu- bulundu¤u Silahtara¤a
ran gençlerin bir k›sm› “otopark valesi” haline Mahallesi.
(Foto¤raf: Tolga ‹slam)
geldi, kampusun etraf›ndaki binalar›n zemin
mimar•ist 2006/3 53
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Haydarpafla bölgesi için
önerilen “kentsel
dönüflüm projesi”,
Kad›köy Et ve Bal›k
Kurumu’ndan Harem’e
kadar uzanan alan›
kaps›yor (Mimarlar Odas›
Arflivi)
54 mimar•ist 2006/3
katlar› kafelerle, fotokopicilerle doldu. Ama bü-
tün bunlar s›n›fsal bir de¤iflim anlam›na gelme-
di; kayda de¤er bir imar hareketlenmesi olmad›.
Gene Haliç’in bütününe bakt›¤›m›zda Kadir
Has Üniversitesi, Rahmi Koç Sanayi Müzesi,
Feshane, Miniatürk, henüz aç›lmayan Sütlüce
Kongre Merkezi ve yine bizim yapt›¤›m›z Sant-
ral‹stanbul: Bunlar buralar›n nüfus yap›s›n› ne-
redeyse de¤ifltirmedi diyebilirim, yaln›zca ufak-
tefek k›m›lt›lar oldu.
Biz Santral‹stanbul projesine bafllarken bun-
lar üzerine çok konufltuk. Bir tarafta Silahtara¤a
Mahallesi var, di¤er tarafta da Eyüp’ün zaman
içinde saçaklanarak büyümüfl mahalleleri. Bun-
lar›n aras›ndaki ba¤ çok zay›f; araya Haliç’in de
girmifl olmas› nedeniyle paylaflt›klar› neredeyse
hiç bir fley yok. Tam arada kalan Santral‹stanbul
kampusu buraya kayda de¤er bir hareket getire-
cek, hatta uluslararas› bir hareket olacak. Ancak
ben bu hareketin k›sa vadede çevrede bir imar
hareketine ve dolay›s›yla s›n›fsal de¤iflime neden
olaca¤›n› sanm›yorum.
Kapal› sitelerin etraf›nda yaflanan dönüflü-
mü buradaki dönüflüme benzetebilir miyiz?
Kapal› siteler daha çok yeni yerleflim alanlar›n-
daki yat›r›mlar›n konusu oluyor. ETH’dan
Christiaanse grubunun Orhan Esen’le birlikte
gerçeklefltirdi¤i araflt›rma Göktürk’te çok ilginç
bir tabloyu ortaya ç›kar›yor. Bir kapal› site y›¤›l-
mas›na maruz kald› buras›, malum. Ancak orada
eskiden yaflayanlar da oray› terk etmemifl. Hatta
iki eksen oluflmufl; dikkatli gözleyince hemen
ay›rt edebiliyorsunuz. Bir tarafta kahvesi, bak-
kal›, dükkân› ve sokak biçimleri ile bir kasaba
hayat› sürüyor. Di¤erinde ise Starbucks, Migros
gibi oraya yeni gelen kesimlerin pefllerinden sü-
rükledi¤i markalar ve ifllevler var. Burada biri
ötekini ortadan kald›rmam›fl, bir arada, ancak
birbirlerine de¤meden yafl›yorlar.
Biraz önce konufltu¤umuz konuya dönersek,
belirli yat›r›mlar›n, müdahalelerin, çevresini
çok da fazla dönüfltürmedi¤i gerçe¤inden
hareketle soruyorum, bu bize özgü bir du-
rum mu? Çünkü örne¤in soylulaflt›rma de-
nince ilk akla gelen Kuzguncuk, Arnavutköy
gibi yerlerde de tamamen bir dönüflüm söz
konusu de¤il bildi¤im kadar›yla…
Kuzguncuk, bafl›-sonu belli, üç taraf›ndan s›n›r-
l›, büyümeyen, büyüyemeyen bir yer. Evet, ora-
da bir mahalle hayat› var. Yumuflakl›¤› konusun-
da hakl›s›n; eski sakinleri oradan ayr›lmaya zor-
layan bir süreç yaflanm›yor. Ama bu tabii biraz
da oraya yeni gelenlerin beklentileriyle ilgili.
Kuzguncuk’a yerleflen ayd›n kesim, yaflanacak
sert bir de¤iflimden rahats›z olaca¤› için, orada-
kileri ürkütmeden yerleflmenin yolunu yorda-
m›n› bularak geldi oraya. Halbuki örne¤in
Göktürk’teki de¤iflim sert bir de¤iflim; ötekiler
terk etmemifl belki, ama Kuzguncuk’taki kar›-
fl›m, bir arada bulunma hali orada söz konusu
de¤il. Kuzguncuk’taki kesim, oran›n halk› diye-
bilece¤imiz eskilerle kahvalt› etmekten, ‹smet
Baba’y› paylaflmaktan hofllan›r; ama Göktürk
öyle de¤il, di¤erleri ile karfl›laflmaktan hofllan-
m›yorlar. Evinde kendisine yard›mc› olman›n
d›fl›nda karfl›laflmak istemez. O nedenle bu bi-
raz s›n›fsal davran›fl kültürüne de ba¤l›.
Bu anlamda Beyo¤lu’nun soylulaflmas›na
nas›l bak›yorsunuz?
Çok yavafl oluyor. Mülkiyetlerin küçük ve kimi
zaman da karmafl›k olmas›, ayr›ca da mevcut ya-
p› stokunun fiziki performans›n›n problemli ol-
mas› frenleyici bir etki yap›yor. Beyo¤lu’nun
avantajl› taraflar›ndan biri ikamet ile merkezî ifl-
levlerin yak›nl›¤›. Mesela Cihangir gibi bir
semtle komflu oldu¤u için, s›n›fsal farkl›l›klara
ra¤men Cihangir oray› kullanabiliyor. Cazibesi-
ni sterilli¤inden de¤il, kültürel ço¤ullu¤undan
al›yor: En sofistike caz t›n›lar›ndan, alt-kültür
e¤ilimlerinden, en popüler olana ve en avangar-
d›nda kadar hepsinin bir arada bar›nabilmesi,
bafltan tasarlan›p yarat›lamayacak dünya çap›nda
bir cazibe merkezi haline getiriyor buray›. Fatih
Ak›n’›n filmi cazibesinin kayna¤›n› buraya borç-
luydu bence ve do¤rusu hakk›n› da veriyordu.
Beyo¤lu bence bu anlamda bir “proje” de-
¤il. ‹KSV’nin film festivalleri için orada yer se-
çilmesi türünden hamlelerle tetiklendi oradaki
canl›l›k. Orada hareketlenen gayrimenkul piya-
 DOSYA

sas› da baflta konufltu¤umuz spekülatif giriflim-
lerle k›yaslanabilecek türden de¤il. Tan›nm›fl
zenginlerin bina almas› bu durumu de¤ifltirmi-
yor, çünkü onlar›n esas mülk yat›r›mlar› onlar
olamaz zaten. Büyük sermayedarlar›n isimleri
geçiyor. “On tane bina alm›fl!” deniyor mesela.
Yirmi bile alsa o kiflinin kontrol etti¤i sektörler-
le k›yaslay›nca burada ald›¤› gayrimenkuller hiç-
bir zaman kayda de¤er olmaz. Sevdi¤i için al›-
yordur buradan bir bina; buran›n cazibesine ka-
p›ld›¤› için al›yordur. Spekülasyon birincil moti-
vasyon olamaz.
Genel olarak ‹stanbul’daki soylulaflt›rma sü-
reçlerine bakt›¤›m›zda, art›lar›n› ve eksileri-
ni nas›l de¤erlendirirsiniz?
Sonuçlar›n henüz al›nmad›¤›n› düflünüyorum.
Çünkü birbirinden çok farkl› fleyler var. Haliç,
kendi içinde farkl› parçalar› da olan bir ekoloji.
Oras›n›n nas›l geliflece¤ini, ‹stanbul’da nas›l bir
yer tutaca¤›n› merak ediyorum. Beyo¤lu’nu
çevresiyle birlikte de¤erlendirmek gerek. Pek
çok sorunu var, birçok bina hâlâ döküntü. An-
cak bunlar, tam da “seçkinlefltirme” literatürü-
nün iflaret etti¤i sorunlar aç›s›ndan avantaj anla-
m›na da gelebiliyorlar.
Fakat bütün bu geliflmelerin hemen yan› ba-
fl›nda bulunan Tarlabafl›’na hiçbir katk›s› olmu-
yor. Tarlabafl› ‹stanbul’un belki de en sorunlu
yeri, yoksullu¤un yan› s›ra dayan›flma eksikli¤i
problemini de yaflayan bir yer. Eski gecekondu-
larda da yoksulluk olabiliyor, ama baz› fleyler
dayan›flmayla telafi edilebiliyordu. Burada yok-
sulluk oldu¤u gibi müthifl bir yabanc›laflma, sü-
rekli bir suç potansiyeli var. Beyo¤lu’nda süren
bafl döndürücü flenli¤in görüfl alan› içine girmi-
yor yan› bafl›ndaki Tarlabafl›.
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
nüfuz etmekte zorlan›yoruz buraya. Sosyal ola-
rak anlat›lmas› güzel hikâyeler yaflan›yor: bay-
ramlarda muhtar›n örgütledi¤i mahalle halk› ile
bayramlafl›l›yor, mahalleden bir grup konser ve-
riyor, gençlere ücretsiz ‹ngilizce ve bilgisayar
kurslar› veriliyor vs. Ancak buras› sorunlar›yla
birlikte metropolün o denli derinleflmifl bir yeri
ki, nüfuz etmesi ve “biz burada flu dönüflümü
tetikledik!” demesi çok zor bir yer...
fiu ikilemle karfl›lafl›l›yor: Ya de¤iflmiyor ya
da de¤iflti¤i zaman yeni kesimler geliyor...
Kentsel dönüflüm tarihinin en zor denklemidir
zaten bu: Yaflayanlar› hesaba katan bir yenileme
çok zordur, hatta neredeyse imkâns›zd›r. Bir ye-
rin de¤erinin artmas› -ki “yenileme”, tan›m› ge-
re¤i bir de¤er art›fl› anlam›na da gelir- e¤er ora-
da a¤›rl›kla kirac›lar oturuyorsa, nüfus profilinin
hemen de¤iflmesine yol aç›yor; eski kirac›lar ye-
ni kiralar› ödeyemez hale geliyorlar. E¤er a¤›r-
l›kla mülk sahipleri oturuyorsa, o zaman ikili bir
seçenek ç›k›yor karfl›lar›na: Ya eskisinden daha
de¤erli bir evde yaflayacaklar ya da elden ç›kar›p
‹stiklal Caddesi, Beyo¤lu.
aradaki farkla tüketim standartlar›n› gelifltire- (Foto¤raf: Ayflen
cekler. En az›ndan iki seçenek olmas›, ev sahip- Ciravo¤lu)

Peki Belediye Tarlabafl›’ndaki kentsel dönü-

flüm projelerini uygulamaya geçirse nas›l
olur?
Bence çok iyi olur, ama tabii ki, oras› çok hassas
bir yer, oras› birden k›ymetlendi¤i anda orada-
kiler gidiverir, daha yoksul yerlere de gidebilir-
ler. Ama bunun hem yumuflak yaflanmas›, hem
de orada gerçek bir müdahale olmas› çok zor
bir fley. Bunu ‹stanbul’un baflarabilece¤ini dü-
flünmüyorum. ‹stanbul yönetimleri mevcut bi-
rikimleriyle bunu yapamazlar.

Tarlabafl›’nda uygulanacak bu tür projeleri-

nin ‹stanbul’a ne tür katk›lar› olabilir?
Bunun bir örne¤i Bilgi Üniversitesi’nin Dolap-
dere Kampusu. Bilinçli çabalar›m›za ra¤men

mimar•ist 2006/3 55
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
lerinin bulundu¤u yerlerdeki sosyal de¤iflmeyi
biraz daha yavafllatm›fl oluyor. Seçkinlefltirme-
den de zarar görenler her durumda kirac›lar
oluyor. Mülk sahibi de¤er art›fl›ndan faydalan›-
yor her durumda.
Fener-Balat projesinde demografik dönü-
flümlerin olmamas› için birtak›m önlemler
al›nd›¤›n› biliyoruz. Ancak her ne kadar he-
nüz tamamlanmad›ysa da bu projeye bugün
bakt›¤›m›zda birtak›m aksakl›klar göze çar-
p›yor. Bu projeyi de¤erlendirebilir misiniz?
Projeyi yapanlar aç›s›ndan bakt›¤›mda olanlar›n
“seçkinlefltirme” meselesinin iflaret etti¤i prob-
Tarlabafl›.
(Alper Ünlü arflivinden.)
‹hsan Bilgin: “Many things are depleted by the worldwide
lack of social projects to get aligned with...”
In this interview, ‹hsan Bilgin makes comments on a number of issues related
with gentrification, including the historical background of the gentrification
processes in Istanbul, relationships between urban regeneration projects and
gentrification, the Fener and Balat rehabilitation programme, the future of
Tarlabafl› district, gentrification of Beyo¤lu, rural gentrification in the Aegean
and Mediterranean villages and the possible paths that gentrification may follow
in Istanbul in the near future.
56 mimar•ist 2006/3
lemlere aflina olduklar›n›, proje düzeyinde al›-
nabilecek tedbirleri ald›klar›n› düflünüyorum. O
projenin bildi¤im kadar›yla en önemli problemi
kaynak k›tl›¤›. Kaynak iki flekilde oluflabilir: Ya
oray› seçkinlefltirmeye gelenler yapacak o yat›r›-
m› ya da sosyal fonlar harekete geçirilecek. Bil-
di¤im kadar›yla ikinci tür bir kaynak hareketlili-
¤i sa¤lanamad› henüz.
Peki belediyeler soylulaflt›rmay› bir kentsel
politika arac› olarak kullan›labilir mi? Yani
belli problemleri çözmek için kullan›labilir
mi, yoksa bafltan zararl› bir süreç oldu¤u ka-
bulünün yap›lmas› m› gerekir?
Bence kullan›labilir ama ikilem buradan do¤-
muyor. Problem kapitalist giriflimlerle toplum-
sal projeler aras›ndaki dengesizlikten kaynakla-
n›yor.
Son olarak ‹stanbul ölçe¤inden bakarak
önümüzdeki y›llarda bize hangi bölgelerde
daha çok soylulaflt›rman›n olabilece¤ine ilifl-
kin bir projeksiyon yapabilir misiniz? Örne-
¤in bu konuda bir senaryo Nuran Yavuz ta-
raf›ndan dile getirilmiflti ve deprem tehlikesi
karfl›s›nda kent d›fl›nda, kentin replikalar›n›
üreten birtak›m konut alanlar›n›n olabilece-
¤i yönündeydi...
Beyo¤lu’nu fiiflli’ye ba¤layan aks›n arkalar›,
Kurtulufl, Dolapdere örne¤in. Buralar ancak
küçük yat›r›m hareketlerinin bir araya gelmesi
ile dönüflebilecek yerler. Dolay›s›yla hareketin
yavafl olmas› beklenmeli.
Deprem de bafll› bafl›na bir etken; Arkitera
ve Zeytinburnu Belediyesi, Zeytinburnu için
“Europan” a¤›na kat›lan Avrupa ölçe¤inde bir
yar›flma örgütledi. O yar›flmadan elde edilen
projeler var. Belediyede bunun d›fl›nda baz›
projeler oldu¤unu da biliyoruz. Bunlar çok ko-
nufluluyor, ama ak›betlerinin ne olaca¤› konu-
sunda bir manzara canlanam›yor gözümün
önünde...
Bize zaman ay›rd›¤›n›z için çok teflekkür
ederiz.

Gentrification / Soylulaflt›rma
Do¤an Kuban
T ürk kültürü kavram üretemiyor. Son üç yüz
y›ll›k tarihimiz Bat›l› kavramlara sözlük kar-
fl›l›¤› bulmakla geçmifl. Felsefesiz ve kavramsal
düflünce bofllu¤u olan bir ülkede elefltiri de gelifl-
miyor. Ça¤ kültürünün küçük bir köflesinde kal-
m›fl düflüncelerle yetinen profesyoneller de, elefl-
tiri karfl›s›nda, baflbakan›n karikatürler karfl›s›n-
daki tepkilerini gösteriyorlar. Türkiye’de ça¤a
h›zl› uyma gereklili¤inin bilimde, yaflamda, tek-
nolojide ve politikada karfl›m›za ç›kard›¤› dilsel
ve semantik zorluklar var. ‹thal kavramlar›n bir-
ço¤u Avrupa ya da ça¤dafl Amerika’n›n kendi ta-
rihî ve kültürel geliflmelerine referans veriyor.
Bunlara tekabül eden sözcükler buldu¤umuz za-
man yapt›klar› ça¤r›fl›mlar bizim kültürel biriki-
mimizle çeliflebiliyor. Kent planlama alan›nda bu
yeni kavramlardan biri “soylulaflt›rma” olarak
çevrilen gentrification. ‹ngiliz tarihinde gentry
aristokratlara göre daha alt bir düzeyde, toprak
sahibi küçük soylular s›n›f›d›r. Gentleman sözcü-
¤ü de ayn› kökenli. Türkiye’de Bat› ile paralel bir
soylular s›n›f› yok; sultandan baflka soylu yok.
fiimdi müze-kent projesi ba¤lam›nda Süleymani-
ye’deki eski evleri, beton ya da tu¤la yap›lar› y›-
karak yerlerine sözde Osmanl› konaklar› yapmak
ve bu etkinlikler ba¤lam›nda mahallelerin halk›n›
yerlerinden uzaklaflt›r›p k›rsal kökenli, fakat pa-
ral› s›n›flara “prestij konaklar›” yaparak onlar›
Süleymaniye ya da Zeyrek’e yerlefltirmek “soylu-
laflt›rma” oluyormufl. Biz tarihî kentlerimizin es-
ki mahallelerinde ahflap evler yerine apartman
yapt›¤›m›zda fark›na varmadan oralar› hep soylu-
laflt›rm›fl›z.
Türkiye’nin sosyal yap›s›n›n ne kadar farkl›
oldu¤unu ve sözde dilimize mal etti¤imiz bu
kavram›n yurtd›fl›nda ne anlama geldi¤ini, bizde
hangi anlamda kullan›ld›¤›yla karfl›laflt›rmak ay-
d›nlat›c›d›r. ‹ngiltere ve Amerika’da 19. yüzy›l
sonu ve 20. yüzy›l bafl›nda, kent merkezlerinde
oturan küçük soylular ve üst gelir kufla¤›ndaki s›-
n›flar, otomobilin de getirdi¤i teflvikle, merkez-
deki evlerini satarak ya da kiraya vererek kent
çevresine tafl›nd›lar.
Tarihî merkezler prestijlerini yitirip bak›ms›z
çöküntü alanlar› oldu. Toplumun en fakir s›n›fla-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
r› buralarda oturdu. ‹kinci Dünya Savafl›’ndan
sonra özellikle Amerika’n›n yüzy›l bafl›nda yap›-
lan gösteriflli binalar› genellikle siyahlar›n, Mek-
sikal› ve Portorikolu göçmenlerin oturdu¤u ma-
hallelerdeydi. Dünyan›n her yerinde giderek bü-
yüyen kentlerin periferisi ya da suburbia, Anka-
ra’da Bahçelievler, ‹stanbul’da Ataköy gibi dev-
let yard›m›yla kurulan mahallelerden bildi¤imiz
gibi, memurlar›n, orta ve yüksek gelirli s›n›flar›n
yeni yerleflme alanlar› oluyordu. Do¤rusu iste-
nirse ‹stanbul’da Suriçi’nden Teflvikiye, Niflanta-
fl›, Kad›köy gibi periferiye do¤ru hareket, daha
Abdülaziz döneminde bafllam›flt›.
1960’l› y›llardan bafllayarak Avrupa’da ve
Amerika’da tersine bir hareket bafllad›. Kent
merkezlerinin tarihî karakterini koruma amac›yla
Bologna ya da Paris’te Le Marais projelerinden
bildi¤imiz gibi, korunmas› öngörülen tarihî ma-
halleler özel bir itina ile planlan›p restore edildi-
ler. Bu projelerde, koruma bölgelerinde oturan-
lar›n, yerlerinde kalmalar› da öngörülmüfltü.
Bunlara o tarihlerde “soylulaflt›r›lm›fl” mahalleler
denmiyordu. Frans›zca sözcük secteurs sauvegar-
des, “korunmufl bölgeler” idi.
Gentrification deyimi R. Glass’›n 1964’te
Edinburgh’un Stockbridge semtinde 1861 ve
1911 tarihlerinde iflçiler için infla edilmifl, kötü
korunmufl konutlar›n orta halli s›n›flar›n konutu
haline gelmesini sa¤layan yenilefltirme sürecine
verdi¤i add›r. Bu yenileflme belediyenin yard›m-
lar›yla gerçekleflmiflti. Bugün Stockbridge lüks
bir yerleflim alan›d›r. Avrupa’da, bu mahalleler
sokak dokular›n› ve yap›lar›n›n özgün karakterle-
rini koruyarak yenilendiler. Fakat hemen tümün-
de yerel halk yerini daha yüksek gelirli s›n›flara,
zaman içinde b›rakmak zorunda kald›. Komünist
bir belediyesi olan Bologna’da Cervellati’nin tü-
müyle halk›n kat›l›m›n› sa¤layarak gerçeklefltirdi-
¤i koruma projesi, 20. yüzy›l sonlar›nda yine sos-
yal yap›n›n de¤iflmesiyle sonuçland›.
Türkiye’deki durum Avrupa’dan çok Ameri-
ka’dakine benzer. ‹stanbul’un Aksaray, Cerrah-
pafla, Kocamustafapafla, Fatih, fiehzadebafl›, Sü-
leymaniye, Zeyrek gibi semtlerinde, bu mahalle-
lerdeki bak›m› zor ahflap evlerini terk eden eski
mimar•ist 2006/3 57
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
‹stanbullu, hali vakti yerinde bürokratlar›n evle-
rine, aileleri Anadolu’dan gelen fakir, çok çocuk-
lu ya da bekâr, iflsiz halk yerleflti. Çarfl›ya yak›n
olanlar› depo oldu. Otopark mafyalar› eski evleri
zaman zaman yakarak birkaç arabal›k otoparklar
yaratt›lar. Ahflap evlerin konforu yoktu. Kötü ko-
runma koflullar›nda idiler. Bu mahalleler ‹stan-
bul’un gecekondulaflm›fl çöküntü bölgeleri oldu.
Yasal statüleri “birinci derecede korunacak tarihî
sit” olmas›na karfl›n giderek yok oldular. Ahflap
konutlar›n yerine apartmanlar geldi. Nadiren ya-
p›lan birkaç restorasyon, tarihî karakteri ve yap›-
lar› korumaya yetmedi. Sadece sur içinde de¤il,
Üsküdar’da, Bo¤aziçi’nde, Kad›köy’de de tarihî
mahalleler ve eski evler yok oldu. ‹stanbul’un ta-
rihî dokusu sadece Galata-Beyo¤lu ile Haliç ve
Marmara k›y›lar›n›n kâgir H›ristiyan ve Yahudi
mahallelerinde kald›.
Bugün müze-kent ‹stanbul projesi ad› alt›n-
da belediyenin yapt›rd›¤› çal›flma, gerçi bütün
suriçini kapsayan bir vizyon içinde düflünülmüfl-
se de, sadece Süleymaniye ve belki de Eminö-
nü’nü “soylulaflt›rma”y› öngörmektedir. Ne var
ki burada öngörülen, Avrupa’da ve Amerika’da
yap›ld›¤› gibi kent dokusu ve yap›lar›n korunma-
s› de¤ildir. Aç›klanan amaç, bu yap›lar›n zaten
korunamaz nitelikte olduklar›n› kabul edip re-
konstrüksiyonlar›n› da d›fllayarak, kâgir olanlar›n
ya da yok olmufl olanlar›n yerine Osmanl› üslu-
bunda “prestij konaklar›” yap›p bunlar› zengin-
lere satmakt›r. Sadece ekonomik aç›dan bak›l›nca
bu süreç Avrupa’dakinden farkl› de¤ildir. Fakir-
ler gidecek, daha üst gelirliler gelecektir. Fakat
kültürel olarak bu bir yok etmedir. Ve ilgililerin
iyi niyetlerine karfl›n Türkiye’ye özgü bir rant
devri operasyonu olma yolundad›r. Marksist ya-
zarlar, gentrification’›n ister tarihî mahallelerde,
ister kent çevresinde olsun her zaman bir kapita-
list rant etkinli¤i oldu¤unu yazm›fllard›r. Fakat
bu de¤erlendirmenin yeterli olmad›¤›n› ve gent-
rification’da bir kültürel seçim oldu¤unu belir-
ten karfl›t elefltirilere kat›l›yorum. Bu, eski mer-
kezlerin ve konutlar›n sanatç›lar, profesyonel
genç ifl adamlar›, kad›n ve erkek yaln›z yaflayan-
lar, bekârlar, feministler, homoseksüeller taraf›n-
dan tercih edilmesinde, parasal›n ötesinde moti-
vasyonlar oldu¤unu kan›tlamaktad›r.
Türkiye’de kente göçün süreklili¤i, ola¤anüs-
tü boyutu, tarihî çevre bilincinin yoklu¤u ve
devlet deste¤inin yok say›lacak kadar az olmas›
nedeniyle Avrupa’daki süreçle ayn› koflullar› ya-
flam›yoruz. Bir baflka deyiflle, ‹stanbul gibi bir
kentte hâlâ Avrupa’n›n ‹kinci Dünya Savafl›’ndan
önceki koflullar› hüküm sürmektedir. Kimse Sü-
58 mimar•ist 2006/3
leymaniye ve Zeyrek’e geri dönmek istemiyor.
Eski parseller, dar havas›z sokaklarda, nohut oda,
bakla sofa apartman dairelerde oturmak isteyen
orta ve iyi halli okumufllar oldu¤unu sanm›yo-
rum.
‹stanbul’da sadece Galata ve Beyo¤lu bir
“soylulaflt›rma” olgusuna sahne oluyor. Buraya
gelir seviyeleri görece yüksek sanatç›lar, profes-
yoneller ve genç ifl adamlar› yerlefliyorlar. Süley-
maniye olay› da “prestij apartmanlar›” yaparak
zorla bir “soylulaflt›rma” operasyonu olarak yo-
rumlanabilir. Ne var ki bu proje rant boyutu dü-
flünülmüfl olsa da, gerçekleflmesi kuflkulu bir
öneridir. Çünkü Türkiye’nin tutucu zenginleri
de kent periferisindeki otoparkl›, havuzlu, koru-
mal› ve k›rsal burjuva için prestijli konutlar›n› b›-
rak›p kent merkezinin darac›k sokaklar›na dön-
meyeceklerdir. Gelenler de k›sa sürede, aile
gençlerinin bask›s›yla yine buralar› terk edecek-
lerdir. Kan›mca müze-kent ba¤lam›nda yap›lma-
s› öngörülen deneyler birkaç y›l içinde yine bir
çöküntü alan›na dönüflecektir. Çünkü eski doku
ve yap›lar› -gerçi bunlar›n kalanlar› da azd›r- ko-
rumay› hedeflemiyor.
Bundan 30 y›l önce Süleymaniye gerçek an-
lamda bir kültürel soylulaflt›rma alan› olma flans›-
na sahipti. Çünkü bu bölge, bir yurtlar bölgesi
olarak gelifltirilmek üzere ‹stanbul Üniversite-
si’ne verilmiflti. Bu mahalle eski sokak dokusu
korunmufl, yayalaflt›r›lm›fl, restore edilerek ö¤-
renci konutlar›na dönüfltürülmüfl evleri ve ö¤-
renci yaflam›yla birlikte geliflecek kültür etkinlik-
leriyle, Süleymaniye Külliyesi’nin ‹stanbul kültü-
rü içindeki tarihî konumunu ve an›s›n› sürdüre-
cek, ‹stanbul’un bütün dünyaya övünerek göste-
rece¤i bir koruma ve etkinlik alan› olabilirdi. Uy-
durma prestij konaklar› yerine; otomobil, oto-
park, gösteriflli konut tutkular› olmayan ö¤renci-
lere tahsis edilecekti. Belediye, uzmanlar ve üni-
versite uyansa, belki hâlâ bu olanak vard›r? Bü-
tün bunlar›n gerçekleflememesi baflta üniversite
idarecileri olmak üzere, belediyeler, hükümetler,
mimarlar, flehirciler ve medyan›n, sadece bir tari-
hî kent bilincinden yoksun olduklar›n› de¤il,
kent planlamas›n›n gözle görülen iliflkilerinden
de habersiz olduklar›n› ya da kent çevresine kaç-
man›n dayan›lmaz a¤›rl›¤›na kap›ld›klar›n› göste-
riyor.
Müze-kent projesinin ne aflamada ve nitelikte
oldu¤unu bilmedi¤im için bu tart›flmay› sürdür-
mek bir anlam tafl›m›yor. Fakat bu ba¤lamda
gentrification’un toplumsal içeri¤i konusunda,
kavram› ve örne¤i d›flar›dan ithal etti¤imize gö-
re, baz› gözlemleri de¤erlendirmekte yarar var.

Galata-Beyo¤lu’nun tarihinden ve ifllevinden
kaynaklanan Avrupal› karakteri ve Avrupa’yla
benzeflmesi d›fl›nda, rant transferi aç›s›ndan ister
tarihî kent içinde, ister bugün pek moda olan
deyimiyle varofllarda gerçekleflen ya da gerçekle-
flecek olan “soylulaflt›rma”lar Bat›da olanlardan
farkl›d›r. Gerçi arand›¤› zaman Bat›l› ülkelerde
de Süleymaniye türü denemeler bulunabilir. Ör-
ne¤in, bunlardan biri Quebec City’dir. Burada
da, eskiden var olmayan bir doku ve sentetik ya-
p›larla bir merkez oluflturulmufltu. Böyle bir de-
neme Avrupa’da yap›lmam›flt›r. Avrupa’da “soy-
lulaflt›rma” alanlar›nda da bizde olmayan iki
özellik var: 1. Tarihî yap›lar korunmufltur. Baflka
bir deyiflle soylu olan tarihtir; onun yerine ikame
edilen (ersatz) de¤il. 2. Bu eski yap›lar›n bak›m›-
n› üstlenerek yeniden burada yaflamaya bafllayan-
lar toplumun para aç›s›ndan de¤il, entelektüel
aç›dan soylular›d›r. Ö¤retim üyeleri, doktorlar,
mühendisler, sanatç›lar türünden okumufl ayd›n-
lar›d›r.
Bu gözlemi kendi tarihî koflullar›m›zda kent-
lere akm›fl k›rsal halk› hor görerek yapm›yorum.
Burada söz konusu olan, kültürel bir niteliktir.
Tarih bilinci yoksullu¤udur. Türkiye’deki prestij
kona¤›na en az iki arabas› ile gelecek zenginlerle,
fiziksel olarak nas›l bir Süleymaniye olabilece¤ini
hayal etmek olana¤› yoktur. Bizdeki soylulaflma
projesi, konaklara ra¤men mimari bir soysuzlafl-
ma olarak da yorumlanabilir.
Türkiye’nin ilk burjuvalar› (yani kentlileri) de
eski oturduklar› mahalleleri de¤ifltirmek, evleri-
ni, konaklar›n› satmak ya da arsalar›na apartman
yapmak zorunda kalm›fllard›. Belki de bunda bir
sak›nca da görmemifllerdi. Bunun bir ekonomik
zorunluluk oldu¤unu kabul etsek de Osmanl›
ayd›n s›n›flar›n›n da 18. yüzy›ldan bafllayan Bat›-
y› örnek alma e¤iliminin bu y›k›mda rolü oldu-
¤unu inkâr edemeyiz. ‹stanbul’a k›rdan gelen
yeni kentli -ya da kentli olamam›fl- halk›n ne
kendi kentinin, ne ‹stanbul’un, ne Osmanl›’n›n,
ne de Türkiye’nin tarihî konusunda, kenti koru-
yacak bir bilgi birikimi ve bilinci olmufltur. Bizim
halk›m›z kat›nda bir kahramanl›k tarihinin tek
gösterisi camilerdir. Ne var ki bu büyük sanat ve
kültür gösterileri de cehaletin ve kayg›s›zl›¤›n
sald›r›s›ndan uzak de¤ildir. Süleymaniye’de Ka-
nuni Türbesi ile Hürrem Sultan Türbesi aras›na
bir gecekondu müezzin evi yapmaya cesaret ede-
cek kadar sayg› ve bilinç yoksulu insanlar› dur-
durmak zordur. Bu bilincin prestij konaklar›nda
oturaca¤› varsay›lan k›rsal kökenli zenginlerde
var oldu¤unu savlamak kendimizi aldatmak olur.
Gerçi bu flafl›lacak bir tav›r de¤ildir. Fakat bu tav-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
r›n varl›¤›n› düflünmeden Türkiye’de planlama
yap›laca¤›n› ve yabanc› dillerden kavramlar›n ad-
lar›n› çevirerek bunun gerçekleflece¤ini düflün-
mek yanl›fl olur. Türkiye’de apartman peflinde
koflmaya devam edenler ahflap evleri sadece yan-
g›n tehlikesi ve konfor yoklu¤u nedeniyle terk
etmediler. Onlar için ahflap evin kültürel içeri¤i,
baflka bir deyiflle tarihî içeri¤i boflalm›flt›. Ams-
terdam’da kanallar üzerindeki 17, 18, 19. yüzy›l
tüccar evlerinde üst katlara ç›kmak, merdivenle-
rin darl›¤›ndan dolay› gerçek bir eziyettir. Ro-
ma’da Trastevere’de ya da Siraküza’da kentin
dar sokaklar›nda oturmak da, ça¤dafl konfor an-
lay›fl› aç›s›ndan bir eziyettir. Washington’un en
gözde mahallesi olan George Town’da hâlâ ah-
flap konutlar var. Biz tarihî miras›, kültürel ezik-
likle, cehaletle, sonradan görmelikle ve gözü
dönmüfl bir ya¤ma sürecinde yok ettik.
Bir mahallenin fakirlerini yerlerinden edip
onlar›n yerine daha zenginleri yerlefltirme, bir
kentsel dönüflüm projesi olarak Türkiye’ye özgü
bir süreç de¤ildir. Kapitalist toplumun kentle
iliflkileri dünyan›n her yerinde rant üzerine ku-
rulmufltur. Türkiye ile Avrupa aras›ndaki fark,
dönüflümü kültürel ölçütlerle kontrol etmek ya
da edememek konusunda ortaya ç›kmaktad›r. Bu
da bütün kültür alanlar›nda Bat›n›n arkas›nda
kalm›fl bir Osmanl› miras›n›n görüntüsüdür. Alt›
yüz y›ll›k bir tarihin miras›n›n yaratt›¤› kültürel
engellerin bir çeyrek yüzy›lda silinemedi¤ini 20.
yüzy›l›n ikinci yar›s›nda her alanda denemifl bu-
lunuyoruz.
1950 ‹stanbulu, nüfusu bir milyondan az,
birkaç mahallesi d›fl›nda modern Avrupa kenti ile
karfl›laflt›r›lamayacak bir kentti. Geçen yüzy›l›n
ilk yar›s›nda Türkiye’de üniversiteyi bitirenler,
Türkiye’nin her köflesinde ortaça¤ kentlerinin
yaflad›¤›n› an›msarlar. ‹stanbul’un ve Türkiye’nin
kentsel tarihini ö¤renememifl olanlar “‹stan-
bul’un, modern kent aflamas›n› geçmeden ça¤-
dafl kent olmaya özendi¤ini” bilmelidirler. Her
geçen gün plans›zl›¤›n, cehaletin ve vurdumduy-
mazl›¤›n bir çeflidini izliyoruz. Beyo¤lu kald›r›m-
lar› ne zaman döflendi? Ne zaman tekrar döflen-
di? Neden yeniden kaz›l›yor? Bu sorular› sorama-
yan bir toplum, bu sorular› ciddi olarak yan›tla-
yamayan bir idare, bir kald›r›m kaplamas›n›n bile
planl› olarak yap›lmad›¤›n› kan›tlamaktad›r. Av-
rupa, daha yüz y›l önce kentin planlama ve altya-
p› sorununu çözmüfltü. Modern kentleflme süre-
ci sanayi devrimi ile at bafl› gitmifltir ve 19. yüzy›-
l›n sonunda arts and crafts ak›m› ile birlikte elefl-
tirilmeye bafllanm›flt›r. Paris 19. yüzy›l sonunda
modern kentlerin baflta geleniydi. Arts and
mimar•ist 2006/3 59
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
crafts, Unwin, Berlage, Taut, Gibbert gibi adlar,
Frankfurt ve Berlin Siedlung’lar›, Amerika’da
greenbelt cities, CIAM, Le Corbusier La Ville
Radieuse, Wright’›n broadacre city gibi önerileri
sanayi kentinin rahats›z edici geliflmesine karfl›
ortaya ç›kan elefltirilerin adlar›d›r. Van Eeste-
ren’in Amsterdam, Hilbersheimer’in Dessau ve
birçok sosyalist denemelerin yap›ld›¤›n› an›msa-
y›p Avrupa kent tarihinin sorunlar›n› ö¤renme-
den, birden bütün bunlar›n elefltirildi¤i bir ça¤a
geldik. Bizim bugün emekli olmufl mimarlar›-
m›zdan dünyay› biraz izlemifl olanlar, 20. yüzy›l
mimarisinin ne oldu¤unu ö¤renmeye bafllarken
Avrupa’n›n yeni kuramlar›yla karfl› karfl›ya gel-
diklerini an›msarlar.
Cumhuriyet Türkiyesi Avrupal› kent planc›la-
r›n› Jansen’i, Prost’u görevlendirmifl, Le Corbu-
sier’den bile ‹zmir için bir eskiz alm›flt›r. De-
mokrat Parti döneminde Luigi Piccinato, Saba-
udia’n›n ünlü planc›s› olarak, ‹stanbul’da çal›fl-
m›flt›r. Bütün bunlara karfl›n modern kent afla-
mas›n› Türkiye yaflayamam›flt›r. Sanayi devri
kentleflmesi çevresindeki kuramsal literatür,
kentler üzerindeki sosyal ve ekonomik çal›flmala-
r›n bugün bile önemini yitirmemifl düflünce a¤›
Türkiye’de söz konusu olmam›flt›r. Türkiye
1960-70’li y›llarda naz›m plan a¤r›lar› çekmifl,
fakat herhangi bir naz›m plan uygulamas› kan›m-
ca görmemifltir. Konya gibi baz› uygulamalar di-
¤er kentlerden daha iyi olsa da, bu ortalamay›
yükseltmez. ‹stanbul’un dev-kent “megalopolis”
boyutlar› ise egemen k›rsal kültürün alt›ndan
kalkamayaca¤› kadar karmafl›kt›r. Kald› ki de-
mokrat hükümetler için toprak ya¤mas›na dayal›
oy, herhangi bir plan›n bilimsel olarak haz›rlan-
mas› ve uygulanmas›na her zaman engel olmufl-
tur. Türkiye’de son yar›m yüzy›ldaki hükümetler
ve belediyeler için kentler toprak ve imar hakk›
satan pazarlard›r. ‹stanbul’un modern kent de-
neyimi sadece Galata-Beyo¤lu’nda idi; gerisi ay-
r›nt›d›r. Bugün de gentrification sadece orada
olmaktad›r. E¤er gentrification yüksek gelirlile-
rin dar gelirlileri yerlerinden etme süreci olarak
‘Gentrification’
Do¤an Kuban discusses about the Turkish translation of ‘gentrification’ and he
emphasizes the different social structure of Turkey and compares the concept in
terms of its meanings used in Turkey, Europe and America.
He criticizes the transformation projects being proposed by the local
governments for Süleymaniye and similar regions in Istanbul and claims that
they will not be enough to attract the attention of the higher classes to the
region. Gentrification can not be triggered by producing just ‘physical covers’
unless a historical and cultural consciousness is reached.
60 mimar•ist 2006/3
sadece ekonomik bir tan›ma indirgenirse, gece-
kondu yerine apartman ve villalar yap›ld›¤›ndan
bu yana Türkiye soylulaflmaktad›r. Osmanl› dö-
neminde soylulaflamayan köylüler için de paraya
dayal› soylulaflma dönemi gelmifltir. Türkiye bir
yandan Zaha Hadid’den proje isterken, öte yan-
dan birkaç yüzy›l öncesinin sosyoekonomik ve
politik dönüflümlerinden de geçmektedir.
Modern kenti hiçbir zaman gerçeklefltireme-
den ça¤dafl kent hayallerine ulaflt›k. Nüfus, ula-
fl›m, say› demokrasisi, toprak ya¤mas› ve Ameri-
kan imgeleri k›skac›nda bugüne geldik. Bugün
on milyonu geçen kent olgusunu, Türkiye ko-
flullar›nda irdeleyip analiz etmeden, yapt›¤›m›z›
sand›¤›m›z çal›flmalara yabanc› etiketler yap›flt›r›-
yoruz. Fakat bilgisel, bilimsel ve entelektüel süz-
geçler iyi çal›flm›yor. Kentsel mekânlar›n kullan›-
l›fl›nda Türkiye’de ve özellikle ‹stanbul’da Ame-
rika ve Avrupa’daki geliflmelere bakarak yan›tla-
yamayaca¤›m›z bize özgü durumlar var. Büyük
Avrupa kentleri bir müze-kent olmay› hiç istemi-
yorlar. Biz üç dünya imparatorlu¤una baflkent
olmufl ‹stanbul’a bu ismi yak›flt›rm›fl›z. Bizim
Cerrahpafla ya da F›nd›kzade’de oturmak isteyen
ayd›n›m›z yok. Süleymaniye’nin Beyo¤lu, Niflan-
tas›, fiiflli gibi merkezlerle afl›k atmas› söz konusu
de¤il. Ve ‹stanbul’da merkeze do¤ru de¤il, fleh-
rin çevresine do¤ru bir geniflleme bask›s› var. ‹s-
tanbul’un nüfusu azalm›yor, art›yor. Sosyal ve
ekonomik etütlere dayal›, sosyal ve kültürel içe-
rikli, özellikle kent planlamas›na yans›m›fl, geliri
düflük kalabal›k toplum katlar›n›n refah›n› amaç-
layan hükümet ve belediye programlar› yok.
Bunlar oy toplamak için yap›lan ayni ve nakdi
yard›mlar ve ramazan sofralar› gibi, ortaça¤ et-
kinlikleriyle, vezirler, paflalar havas›nda güya ger-
çeklefltiriliyor. ‹stanbul’da soylulaflan bir fley yok.
Kültür parametresini temel olarak almam›fl, tari-
hî bilinci geliflmemifl bir soylulaflma, fiziksel k›l›f-
lar haz›rlayarak kuflkusuz sa¤lanamaz.
Do¤an Kuban, Prof. Dr.

Soylulaflt›rma ve Hipotetik Kâr
Behiç Ak
Y eni bir terim girdi hayat›m›za “soylulaflt›r-
ma.” Yeni giren her terim gibi onu ne ka-
dar çok tüketirsek ça¤› o kadar çok yakalad›¤›-
m›z›, o kadar çok günümüze ait olan› elefltire-
bildi¤imizi veya anlad›¤›m›z› düflünüyoruz. Bu
terimin etimolojik kökenlerine girmek istemi-
yorum. Ama bir sokak kedisinin nas›l kastre edi-
lerek, haftada bir banyo yap›larak, her gün tüy-
leri taranarak, boynuna k›rm›z› bir kurdela tak›-
larak soylulaflt›r›ld›¤›n› biliyorum.
Yeni ç›km›fl birçok terimin en önemli ifllevi,
ya hayat›m›za yap›lan bir müdahaleyi teknik ve
operasyonel bir hale getirmek ya da günün çok
moda terimiyle “fark›ndal›k” yaratmak.
Her fleyin fark›nda olan ama hiçbir fleye mü-
dahale edemeyen insanlar›n etrafta bolca olma-
s›, yeni baz› terimlerin birinci k›s›mda (operas-
yonel) daha ifllevsel oldu¤unu gösteriyor. Dü-
flük yo¤unluklu savafl, orans›z güç kullan›m› vs.
gibi savafl kelimelerine benzer bu postmodern
dünyan›n yeni kelimeleri, “anlamadan” çok
“yapmay›” m› “müdahale etmeyi” mi hedefli-
yor acaba? Konumuz “gentrifikasyon” oldu¤u-
na göre bu kavram daha çok planc›lar›n ifline mi
geliyor?
Evcillefltirme, ehlilefltirme, flehirle bütünlefl-
tirme, bir mahalleyi daha yüksek s›n›ftan insan-
lar›n oturdu¤u bir yer haline getirme, etnik gu-
ruplar› flehrin merkezinden atma, parselleri bir-
lefltirip al›flverifl merkezleri kurma, oto trafi¤ine
açma ya da kapama, hastanenin s›n›rlar›n› genifl-
letme... Ne derseniz deyin yap›lan bütün bu
farkl› hareketler neredeyse tek bir terimle ifade
ediliyor: “gentrification” / “soylulaflt›rma”!
fiehirde arazinin de¤er kazan›p el de¤ifltir-
mesiyle ilgili yap›lan bütün müdahaleleri nere-
deyse tek bir kavramla ayn›laflt›rmaya çal›flmak,
do¤rusu benim içimden pek gelmiyor. Bu tür
ayn›laflt›rmalar›, farkl› tip müdahaleleri ayn› bafl-
l›k alt›nda toplay›p birbirini meflrulaflt›rmas› ola-
rak alg›l›yorum bazen. Yaflanan süreci daha
do¤ru ifade edersek, bohem burjuva entelektü-
ellerin de¤er kaybetmifl bir mahallede yaflamaya
bafllay›p o mahallenin isminden s›kça söz ettirip
evlerin, arsalar›n de¤er yapmas›na ya da o ma-
hallenin yeniden anlamland›r›lmas›na neden ol-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
mas› ve bunun sonunda daha yüksek gelir grup-
lar›n›n bu de¤er yapm›fl bölgeye gelip (genellik-
le yazar ve sanatç› tak›m›n› flutlayarak) de¤er ka-
zan›m›ndan istifade etmeleri ve oray› soysuzlafl-
t›rmalar› ve manas›zlaflt›rmalar›d›r.
Yani bütün bu sürecin, sadece bohem sanat-
ç›lar›n gelmesi ve üst s›n›f›n buray› sat›n almas›-
na kadar olan k›sm›n› “soylulaflt›rma” diye kav-
ramsallaflt›r›p sürecin sonras›n› görmezden gel-
mek, evcillefltirmek için kastre edilen kedinin
obezitesini ve kemik erimesini, aç›klamalar›m›z
d›fl›nda b›rakmak gibi bir fley.
Mekân›n anlam›n›n kaybolmas› sonucunu
yaratan bir el koymay›, flehir mekânlar›n›n imi-
tasyonunu, tarihî dokuda parsellerin birlefltirilip
yerine al›flverifl merkezleri dikilmesini, flehrin bir
bölgesini lokanta flehir haline getirmeyi ya da
turizm merkezi yap›p flehirli nüfusu oradan
kovmay› “soylulaflt›rma” falan diye aç›klamal›
m›y›z? Yoksa her duruma ayr› bir kavram bul-
mak daha m› do¤ru? Yoksa bu tür kavramlar her
türlü duruma kendileri uyum sa¤l›yorlar m› za-
ten?
fiiddet karfl›t› Amerikan filmlerinde bol bol
fliddet sahnesinin kullan›lmas› bana hep tuhaf
gelmifltir. “Ama burada fliddet elefltiriliyorken
filmde de acayip fliddet görüntüleri var,” dedi-
¤inizde, fliddeti elefltiren sahnelerin, “fliddet
karfl›t›, say›s› az, ama toplumu etkileme gücü
çok yüksek olan entelektüel kitle için” yaz›ld›¤›,
fliddet sahnelerinin ise “okumas› yazmas› yok,
alelade fliddetseverler için” yaz›ld›¤› cevab›n›
al›yorsunuz. Yani sahiden fliddet elefltirisiyle de-
¤il, bir sat›fl stratejisiyle karfl›laflt›¤›n›z› anl›yor-
sunuz. Böylece kavramlar, dualistlefltikçe, yani
iki z›t anlam› bünyesinde bar›nd›rd›kça kitlesel-
lefliyor. Dualist olmayan kullan›mlar›n ise kitle-
selleflme flans› pek yok. Soylulaflt›rma kavram›
da bir yandan t›rnak içinde “soylulaflt›rma” gibi
bir ironiyi, entelektüel bir elefltiriyi bünyesinde
bar›nd›r›rken, öte yandan da yar›m ak›ll› bir fle-
hircinin “biz de buralarda ‘gentrification’ yapa-
l›m, dedik” cümlesindeki gibi, “olmazsa ol-
maz” mesleki bir operasyonun “bilimsel bir
kavram›” gibi sunuluyor. Yani operasyonel an-
lamda olumlu bir fley gibi kullan›l›yor.
mimar•ist 2006/3 61
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
fiehir mekânlar›n›n ayn›laflt›r›lmas›, anlam›n›
kaybetmesi, yaflad›¤›m›z flehirlerin çokça uzun
zamand›r yaflad›¤› en önemli problemlerden bi-
ri. Soylulaflt›rma ad› alt›nda yap›lan ayn›laflt›r-
malar, Frans›z Soka¤›, imitasyon Osmanl› ma-
hallesi gibi manas›zl›klar, flehri zenginlefltirdikçe
fakirlefltiriyor. Fakat bu manas›zaflt›rmalar k›sa
vadeli de olsa ekonomik de¤er yarat›yor.
Biz de, “fiehrin buras› mahvedildi,” diyo-
ruz. Ama bu, benim gibi kafas›nda “flehri al›n›p
sat›lan bir mal gibi de¤il de, yaflanan bir yer”
olarak gören insanlar için geçerli.
Bizim gibi insanlar›n al›flamad›¤› bir fley var:
“fiehrin bir mal gibi” al›n›p sat›lmas›. Baflka bir
anlat›mla, flehrin “portatif yanlar›n›n” giderek
artmas›. Yani flehirde uzun erimli, yaflam kalite-
sini yükseltecek, flehrin anlam derinli¤ini art›ra-
cak, eskiyebilen yat›r›mlar yap›lmas› de¤il de,
k›sa süreli de¤er yapan yaflam kalitesiyle ve fleh-
rin anlam›yla pek bir ilgisi olmayan yat›r›mlar›n
yap›lmas›... Sonra onlar›n h›zla de¤er kaybet-
mesi sonucu y›k›l›p yerlerine baflka yat›r›mlar›n
yap›lmas›, sonra o baflka yat›r›mlar›n da y›k›lma-
s›... Bütün bu faaliyete de “flehircilik” ad›n›n
verilmesi... fiehrin o parças›n›n sürekli baflka bir
biçimde de¤erlendirilmesi ve yeni bir mal haline
getirerek flehirliye sat›lmas› ve bu eylemin “fle-
hircilik bilimi”(!) ile çözümlenmesi. (Demek ki
flehircilik fakültelerinden mezun gençlerin bu
aralar emlak flirketlerinde ifl bulmas› “flehirci”
fazlas›ndan kaynaklanm›yor sadece.) fiehirlinin
Behiç Ak. ise yaflad›¤› flehirde “bir tüketim iflçisi” haline
62 mimar•ist 2006/3
dönüfltürülmesi ve bu her daim yeni mekânlar›
tüketerek yaflamas›n›n zorunluluk haline getiril-
mesi. Hatta bu tüketimin “kentsoyluluk” gibi
yutturulmaya kalk›lmas›. Bu yeni mekânlar› tü-
ketmeyen insanlar›n magazin dergilerinin sayfa-
lar›ndan içeri al›nmayarak “out” ilan edilmesi.
Yani flehrin de¤iflim de¤erinin de¤il de, kulla-
n›m de¤erinin önemli oldu¤unu düflünenlerin,
ulafl›m›n rasyonelli¤i, kamusal alanlar›n art›r›l-
mas› ile ilgili fleyleri önemseyenlerin d›fllanmas›.
T›pk› konutta oldu¤u gibi: Konutumuzun yafla-
mak için var oldu¤unu düflünüyoruz. Oysa o
konut (özellikle satanlar için) bizim kullanma-
m›z için de¤il, sat›n almam›z için var daha çok.
Biz de konutu al›p de¤er yapt›ktan sonra baflka-
s›na satarsak, konutu neredeyse gerçek amac›na
uygun “kullanm›fl” oluyoruz. (Yoksa turflu ku-
rup sürekli ayn› konutun içinde yaflayarak de-
¤il.)
Yani?
“Ey flehir sakini! Bir otomobil al›p birkaç y›l
kullan›p at›p yerine baflka bir model araba alma-
y› çok normal karfl›l›yorsunuz ama flehre gelince
farkl› düflünüyorsunuz. Ömür boyu ayn› flehri
kullanaca¤›n›z› zannediyorsunuz. fiehir, al›n›p
sat›lan, sürekli model de¤ifltirmek zorunda
olan, yeni modalar ve yeni kavramlarla ifade
edilerek yeni kuflaklara sunulan bir mal haline
niye dönüflmesin? Modeli eskiyince de¤ifltirilen
bir mal niye olmas›n? T›pk› otomobil gibi! Siz
flehri al›p sataca¤›n›z yerde flehrin içinde yafla-
maya kalk›yorsunuz! Hatta daha da ilginci için-
 DOSYA

“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
de an› falan oluflturmaya kalk›yorsunuz. fiehir ¤ilsiniz. Bütün gazeteler, dergiler kâr etti¤imiz-
sizin hat›ra defteriniz mi?” diyen birileri sürekli den bahsediyor. Bütün büyük bankalar hisse se-
hayat›m›z› tehdit ediyor. fiehrin oras›n› buras›n› netlerimizi bu yüzden paylafl›yor. Nas›l zarar
yaflam kalitesini zorlaflt›racak flekilde de¤ifltire- ederiz?
rek sürekli rahat›m›z› kaç›r›yor. - Ama hesaplar ortada. ‹flas ettik!
Biz flehir sakinleri olarak, bu yaflam kalitesini - Hay›r biz kâr ediyoruz! Matemati¤i bofl
düflürücü de¤iflimlere direnmek için “Eski- ver!
den...” diye bafllayan özlem yüklü cümlelerle - Nas›l bir kâr bu?
kendimizi daha çok ifade etmeye bafll›yoruz ve - Hipotetik kâr!
“nostaljik” ilan ediliveriyoruz. Kurdu¤umuz ‹flte ben bu kavram› çok tuttum.
cümleler eskiye özlem falan tafl›maktan çok Gentrifikasyona maruz b›rak›lan bölgeler
“flehrin kullan›m de¤erini yükseltmeye” yönelik için bu kavram›n kullan›lmas›n› öneriyorum:
fleyler de olsa, hiçbir anlam tafl›mamaya bafll›yor. “Hipotetik kâr yapan bölgeler!”
Çünkü kullan›m de¤erini yükseltmeye yönelik,
rasyonel, kamu fikrini önemseyen önerilerin Behiç Ak, Mimar
hiçbir anlam› yok! Çünkü onlar para getirmi-
yor! Yani flehri yeni bir mal gibi satmaya yaram›-
yor! “Eskiden ‹stanbul’un birçok k›y›s›ndan be-
dava denize girebiliyorduk!” dedi¤imizde nos-
taljik olarak damgalanabiliyoruz. Bütün k›y›la-
r›n beton apartmanlarla dolmas› bu apartmanla-
r›n y›k›l›p yerlerine daha yükseklerinin yap›lma-
s› ça¤dafl yaflam›n “olmazsa olmaz” bir koflulu
olarak önümüze sürülüyor. Çünkü o zaman fle-
hir sürekli al›n›p sat›lan bir mal haline dönüfltü-
rülebiliyor. Yani bu tarz müdahaleler bir de¤er
yarat›yor; bir de¤iflim de¤eri var. Di¤erinin yok.
fiehir mekânlar›n›n, yap›l›p y›k›l›p yeniden
yap›l›p yeniden y›k›larak, manas›zlaflt›r›l›p ma-
nal›laflt›r›larak, de¤er kazand›r›lmas›, al›n›p sat›-
lan, portatif özelli¤i olan bir mal haline dönüfl-
türülmesi sürecinde “soylulaflt›rma” kavram›n›n
nas›l bir anlam› olacakt›r? Bence bu h›zl› devi-
nim içinde bu kavram da “portatif” bir kavram
olmaktan kurtulamaz. Di¤er birçok kavram gi-
bi! Dayan›ks›z, her fley yerine geçen, süratle içe-
ri¤i boflalacak yeni bir kavram! Çünkü soylulafl-
t›r›lan bir yerin tekrar tekrar “soylulaflt›r›larak”
her defas›nda yeni bir mal gibi flehirliye pazar- Gentrification and Hypothetical Profit
lanmas› mümkün. Bir fley bu kadar çok soylu-
laflt›r›l›rsa ortada soylulaflt›r›lacak bir fley kal- A new definition has entered our lives: ‘gentrification’. The most important
maz... Yak›nda bu kavram› bir siteye verirlerse function of new terms is either to make an intervention which is oriented
hiç flafl›rmayaca¤›m: “Gentrifikasyon sitesi!” towards our lives technically and operationally or, in popular terms, create
Geçenlerde izledi¤im, Amerika’da y›llarca ‘awareness’. In fact, I don’t feel like trying to unify all interventions related to
y›l›n en baflar›l› flirketi olarak seçilen, Forbes de- the process of increasing in value and changing hands of the land in a city
gisinin kapa¤›nda defalarca boy gösteren ve so- with a single concept. While on one hand gentrification carries an intellectual
nunda aniden iflas eden Enron flirketiyle ilgili criticism, an irony, on the other hand it is presented by urban planners as a
bir belgesel beni çok etkiledi. Filmin bir yerinde ‘scientific concept’ of a professional operation. One of the most important
flirketin bir muhasebe çal›flan›, flirketin CEO’la- problems that we have been experiencing for a long time within the cities that
r›ndan birine soruyor: “Affedersiniz, neden biz we live in is the alikeness of the urban spaces, loss of meaning. This alikeness
flirketin bilançosunu yapm›yoruz?” CEO cevap that is made in the name of gentrification while enriching impoverishes the city.
veriyor: “Bilanço mu? B›rak›n can›m. Onlar de- However even though it is short termed, these create an economic value. In this
mode fleyler!” context it is important to answer this question: What kind of a meaning does
- Ama biz zarar ediyoruz. gentrification have in the processes of making urban spaces a property that has
- Zarar m›? Biz kâr ediyoruz, siz fark›nda de- a portable quality?

mimar•ist 2006/3 63
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Kuzguncuk Üzerine
‘Kafas› Kar›fl›k’ Bir Deneme
Tan Morgül
‹ nsano¤lunun yaflad›¤› topraklarla kurdu¤u
iliflkinin tarifi ne kadar zor ise, bu iliflkinin
-tek tarafl›- feshinin tarifi ise bir o kadar kolay-
d›r. Zordur, çünkü mekânla insan›n kurdu-
¤u/kurgulad›¤›, hem çok biçimli hem çok bi-
çimsiz, hem haf›za ile sahih hem nisyan ile ma-
lul ama her daim tutkulu ikili muhabbet hali,
her türlü disiplinin aç›klamakta zorland›¤› bir
iliflkiyi tarifler. Kolayd›r, çünkü bu iliflkinin fes-
hine neden olan iktisadi, siyasi ve trajik geliflme-
ler bu ikilik halini b›çakla orta yerinden ay›rarak,
insan› mekândan kopar›r. ‹nsan gider, mekân
kal›r! Peki, kalan o mekân, üzerine sinen kültür-
lerden, iliflkilerden, sedalardan o kadar ba¤›ms›z
m›d›r ki, insan çekip gidince mekân oldu¤u gibi
kalacakt›r! De¤il elbet. Lakin zaman geçer, bu
sefer ayn› mekân, içinde bar›nd›rageldi¤i her
türlü “haf›za ile sahih” yap›ya, dokuya ve seda-
ya inat, yeni yeni biriktirmelerden baflka türlü
mekânlar do¤urur. Ama iflte, mekân her daim
bir garip, bir eksik kal›r.
Bunca kelama neden olan konu asl›nda tam
da benden yaz›lmas› istenen bafll›¤a dair idi:
Gentrifikasyon... Veya soylulaflt›rma veya mute-
nalaflt›rma veya seçkinlefltirme veya... Yani, du-
ruma göre kontenjan aç›lacak bir kavram. El-
bette kendi bafl›na bu kavram› tart›flmayaca¤›m.
Sonuçta benden istenen, meselenin teorik ya-
n›ndan çok, pratik yan›na dair bir tarifleme; ya-
ni yaflam›fl oldu¤um mahallenin, Kuzgun-
cuk’un “gentrifikasyon” kavram›yla olan iliflkisi.
Girifle katt›¤›m ruh halinden devam edeyim:
Osmanl›’n›n, malum çok renkli yap›s›ndan, ak-
ranlar› ile k›yaslay›nca hayli genç ulus-devlet
Türkiye Cumhuriyeti’nin tek renkli (her ne ka-
dar baz› renklerin zorlamas› olsa da) yap›s›na
geçiflteki s›k›nt›l› izlerin en net görülebildi¤i
yerlerden biri oldu ‹stanbul. Ve dahi, bu co¤-
rafyan›n tualindeki renkler teker teker silinirken
buna en ac›l› flahitli¤i yapmak da düfltü bu ken-
tin yazg›s›na. ‹stanbul’un Bo¤az’a güzel imza
“köy”lerinden biri olan Kuzguncuk ise, her tür-
den, anakronik, “üç din, üç kültür, kardefllik,
çeflitlilik” güzellemelerinin adresi olarak, sanki
bu flahitli¤in d›fl›ndaym›fl gibi tutulan mahalle-
64 mimar•ist 2006/3
lerden biri oldu. Sanki genel gidiflata inat, bura-
s› ve bunun gibi mahallelerde bambaflka bir ya-
flam sürüyormufl gibi konufluldu, keyiflenildi,
vicdanlar temiz tutuldu. Halbuki Kuzguncuk
da geçmiflin çeflitli-renkli-keyifli her noktas› gi-
bi, art›k sadece tek renge ev sahipli¤i yapan bir
mahalle. ‹flte, yaz›n›n konusu da burada bafll›-
yor belki; bu tek rengin tonlar›n›n, birbiriyle ve
mekânla olan sosyal-kültürel, e biraz da ikitisadi
iliflkisi.
Bafltan itiraf edelim, gentrfikasyon kavram›
ile olan teorik iliflkim ne çok eskidir ne de çok
yeterlidir. Bu vesileyle, meselenin “Türkçelefltir-
me” serüveninin sadece iyi bir izleyicisi oldu¤u-
mu söyleyebilirim. Kuzguncuk’u merkeze al›n-
ca da, çeviriden ziyade “Türkçe söylemeyi” da-
ha çok tercih ediyorum. Bana kalsa “seçkinlefl-
tirme”yi tercih ederdim. Ama mevzu Kuzgun-
cuk’taki dönüflüm olunca, mesele bana kalma-
yacak kadar ciddi iflmifl gibi geliyor. Hal böyle
olunca, benden istenilenin aksine kendimi bu
kavram› habire kullanmaktan men ediyorum.
Bu nedenle, yeri geldi¤ince, gentrifikasyon keli-
mesini b›rak›p “soylulaflt›rma” ile u¤raflaca¤›m›
da flimdiden söylüyorum. Dedi¤im gibi, konu
Kuzguncuk oldu¤u için böyle yaz›yorum.
Kuzguncuk’un Alameti Farikas›
Genel gentrifikasyon kavram›n›n, insanlar›n ya-
flad›klar› yerlerden gönüllü olarak ayr›l›p baflka
bir mekânda yaflamay› seçmeleri ve bunu yapar-
ken de hiçbir idari, siyasi bask› grubunu devreye
sokmad›klar› noktada, tan›m gücünü kaybetti-
¤ini düflünüyorum. Belki de bu noktada, kavra-
m›n Avrupai kökleri ile niteliksel bir ayr›m›n ya-
fland›¤›n› düflünüyorum. Kavram›n tam da düz
anlam› ile Sulukule’de, Sultanahmet’te, biraz
Galata ve Balat’ta yaflanan dönüflümle, farkl› ne-
denlerle de olsa Arnavutköy ve Ortaköy’de ya-
flan›lan›n ve di¤er örneklerin Kuzguncuk’tan
farkl› oldu¤unu düflünüyorum. Bu nedenle kav-
ram›n “etken” de¤il, “edilgen” olarak kullan›l-
mas›n› daha do¤ru buluyorum. Yani ille kullan›-
lacaksa bir kavram, bence bu seçkinlefltirme de-
¤il, seçkinleflme olurdu.

Bafllayal›m: Rum, Ermeni ve Yahudi nüfusu-
nun (ki yüzy›l›n ilk yar›s›nda bile mahallenin en
kalabal›k grubu) bilinen/bilinmeyen nedenlerle
mahalleyi terkinden sonraki, dönüflüm sürecine
hiç girmiyorum. Aslolan, Kuzguncuk’un, özel-
likle yirmi y›l içerisinde yaflad›¤› demografik
baflkalafl›mla, kendisiyle benzeflik olarak dönü-
flen mahallelerden ayr›ld›¤› noktalar olacak. Öte
yandan, bu dönüflüm sürecinde, özellikle ilk
“gentrifier”ler olarak adland›r›lan kesimin Kuz-
guncuk’a yerleflme saiklerine, mahalle ile ma-
hallenin onlar ile olan iliflkilerine ve iki grubu
ortalayan mahalle derne¤inin ve eylemlerinin
bu süreçte oynad›¤› role bakaca¤›m.
Konut A¤›rl›kl› Dönüflüm
Kuzguncuk’un, co¤rafi özelli¤i ve “göreceli”
olsa da cemaatlerin mahalleyi kullanma biçimi-
nin, burada, Arnavutköy ve Ortaköy’le k›yaslan-
d›¤›nda daha farkl› bir dönüflümün gerçeklefl-
mesine neden oldu¤unu düflünüyorum. Bu far-
k›n öne ç›kan nedeni de, kültürel ve sosyal de¤i-
flimden çok, mekân›n yap›sal dönüflümü olmufl-
tur. Aç›lan e¤lence yerleriyle beraber, bu iki
semtin kentin gezici nüfusuna geç saatlere ka-
dar hizmet etmesi mahallenin/mahallelinin
kent rant› ile daha çok iliflkiye girmesine neden
olmufltu. Ki bu iflletmelerin birço¤unun da, ma-
halleyle uzun y›llard›r iliflkisi olmayan bireyler
taraf›ndan iflletilmesi ve müdavimlerinin de d›-
flar›dan geliyor olmas›, semtin merkezinde kül-
türel bir yar›lma yarat›yordu. Kuzguncuk’ta ise,
di¤er iki mahalleden farkl› olarak, sahile yak›n
bir mahalle merkezi olmamas› ve semtin co¤rafi
karakterinin denize dik olan ‹cadiye Caddesi
üzerine oturmas› ve bu uzun caddenin de iki
kanad›n›n arkas›n›n tamamen hanelerden olufl-
mas›, böylesi bir ticari mekânlaflmaya izin ver-
medi. Misal, Kuzguncuk’ta bar veya kafe gibi
mekânlar (olas› denemelere ra¤men) hiçbir za-
man deniz kenar›n›n elli metre yukar›s›na do¤ru
geniflleyemedi. Özetle, kentin gezici nüfusuna
“e¤lence” anlam›nda çok fazla alan tan›mayan
Kuzguncuk, bu nüfus taraf›ndan sadece kültü-
rel anlamda, gündüz saatlerinde, yani mahalle-
nin gündelik hayat›yla çok da çat›flmayan za-
manlarda kullan›lagelmifltir. Bunun en önemli
sonucu da mahallede konut sahipli¤inin ve ha-
ne merkezli yerleflmenin cazibesini yitirmemesi
olmufltur.
Konut sahipli¤inin ve içinde yaflan›lan ma-
halle yaflam›n›n cazibesinin korunmas› da, akra-
bal›k ve komfluluk iliflkileriyle beraber geliflen
yaflam tercihleri, yeni kuflaklara da bu “pahal›”
mahallede oturma flans› sunmufltur. Yani, genel-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
de orta s›n›f›n ikamet etti¤i, Kuzguncuklunun
d›flar›dan bak›ld›¤›nda kiras› yüksek gözüken bu
mahallede hâlâ oturmaya devam etmesi, Kuz-
guncuklunun Kuzguncukluya daha farkl› kira
tarifi uygulamas›, sonraki kuflaklar›n da bu ma-
hallede oturmay› tercih etme gerekçelerinden
biri olmufltur.
Ahengi Kaçan Renk
Önceden de belirtmifltim: Konumuz, bu top-
raklar›n di¤er renkleriyle bozulan iliflkisi de¤il,
ayn› rengin tonlar›n›n birbirleriyle karmafl›kla-
flan iliflkisi. Hal böyle olunca, “soylulaflt›rma”
tart›flmas›n›n çat›s› olan, cemaatlerin mekân ter-
cihi ve kullan›m nedenlerinin alt›n› çizmekte
fayda var. Malumumuz, nas›l 6-7 Eylül, “renk-
ler aras› bozumu”nun sembolik bir tarihleme-
siyle, 12 Eylül 1980 ise “rengin ahenginin bo-
zumunun” tarihidir. Sadece mekânlar›n de¤il,
yaflam›n dönüflümünü hedeflemifl, oldukça yük-
lü bir birikim ile insan nüfusunun entelektüel ve
fiziksel tasfiyesidir. Siyaseten ve ahlaken “soy-
suzlaflt›rma”n›n tarihsel adresidir. Temel malze-
mesi insan oldu¤u için de, kentin dönüflümüne
asl›nda belirgin bir etkide bulunmufltur. Nas›l
m›? fiöyle: 12 Eylül, öncesinde siyasi amaçlarla
kentin genelini kullanan ve sadece eski kentle
de¤il, yeni yeni oluflan çevre ile de iliflki kuran
ve oradaki sosyal-kültürel potansiyelleri/geri-
limleri merkeze tafl›yan genç, entelektüel grup-
lar›, uygulad›¤› yo¤un fliddet politikas› ile ez-
mifl, sonras›nda da belirli merkezlere s›k›flt›rm›fl-
t›r. Tüm bu fliddet sarmal› vesilesiyle toplumsal
kurtulufl paradigmas›ndan, sadece ayakta dura-
bilmeye, kendisini ve yaflam›n› koruyabilmeye
gerilemifl olan gruplar, kendilerini hem kültürel
Denize dik inen
hem de sosyal olarak daha rahat koruyacaklar›
‹cadiye Caddesi.
belirli bölgelere ve cemaatlere çekilmifllerdir. (Foto¤raf: Ayflen
Çekildikleri hayat ise baflka bir yaz›n›n konusu- Ciravo¤lu)
mimar•ist 2006/3 65
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
dur. Var olduklar› ülkeyi, o ülkenin mekânlar›n›
ve insanlar›n› daha güzel bir yere dönüfltüreme-
yenler, çok da insani nedenlerle, yaflad›klar› kü-
çük yerleri ve oran›n hayatlar›n› de¤ifltirmeye
giriflmifllerdir. Geçmiflten farkl› olarak da, daha
içine kapal› ve daha plans›z flekilde.
Belki de Kuzguncuk (benzerli gibi), s›rf bu
taraf›yla, baflka türlü bir “soylulaflt›rma” halinin
konusu olur. Daha da ileri gidip flöyle de diyebi-
lirim: ’80 öncesinde toplumun geneliyle kurul-
mak istenen “ortak, eflit, özgür” bafll›kl› yaflam
akdinin feshiyle, çekilebilecek en son “taham-
mül” merkezlerinden biri olmufltur Kuzgun-
cuk. Yani konu Kuzguncuk ve benzeri mekânlar
olunca, bahsedilecek genel seçkinleflme halinin
orta yerine çökecek sosyolojik bir vak›a! Yani,
insanca ve sevdikleriyle ortak ve sakin bir yaflam
arzulayan insanlar›n s›¤›nacaklar› bir “yurt” ta-
rifi. Ne kadar hakl› bir talep! Bu vesileyle de, in-
sanlar›n yaflad›klar› yeri seçme (hiçbir resmî ve
özel projenin ve zorlaman›n parças› olmadan)
hallerini yaftalarken, neden dikkatli olunmas›n›
gösteren bir pankart asm›fl olal›m yaz›n›n orta
yerine.
Özetle; Kuzguncuk’un genel yap›s›n›n d›-
fl›nda semtte son on senede yeni bir yerleflim ve
yerleflimci tipi var olmaya da bafllad›. Bunlar›n
bir k›sm›, mahallenin özellikle belli bölgelerin-
deki eski eserleri restore ederek oraya yerleflme-
ye bafllayan konut sahibi seçkinlerle, bir flekilde
sosyokültürel olarak benzeflik gruptan olup da-
ha düflük ekonomik gruplardan gelen kirac› seç-
kinler. Bu yerleflim tipleri hâlâ sürmeye, sürer-
ken de farkl›laflmaya devam ediyor. Yani,
Foto¤raf: Ayflen Ciravo¤lu
66 mimar•ist 2006/3
’80’nin akli ve fiziki ma¤duru “göçmenle-
ri”nden yaklafl›k on y›l sonra, yarat›lan ortam›
TV dizilerden, gazetelerden ve muhabbetler-
den duyup be¤enen birbirinden farkl› insanlar
da Kuzguncuk’ta yaflamaya kofluyor. Bu da do-
¤al olarak, yerleflik cemaatin bir k›sm›n›n Kuz-
guncuk alg›s›n›, belki de ilk defa fark edilir bir
flekilde de¤ifltiriyor: Ev satma ihtimali, getirece-
¤i maddi avantajlar nedeniyle, kendini göster-
meye bafll›yor. Bundan yirmi sene sonras›n› tah-
min etmek daha da zorlafl›yor.
Hareketli Mahallenin Bereketi
Bu mahalleyle ilgili alg›, sadece co¤rafi yap›s› ve
diziler vesilesiyle verdi¤i güzel pozlardan da
kaynaklanm›yor. Y›llard›r mahallelinin istikrarl›
bir flekilde mahallesinin tarihsel-do¤al dokusu-
na sahip ç›kmada gösterdi¤i kararl›l›k bu alg›n›n
oluflmas›ndaki önemli di¤er etken. Unutmamak
gerekir ki, bu inatç› kararl›l›k olmasa, zaten
Kuzguncuk, ’80 sonras› kapitalist fl›mar›kl›¤›n
sahnelerinden biri olmaya adayd›. Kentin tüm
yeflil alanlar›n›, bofl arsalar›n› beton pazar› yap-
maya ant içmifl güruha karfl›, semt halk› ve der-
ne¤i y›llarca mücadele verdi. ‹flte bu nedenden-
dir ki, Kuzguncuk hâlâ iyi poz vermeye devam
ediyor.
Semtteki politizasyon çok da yeni bir fley de-
¤il: Zaman›n koflullar›na göre, baflka saiklerin
öncelenmesiyle de olsa 1980 öncesinde de var
olan derneklerle mahallenin siyasi, kültürel ve
sosyal ihtiyaçlar› karfl›lan›yormufl. 1980’de ka-
pat›lan derne¤in, tekrar “yeni” komflularla be-
raber harekete geçifli ise baflta dernek çat›s› al-
t›nda de¤il de daha çok bir sivil hareketlilik ola-
rak ortaya ç›kt›. Bu yeni sürecin de en önemli
unsurlar›, ’80 öncesinden beri siyaseten ve me-
kân olarak yan yana duran insanlar›n daha ça-
buk ve örgütlü bir flekilde hareketi tetiklemesi-
ne arac› olan yerleflik mahalleli ile mahalleye ye-
ni gelmifl sanatç›, ayd›n kesimlerinin de, kendi
gruplar› ile harekete geçmesiydi.
Daha sonra çok daha farkl› bir nedenden
-mahalleye trafo yap›lmas› talebi- birbirlerini
önceden tan›yan insanlar, mücadelelerini daha
sistematik ve sürdürülebilir biçimde yürütmek
için 1997’de Kuzguncuklular Derne¤i’ni (tek-
rar) kurdular. Bu döneme kadar olan süreçte,
özellikle 1991’deki bostan› koruma mücadelesi
s›ras›nda önceden görülmeyen bir ikilik fark
ediliyordu. Bu da asl›nda mahalledeki demogra-
fik ve yap›sal dönüflümün, kamusal alanda ken-
dini en ciddi biçimde hissettirdi¤i bir and›. Ki o
zamana kadar bir flekilde temaslar› olan yeni
yerleflimcilerle, semtli ve “ayd›n” baflka türde

birbirinden farkl› zamanlarda ve farkl› gruplarla
eylemler üretmifllerdi. Bu farkl›l›¤›n niteli¤i de
1997’de dernek kurma giriflimleri s›ras›nda bu
iki grubun bir araya gelmesinde daha çok ortaya
ç›kt›. Geçmiflten gelen baz› belirgin ve benzeflik
politik göndermeler veya görüngüler olsa da,
asl›nda ortada farkl› cemaatler oldu¤u belliydi.
1999 Marmara depreminden sonra hareket-
lenen dernek çal›flmalar›na daha fazla say›da
gentrifier ve mahalleli kat›lmaya bafllarken, dep-
rem çal›flmalar›ndan gelen dinamizmin ve mefl-
rulu¤un da etkisiyle, hareket 2000 senesinde
bostandaki yeniden yap›laflma tehlikesine karfl›
yöneltilen tepkinin dernek taraf›ndan organize
edilmesiyle doru¤a vard›. Bu sefer, neredeyse
tüm etkinlikler dernek taraf›ndan organize edi-
lirken, bu sürece her kesimden ortak kat›l›m ol-
du. Öte yandan, özellikle etkinliklerin organi-
zasyonunda bu sefer çok daha yeni bir grubun
katk›s› ortaya ç›k›yordu: Kirac› ve aktif gentrifi-
er’lar. Bu grup mahalle ile yeni yerleflimciler
aras›nda önemli bir iletiflimsel köprü özelli¤i ta-
fl›yan semtli dernek üyeleri ve dernek prati¤i ile
daha somut iliflkiler kurduklar› için, geçmiflten
farkl› bir gentrifier-dernekçi-semtli iliflki biçimi
ortaya ç›kard›.
Kuzguncuklular Derne¤i, asl›nda Kuzgun-
cuk’a Kuzguncuk oldu¤u için yerleflen ve bu
mahallede yaflamaya devam etmek için de bu
semti korumay› öncelikli olarak dert edinen, ye-
ni yerleflimcilerle (elbette hepsi de¤il), y›llard›r
bu mahalleyi ve mahallenin sosyal-kültürel do-
kusunu korumak için emek verenlerin bir araya
geldi¤i ifllevsel bir aland›r. Elbette tek ve biricik
alan de¤ildir ama bu konuda önemli bir ifllev de
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
gördü¤ü gerçektir. Birçok yeni yerleflimci de sa-
dece eski semtlilerle de¤il, di¤er yeni yerleflim-
cilerle de bu dernek vas›tas›yla tan›flm›flt›r.
Di¤er taraftan eski yerleflimcilerin (ki bu 50-
60 sene öncesine tekabül ediyor) devam› olan
bizler, geçmifl deneyimlerin katk›s› ve dernekte
yakalad›¤›m›z niteliksel/söylemsel ortakl›kla ka-
musal yarar› topluma odaklamay› bir ölçüde ba-
flarabildik. En az›ndan semtin ve ‹stanbul’un en
önemli yeflil alanlar›ndan birini her türlü imkân-
s›zl›¤a ra¤men korumay› becerdik. Semtteki ce-
maat, akrabal›k veya komfluluk iliflkilerine do¤al
üyeli¤imizle semtin gündelik yaflam›n›n içine ra-
hatl›kla “s›zarken”, sözümüzü semtin gündemi-
ne oturtabildik. Nihayetinde, farkl› gruptan gent-
rifier’lar da bu yo¤un, kat›l›mc›, esnek, renkli ve
inatç› tart›flma ortam›n›n d›fl›nda kalamad›.
Kuzguncuklular Derne¤i ve bostan hareketi;
ötekilefltiren, düflmanl›k ve tahammülsüzlük
üreten üst kimliklerin seyreltildi¤i bir alan olma
özelli¤i aç›s›ndan ilginç bir deneyimdir. Önce-
likle, bostan hareketi her yerel hareketin sahip
oldu¤u avantajlara sahiptir: Geleneksel siyase-
tin, siyasi ve ekonomik pozisyonlardan üretti¤i
tekil kimliklere karfl›, yerel hareketler oldukça
ço¤ul hareket kimlikleri üretir. Hayat›n›zn hiç-
bir alan›nda yan yana duramad›¤›n›z biriyle ma-
hallenizi korumak, kendi alan›n›z› korumak için
bir araya gelirsiniz. ‹kinci olarak da, mahalleli,
sadece mahallede yaflamaktan ve o yaflama sahip
ç›kmaktan kaynaklanan deneyim ve birikimle,
hiçbir arac› olmadan, kolektif kimli¤in oluflu-
muna katk›da bulunur. Dolay›s›yla, temsil prob-
leminin olmad›¤› bu alandan ortaya ç›kan hare-
ket kimli¤ini rahatl›kla içine sindirir. Bu kadar
Foto¤raflar: Tolga ‹slam
mimar•ist 2006/3 67
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
ço¤ul ve kalabal›k bir hareket kimli¤i potas›nda
da, eski yerleflimci, yeni yerleflimci, gentrifier,
mekân de¤il “bir arada olma”, “bir arada yafla-
yabilme” fikri soylulaflt›r›l›r. Velhas›l, hareket
bereket getirir.
Nas›l Tart›flal›m?
Tekrarl›yorum: Kuzguncuk’u, biraz da yap›s›
gere¤i, anlat›rken “soylulaflt›rma” tan›m›n› bir
türlü a¤z›ma yak›flt›ramad›m. Sanki bu, baflta
Harmony Sanat Galerisi.
(Foto¤raf: Tolga ‹slam)
A ‘Confused’ Essay on Kuzguncuk
This article is a -modest- attempt to discuss the gentrification process that has
been established (or is claimed to have been established) in one of the historical
neighborhoods in Istanbul, named Kuzguncuk, by critical approach to the
gentrification in local level. It addresses the geographical structure of the
neighborhood and demographical transformation through historical and political
cases in order to clarify Kuzguncuk’s distinction from traditional ‘gentrification
discussions’. Referring to the authenticity of local reality, this article highlights
1980 military coup issue which caused a tragic change in the life of a significant
number of people who subsequently changed the core meaning of their life –
from total salvation to individual salvation paradigm. The article intents to
elaborate the choice of this social community as a place to habit in the specific
context of gentrification – by preferring the word ‘lately inhabitants’ rather than
‘gentrifier’. As a second issue, the article also raises up a social movement called
‘Kuzguncuk Bostan›’ (protecting vegetable garden against construction attempts)
which was an exceptional case in order to discuss the gentrification case
through exceptional perspective. It believes that gentrification discussion has a
potential to cover the impending social risk for Turkey which is social and
cultural discrimination between social groups because of congregational
standings. So the movement of ‘Kuzguncuk Bostan›’ and the experience of
Kuzguncuklular Derne¤i (association of residents in Kuzguncuk) by including all
social groups and individuals representing themselves, interacting others
without any cultural and social barrier, produce their own authentic action
strategies referring to any political group, is gleaming over the potential of social
cleavage between communities as a provocative challenge.
68 mimar•ist 2006/3
mahallede yaflayanlara haks›zl›k yapmak olur gi-
bi geldi. Öte yandan, kavram› belirleyen evren-
sel fenomenlerin kendi mahallemde ve benim
alg›mda çok da fazla belirgin olmamas› ve gent-
rifier denen grubun bile kendi içinde sorunsal-
laflt›¤› bir semtte, “soylulaflt›rma” tespitiyle ne-
relere varaca¤›m›z konusunda da flüphelerim
var asl›nda. (11. Tezi tekrardan g›pta ile an›yo-
rum.*)
Öyle zamanlarda ve ülkede yafl›yoruz ki, gün
geçtikçe, temelleri iyiden iyiye kuvvetlenen, si-
yasi-kültürel-sosyal ayr›flmanlar›n özneleri olu-
yoruz. Bir bak›ma, soylulaflt›rma meselesinin ar-
kas›nda dehfletle parlayan görüntü de bu. Ya-
flamla, çevreleriyle kurduklar› iliflkileri birbirin-
den farkl› olan cemaatler, gezegenin ve ülkenin
yaflad›¤› karabasanda, beraber yaflamak konu-
sunda oldukça zorlu s›navdan geçiyor. Herkes
çekildi¤i yaflam alanlar›nda nur topu gibi ta-
hammülsüzlükler ve ötekilefltirmeler yarat›p du-
ruyor. Kuzguncuk gibi bir yerde bile, komflu-
nuzla ayn› anda hem çok yak›n hem de çok
uzak olabiliyorsunuz. Ama mevzubahis (hâlâ
baz› özelliklerini koruyabilen yaflam alan› ola-
rak) mahalle olunca, en az›ndan tahammül, ola-
s› siyasi, etnik ve kültürel kimliklerin belirleme-
lerine yedirilmiyor. Hâlâ komflumuzla selamlafl-
man›n, onun bazen anlamakta zorland›¤› yafla-
m›n›n kendisini ço¤altt›¤›n›n bilinciyle (veya bi-
linçsizli¤i) yaflamaya devam ediyoruz.
Son söz yerine: Gentrifikasyon, belki de ile-
ride toplumun bafl›na bela olacak çok ciddi bir
meseleye de ›fl›k tutuyor. Etnik, siyasi ayr›mc›l›-
¤›n gündelik hayat içinde ne kadar yükseldi¤i
ortada. Büyümesi halinde, sonuçlar›n› tahayyül
etmek de zor. Öte yandan, ilerisi için baflka bir
ayr›mc›l›k ve bu ayr›mc›l›ktan kaynakl› gerilim
de söz konusu olabilir. Okulu, al›flverifl yeri, ifl
yeri ayr›, e¤lence yeri ayr› ve en nihayetinde
tüm yaflam alanlar› birbirinden ayr›lm›fl bir ken-
tin üretece¤i kültürel ve sosyal gerilim. Sonuçta
kent içinde soylu soylu ‘ada’lar yarat›lmaya çal›-
fl›lsa da, o adalardan yükselen refah kokular› her
zaman kentin insanlar›n› o alana çekecektir.
Kaçt›kça, alan daralacakt›r ve her karfl›laflma da-
ha baflka gerilimler, nefret biçimleri üretecektir.
Aman dikkat! Soylulafl›rken, bu kadar da yaban-
c›laflmamak laz›m!
Tan Morgül, Gazeteci, ‹stanbul Dergisi Genel Yay›n Yönetmeni
* “Filozoflar dünyay› çeflitli biçimlerde yaln›zca
yorumlad›lar, sorun onu de¤ifltirmektir.” K. Marx (11.
Tez)

Soylulaflt›rma Sürecinde Sanat ve Sanatç›
Kent, Sanat, Aktivizm
Pelin Tan
S oylulaflt›rma ile ilgili kültürel ve kentsel ar-
gümanlar, soylulaflt›rma sürecinde sanat ve
sanatç›n›n rolünü vurgulam›flt›r. Bu yorumlar,
sanatç›y› soylulaflt›rmada öncü (gentrifer) ve sa-
nat üretimini ise mekânsal dönüflüm çerçevesin-
de bir kültürel politika arac› yapmaktad›r. Oysa
soylulaflt›rma sürecinde yer alan aktörlerden
olan “kültür endüstrisi arac›lar›” ile sanatç›lar›n
durufllar› aras›nda asl›nda z›t bir yaklafl›m tarz›
vard›r. Kentsel dönüflüm s›ras›nda sanatç›lar›n;
hem öncü (gentrifier) diye adland›rd›¤›m›z kül-
türel potansiyel bar›nd›ran bir kentsel mekâna
bilinçli-bilinçsiz iflaret ederek bu süreci bafllat-
malar› hem de ucuz mekân, heterojen ve altkül-
türe ait bir çevrede var olmak istemelerini belir-
leyen avangart yaklafl›mlar› aras›ndaki çeliflki, sa-
n›yorum, konuda analizler gelifltiren kuramc›lar›
meflgul etmifltir. Zukin, 1970’lerde ikinci dalga
soylulaflt›rma sürecinden do¤rudan etkilenen
Soho (New York) semtindeki bofl depolar›n;
gayrimenkul acentalar›n›n pazarlama stratejileri
ve belediyeler/devlet taraf›ndan de¤ifltirilen ko-
nut politikalar›/kamusal uygulamalar ile konut
pazar›na girmesini analiz eder (Zukin, 1982).
Bu süreç s›ras›nda kültürel yaflam için avantajlar
sunan Afla¤› Manhattan’a (Lower Manhattan)
yak›n bulunan Soho semtinin bu co¤rafi ko-
numdan etkilenmesi ile baz› binalar›n yeniden
elden geçirilmesi, depolar›n konut kullan›m›na
aç›lmas› ve 1973 y›l›nda Soho’nun bir kültür
merkezi etiketi ile sunulmaya ve pazarlanmaya
bafllanmas› s›ras›nda sanatç›lar ve sanatç› mekân-
lar› için destek verilmeye bafllan›r. Zukin her iki
yaklafl›m›n asl›nda çok tutarl› oldu¤unu savu-
nur. Bu dönem sanatç›lara devlet ve belediyeler
taraf›ndan maddi destekler verilmeye bafllan›r.
Bu desteklerle birçok eski binada sanatç› mekân›
ve sanatç›lar taraf›ndan yürütülen etkinlik alan-
lar› oluflturulur. Fakat bir yandan da sanatç›lara
Soho’daki mekânlar›n dönüflümü ile ilgili söz
hakk› verilmez ve bu semtin pazarlanmas›nda,
etiketlendirilmesinde “sanatç›lar ve sanat üreti-
mi” çekici bir pazarlama stratejisi olarak kullan›-
l›r. Böylece gayrimenkul pazarlama stratejileri ve
belediye yönetimlerinin stratejileri aras›ndaki
tutarl›l›k uyumlu bir flekilde bu süreçte yerini
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
al›r (Deutsche, 1991). Soho’nun lüks bir tüke-
tim mekân›na dönüflmesi, evsizlerin tamamen
kent merkezinden ç›kar›lmalar›na, sanatç›lar›n
ise semtten tafl›nmas›na neden olur.
Soylulaflt›rma süreci ile birlikte ortaya ç›kan
konut sorunu ve evsizlik, fakirlik, etnik ayr›mc›-
l›k gibi kent mekânlar› ile do¤rudan iliflkili sos-
yal sorunlara dikkat çekmeye çal›flan sanat pro-
jeleri ve sanatç› yaklafl›mlar›na geçmeden önce,
soylulaflt›rma sürecinde sanat›n rolü ile ilgili
analiz ve yorumlar üzerinde durmak istiyorum.
Sanat üretim prati¤i taraf›ndan bak›ld›¤›nda,
soylulaflt›rma sürecinde sanat›n rolü ile ilgili ana-
liz ve yorumlarda bulunan kuramc› ve yazarlar›n
savlar›n›n, baz› yan›lg›lar, genellemeler içerdi¤ini
düflünüyorum. Yaklafl›mlardaki sorunlar:
1. Belirli bir sanatsal pratik ile sanatç›n›n
elefltirel pozisyonu aras›ndaki iliflkide analiz ek-
sikli¤i. Yani sosyal bilimciler ve planc›lar taraf›n-
dan sanatsal pratik ve sanatç› aras›ndaki iliflkiye
dair yap›lan genellemeler; gerçeklefltirilen sanat
projeleri hakk›nda bilgi eksiklikleri.
2. 1970 ile 1990 sonras› 2. ve 3. dalga soy-
lulaflt›rma süreçleri karfl›laflt›rmas›nda sanat›n
yönü ve sanatç›n›n rolü dikkate al›narak farkl›l›k
analizlerinin yap›lmamas›. Örne¤in, öncesinin
tersine art›k 1990 sonras›nda, kentsel dönüflüm
veya soylulaflt›rma süreci içinde “sanat›n” bir
kültür politikas› olarak bilinçli kullan›lmas› (ye-
ni bir kültür politikas›). Sanatç›lar›n, 1970’ler
ve 1990’lardaki mekân politikalar›na karfl› ta-
v›rlar› aras›ndaki fark›n yeterince net ortaya ko-
nulmamas›.
3. Öncü (gentrifier) olarak tan›mlanarak
sanatç›n›n soylulaflt›rma sürecinde olumlanma-
s›. Sanatç›n›n süreç içinde kullan›lmas› ve “po-
zitif soylulaflt›rma” projelerinin bu yolla destek-
lenece¤i düflüncesi.
4. Sanatç› inisiyatifi ile kurulan ve yönetilen
mekânlar›n, semtlerin dönüflümündeki rolü ve
kültürel/kentsel normalizasyonun içinde yer
alamamas› veya elefltirel durufllar›n›n soylulaflt›r-
ma yaklafl›mlar›nda analiz edilmemesi.
S. Cameron L. ve S. Coaffe (2005) ile David
Ley (2003), sanatç›lar›n soylulaflt›rma sürecin-
deki rolleri ile ilgili ‹ngiltere ve Kanada’daki ör-
mimar•ist 2006/3 69
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
nekler üzerinden gelifltirdikleri savlarda, olum-
lay›c› anlamda sanatç›lar›n soylulaflt›rma süre-
cindeki rollerine iflaret etmekteler. Cameron ve
Coaffe, soylulaflt›rma süreci ve sanat üretimine
dair iki yaklafl›mdan bahseder. Birinci yaklafl›m,
sanatç›n›n soylulaflt›rma sürecinde önemli bir
aktör oldu¤u ve sürecin sanatç›y› takip ederek
yol ald›¤› sav›. ‹kinci yaklafl›m ise süreci elefltirel
bir analiz içerir; “kapital”in rolüne dikkat çeker.
Yani “kapital” sanatç›y› takip ederek mekân› tü-
ketim pazar›na sunar; sanatç›n›n yerinden edil-
mesi ile sonuçlanan bu süreçte sanatç›, bu süreç
içinde sadece bir fonksiyondur. Cameron ve
Coaffe’un kendi argümanlar›nda ise, üçüncü
dalga soylulaflt›rma ile soylulaflt›rma, kent me-
kânlar›n›n dönüfltürülmesinde bir kamusal poli-
tika haline gelmifltir (Cameron & Coaffee,
2005). Yani kamusal sanat ve sanat/kültür ku-
rumlar›, sanat üretim stratejilerini belirlerken
kent mekân›n›n sosyal ve kültürel dönüflümünü
bir kurumsal politika olarak belirler (ki bu dö-
nüflüm fiziksel dönüflümü de etkiler). Bu politi-
kalar belediye ve devlet katk›s› ile desteklenir.
Son argümanda, tekrar üçüncü dalga soylu-
laflt›rma ile sanat üretimi aras›ndaki iliflkiyi hat›r-
layal›m: N. Smith 1990’larda ortaya ç›kan
üçüncü dalgada soylulaflt›rman›n tamamen
(kentlerin farkl› potansiyel ve dinamiklerine
ra¤men) standartlaflt›¤›n› ve neredeyse her
kentte benzerlik gösterdi¤ini savunur (Smith,
2002). 1970’lerdeki ekonomik krizden sonra
küresel kapitalin “üretim” de¤il “dolafl›m” yolu
ile dönüflmesi, ikinci dalga soylulaflt›rman›n
kültür üretimi ile ilgili olarak sembolik ekono-
minin (yaflam tarz›n›n, kültür tarz›n›n mekân
Gordon Matta-Clark,
Food. (Lee, P.M., “Object
to be Destroyed: The Work
of Gordon Matta-Clark”,
MIT Press, 2001).
70 mimar•ist 2006/3
üzerinden pazarlanmas›, tüketilmesi) önem ka-
zanmas›n› sa¤lar. Üçüncü dalga ise do¤rudan
tüm kamusal alana etki edecek kültür etkinlikle-
ri, kültür kurumlar›n›n politikalar› ile bir kamu-
sal politika arac› haline gelir. Sanat ve kültür
üretimi ise tek bir sanatç›n›n inisiyatifinde de¤il;
art›k makro ölçekte kentsel dönüflümlere yol
açacak özel flirketler, sponsorlar ve devlet tara-
f›ndan desteklenen kültür politikalar›n›n elinde-
dir. Bu argümana takiben verebilece¤im örnek,
‹stanbul Modern Müzesi’nin rolü ve Galataport
projesi ile iliflkili Tophane-Karaköy semtlerinin
gelecekteki dönüflümüdür. Di¤er yandan Avru-
pa Kültür Baflkenti projesi, kentlerdeki kültür
kurumlar›n›n stratejileri do¤rultusunda ço¤u
kentte ayn›l›k göstermekte; kültürün pazarlan-
mas› ve sembolik ekonominin küresel üretimi
benzerlik tafl›maktad›r. Sanatsal pratik yönün-
den bakt›¤›m›zda ise, sanat üretimi ve sanatç›
bu süreçte araçsallaflt›r›lmakta ve kültürün nor-
malizasyonu sa¤lanmaktad›r.
D. Ley, argümanlar›nda itinal› bir flekilde sa-
natç›n›n kimli¤i, amac› ile “kültür arac›lar›” ara-
s›ndaki farklar› ortaya koyar. Sanatç›n›n her za-
man tüketim ve pazar ekonomisine karfl› hare-
ket etti¤ini bu nedenle kültür arac›lar› ile ayn›
kategoride tan›mlanamayaca¤›n› belirtir (Ley,
2003). Kanada’daki birçok sanatç› üzerinde
yapt›¤› incelemelerde, sanatç›n›n yaflad›¤› semt
ve mahalleyi alg›lay›fl›n› sorgular. Sanatç›n›n
kendi sanat prati¤i içinde yer alan malzemenin
ba¤lam›, nesnelerin daha sonra soylulaflt›rma
süreci ile birlikte sembolik ekonomiye dahil ol-
mas› ve mekân kimli¤i ile iliflkilendirilmesi
önemli bir yer tutar. Bu noktada, “nesne” üreti-
mine dayal› sanat prati¤i yerine toplumsal alan-
da farkl›, elefltirel iletiflim yollar› açan, ekono-
mik ve sosyal çat›flma, müzakere alanlar› üreten
sanat projeleri önem kazan›yor. Kentte yaflayan-
lar ile gündelik yaflam pratikleri üzerinden ileti-
flime geçerek sanat projeleri üreten birçok sa-
natç› inisiyatifi mekânlar bir yandan kent içinde
çekici yerler olabilme tehlikesi ile karfl› karfl›ya
olsa da bilinçli hareket eden inisiyatifler de var.
Örne¤in, Rotterdam (Hollanda) kentindeki
birçok “sanatç› inisiyatifi mekânlar”, semtlerde
ve dönüfltürülmeye çal›fl›lan mekânlarda önemli
rol oynamaktalar. Bunun yan›nda, bilinçli hare-
ket eden ve semtte yaflayanlarla iliflkiye geçip or-
tak projelerle kamusal politikalara karfl› direnen
sanatç› mekânlar› da var. Foundation B.a.d. sa-
natç›lar taraf›ndan yönetilen ve sanatç› atölyele-
ri içeren ba¤›ms›z bir mekân. Foundation
B.a.d. sanatç›lar›, 2003 y›l›nda Charlois semtin-
de yaflayanlarla birlikte semtin kamusal alandaki

tasar›m›na ve kimli¤ine dair ortak projeler gelifl-
tirdiler.1 Böylece hem belediyeden gelen sanata
ayr›lm›fl bütçeleri, merkezsizleflen (de-centrali-
zation) kültür politikalar›n›n oluflumu için kul-
land›lar hem de semtin gerçek kimli¤i ve belle-
¤ine dair kat›l›mc› pratikler gerçeklefltirdiler.
Soho’nun tarihi ile iliflkili di¤er bir sanatç›
inisiyatifi örne¤i ise 1971’de Soho’da bafllat›lan
bir yiyecek projesi. Amerikal› sanatç› Gordon
Matta Clark (1943-1978), Princeton’da mi-
marl›k e¤itimi ald›ktan sonra sanat üretimine
yönelmifltir. Bina ve mekânlar› keserek mimari
nesnelerin yeniden yorumlanmas› üzerine çal›fl-
m›fl olan sanatç›, ayn› zamanda sosyal projeler
ve sanat› birlefltiren pratikleriyle de tan›nm›flt›r.
Gordon Matta Clark; Tina Girouard, Caroline
Goodden adl› iki sanatç› ile birlikte “Comidas
Criollas” adl› eski bir mahalle lokantas›n›
1971’de yeniden açt› (Lee, 2000). Bir sanatç›
inisiyatifi mekân› olarak yol alan bu yerde, So-
ho’da yaflayan birçok sanatç› bir araya gelip bir-
çok proje üretti, birçok insan beraber yemek pi-
flirdi, sanat üzerine toplant›lar yap›ld›. Bu me-
kân daha sonra semtteki dönüflüm ve pazarlama
stratejileri için heyecan uyand›ran yerlerden biri
oldu, bu dönemi takiben gerçekleflen soylulafl-
t›rma sürecinde ise kapand›.
Soylulaflt›rma sürecini elefltiren ve ortaya ç›-
kan sosyal sorunlara dikkat çeken en önemli sa-
nat projelerinden biri, Amerikal› sanatç› Martha
Rosler ve Dia Sanat Vakf›’n›n (Dia Art Founda-
ton – NewYork) düzenledi¤i “If You Lived He-
re...” (E¤er burada yaflasayd›n...) adl› sergi ve
panel dizisidir. Bu projede 1970-1980 y›llar›n-
da, genellikle sanatç›lar›n yaflad›¤› Soho semtin-
de bafllayan soylulaflt›rma sürecinde toplumun
ve semtte yaflayanlar›n karfl›laflt›klar› zorluklar
görsellefltirildi. Sergi süresince düzenlenen pa-
nel dizilerinde sanatç›lar, belediye yetkilileri, sa-
nat elefltirmenleri ve P. Marcuse, N. Smith gibi
planc› ve sosyal bilimcilerin kat›l›m› ile soylulafl-
t›rma üzerine tart›flmalar, süreci elefltiren sapta-
malar, sanat ve sanatç›n›n rolü ile ilgili analizler
yap›ld›. Bir gayrimenkul reklam›n›n bafll›¤› olan
“E¤er burada yaflasayd›n...” projesi ikinci dalga
soylulaflt›rma süreci ile mekân›n dönüflen eko-
nomik de¤eri karfl›s›nda zor durumda kalan fa-
kir, evsiz (özellikle etnik gruplar) sanatç›lar üze-
rine odakland›.
Di¤er bir sanat projesi ise 2004 y›l›nda Ber-
lin Sanat Bienali ve 2005 ‹stanbul Sanat Biena-
li’nde sergilenen “Urban Condition” (Kentsel
Koflullar)2 adl› proje. ‹ki Alman sanatç› Jesco
Fezer ve Axel Wieder, 1990 sonras› Berlin ken-
tinin pazarlanmas› ve özellikle duvar›n y›k›l›fl›n-
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
dan sonra Mitte gibi Do¤u Berlin semtlerinde
h›zlanan soylulaflt›rma sürecinin, alt kültür,
kentsel ayr›mc›l›k, medya, üst-kentsel söylemler,
göçmenlik gibi toplumsal sorunlar ile ba¤lant›l›
iliflkisel mekân analizleri yapt›lar. Fezer bu pro-
jede amaçlar›n› flu flekilde aç›kl›yor: “15 sene
önce Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› Berlin’de siyasi
ve sosyal geliflmelerin k›r›lmas›na yol açt›; bu k›-
r›lma sadece kentin mimari ve infla çehresine
yans›mad› ayn› zamanda kentin ‘imge üretimi-
ne’ de yans›d›. Zoraki infla faaliyetleri ile birlik-
te, Berlin’in anlam› de¤iflmez karfl›l›kl› görüfl-
melerle yeniden kodland›. Bizim projemiz, me-
kân›n bu söylemsel üretimini ve bu üretimin
sosyal-mekânsal manifestosunun araflt›r›lmas›n›
içeriyor... Üç farkl› araflt›rma alan› üzerinde
odaklanmaya çal›flt›k: Berlin’in dergilerde nas›l
temsil edildi¤i, istatistik veri ve bu verinin gör-
sellefltirilmesi, ayr›ca Berlin üzerine elefltirel te-
oriler gelifltirmifl birçok kent bilimci ve aktivist
ile video röportajlar› yapt›k. Bu üç düzlemde,
son 15 y›lda ‘mekân›n’ ivme kazanan ‘kapitaliz-
lefltirilmesinin’ nas›l tan›mlanabilece¤i sorusu
üzerinde odaklanmaya çal›flt›k”. Di¤er yandan,
Do¤u Berlin’deki bofl depolar ve binalara do¤ru
kayan sanatç› inisiyatifi mekânlar birçok semtin
soylulaflt›r›lmas›na ön ayak oldu, fakat di¤er
yandan da sürekli fiyat art›fl›ndan dolay› çok yer
de¤ifltirdiler. Özellikle 2000 y›l›nda Berlin’de
birçok sanatç› inisiyatifi mekân› kapand›.3
Beyo¤lu gazetesinde, 9 Temmuz 2005 tari-
hinde ç›kan “‹talyan Soka¤› da Geliyor” bafll›kl›
yaz›s›nda Aris Nalc›, Galata fiahkulu Sokak sa-
kinleri ile birlikte çal›flan sanatç›lar› (yani Oda
Projesi: Özge Aç›kkol, Günefl Savafl, Seçil Yer-
sel) örnekleyerek, bu semtin yeniden ilgi çekici
bir yer oldu¤unu ve “Frans›z Soka¤›”na benzer
bir örnek olacak olan “‹talyan Soka¤›”n›n da bu
semtte gerçekleflece¤ini belirtmektedir. Yazar›n,
bir sanatç› grubu ve etkinliklerini öncü olarak
göstermesi ilginç bir çeliflki olarak durmakta ve
asl›nda Oda Projesi’nin sürdürdü¤ü prati¤in ya-
zar taraf›ndan analiz edilmedi¤ini ve anlafl›lama-
d›¤›n› göstermektedir. Sadece sanatç› kimlikleri
Mutena Sohbetler I,
“Kim O”, Oda Projesi,
4 Mart 2006, Platform
Garanti Güncel Sanat
Merkezi.
mimar•ist 2006/3 71
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
ile semtte ilgi oda¤› oluflturdu¤u düflünülen sa-
natç›lar›n sanat üretim pratikleri incelendi¤inde
tam tersine günlük kent yaflam›n›n ekonomik,
siyasi ve di¤er otoriter belirlenimlere karfl› dire-
nebilecek iletiflim kanallar›, kat›l›m ve paylafl›m
alanlar› açmaya çal›flt›klar›n› görürüz. Bu haber
üzerine Oda Projesi, sanatsal üretim taktikleri-
nin bir parças› olarak süreci farkl› disiplinlere ve
kamuya aç›p tart›flmak istediler. Bunun üzerine
Mutena Sohbetler I “K‹M O” adl› toplant› (4
Mart 2006’da Platform Güncel Sanat Merke-
zi’nin ev sahipli¤i ile) düzenlendi. Mimarl›k, sa-
nat, antropoloji, sosyoloji, planlama gibi farkl›
birçok çal›flma alan›ndan gelen izleyiciler ile bir-
likte gerçekleflen toplant›da, Galata ve Asmal›-
mescit’teki kültürel pazar, fiziksel yenilenme,
mülkiyet dönüflümü sürecinde sanatç› ve sanat-
ç› gruplar›n›n rolü ve pozisyonlar› sorgulanma-
ya çal›fl›ld›. Galata’da ivme kazanan soylulaflt›r-
ma süreci ile birlikte mekânlar›ndan ç›kmak zo-
runda kalan Oda Projesi (2005); mekânlar›n-
dan ayr›lmadan önce soylulaflt›rma süreci ile il-
gili elefltirileri, semt kimli¤i, günlük yaflam›n di-
renme efliklerine dair yine birçok farkl› disiplin-
den görüflleri davet ettikleri, parazit gibi iflleyen
bir kaçak radyo kanal› kurup yay›n yapt›lar.
Soylulaflt›rma elefltirisi üzerine bugünlerde
çal›flmalar›n› sürdüren di¤er bir sanatç› Esra Er-
sen. Davet edildi¤i Liverpool Sanat Bienali’nde4
(2005) bir post-endüstriyel kent olan Liverpo-
ol’daki soylulaflt›rma ve kentin yeniden imgeler-
le anlam kazanma, pazara sunulma sürecini izli-
yor. Kentin pazarlanmas›, soylulaflt›rma süreci s›-
ras›nda üretilen imge ve kentsel üst söylemlerin
günlük yaflam ve kentlinin yaflam› aras›nda olufl-
turdu¤u uçurumu araflt›ran sanatç›, bu süreçten
özellikle etkilenen iflsiz ve evsizlerle birlikte çal›-
fl›yor. K›saca örneklemeye çal›flt›¤›m, mekân ve
ekonomi aras›ndaki iliflkiye karfl› direnme eflikle-
rinin arand›¤› bu tarz sanat projeleri, soylulaflt›r-
ma sürecini bir yandan elefltirirken bir yandan da
süreçle ba¤lant›l› yaflayanlara dair sosyal sorunla-
Art and Artist in the Process of Gentrification -
City, Art, Activism
The cultural and urban arguments in the field of gentrification did claim the
affirmative roles of art and artists. Those arguments consider the artist as a
“gentrifier” and the art production as a tool of “cultural policy” in the
transformation of urban space. The gentrification literature and theories are
lacking in giving detailed analysis about artistic practices and the differences
between the second and third waves of gentrification process. Moreover those
arguments never mention or consider “counter-gentrification” art
practices/project and never give detailed division between “object” based
contemporary art production (which is in favor of symbolic economy) and
process based critical contemporary art production.
72 mimar•ist 2006/3
r›n görünürlük kazanmas›n› sa¤l›yor.
Sanatsal üretim (sanatç›, sergi, küratöryel
yaklafl›m, pratik) içinde, soylulaflt›rma süreci ile
iliflkili olarak yap›lan tart›flmalar veya sorgula-
malarda önem kazanan noktalar flöyle ortaya ç›-
k›yor:
- sanatç›n›n kent mekân› ile iliflkili üretimin-
de sembolik ekonomi veya sanat pazar›na yakla-
fl›m›, pozisyonu,
- günlük yaflam deneyimleri üzerinden iler-
leyen ve mekân politikalar›na karfl› direnme
eflikleri oluflturabilen sanat projeleri.
Her iki nokta z›t olarak soylulaflt›rma süreci-
ni destekliyor veya karfl› hareket ediyor. Sanatç›-
n›n rolü ve belirledi¤i sanatsal üretiminin tarz›
bu aç›dan önem kazan›yor. Ayr›ca tarihsel du-
rumlar, farkl› kentlerin potansiyelleri ve sanat ile
mekân müzakeresi aras›ndaki gerginlik, sanat
projelerini etkileyebiliyor. Sonuç olarak, kent
mekân›n›n politik araçlar ve ekonomi ile müza-
keresi, iliflkisi birçok sanatç› taraf›ndan farkl›
temsil flekilleri ile analiz ediliyor.
Pelin Tan, Sosyolog, Sanat Tarihçi,
‹TÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Araflt›rma Görevlisi
Özlem Ünsal’a (City Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü)
yaz›ya elefltirileri ve katk›lar› için teflekkür ederim.
Notlar:
1. Pelin Tan, “Rouming around” araflt›rma-dokümanter,
2,5 saat, DVD. “Rotterdam 2004. Avrupa kültür baflkenti
süreci ve Rotterdam’daki sanatç› mekânlar›n›n rolü-
fonksiyonlar› üzerine”. Witte deWith ve TENT sanat
kurumlar› taraf›ndan desteklenmifltir.
2. Pelin Tan, “Kenti nas›l satmal›? Berlin ya da ‹stanbul”,
J.Fezer ve A. Wieder ile “Urban Condition” projesi
üzerine söylefli, Radikal Bienal eki, 21 Ekim 2005.
http://www.iksv.org/bienal/bienal9/2YILDA1_SAYI_6.
pdf
‹lgili di¤er yay›n: XXI mimarl›k ve kent dergisi, “Komplex
Berlin”, Pelin Tan, Haziran 2004.
3. “Is the artist a Pioneer in gentrification? – a comparison
between Berlin-Istanbul / Counter-gentrification artistic
practices”, söylefli, Pelin Tan, Katja Eyal, Oda Projesi,
2004, arfliv.
4. http://www.biennial.com
Kaynakça:
• Cameron, S. & Coaffee, L. (2005) “Art, Gentrification
and Regeneration – From Artists as Pioneer to Public
Arts”, Euroepan Journal of Housing Policy, Vol.5, no:1,
39-58.
• Deutsche, Rosalyn (1991) “Alternative Space”, s.45-66,
If you Lived Here, Ed. Brian Walls, The New Press, Dia
Art Fundation, New York.
• Lee, Pamela M. (2000) “Object to be destroyed”, The
Work of Gordon Matta-Clark, MIT, s.68-72.
• Ley, David (2003) “Artists, Aestheticisation and the
Field of Gentrification”, Urban Studies, Vol. 40, No.12,
2527-2544, s.2530.
• Smith, Neil (2002) New Globalism, New Urbansim:
Gentrification as Global Urban Strategy, s.449, Antipode,
Blackwell Publihers, 427-448.
• Zukin, Sharon (1982) Loft Living: Culture and Capital
in Urban Change, New Brunswick, N. J., Rutgers
University Yay›nevi, s.3.

Ahmet Polat:
“Bu bölgelerde inan›lmaz bir enerji var;
gerçek bütünleflme burada oluyor”
Söylefli: Ayflen Ciravo¤lu - Tolga ‹slam
Lahey’de ve ‹stanbul’da iki farkl› mahallede-
ki soylulaflt›rma süreçlerini konu alan bir
sergi yapt›n›z. Sizi bu tür bir çal›flma yapma-
ya iten sebep neydi?
Ben Hollanda’dayken hep o tür bölgelerde ya-
flad›m; fakir, getto olarak adland›r›labilecek yer-
ler. Bu tür yerleri çok merak ediyordum çünkü
genelde Hollanda’da birçok etnik grup orada
oturuyor. Türkler, Afrikal›lar, göçmenler hep o
bölgelerde yafl›yorlar. ‹çine girip anlamak iste-
dim. Çünkü herkes o bölgelere d›flar›dan bak›-
yor, korkuyor, anlam›yor, yabanc› olduklar› için
onlar›n dilinde konuflam›yor, kültürlerini anla-
m›yorlar. D›flar›dan bak›yorlar, getto diyorlar,
sadece sorunlar› görüyorlar, içine girmeden d›-
flar›dan ahkâm kesiyorlar. Ben bunu kabul et-
medim ve 1,5 sene içlerinde yaflayarak bu insan-
lar›n gündelik yaflamlar›n›, kültürel sorunlar›n›
çözme biçimlerini anlamaya çal›flt›m.
‹nsanlar her zaman yaflam fleklinden etkile-
nirler. Göçmenlerse göçten etkilenirler. Bir sa-
vafl durumu varsa o zaman d›flar›dan gelen fark-
l› bask›lar vard›r ve bunlar insanlar› farkl› du-
rumlara iter. Ben bu çeflit dokunulamaz fleyleri
seviyorum, insanlar›n gündelik yaflam› üzerinde
nas›l etkisi oldu¤una bak›yorum. O yüzden be-
nim ilgimi çekti. Her yerde, dünyan›n bütün
büyük flehirlerinde olan bir süreç bu.
Lahey’de nas›l bir süreç yafland› biraz anla-
tabilir misiniz?
1960’lardan sonra gurbetçi göçmenler Hollan-
da’ya geldiler ve belli bölgelere yerlefltiler. Göç-
men aileler genelde bir arada oturmak istiyorlar.
Köy gibi yafl›yorlar; bir köyden baflka bir köye
gidiyorlar, flehir içinde bir köy. 1980’lerden
sonra, 90’larda eskisi kadar ifl olmad›¤› için on-
lar›n çocuklar› zorlan›yor. ‹kinci ve üçüncü ku-
flaklar ortada kal›yorlar. Çünkü anne ve baba
Hollandaca konuflmuyor. Gençlerin bir k›sm›
uyuflturucu sat›yor, baflka tür yasad›fl› ifller yap›-
yorlar. Herkes sürecin bu taraf›n› görüyor ve
buna bir son vermek istiyor.
Hükümet 1990-2000 aras› bu sorunu çöz-
meye karar verdi. Ama bu düflünce flekli yanl›fl
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
çünkü sorunu içeriden çözemezseniz, o sorun
çözülmez. D›flar›dan müdahale ile olmaz. Sa-
b›rl› olmak gerekir. Sab›rl› olamad›lar. Bana gö-
re sab›r çok önemli. Siz orada bir grup yaratt›-
n›z, 50 sene içerisinde karmakar›fl›k bir hayat
kurmufllar orada ve flimdi siz bu insanlar› da¤›-
tarak bunu silmek istiyorsunuz. Bunu do¤ru-
dan yapamad›klar› için yavafl yavafl bina de¤erle-
rini, kira de¤erlerini yükselterek yap›yorlar. O
kültür asl›nda flimdi yeni enerji noktalar›. Bana
göre o bölgelerde inan›lmaz bir enerji var. Ger-
çek bütünleflme orada oluyor çünkü insanlar›n
günlük hayatlar› iç içe, birbirlerine bak›yorlar,
birbirleriyle konufluyorlar. Nükleer enerjide ol-
du¤u gibi: Atomlar bir araya gelirse daha çok
enerji olufluyor. Ama bunu kullanmay› bilmi-
yorlar. Bunlar›n koflullar›n› iyilefltirmektense,
kökten temizleyelim diyorlar.
Rehabilitasyon sonras›, flu anda orada otu-
ranlar bu kiralar› veremiyorlar, o yüzden yafla-
d›klar› yeri terk etmek zorunda kal›yorlar. Ama
bakt›¤›n›zda bu insanlar hep ayn› yerlere gidi-
yorlar. Paris’i görüyorsunuz, bütün yabanc›lar›
d›flar› at›yorlar. Paris içinde her fley temiz, p›r›l
p›r›l, aynen bir müze gibi. Amsterdam’da da
1978 Hollanda do¤umlu
Ahmet Polat’›n Hollanda
ve Türkiye’de pek çok
sergisi bulunuyor.
International Center of
Photography’nin (ICP) En
‹yi Genç Foto¤rafç›
Ödülü’nün sahibi Polat
halen ‹stanbul Bilgi
Üniversitesi’nde
foto¤rafç›l›k dersleri
veriyor. 2003’te
gerçeklefltirdi¤i Gurbetçi
çal›flmas›yla iki kufla¤›n
çeliflkilerini yans›tan
sanatç›, 2005’te ise
rehabilitasyon projelerine
konu olan Balat’taki
Foto¤raf: A. Ciravo¤lu de¤iflimi gözlüyor.
mimar•ist 2006/3 73
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
öyle. Orada bir hafta kal›yorsun, s›k›l›yorsun,
çünkü hiç bir fley yok. Yani bir fley kalmad› ora-
da, gerçek hayat d›flar›da. Bu korkunç bir fley
bana göre, yani o enerjiyi kenarlara koyuyorlar
böylece gözlerinden uzakta oluyor ve bu flekil-
de kendilerini iyi hissediyorlar.
Lahey’de bir buçuk sene kalman›z›n tek se-
bebi bu sergiyi gerçeklefltirebilmek miydi?
Evet. Çünkü günlük hayatlar›n›, günlük sorun-
lar›n› anlamak için içeride yaflamam gerekiyor.
D›flar›dan gelip de sizin sorunlar›n›z nelerdir di-
ye sordu¤unuzda size iki üç tane fley söyleyebi-
lirler ama sen orada yafl›yorsan görüyorsun za-
ten. Bu uzun bir proje ve halen devam ediyor
asl›nda. ‹ki sene sonra Balat’a ve Lahey’e tekrar
gidece¤im. fiu an biraz zamana ihtiyaç var. fiim-
di “biz bu projeyi burada yaflayan insanlar için
yap›yoruz” diyorlar. Bakal›m gerçekten befl y›l
sonra ayn› insanlar hâlâ orada olacaklar m›?
Neden Lahey’den sonra Balat’ta çal›flmay›
tercih ettiniz?
Ben buraya geçen y›l geldim, ondan önce Hol-
landa’da yafl›yordum. Buradaki bir galeride ta-
n›d›¤›m bir arkadafla “Gentrification’› merak
ediyorum. Türkiye’de öyle bir fley var m›?”diye
sordum. O da böyle bir sürü bölgenin oldu¤u-
74 mimar•ist 2006/3
nu söyledi. Balat örne¤ini biraz Lahey’deki du-
ruma benzedi¤i için seçtim. Avrupa Birli-
¤i’nden gelen fonlarla binalar› yenilediklerini,
restore ettiklerini duydu¤umda “bu tam bana
göre” dedim. Balat’ta 4-5 ay çal›flt›m. Ama art›k
bu konunun nas›l bir fley oldu¤unu biliyordum.
Oraya girdim, insanlarla konufltum, birlikte ça-
l›flt›m.
Lahey’de oldu¤u gibi, Balat’ta da yaflad›n›z
m›?
Balat’›n içinde de¤il ama yürüyerek dört dakika
mesafede bir yerde kald›m. Ama her gün ora-
dayd›m.
‹nsanlar nas›l karfl›lad›lar sizi?
Türkleri biliyorsunuz, çok merak ediyorlar.
“Kim bu turist?” diyorlar. Ben önce kendimi ta-
n›flt›rd›m onlara, sonra gidip çay içtim, iletiflim
kurdum. Türkler ilk karfl›laflt›¤›n›z zaman hiç
zorlanm›yorlar. Ama anlatmak için zorlan›yor-
lar, çünkü kendisi de ne olaca¤›n› bilmiyor as-
l›nda. Ve çok kar›fl›k iliflkiler var, k›skançl›klar
yaflan›yor mesela. “Onun binas›n› güzellefltiri-
yorlar, benim binama niçin böyle bir fley yapm›-
yorlar” diyor. Çok tipik, normal insan tepkileri.
Ben onun üzerine burada çal›flmaya devam et-
tim.

‹nsanlarla nas›l iletiflime geçiyorsunuz?
Yollarda, kahvelerde, binalarda, yani insan bura-
da her yerde zaten; herkes d›flar›da, marketlerde,
caminin orada. Bana göre Lahey’e çok benziyor
bu aç›dan. Ben neden bu projeyi yapt›m? Çünkü
küreselleflme oldu¤u için Türkiye ve Hollanda
çok farkl› de¤il asl›nda o nedenle iki tane büyük
flehrin içine girdim. Ufak farklar var. Birinde para
hükümetten geliyor, di¤erinde Avrupa Birli-
¤i’nden. Ama temel yap› ayn› asl›nda. ‹nsanlar›n
mevcut potansiyellerini kullanm›yorlar.
Gerçekten de pek bir fark yok mu, yani ora-
da yaflayan insanlar›n yaflant›s›, tepkisiyle
buradakilerinki gerçekten benziyor mu o ka-
dar?
Ben bu konuya çok soyut bak›yorum. Tabii ki
birtak›m farkl›l›klar var. Örne¤in Hollanda’da
insanlara evlerinden ç›ks›nlar diye para veriyor-
lar, yani bunu zorla yapm›yorlar. Bu Türkiye’de
olmayan bir fley. Orada süreç çok iyi yönetiliyor.
Ama uzun vadede bakarsan›z, gençleri e¤itmez-
seniz, içeriden birtak›m fleyleri de¤ifltirmezseniz
o zaman ifle yaramaz. Belki çok iyi evler yapars›-
n›z ama o evleri nas›l kullanacaklar›n› bilmezler-
se, balkonlar›nda tavuk yetifltirmeye devam
ederler. Birkaç y›l geçtikten sonra bakaca¤›z ne-
ler olacak diye...
DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
Gentrification sürecini foto¤raflar›n›za nas›l
yans›tt›n›z?
Benim ilgimi binalar de¤il, içlerinde yaflayan in-
sanlar çekiyor. Foto¤raflar›mda kendi gördü-
¤üm flekliyle de¤il, onlar›n gördü¤ü flekliyle an-
lat›yorum. Sergide de bu bölgede yaflayan in-
sanlar› samimi olarak resmetmeye çal›flt›m, on-
lar› poz vermeden foto¤raflamak istedim. An-
cak bu flekilde insanlar›n yaflam flekli hakk›nda
bilgi alabilirsiniz.
Ben yazar olmad›¤›m için kendimi yaz›yla
ifade etmiyorum, resimlerimle ifade ediyorum.
O yüzden sergimi ilk gördü¤ünüzde tamam
güzel foto¤raflar, insanlar var ama gentrificati-
on’›n ne oldu¤u anlafl›lm›yor diyebilirsiniz. Me-
sela burada gentrification ile ilgili olarak kullan-
d›¤›m birkaç resmi Patrikhane’de çektim. Belki
görmüflsünüzdür, bir adam yan yan bak›yor.
Sen diyorsun ki “Bunun gentrification ile ne il-
gisi var?” Asl›nda hiçbir ilgisi yok ama belki on
y›l sonra bu patrikhane orada olmayacak. O za-
man gentrification’un bir parças› olacak.
Galiba sergiyi daha sonra Balat’a tafl›d›n›z ve
foto¤raflar› oradaki insanlara gösterdiniz.
Buradaki amac›n›z neydi?
Evet, hem Lahey’de hem Balat’ta yapt›m bunu.
Bence resimleri çekilen insanlar› bunlara dahil
mimar•ist 2006/3 75
 DOSYA
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
etmek önemli. Örne¤in ben çektiklerimi o re-
simlerdeki kiflilere gösterdi¤im zaman, bir tane-
si çok flafl›rd›. “Ben yaflad›¤›m›z yerin böyle gö-
ründü¤ünü hiç düflünmemifltim,” dedi. Yaz› gi-
bi de¤il bu. Yani siz, ben fluray› be¤enmedim,
diye bir elefltiri yazd›¤›n›zda, bu sizin resmini
çekip onu göstermeniz kadar etki yaratm›yor.
Resim çok etkili oluyor. Ve resimleri gördükten
sonra gerçekten insanlar “Biz neden böyle yafl›-
yoruz?” diye sorguluyorlar. Onun fark›na var›-
yorlar. Enteresan olan bu. Bir klik ile baz› fleyler
de¤iflebiliyor.
Bu bölgelerdeki insanlarla etkileflim içinde
olurken, ayn› zamanda onlara bir tür bilinç
afl›lamaya çal›flt›n›z m›? “Bak›n, böyle bir sü-
reç var, siz fark›nda m›s›n›z, de¤il misiniz
bilmiyorum, ama bafl›n›za bunlar gelecek,”
gibi fleyler söylediniz mi?
fiimdi oraya gitseniz ve insanlara “millet uyan›n
bak›n etraf›n›za böyle fleyler oluyor” deseniz,
onlar “sana ne” derler, “bu adam neden bahse-
diyor” derler, “benim çal›flmam, para kazan-
mam laz›m, bakacak befl çocu¤um var” derler.
Yani flunu demek istiyorum: Senin bu kadar ça-
l›flman ve konuyla içli d›fll› olmufl olman oradaki
insanlar için bir fley ifade etmiyor. O yüzden en
bafllang›c›na, en temel noktas›na gitmek gereki-
76 mimar•ist 2006/3
yor. Bu nedenle bu insanlar için gentrification
tamam›yla baflka bir anlama geliyor.
Gentrification onlar için “Komflunun evi,
benim evimden niçin daha iyi?” anlam›na geli-
yor. Ya da “evimizi de¤ifltirdiler, flimdi balkonu
kullanam›yoruz” anlam›na geliyor. Ya da “kom-
flular›m›z vard› ama baflka yere tafl›nmak zorun-
da kald›lar çünkü kiray› ödeyemediler” anlam›-
na geliyor. Onlar için son derece basit anlamlar
tafl›yor. Basit, çünkü hayat böyle. Elinizde bir
kitapla gelip iflte gentrification budur diyemez-
siniz, çünkü onlar bunu yafl›yorlar. Onlar bunun
üzerinde e¤itim görmüyorlar, içerisinde yafl›yor-
lar bizzat. ‹kisi aras›nda çok büyük fark var.
Bilinçlendirme asl›nda insanlar›n kendilerini
yaflad›klar› ortamda gördükleri andan itibaren
bafll›yor. “Ben burada m› yafl›yorum?” diyorlar.
Dolay›s›yla foto¤raf kendilerine bunu göster-
menin bir yolu. Di¤er yandan belli bir bilinç ya-
ratmak, bana göre, yap›lan ifli farkl› bir konsept-
te sunmak anlam›na da geliyor. Örne¤in o dö-
nemde ‹stanbul’da yap›lan UIA kongresindeki
sergi gibi. Çünkü ben tek bafl›ma bilinç yarata-
mam, ama çal›flmam› baflka insanlara tafl›yabili-
rim. Ben bu sergi ile insanlar›n “di¤er” insan-
larla ilgilenmelerini istedim.
Peki, sanatç›lar› nas›l görüyorsun? Gentrifi-
 DOSYA

cation ço¤u zaman sanatç›lar›n, sanatç› top-
luluklar›n›n yerleflmesiyle bafll›yor.
Biz o noktalar› kullanmay› istiyoruz. O tezat,
enerji, insanlar d›flar›da, herkes birbiriyle konu-
fluyor, herkes birbirini tan›yor, herkes farkl›, ya-
ni bizim için çok enteresan. Buralar çok ilginç
yerler. Henüz sabitlenmifl ya da temizlenmifl,
steril hale getirilmifl de¤iller. Bir flehri flehir ya-
pan buralar iflte. ‹stiklal Caddesi mesela, k›z›la-
bilir bunlar niye bu caddeyi y›k›yor, k›r›yor diye
ama e¤er sabit hale gelirse, istikrarl› hale gelirse,
o zaman cazibesi kalmaz. Paris, Londra gibi
müze flehir haline gelir. Hiçbir anlam› kalmaz.
Ben bir sanatç› olarak bakt›¤›mda asl›nda bura-
n›n daha güzel ve daha hofl oldu¤unu düflünü-
yorum.
“SOYLULAfiTIRMA” ve ‹STANBUL
man oraya gitmelisiniz. Çünkü insanlar gülü-
yorlar, e¤leniyorlar. Siz oraya gidince, bir süre
sonra onlar sizi tehlikelere karfl› uyaracaklard›r.
Tarlabafl›’nda herkes h›rs›z de¤il sonuçta. Ve
Tarlabafl›’nda oturuyorsan›z, Tarlabafl›’nda so-
yulmazs›n›z. Yani içlerinde olmuyor bunlar,
kendi aralar›nda kendilerinden çalm›yorlar. Ta-
bii ki diyebilirsiniz, gene risk var, ama ilginç k›-
lan da bu.
Son olarak çok önemli bir foto¤raf kurumu
olan International Center of Photog-
raphy’nin (ICP) bu y›lki yar›flmas›nda En
‹yi Genç Foto¤rafç› Ödülü’nü alman›z ne-
deniyle sizi kutlayal›m ve bize vakit ay›rd›¤›-
n›z için çok teflekkür edelim...

Lahey’de 1,5 y›l yaflad›n›z ve orada birtak›m

yasad›fl› yap›lanmalar›n oldu¤undan bahset-
tiniz. Burada da örne¤in Tarlabafl› diye bir
yer var. Ben oraya girmeye çekiniyorum,
çünkü uyuflturucu satan› var, h›rs›z› var, ya
da öyle oldu¤una dair kuvvetli bir kan› olufl-
mufl durumda. Benim merak etti¤im fley flu:
Siz içerisine girdikten sonra, gerçekten d›fla-
r›dan gözüktü¤ü kadar tehlikeli buldunuz
mu?
Lahey o dönemde gazetelerde Hollanda’da en
kötü yer olarak gösteriliyordu. Örne¤in adam-
lar araba kullanmay› seviyorlar araban›z› çal›yor-
lar, kullan›yorlar ve ondan sonra yak›yorlar. Be-
nim de arabam› çald›lar, yakt›lar; hofluma git-
meyen tek and› diyebilirim. Yani her zaman için
bir risk var tabii. Mesela benim bir arkadafl›m
Güney Amerika’dan geldi. Amazonlara gitmiflti
ve kano ile dokuz saat timsahlar›n, anakondala-
r›n aras›nda seyahat etmek durumunda kald›.
F›rt›naya yakaland›, nehre düfltü, can yele¤i
yoktu...
Benim geldi¤im ülke her fleyin sabit oldu¤u
bir yer: Örne¤in uyuflturucu mu içmek istiyor-
Ahmet Polat: “These regions involve an incredible energy;
sunuz, gidiyorsunuz içiyorsunuz ya da çal›flmak
the true integration takes place here.”
m› istiyorsunuz, o zaman her fley para üzerine
dönüyor. Ama içinizde bir yerlerde siz bir fleyle- Ahmet Polat explains the methodology he has used in order to reflect
re karar vermiyorsunuz. Her fley kendili¤inden gentrification in his photographs in two different areas, Balat, Istanbul and
oluyor, sabit çünkü. Oysaki do¤an›n içerisin- Hague, Holland, both went through institutional gentrification. He uses people
deyseniz durum öyle de¤il. Ve bence flehir de as the main objects of his photographs. He tries to reflect the meaning of
böyle. Ben öyle görüyorum. fiehirde bu dina- gentrification process from their point of view by merely photographing them in
miklerin olmas› laz›m. O nedenle, Tarlaba- their daily lives. To accomplish this, he spends months and sometimes years in
his case study areas and becomes a part of these communities. With the energy,
fl›’ndan bahsederken, tabii ki baz› durumlarda
mixture and diversity they possess these neighborhoods, he believes, are one of
oraya gitmemeniz gerekir. Ama bazen de git-
the few remaining nodes where artists can get inspiration from. He therefore
meniz gerekir, çünkü orada bir hayat var, insan-
strictly criticizes any attempts to change the original character of these
lar sokaklarda, pazar var, konufluyorlar, harika
neighborhoods.
bir fley bu. Özellikle de bir dü¤ün oldu¤u za-

mimar•ist 2006/3 77
KENT
Dijital Kentleflme
Elizabeth Sikiaridi - Frans Vogelaar
‹ngilizce’den Çeviren: Ersin Ar›soy
Melez Kent Görünümü
1999 y›l›n›n ekim ay›nda, yüzen bir medya la-
boratuvar› gibi ifllev gören bir tekne Alman-
ya’n›n Köln kentinden Hollanda’n›n Rotter-
dam ve Amsterdam kentlerine do¤ru Ren Neh-
ri üzerinde bir hafta yol ald›. Teknede Kuzey
Ren-Vestfalya bölgesinden ve Hollanda’dan,
aralar›nda sanatç›lar›n, müzisyenlerin, medya
mensuplar›n›n yer ald›¤› seksen yolcu bulunu-
yordu. Hepsi de ak›fl alanlar›n› (nehir) ve
Üstte, ReBoot: yüzen bir
medya laboratuvar›, 1999.
Altta, ReBoot: melez kent
görünümü, 1999.
78 mimar•ist 2006/3
“yer”leri (yol boyunca) konu alan projeler üze-
rinde çal›flmaktayd›. ReBoot adl› bu tekne (boot
hem Alman hem de Hollanda dilinde “tekne”
anlam›na geldi¤inden burada bir sözcükler oyu-
nu söz konusu) Kuzey Ren-Vestfalya’dan Köln
ve De Balie’deki Medya Sanatlar› Akademisi ile
Amsterdam’daki Kültür ve Politika Merkezi ta-
raf›ndan “kunst NRW.NL” bafll›kl› resmî bir
kültürel de¤iflim ve iflbirli¤i projesi kapsam›nda
suya indirilmiflti.
ReBoot nehirdeki yolculu¤u boyunca Ren’e
k›y›s› olan çeflitli kentlerde (Düsseldorf, Duis-
burg, Emmerich, Arnheim ve Rotterdam) lima-
na girerek yerel halka hitap etti. Bu duraklama-
larda, yerel sanatç›lar›n da kat›l›m› ile konserler
düzenlendi, konferanslar verildi ve rehberler efl-
li¤inde yak›n çevrede geziler yap›ld›. Nehir bo-
yunca çeflitli yerlere (kulüpler, laboratuvarlar
vb.) internet yoluyla ba¤lanabilen tekne, çevre-
deki trans-lokal a¤›n bir parças› oldu. Gezi süre-
since yerel televizyonda internet arac›l›¤›yla
canl› programlar gerçeklefltirildi.
Almanya ve Hollanda aras›ndaki ba¤lant›n›n
özgün bir simgesi olan Ren Nehri boyunca,
teknenin eflsiz “heterotopya”s› içinde güçlü bir
iflbirli¤i ortam› gelifltirildi. A¤ üzerinden ortak
deneysel yay›n uygulamas›ndan yeni bir melez
medya ile gerçek bir alan ortaya ç›kt›. Bu alan,
art›k tek bir belirli yerleflme birimine ba¤l› ol-
mayan, ancak bunlar›n aralar›ndaki iliflkinin so-
nucunda ortaya ç›kan bir aland›.
Geleneksel bir a¤ olan Ren Nehri, ça¤dafl
“glokal” a¤a, birleflik global-yerel a¤a ve medya
a¤›na (internet/TV) ba¤land›. Reboot, (fiziksel
ile medyan›n birleflimi) melez bir kent görünü-
mü üreten, melez bir tekneydi.
Bu yeni melez (“gerçek” ve medya) manza-
rada, birbirlerine ba¤lanm›fl eski a¤lar, gelenek-
sel alan kategorileri eskimeye bafllamaktad›r.
Bilgi-iletiflim a¤lar› ve medya alanlar› ile flehirci-
lik ve mimarl›¤› birlefltiren yeni bir planlama ve
tasar›m alan› do¤maktad›r. Bu yeni “Dijital
Kentleflme” anlay›fl›n›n, yeni bir melez kentsel
a¤ gelifltirmek için yeni araçlara ve yeni araflt›r-
ma türlerine gereksinimi vard›r.

Melez Ortam
Günümüzde, medya a¤› (internet, telefon, tele-
vizyon vb.), “gerçek” ortamlar› hem nüfuzlar›
alt›na almakta hem de onlarla karfl›l›kl› etkile-
flimde bulunmaktad›r. Dijital bilgi-iletiflim
ak›mlar›ndan ortaya ç›kan ortam yaln›zca fizik-
sel çevremizi de¤il, ayn› anda genel olarak top-
lumlar›m›z›n sosyal, ekonomik ve kültürel ör-
gütlenmesini de de¤ifltirmektedir.
“Melez ortam” deyimi medya alan› ile fizik-
sel alan›n birleflmesi ve kaynaflmas› anlam›nda
kullan›lmaktad›r. Melez ortamlar, fiziksel nes-
nelerle bilgi-iletiflim a¤lar›n›n uyuflmas›n›n ürü-
nüdür, mimarl›k ile medya ortam›n›n birleflme-
sinin sonucudur.
Bu tür melez ortam örnekleri, kamusal kent
mekânlar›nda özel mekân adac›klar› yaratan cep
telefonlar›n›n özel (iletiflim) alanlar› ya da ka-
meralar›n kamusal kent mekânlar›n› izledi¤i gö-
zetlenen çevreler gibi, günlük yaflam›m›z›n her
evresinde bulunabilir. Evlerimizin artan bir bi-
çimde “ak›ll›” olmas›nda ve a¤larla dolu alanla-
ra dönmesinde benzer baflka örneklere rastlaya-
biliriz: dolapta kalan süt miktar›n› denetleyen
buzdolaplar›, oca¤›n söndürülmedi¤ini bildiren
cep telefonlar›, yeni film siparifli veren televiz-
yonlar, uzaktan çal›flmaya olanak veren çal›flma
mekânlar›, evin ayr›lmaz bir parças› olmaktad›r.
KENT
Bundan dolay› fiziksel alan ve onun ö¤eleri,
ba¤›ms›z birer nesne olarak ele al›nmamal›, tam
tersine, ait olduklar› a¤›n bütünü içinde, hem
onu etkileyen hem de ondan etkilenen bir çer-
çeve içinde incelenmelidir.
Melez ortam kavram›, fiziksel alan›, yaln›zca
ait oldu¤u ve karfl›l›kl› iliflki içinde bulundu¤u
a¤ sistemi ba¤lam›nda ve o iliflki içinde ele al-
maz. Melez ortam yaklafl›m›, medya ortam› ile
fiziksel mekân› bütünleflmifl bir biçimde alg›la-
yacak ve gelifltirecek yöntembilimlere odaklan›r;
bu karars›z melez ortamlar ayn› anda hem ana-
log hem de dijital oldu¤u gibi, sanal ve madde-
sel, yerel ve global, dokunsal ve soyut olabilir.
Bu ba¤lamda yap›lar, arayüzler, bileflik med-
ya ve hareketli ba¤lant›lar sistemi içinde yer alan
ö¤eler olarak incelenmelidir. Almanya’n›n Bre-
men kentinde bir ça¤dafl sanat müzesi projesin-
de “gelecek müzesi” (medya sanat› ile a¤ sanat›
projelerini bütünlefltiren bir müze) tipolojileri
üzerinde çal›flt›k. Sanat sergilerinin giderek da-
ha fazla korunmas› gerekti¤inden (çevresel etki-
ler, güvenlik önlemleri), sanat müzesinin mima-
risini, aralar›nda bir a¤ ba¤lant›s› bulunan kon-
teyn›rlar sistemi olarak gelifltirdik. Bu sanat Bremen Sanat Müzesi:
Parkta birbirine ba¤l› kon-
konteyn›rlar›n›n kökleri bir tarih park› içinde
teyn›rlar a¤›. (invOFFICE
yay›lmakta idi. for architecture, urbanism
Hollanda’n›n Almere kentinde yeni teknolo- und design, 2005.)
mimar•ist 2006/3 79
KENT
Uzaktan al›flveriflin konuta
entegrasyonu ya da
birleflik medya sistemi ve
devingen ba¤lant›lar
içinde bir ö¤e olarak
konut. (invOFFICE for
architecture, urbanism
und design, 2005.)
jilerin yaflama, çal›flma ve dinlenme gibi kentsel
ifllevleri nas›l etkiledi¤ini ve mekânlar›n de¤iflen
yaflam biçimlerine göre nas›l gelifltirilmesi gerek-
ti¤ini araflt›rd›k. Günümüzün konutu, birbirine
a¤ ile ba¤l› konteyn›rlar gibi, bir ak›ll› a¤ ortam›-
na dönüflmektedir, bu sadece bir Microsoft pro-
jesi de¤ildir, uzun zaman önce gerçekleflmifltir.
Etraf›m›z› çevreleyen ak›ll› ve elektronik uygula-
malarda, sözde dijital ev, e-ev ya da ak›ll›-ev, diji-
tal müzik, video ve televizyon e¤lenceleri (dijital
e¤lence) bafl rolü oynuyor; bununla birlikte,
elektronik gösteri tüketimi, içinde ›s›tma
sistemlerinin, buzdolaplar›n›n, konutta yaflayan-
lar›n sa¤l›k ve tedavisi ile ilgili özel denetleme bi-
rimlerinin, ayr›ca bilgisayarla çal›flt›r›lan ve telsiz
ya da kiflisel dijital yard›mc› ile hareket eden
hemflire robotlar›n bulundu¤u konut ilk örnek-
lerini (prototiplerini) teflvik etmektedir.
Yap›lar›n donan›m› (hardware) ve yap› pro-
jesinin programlanmas› (software) anlam›nda
yeni bir görev ortaya ç›kmaktad›r. Binalar, diji-
tal araçlar yard›m›yla “programlanabilir”. Diji-
Kentsel Hizmet Tasar›m›: tal teknoloji deste¤iyle, haftan›n ve günün de¤i-
devingen analog-dijital
flik zaman dilimleri içinde yap›da ifllev de¤iflik-
altyap›. (invOFFICE for
likleri mümkün olabilir. Kimlik belirlemelerde
architecture, urbanism und
design, 2005.) elektronik eriflim denetimi, iflyeri ve fabrikalarda
80 mimar•ist 2006/3
oldu¤u gibi birçok otelde de uzun süredir uy-
gulanmaktad›r. Günümüzde yap› güvenli¤i tek-
nolojisi, büyüme h›z› yüksek bir endüstridir.
Yap› tasar›m›nda, de¤iflimin yo¤un etkisi al-
t›ndaki alanlar›n kullan›m›n› ve buna ba¤l› ola-
rak de¤iflen yap› tipolojilerini göz önüne almak
gereklidir: ‹flyeri olarak da kullan›labilen daha
genifl konutlar, öncelikle belirli tarihlerdeki dü-
zenli toplant›larda kullan›lacak olan ve bundan
dolay› her fleyden önce iletiflim ve temsilcilik ge-
reksinimlerine yan›t verecek iflyeri binalar›, ya
da uzaktan al›flverifl (teleshopping) için yeni ge-
reksinim duyulmaya bafllanan küçük ölçekli da-
¤›t›m merkezleri ve konut alanlar›n›n göbe¤in-
de saatli¤ine kiralanabilen konferans salonlar›...
Kentsel Sistem Tasar›m›
Dijital a¤lar›n ayn› anda her yerde bulunmas›yla
da desteklenerek, yap›l› çevre ve mekânsal dü-
zen olgular›ndan ba¤›ms›zlaflmayla “mekâns›z-
laflma” süreçleri h›zla ilerlemektedir. Dijital tek-
nolojiler ve medya ortamlar›, ifllevleri emerek,
gerçek mimari ve kentsel alanlardan d›flar› ç›ka-
r›rlar. Örne¤in kitaplar›n internet arac›l›¤› ile sa-
t›lmas›, mahallelerde bulunan kitapç› dükkânla-
r›n›n ifllerini yitirmesine neden olmaktad›r.
Ancak buna karfl›l›k, daha büyük kitapevleri,
bu mekân›n henüz doldurulmam›fl bir piyasa ta-
lebi oldu¤unu h›zla fark etmektedirler. Haftada
sadece birkaç gün bile olsa telekomünikasyo-
nun, salt uygun alanlarla ilgili de¤il, ifli sürdür-
mek için gerekecek bürolar›n yap›s›, nitelikleri
ve arazi seçimiyle de ilgili sonuçlar› olmaktad›r.
Büro yap›lar›nda günlük ifller için iletiflim ö¤ele-
rine uygun mekânlar›n bulunmas›na bugün her
zamankinden daha çok gereksinim vard›r. Bu,
mekânsal hiyerarflileri ve yap›l› çevrenin nitelik-
lerini de¤ifltirir.
Bununla beraber, bugün çok say›da Avrupa
kentinin de karfl› karfl›ya oldu¤u “küçülen kent”
sorunlar› ile u¤rafl›l›rken, medya ortamlar›n›n fi-
ziksel kentsel alanlardan baz› ifllevleri kendi
bünyelerine aktarmas› önerilmektedir. ‹lk bak›fl-
ta bu bir çeliflki gibi gözükse de, medya hizmet-
leri, tam kapasiteyle çal›flmayan ve bu yüzden
art›k sürdürülebilir olmayan altyap› hizmetleri-
ne bir çözüm olarak görülmektedir.
Dinamik hizmetlerin uygulanmas›, toplum-
sal altyap› a¤›n›n zay›flamas›na karfl› koymak
için bir çözüm olarak düflünülebilir ve böylece
küçülen kentlerde emekliler ve ekonomik yön-
den güçsüz kifliler gibi nüfusun daha dura¤an
k›s›mlar›n›n da yaflam kalitesi garanti alt›na al›-
nabilir. Almanya’n›n çeflitli bölgelerinde dina-
mik ve medya hizmetlerini (köy köy gezen film

oynat›c›s›, tek tek yolcular› istedikleri yere götü-
ren otobüs ve uzaktan e¤itim ve sa¤l›k hizmet-
leri) birlefltirme örnekleri denenmektedir. Bun-
lar, en basit düflük teknoloji ve sanat geliflmele-
rinin, bilgi-iletiflim teknolojisinde eflzamanl›
kullan›lmas›n› sa¤layabilir.
Ancak, bütün bunlar›n ötesinde söz konusu
olan, yap›lar›n, dinamiklefltirilmifl bir ortam›n
arayüzleri olarak alg›lanmas›d›r. Sorun yaln›zca
yap›n›n tasar›m›na dahil olmak de¤il, dura¤an,
devingen ve a¤ ö¤elerinin bütünlü¤ü içinde sis-
temlerin geliflmesine kendimizi adamam›z söz
konusu. Bu, “konutlar”›n yaln›zca tasarlanmas›
de¤il, de¤iflen kullan›mlar ve dönüflümler için
programlanmas› anlam›na geliyor. Bu tür, olu-
flum odakl› bir bak›fl aç›s› yaln›zca yap›lar›n biti-
rilmesini de¤il, günlük ve haftal›k döngülerden
tüm bir yaflam döngüsüne ve geri dönüflümüne
kadar, yap›lar›n dönemlerini dikkate al›r.
Kentsel A¤lar
Günümüzün kentsel çevresinin, toplanma ve
merkezden uzaklaflma, ifllevsel birleflme ve ay-
r›flma gibi karfl›t e¤ilimlerinin çeliflkili dinamiz-
mi içinde geleneksel mekânsal farkl›laflma de-
yimleri de¤erini yitirmektedir. Bu parçal› kent-
sel görünüm içinde “merkez”e karfl› “çevre”,
“peyzaj”a karfl› “kent” ve “ifllevsel bölgeleme”
(örn. oturma, çal›flma ve e¤lenme) gibi ulamlar
(kategoriler) eskimifl, modas› geçmifl sözcüklere
dönüflmektedir.
Kentsel organizmalar, çevrenin tek merkez
etraf›nda düzenlendi¤i hiyerarflik yap›l› merkez
ve çevre odakl› sistemlerden, bir a¤ örgütlen-
meleri hiyerarflisine dönüflmektedir. Bu a¤ ken-
tinin dü¤üm noktalar›, ifllevsel ve simgesel ola-
rak farkl›laflm›flt›r ve karfl›l›kl› olarak birbirlerini
tamamlamaktad›r.
Kentler, ya da bu kentlerin baz› bölümleri,
simgesel merkez olmaya bafllay›p dolay›s›yla da
önem kazan›rken, komflu kentler (ya da kentle-
rin komflu bölgeleri) de önemini yitirmekte ve
belleklerden yok olmaktad›r. A¤ kentinin sim-
gesel ve ifllevsel yönden önemli noktalar›n›n
çevresindeki yak›n alanlar›n yüklendi¤i ifllev git-
tikçe ikincilleflmekte, kimi zaman da ifllevsizlefl-
mektedir (örne¤in “sorunlu bölgeler” ve kent-
sel çevre ve bilgi-iletiflim a¤lar›yla ba¤lant›s› za-
y›f olan marjinal toplumsal gruplar›n konut
alanlar›).
“A¤ kenti”nin sürekli olmayan kentsel görü-
nümünde mekânsal parçalanma, toplumsal ay-
r›flman›n bir aynas› ve üreticisidir. D›fllanm›fl
bölgenin konut alanlar› (“gettolar”?) kat› top-
lumsal karfl›tl›klar yaflar ve yan› bafl›nda, üst ve
KENT
orta tabakan›n özel güvenlik görevlileri ve “in-
ternet kameralar›”yla korunan konut alanlar›
“kapal› yerleflimler”i (gated communities) tehdit
eder.
Stephen Graham ve Simon Marvin’in dedik-
leri gibi: “Glokal (global/lokal) a¤ ortamlar›n›,
onlar› çevreleyen kentsel ortamlar›n ince parça-
lara ayr›lm›fl dokusunda ve zaman içerisinde
seyrekleflmifl bir örgü gibi alg›lamak için umut-
suz bir gereksinimi vard›r. Havaalanlar›n›, bü-
yük çarfl›lar›, tema parklar›n› vb. yerel doku içe-
risinde, sürekli ve güçlü bir engel oluflturmak
yerine toplumsal etkileflim ve kabul yaratacak
bir biçimde nas›l bütünlefltirebilirizin kuramsal
yollar›n› aramal›y›z.” (Stephen Graham ve Si-
mon Marvin, Splintering urbanism - networked
infrastructures, technological mobilities and the
urban condition, London 2001)
Köklü Rotalar (Rooting Routes)
Hollanda’n›n Amsterdam kenti yak›n›ndaki
Schiphol Havaalan›’n› çevreleyen mahalleler ha-
vaalan›n›n “global niteli¤i”ne tam olarak efllik
edememektedir. Bu mahalleler, alan›n global
mekânsal hiyerarflisi içindeki yüksek performan-
s›ndan gerçekten yararlanmak yerine, onun ya-
ratt›¤› tüm s›k›nt›lar› çeken bir “arka bahçe” ol-
maktad›r. Bu soruna yan›t bulmak amac›yla
Schiphol Havaalan›’n› yerel dokuya katmak için
transit turizmi araç olarak kullanan bir öneri ge-
lifltirdik.
Schiphol Havaalan›’n› kullanan kiflilerin
önemli bir ço¤unlu¤u iki uçufl aras›nda vakit
geçirmek zorunda olan transit yolculard›r.
Uyurlar, al›flverifl yaparlar, film seyrederler... Köklü Rotalar, Schiphol
ama bu bekleyifl gene de s›k›c›d›r. Transit yolcu- Havaalan›’n› çevrenin yerel
dokusu içine alan rotalar›n
larla “k›sa süreli kalacaklar”›n bu süreyi daha
menüsü. (invOFFICE for
“nitelikli” geçirmeleri sa¤lanamaz m›? Örne¤in, architecture, urbanism
toplu yolcular›n uluslararas› toplant›lar›n› und design, 2004.)
mimar•ist 2006/3 81
KENT
Kamusal Medya Kentsel
Arayüzleri: kentsel iletiflim
alan›n›n dinamik örne¤i.
(invOFFICE for
architecture, urbanism
und design, 2000.)
82 mimar•ist 2006/3
Schiphol’da düzenlemeleri... Havaalan›n›n ken-
di olanaklar›na ek olarak yerel çevre de benzer-
siz bir deneyim olarak havaalan›n›n global orta-
m›na dahil edilemez mi?
Schiphol Havaalan›’n›n “Köklü Rotalar›”
projesi kapsam›nda bisikletliler ile turist mini-
büsleri, turist tekneleri ve deniz taksileri için
spor yollar›, do¤a yollar›, e¤itici yollar, tarihsel
yollar ve al›flverifl yollar› ad› alt›nda havaalan›n-
dan yerel çevreye ulaflabilecekleri birkaç yol
önerdik. Schiphol yolcular› bekleme süreleri
içinde havaalan› çevresini dolaflabileceklerdi. Bu
rotalar elektronik araçlarla, örne¤in yolcunun
kendi cep telefonuyla, izlenebilecek, denetlene-
bilecek ve yolculara rehberlik edilebilecekti.
Yolcular›n kulland›klar› cep telefonlar› arac›-
l›¤› ile dolaflma süreci içinde elektronik denetle-
me yap›labilecek ve kendilerine çevre konusun-
da bilgiler iletilebilecekti.
Bunlar Schiphol Havaalan›’na, ek bir global
transit noktas› potansiyeli vererek buran›n
“yer” olarak deneyimini ve imgesini güçlendi-
recekti. Ayr›ca havaalan› çevresindeki, butikler
ve lokantalar gibi küçük ölçekli ekonomik faali-
yetleri de güçlendirecekti. Bölgedeki kamusal
ve yeflil alanlar›n iyilefltirilmesine de katk› sa¤la-
m›fl olacakt›. Amsterdam kentinin içindeki tu-
rizm bask›s›n› hafifleterek, kentin eteklerindeki
turizm ekonomisinin geliflmesinde itici bir güç
olacakt›.
Bu, global devingen alanlar ile kendi bölge-
sel yerel çevresi aras›nda havaalan›n› bir arayüz
olma rolünü güçlendirerek buran›n, yerel doku
içinde örülmesinin yollar›ndan biri olacakt›.
Dijital Kentleflme
Mimarl›¤›n; mekânlar› sosyal etkileflim alanlar›
olarak tan›mlama ve oluflturma, fiziksel ve diji-
tal kamusal alan aras›ndaki iliflkiyi tasarlama ro-
lü gitgide daha büyük zorluklarla karfl› karfl›ya
gelmektedir: “dijital” kentin maddesel karfl›l›¤›
ile olan iliflkisini ve birbiriyle ba¤lant›s›n› sorgu-
lamak, “sanal” ve maddesel (kentsel) dünyalar
aras›ndaki arayüzler konusunda kuramsal dü-
flünce üretmek ve melez (analog-dijital) iletiflim
ortamlar› tasarlamak...
‹letiflim alanlar›n›n mimarl›¤›; aradaki mesa-
feyi kapat›r ve global medya kürelerini yerel içe-
rik ve mekâna ba¤larken, birleflik bir analog/di-
jital altyap› önermektedir: Kuramsal projemiz
“Kamusal Medyan›n Kentsel Arayüzleri”, ka-
musal (kentsel) mekân›n ifllevini sa¤lamlaflt›r-
mak amac›yla kitlesel medyan›n karfl›l›kl› etkile-
flimi için yarat›lan alternatif bir senaryodur.
Bu proje, melez bir kentsel a¤ alan›, medya
alan› ile kentsel alan›n kaynaflmas›n› gelifltir-
mekte ve global medya alan› ile yerel kentsel
alan aras›nda kamunun ulaflabildi¤i arayüzler
üzerine kuramlar yürütmektedir. Gittikçe daha
fazla özelleflen bir toplumda kamunun görevini
vurgulamakta ve yerel ile global aras›ndaki bofl-
lu¤u doldurmaktad›r. Bu kentsel ve medya a¤-
lar›n›n birlefliminden ortaya ç›kan sonuç, ayn›
anda hem analog hem dijital, hem sanal hem
maddesel, hem yerel hem global olan “melez”
alanlard›r.
(Mahallenizdeki çamafl›rhanede) yerel pub-
lic “tele-feeder facility”, yani “Kamusal Medya
Kentsel Arayüzleri”nin temel birimi, halk›n di-
namik bir iletiflim ortam› içinde iletiler üretme-
sini, s›n›rl› yay›n yapmas›n› ve yay›n almas›n›
sa¤lamaktad›r. Afla¤›dan yukar›ya do¤ru bir di-
namik yerel medya a¤› yarat›larak, glokal (glo-
bal/lokal) medya ortam›n› geçici olarak doldur-
mak üzere yerel olaylar özendirilebilir ve des-
teklenebilir.
Arayüzleri kamusal alanda bulunan, global
medya ortam› ile yerel bölgeler aras›ndaki bu
ba¤, (kentsel) yerel bölgelerden, global medya
çevresine yay›n yapmay›, ulaflmay› ve o çevreyi
etkilemeyi olanakl› k›lmaktad›r.
Londra’n›n kentsel gerilimlerinden ve yap›-
s›ndan faydalanan bir proje sunumu, bir çal›flma
kuram›n› belirli bir kentsel durumun yap›sal
özellikleriyle karfl›layarak bu araflt›rmalar›n stra-
tejilerini aç›klar ve çeflitli yönlerini görsel olarak
canland›r›r.
Bu yaklafl›mdan hareket ederek, Neighbours
Network City, NNC (CNN’in tersi) (Mahalle
A¤lar› Kenti) bafll›¤› alt›nda, ‹stanbul ile birlikte
2010 y›l›nda Avrupa Kültür Baflkenti olacak Es-
sen kenti ve Ruhr bölgesi için, bir dizi proje ge-
lifltirilmifltir. Bu projelerden biri olan “Sub_City”

(Alt_Kent) cep telefonlar› ile oynanacak büyük
bir kentsel oyun önerisi getirmektedir.
“Sub_City”, kentin alt katmanlar›n› harekete ge-
çirerek, Ruhr bölgesinde eski maden alanlar›n-
dan birinin toprak alt›n› konu almaktad›r.
Bu projeler, yeni ortaya ç›kan “bilgi-iletiflim
ça¤›”n›n mimari/kentsel de¤iflimlerini araflt›-
ran, kentleflme ile kitlesel medya ve iletiflim a¤-
lar› ortam› aras›ndaki dinamik etkileflimi incele-
yen “Dijital Kentleflme” adl› yeni disiplinlerara-
s› çal›flma alan›n›n ilk örneklerini (prototipleri-
ni) oluflturur.
Dijital Kentleflme, kamusal alandaki bilgi-
iletiflim süreçleriyle, kentsel büyümeyle örtüflen
ve onu de¤ifltiren esnek yanlarla ilgilenir: çekim
alan› gibi çal›flan, geleneksel kentsel yap›y› dö-
nüfltüren, iç içe ören, kentsel dokuyu y›rtarak ve
keserek delikler açan, arayüzler talep eden gö-
rünmeyen a¤lar.
Bundan dolay› “Dijital Kentleflme”nin u¤rafl
alan›, mekânlar› tan›mlamak yerine, kendinden
örgütlenme (self-organization) süreçleri için uy-
gun çerçeveler yaratmakt›r. Dijital Kentleflme
altyap› alanlar›na yaln›zca müdahale etmez, ayn›
zamanda onun genel kavramlar›n› benimser ve
paradigmalar›n› izler. Toplumsal etkileflim ola-
naklar› alan›n› geniflleterek ve kentsel geliflmede
yeni yollar açarak do¤al esnek bir yaklafl›m geti-
rir.
Elizabeth Sikiaridi, Prof., Duisburg-Essen Üniversitesi
Frans Vogelaar, Prof., Köln Medya Sanatlar› Akademisi
KENT
Sub_City: Essen/Ruhr
kent bölgesinin “alt”
katmanlar›nda büyük bir
kentsel oyun. (invOFFICE
for architecture, urbanism
und design, 2004.)
Not:
Elizabeth Sikiaridi ve Frans Vogelaar Hollanda’n›n
Amsterdam kentinde, stratejik araflt›rma ve geliflme ile
yenilikçi tasar›m konular›nda uzmanlaflm›fl “invOFFICE
for architecture, urbanism and design” adl› büronun
yöneticileri.
Sikiaridi ve Vogelaar, Hollanda hükümetinin, “bilgi-
iletiflim ça¤›nda mekân kullan›m›” üzerine yürüttü¤ü
çal›flmada dan›flman olarak görev yapt›lar.
Bu çal›flma için bkz:
http://www.infodrome.nl/publicaties/domeinen/07_rui
_vog_essay.html
Sikiaridi, Paris ve Darmstadt kentlerinde mimarl›k ve
flehircilik e¤itimi gördü, ard›ndan Stuttgart’ta Behnisch &
Partner flirketinde çal›flt›. Vogelaar, Eindhoven’da endüstri
tasar›m› ve Londra’da mimarl›k ve flehircilik (AA)
okuduktan sonra Rotterdam’da O.M.A.’da (Koolhaas) ve
Milano’da Studio Alchimia’da (Mendini) çal›flt›.
Soft Urbanism
Soft Urbanism deals with information/communication processes in public
space, the soft aspects overlying the urban sprawl and modifying it: the invisible
networks acting as attractors, transforming the traditional urban structure,
interweaving, ripping open and cutting through the urban tissue, demanding
interfaces.
Soft Urbanism is therefore not about determining places, but about creating
frameworks for processes of self-organisation. Soft Urbanism not only
intervenes in the realm of infrastructures, but also adopts their concept and
follows their paradigm. It brings an inherently flexible approach by expanding
the field of possibilities of social interaction and opening new paths of urban
development.
mimar•ist 2006/3 83
KENT
Frankfurt Kamusal Mekân Bürosu’ndan
“Kamusal Mekân›n Gelifltirilmesine ‹liflkin Rapor”
Avrupa, Kentini ve Kentçili¤ini
Gözden Geçiriyor
Ç ok de¤il flurada befl on y›ldan beri, Avru-
pa’n›n tarihî kentlerini bir “public space”
(kamusal mekân) hareketi sard›. Belediyeler, ge-
çen yüzy›lda türlü çeflitli nedenlerle kent haya-
t›ndan ç›kan, terk ve ihmal edilen “public spa-
ce”i yeniden kent hayat›na sokmak için ilginç
imar programlar› yap›yor ve 20. yüzy›l kentçili-
¤ini gözden geçiriyor... Frankfurt bu kentlerden
biri.
Frankfurt’ta, kamusal mekân hareketi, Bele-
diye Meclisi’nin 1998’de onaylad›¤› “Daha Gü-
zel Frankfurt” program›yla bafllad›. Amaç, ka-
mu âleme aç›k mekân› gözden ve elden geçirmek,
ihya etmek, flenlendirmek... Belediyede, bu ifli pifli-
rip kotaracak bir de büro kurulmufltu: Kamusal
Mekân “Öffentlicher Raum” Bürosu.
Geçenlerde bu büronun flefi mimar M. Hootz
ile görüfltüm. mimar.ist için bir söylefli yapmak is-
tiyordum. ‹stanbul’un da bugün her fleyden önce
kendine özgü bir kamusal mekân hareketine ihti-
yac› oldu¤unu düflünüyordum. Frankfurt dene-
yimi iyi örnek olabilirdi...
Bu görüflme s›ras›nda Hootz, bana büronun
sekiz y›ll›k deneyimini içeren bir ara raporun
kopyas›n› verdi. Ekteki yaz› bu raporun girifl bö-
lümüdür; mimar.ist okurlar› için ilgi çekici ola-
ca¤›n› umuyorum.
Hasan Çak›r
Kamusal Mekân›n Gelifltirilmesine ‹liflkin Rapor
Frankfurt’taki kamusal mekân›n flekillendirilme-
si, dolay›s›yla iyilefltirilmesi etraf›nda dönen tar-
t›flma hissedilir flekilde canlanm›flt›r ve giderek
daha fazla dikkatleri çekmektedir.
Bu ba¤lamdaki belirleyici ad›mlardan birisi
“Daha Güzel Frankfurt” özel program›na ilifl-
kin olarak 7 May›s 1998 tarihli belediye meclisi
toplant›s›nda on y›ll›k program fleklinde al›nan
kararlar ve bunlarla birlikte bir özel bütçe tahsis
edilmesidir.
Afla¤›daki rapor, faaliyetleri hem genel bir
üst çat› alt›nda s›n›fland›ran hem de gelecekteki
eylem gereksinimlerini ortaya koyan temel bir
ara de¤erlendirme niteli¤indedir.
84 mimar•ist 2006/3
fiehir Planlamac›l›¤› Aç›s›ndan
Kamusal Mekâna ‹liflkin Temel Durufllar
Kamusal mekân›n bafl›bofl ve bak›ms›z b›rak›ld›-
¤›na dair elefltiriler on y›llard›r süregelmektedir.
Mitscherlich’in Unwirklichkeit unserer Städte1
(1963) adl› eserinden Jane Jacob’un Tod und
Leben großer amerikanischer Städte2 (1961) ve
Richard Sennet’in Verfall und Ende des Öffent-
lichen Lebens3 (1983) adl› eserine kadar, teorik
haz›rl›k olarak her fleyden önce flehircilik strük-
türlerindeki aç›klardan ve flehir içindeki kamusal
mekânlar›n ifllev kayb›ndan, insan›n özele çekil-
mesi ile ba¤lant›l› olarak, flikâyet edilmektedir.
Rhein-Main bölgesinde de flehirden kaç›fl ve
banliyöye göç konusu daima tart›flmada yer et-
mifltir.
Kamusal mekânlar›n sorunlar›n›n flehir geli-
flimindeki sorunlar› bir mercek gibi ortaya koy-
du¤u kesinlikle tart›flma götürmez. Bak›ms›z b›-
rak›lm›fl kamusal mekânlar, flehir sakinlerinin
güveninin sars›lmas› ve gençlerdeki amaçs›zl›k
aras›ndaki iliflkilerden, sokaktaki korku ve flid-
dete kadar olan ba¤lamlar da flimdiye kadar tar-
t›fl›lm›flt›r ve burada tekrarlanmalar›na gerek
yoktur.
Yeni fiehircilik - fiehrin Yeniden Canland›r›lmas›
Di¤er yandan geçmiflte Frankfurt’ta da, hatta
özellikle burada gözlemlenebilen birbirine kar-
fl›t geliflmeler olmufltur.
Yeni flehircilik kavram› alt›nda flehir hayat›-
n›n yeniden canland›r›lmas› görülmektedir ki,
bunun alt›nda her fleyden önce kültür, e¤lence
ve yaflant› alan›ndaki flehir olanaklar› avantaj
olarak an›lmaktad›r.
Özellikle merkezî ifllevi olan flehirler çekici
bir imaj gelifltirerek çok çeflitli ve k›smen de he-
yecan verici olanaklar ile turizm ve k›sa tatiller
için bir çekim merkezi olarak insanlar›n hedefi
olmaktad›r.
Frankfurt Avrupa baflkenti olarak, gökdelen-
ler ve bankalar flehri olarak, ama müzeleri (Mu-
seumufer) ile de kendine özgü profilini ve güçlü
yanlar›n› gelifltirebilir ve bu sayede Avrupa ve
 KENT

dünya çap›nda çekicilik kazanabilir. fiehir, pro- Paulus Meydan›

filini ekonomi ve iflyerleri yerleflkesi olarak ol- (Paulusplatz) ve
çevresinin bugünkü
du¤u kadar, konut ve bofl zaman mekân› olarak
mekân dokusu. 2. Dünya
da flekillendirmelidir. Savafl›’nda y›k›lan
Bu ba¤lamda kamusal mekân hem küresel Paulusplatz ve cevresi
rekabet hem de sakinlerinin özbilinci için fleh- 1970’li y›llarda, o
dönemin kentçilik
rin kartvizitidir. Üzerinde “Hammering Man”
anlay›fl›na göre yeniden
heykelinin durdu¤u “fuar kulesi” gökdeleninin imar edildi. Bugünkü kent
önündeki meydan da art›k flair Goethe’nin evi dokusu o imara aittir.
“Goethehaus” ve soka¤› “Großer Hirschgra- Bugün Frankfurtlular o
dönemin imar›n› elefltiriyor; o tür imar›n kentin sokak ve meydan cizgilerini (ara yüzlerini) yok
ben” gibi bir resim ve simge olarak dünyada bi-
etti¤ini ve bu yok oluflla kamusal mekân›n yitirildi¤ini söylüyorlar. Kamusal mekân›n yeniden
linmektedir. imar› ve ihyas› bugün Frankfurt Belediyesi’nin ana faaliyetlerinden biridir.
Di¤er yandan kamusal mekânlar›n çekicili- Yitirilen kamusal mekân›n ihya edilmesi için Frankfurt Kamusal Mekân Bürosu taraf›ndan
¤ini art›rmaya yönelik olan stratejiler az say›da- 100’e yak›n proje öneriliyor. Paulusplatz ve yöresi bu projelerden biri.
Afla¤›da Paulusplatz ve çevresi için yap›lan mekân düzenleme yar›flmas›nda seçilen
ki heyecan verici projelerle s›n›rl› kalmamal›d›r. üç öneri görülmektedir. (Hasan Çak›r)
Enine boyuna, flehrin tamam›nda görülür ol-
mal› ve uygulanmal›d›r.
fiehrin ve kamusal mekân›n yeniden canlan-
d›r›lmas›n›n olumlu bir etmeni de, flehirsel ba¤-
lam içerisinde iletiflime ve sosyalleflmeye haz›r
oluflu aç›kça ifade eden, sosyalleflmeye, sabit ve
kamuya aç›k organizasyonlara, festivallere, top-
lant›lara ve e¤lentilere olan gereksinimdir. Mü-
zeler Festivali’nden Gökdelenler Festivali’ne ve
Noel Panay›r›’na kadar flehir içine adeta bir hü-
cum gerçekleflmektedir. Önemli olan, bu ge-
reksinimin münferit ve “büyük organizasyon-
lar” çerçevesinde b›rak›lmamas›, aksine flehir
içindeki gündelik uygulamalarda bundan yarar- C. Mäkler önerisi.
lan›lmas›d›r. Frankfurt’taki kamusal mekânlar›n
genel tablosu bask›n fleklindeki ve s›kl›kla “ezi-
ci” tekil olaylar de¤il, aksine sosyalleflme ve ile-
tiflim için gündelik f›rsatlar olmal›d›r.
E¤er bundan dolay› “yeni flehirsellik” sloga-
n› gerçek olacaksa, infla edilmifl flehir ile top-
lumsal çerçeve olan flehir ya da kamu mal› ya da
bireyin memleketi olan flehir aras›ndaki iliflki
yeniden güçlendirilmelidir.
Çokça flikâyet edilen bir konu olan, mesai
saati sonunda flehirlerin ›ss›zlaflmas›, özel alana
çekilme madalyonunun, yani giderek daha iyi
Üstte, H. Goedeking’in,
solda, Zvonko Turkali’nin
önerileri.

mimar•ist 2006/3 85
KENT
korunan ve gözetlenen konutlara ve iflletmelere
çekilmenin, di¤er yüzüdür.
Kamusal mekân›n ulafl›m ifllevleri için bir de-
jenere art›k alana dönüflmemesi isteniyorsa, yal-
n›zca görsel olarak de¤ifltirilmekle kalmay›p bir
mekân olarak kamusal yaflamda de¤iflik ve çekici
bir ifllev kazanmal›d›r. Biçim ve ifllev, ayr›lmaz
biçimde birbiriyle ba¤lant›l›d›r ve her iyilefltir-
me tedbirinde en bafl›ndan beri üzerlerinde dü-
flünülmelidir.
Çekici biçimlendirilmifl bir kamusal mekân
flehirdeki insana, ideal durumda onu zaman ge-
çirmek üzere ve iletiflim için davet ederek, önce
flehirsel bir yaflam f›rsat› sunar. Kamusal mekâ-
n›n bak›ms›z kalmas› ve flehirlilerce kullan›lma-
mas› aras›ndaki döngü geçmiflte “afla¤› yönde
bir spiral” olarak kendini gösterirken, aflamal›
iyilefltirme, iyilefltirilmifl olanaklar ve komflu
özel alanlar›n yeni ve yarat›c› kullan›m olana¤›
stratejisi ile birlikte gelmelidir. Yani, kamusal
mekân›n baflar›l› bir biçimde iyilefltirilmesi, e¤er
iyilefltirme konseptlerine kat›l›rlarsa, sakinler ta-
raf›ndan güçlendirilebilir. Buna göre perakende
ticaret olanaklar› ya da kalitesi tüketicilere uy-
gun olmal›d›r. fiehirsel geliflmenin “yeflil çay›r-
daki al›flverifl merkezleri” karfl›s›nda bir f›rsat›-
n›n olabilmesi isteniyorsa, bu ancak ayn› arz ya-
p›s›na de¤il, aksine, farkl›laflt›r›lm›fl, eflsiz ve
yüksek nitelikli dükkân ve perakende sat›fl yap›-
s›na ulafl›ld›¤›nda olanakl› olur. Yaflant› alanlar›-
n›n çeflitlili¤i ve özgünlü¤ü müflterilerin bek-
lentileri aras›ndad›r ve flehir kenar›ndaki al›flve-
rifl merkezleri ile bir z›tl›k oluflturmal›d›r.
Dolay›s›yla an›lan hedeflerin gelifltirilmesi-
nin optimize edilmesi, konut sahipleriyle ya da
ifl insanlar›yla en bafl›ndan beri yak›n bir ifl birli-
¤i kurulmas›na çabalanarak sa¤lanabilir.
The Report of Frankfurt Public Space Office
Europe Revises its Cities and Urbanism
The historical cities of Europe have been surrounded by a movement of ‘public
space’ since five to ten years. Municipalities are making interesting development
plans and revising the urbanism of the 20th century in order to reintroduce the
‘public space’ -which was left and neglected for various reasons in the past
century- to the city life. Frankfurt is one of these cities.
The movement of public space in Frankfurt started with the program of ‘A More
Beautiful Frankfurt’ accepted by the municipality council in 1998. An office also
started to work for this aim under the name of ‘Public Space Office’. Hasan Çak›r
met the manager M. Hootz (architect) hoping Frankfurt to be an example for
Istanbul where a genuine movement of public space is also needed. The article
is the introduction part of a mid-report including the eight year experiences of
the office.
86 mimar•ist 2006/3
Hedefler
Yukar›da sunulan bafllang›ç durumunun ve so-
run tan›m›n›n sonucu olarak, çal›flmalar›n deva-
m› için afla¤›daki hedefler temel al›nacakt›r:
• Frankfurt’taki kamusal mekânlar›n yap›s›
ve görünüflü iyilefltirilecek.
• Sakinler ve yayalar için ikamet ve zaman
geçirme kalitesi yükseltilecek, kamusal mekân-
lar iletiflim ve dinlenme için bir f›rsat olacak.
• Kamusal mekânlar için uygun kullan›m ve
ifllevler tan›mlanacak ve yarat›lacak, ›ss›zlaflma
giderilecek.
• Düzenli bak›m yoluyla kamusal mekânla-
r›n bak›ms›zlaflmas› önlenecek.
• Tekrarlanan biçimlendirme ve tasar›m un-
surlar› ile yerel koflullara uygun hale getirilmifl,
hat›rlanabilir bir görünüfle ulafl›lmaya çabalana-
cak.
• Üçüncü flah›slarca rahats›z edici ve görü-
nüflü bozucu tedbirlerin ve de¤iflikliklerin uy-
gulanmas› önlenecek.
• fiehirde ikamet etme ve yaflama imaj›n›n
iyilefltirilmesine yönelik bir strateji için çekici
kamusal mekânlar arz edilecek.
• Sakinlerin ve kullan›c›lar›n de¤iflim süreci-
ne kat›lmalar› sa¤lanacak.
Ancak k›s›tl› personel ve mali kaynaklar›n
tahsis edilebilmesinden dolay›, faaliyetlerin
özellikle örnek teflkil edecek ve de¤iflim etkisini
en kal›c› flekilde temsil edecek projeler üzerinde
odaklanmas› önerilmektedir.
Bunun ötesinde seçim için geçerli gerekçele-
ri olan ölçütler esas al›nmal›d›r. Afla¤›daki ölçüt-
ler listesi dikkate al›nmal›d›r:
• Mekânsal da¤›l›m
• fiehir merkezi ile semtler aras›nda dengeli
bir orant›
• Kamusal mekân›n farkl› ifllev alanlar›n›n
bir arada olmas›
• Sponsorluk yoluyla üçüncü flah›slar›n kay-
naklar›n›n kullan›labilece¤i projelere öncelik ve-
rilmesi..
Notlar:
1. Unwirklichkeit unserer Städte: fiehirlerimizin ›ss›zl›¤›.
2. Tod und Leben großer amerikanischer Städte: Amerikan
büyük flehirlerinin ölümü ve yaflam›.
3. Verfall und Ende des Öffentlichen Lebens: Kamusal
hayat›n çöküflü ve sonu.

Tarihî ve Modern Yüzü ile Barselona
Havva Kanbur
‹ spanya’n›n en kozmopolit ve ekonomik ba-
k›mdan en hareketli flehri olan Barselona, ‹s-
panyol k›y›lar›n›n kuzeydo¤usunda, Akdeniz’in
k›y›s›nda yerleflmifltir. Mimari aç›dan dünyada
bir efli daha bulunmayan Barselona, Avrupa’n›n
taflras› ‹spanya’n›n en bat›l›, en ça¤dafl kentidir.
Adeta ‹spanya’n›n modern yüzüdür Barselona.
1992’de düzenlenen olimpiyatlardan sonra bafl-
tan sona yenilenen kent, modern binalar›, dev
bulvarlar›, sanat eserleriyle dolu meydanlar› ve
Akdeniz s›cakkanl›l›¤›n› tafl›yan insanlar›yla,
mutlaka görülmesi gereken bir yerdir. Tarihi,
sanat›, mimarisi, e¤lencesi ile unutulmaz kent
Barselona’n›n geçmiflinin ‹spanya’dan daha eski
olmas› ilginçtir.
Katalunya halk› kendi içinde bir parlamen-
toya ve ‹spanyolcadan farkl› bir dile sahiptir. ‹s-
panya’n›n en büyük sanayi merkezi durumunda
olmas›na ve ‹spanya sanayisinin yüzde yirmisini
bar›nd›rmas›na ra¤men bu dil fark› yüzünden
Barselona’n›n nüfusu her zaman Madrid’den
daha az olmufltur. Bugün Katalan halk›n›n ya-
flam standard› ‹spanya ortalamas›n›n iki buçuk
kat üzerindedir. Ayr›ca Barselona, ‹spanya’n›n
en büyük liman kentidir. Yaklafl›k dört milyonu
bulan nüfusuyla Barselona, modernleflme arzu-
su, en son uluslararas› e¤ilimleri takip etme
özelli¤i ve bunlar›n bafl›n› çekmesiyle her za-
man kendini kan›tlam›flt›r. Avrupa’n›n Paris’ten
sonra en popüler ikinci, dünyan›n ise New York
ve Paris’ten sonra en popüler üçüncü flehridir.
‹spanya’da Mimari
‹spanya’da görülen mimari üsluplar›n kökeni
farkl› kültürlere dayan›r. Kuzey Afrika’dan
Ma¤ribi, Fransa’dan Roma ve Gotik, ‹talya’dan
Rönesans mimarisi örnek al›nm›flt›r. Fakat bun-
lar ›fl›k ve gölge tezatlar›, bazen sade bazen süs-
lü ön cepheler; s›cakl›k ve günefl ›fl›¤›n›n etkisini
azaltmak için az pencere aç›lan kal›n duvarlar
gibi ö¤elerle birleflerek özgün bir ‹spanyol tarz›
oluflturmufltur. Biçimlerin bölgeden bölgeye
de¤iflmesi ‹spanya’n›n bölünmüfllü¤ünü göste-
rir. Revaklarla çevrili orta veranda tasar›m›,
Ma¤ribiler’den beri yaflama mekânlar›n›n belir-
gin bir özelli¤idir.
KENT
Ülke genelinde görülen mimari üsluplara k›-
saca göz atarsak, Roma ve öncesi (8-13. yüzy›l-
lar), Ma¤ribi (8-15. yüzy›llar), Gotik (12-16.
yüzy›llar), Rönesans (16. yüzy›l), Barok (17-
18. yüzy›l), Modern Tarz (19. yüzy›l sonlar› ve
sonras›) olarak özetleyebiliriz.
Modern Tarz ve fiehir
Art Nouveau’nun Katalan yorumu olan moder-
nizmin en iyi örnekleri Barselona’da görülür.
Dönem mimarlar› oldukça özgün bir süsleme
tarz› denemifllerdir. Barselona son y›llarda de-
korasyona ihtiyatla yer verilen, amac›n› yans›tan
sade formuyla cesur ve daha ifllevsel mimariye
tan›k olmaktad›r. Modern tarz, Katalunya’da
ulusal mimari tarz araman›n bir yorumu aray›fl-
lar›n›n cevab› olmufltur adeta (modernisme ar-
quitectonic).
Katalan mimarlar hem eski ulusal malzeme- 1855-1860’l› y›llarda
lerini (tu¤la) hem de yeni teknolojik malzeme- Barselona.
(Kaynak: Diario de
leri (metal) kullanarak Katalan Art Nouveau
Barcelona, P. 5989.)
tarz›n› gelifltirdiler. Bu yeni tarz, mimarilerinde
hem iç hem de d›fl mekânlarda geliflmelerinin
orijini oldu. Bu mimari sadece evlerde de¤il, ay-
n› zamanda dinî yap›lar, sanayi yap›lar› ve e¤i-
tim binalar›nda da görülür.
Barselona ortaça¤da flekillenmifl bir flehirdir.
Fakat flehir plan›na bakarsak 1853’te gelifltirilen
113 metrekarelik Grid Plan (Cerda Plan›), eski
flehrin çeperlerinin d›fl›nda tutulmufltur. Günü-
müzde Katalunya’n›n endüstriyel gelifliminin
öncüsü olmufltur. Avrupa kentlerinde 19. yüz-
mimar•ist 2006/3 87
KENT
y›lda örnek uygulamalar›n› gördü¤ümüz, eski
flehrin d›fl›nda tutulan yeni flehir plan›, hem eski
flehrin korunmas› hem de sanayi ve endüstri ba-
k›m›ndan ilerlemesine daha elveriflli oldu¤u için
tercih edilmiflti. Örne¤in Atina (Kleanthes-
Schaubert Plan›, 1833), Bari (Trotti Plan›,
1867) ve Madrid (Castro Plan›, 1860). Barse-
lona flehir plan› da bu varyasyonlardan biridir.
Çünkü 19. yüzy›l, büyük beklentilerin ve alter-
natif projelerin flehirlere yans›t›ld›¤›, ütopyala-
r›n denendi¤i dönemdir. 1992 y›l›nda ise olim-
piyat oyunlar› Barselona’da düzenlendi ve ünlü
mimarlar burada pek çok eser gerçeklefltirdiler.
Son y›llarda neredeyse tamamen yeniden yap›la-
nan Barselona, modern bir çehreye büründü ve
gelece¤in önemli Avrupa merkezlerinden biri
olmaya do¤ru h›zla ilerliyor.
A¤açlar›n s›raland›¤›
“La Rambla” ve
onun bitimindeki
Kolomb Heykeli.
Barselona
T›pk› insanlar gibi flehirlerin de enerjileri vard›r.
Nefleli, deli dolu, hareketli ya da so¤uk, hüzün-
lü, yorgun gibi s›fatlarla söz edebiliriz onlardan.
Baz› flehirler tarihin yüzy›llar boyunca üst üste
koydu¤u birikimi yorucu bir yük gibi tafl›rlar.
Kuzey Avrupa’n›n birçok flehri böyledir. Kimi-
leriyse enerji doludur, yenilenmenin ve ilerle-
menin tad›n› al›rs›n›z onlardan. Sanatç›lar düfl-
lerini hayata geçirir bu flehirlerde. ‹flte Barselo-
na, bu ikinci kategoride yer alan bir flehir.
Kendine özgü kültürü ve güzelli¤iyle ün ya-
pan Barselona, dünyada nüfus yo¤unlu¤u en
yüksek kentlerden biridir. Yaklafl›k dört milyon-
luk nüfusuyla Barcelona, Katalunya Özerk Böl-
88 mimar•ist 2006/3
gesi’nin (Generalitat de Catalunya) baflkentidir.
1978’de yeni anayasa uyar›nca özerk hale getiri-
len Katalunya, yedi milyonluk bir nüfusa sahip-
tir ve bölgede Barselona’yla birlikte Girona, Le-
rida ve Tarragona illeri yer al›r.
fiehrin en ilgi çekici yerlerinin bafl›nda, Bar-
selona’n›n en karakteristik caddesi Las Ramblas
gelir. ‹spanya’n›n ünlü flairlerinden Federico
Garcia Lorca’n›n, “dünyada sona ermesini iste-
medi¤im tek cadde” dedi¤i Las Ramblas, ben-
zerlerinin aksine oldukça büyük bir caddedir.
Kaba bir gözlemle, ‹stiklal Caddesi’nin dört-befl
kat› geniflli¤inde ve befl-alt› kat› uzunlu¤unda
bir cadde olan Las Ramblas, genifl kald›r›mlar›,
a¤açlar alt›ndaki banklar›, kitap, gazete, el sana-
t› ürünleri, özellikle de baflta kufllar olmak üzere
ev hayvanlar› ve çiçek sat›lan dükkânlar›, ressam
ve performans sanatç›lar›yla sadece yayalar›n
kullan›m›na aç›k sevilen bir gezinti alan›d›r.
Ayr›ca Las Ramblas’›n üzerinde Barselonal›-
lar›n, suyundan bir kez içenin Barselona’y› bir
daha terk edemeyece¤ine inand›klar› Rambla
Canaletes ad›nda demir bir çeflme, Barselona
Modern Sanat Galerisi, Virreina Saray›, San Jo-
seph Pazar›, ünlü opera evi Gran Teatre del Li-
ceu ve neredeyse bir as›rd›r kullan›lan ve bir
hayli ünlü olan Cafe de I’Opera bulunmaktad›r.
Baz›lar› için Barselona’n›n sadece Las Ramb-
las’tan ibaret olmas› bofluna de¤ildir. Limandan
bafllayarak yürüdü¤ünüz Las Ramblas’› boydan
boya geçerek yukar› do¤ru ç›kt›¤›n›zda flehrin
kalbinin att›¤› bir meydanda bulursunuz kendi-
nizi. Katalunya Meydan›, Barselona hakk›nda
ilk gerçek fikirlerinizin oluflmaya bafllad›¤› yer-
dir. Buras› bahçeleri, oturma yerleri, çeflmeleriy-
le hem turistlerin hem de yerli halk›n dinlendi¤i
bir merkezdir. Meydan›n bat› taraf›ndaki Café
Zürih ise flehrin geleneksel ve ünlü buluflma
yerlerinden biridir.
Las Ramblas’tan limana do¤ru ilerledi¤iniz-
de ise Plaça Portal de la Pau’ya iner ve onun
merkezindeki Kolomb heykeli ile karfl›lafl›rs›n›z.
Kentin en eski yerleflim alan›, küçük bir tepe
olan Monte Taber’dedir. Roma dönemi surlar›-
n›n kal›nt›lar› buradaki baz› sokaklarda hâlâ gö-
rülmektedir.
“Sanatç›lar›n flehri” olarak da an›lan Barse-
lona modern sanat›n etkilerinin yo¤un olarak
yafland›¤› bir yerdir. fiehrin her bir köflesinde sa-
natç›lar›n eserlerine, çeflmelerine, uçuk binalar›-
na rastlamak mümkün.
Bu sanatç›lardan biri de modern sanat›n ön-
cülerinden Joan Miro. Miro’yla tan›flmak iste-
yenler, Barselona’n›n en güzel müzelerinden
biri olan Fundacio Joan Miro’yu gezebilirler.
 KENT

Bahçeler içerisine kurulmufl bu bina flehre yuka- tarz› ev karfl›n›zda biterken, köfleyi döndü¤ü-
r›dan bir bak›fl at›yor. nüzde birden kendinizi k›rm›z› çiçeklerle bezeli
fiehrin önemli sanatç›lar›ndan Antoni Tapi- beyaz evleriyle ünlü Sevilla mahallelerinden bi-
es’in eserlerini de yine Fundacio Antoni Tapi- rinde bulursunuz. ‹spanyol evlerinin sergilendi-
es’te bulmak mümkün. Tabii flehrin en önemli ¤i bu mükemmel proje milliyetçi bir Katalan
müzelerinden bir baflkas› da Picasso Müzesi. olan Josep Puig i Cadafalch taraf›ndan yarat›l-
Gençli¤inde dokuz y›l Barselona’da yaflam›fl m›flt›r.
olan Picasso’nun ilk dönemlerdeki eserleri a¤›r- Barselona’da Las Ramblas’tan kurtuldu¤u-
l›kta. nuzda bu sefer de sizi ünlü Katalan mimar An-
Büyük bir kültürel enerjinin dolaflt›¤› flehrin tonio Gaudi’nin eserleri etkisi alt›na al›r. Barse-
mimarisinde Art Nouveau’nun a¤›rl›kl› etkisi lona’ya gelen herhangi bir kimse onun La Sag-
görülüyor. Konuklar›na bir sanat, mimari ve rada Familia, La Pedrera, Casa Mila ve Park
gastronomi flöleni sunan Barselona günlerce ge- Guell gibi mükemmel çal›flmalar›ndan büyük
Park Guell, detay.
zilebilecek büyüklükte ve genifllikte. Ancak fle- zevk al›r. Gaudi ozellikle Art Nouveau sanat› ve
hir tüm ilginç noktalar›n›n yan› s›ra dinlenmek do¤adan çok etkilenmifltir.
için de çok güzel olanaklar sunuyor. Özellikle Barselona’n›n belki de en önemli mimari ya-
flehrin en ünlü ve en büyük park› olan Park de la p›s› olan dev “Templo Expiatorio de la Sagrada
Ciutadella, insana huzur veren ve ad› park ol- Familia” katedrali dünyan›n en görkemli yap›la-
mas›na ra¤men asl›nda içinde kaybolunabilecek r›ndan biri olarak insanlar› etkilemeye devam
kadar büyük bir yer. Park›n içinde bir göl, parla- eder. Katedrali ilk gördü¤ünüzde kendinize bu
mento binas›, Modern Sanat Müzesi, bir hayva- kadar görkemli bir yap›n›n nas›l yap›lm›fl olabi-
nat bahçesi ve Gaudi’nin erken dönem eserle- lece¤ini sorars›n›z. Ve “e¤er bu yap›labilmiflse
rinden muhteflem bir havuzu bulunuyor. yeryüzündeki tüm düfller gerçe¤e dönüflebilir”
Kentin en eski yerleflim alan›, küçük bir tepe hissini yaflars›n›z. Belki de bu his Barselona’y›
olan Monte Taber’dedir. Roma dönemi surlar›- aktarmak için kullan›labilecek anahtarlar›n ba- Sagrada Familia Kilisesi.
n›n kal›nt›lar› buradaki baz› sokaklarda hâlâ gö-
rülmektedir. Eski kentin ortas›ndaki Barselona
Katedrali’nin yap›m›na 1289’da kuzey cephesi
ile bafllanm›fl, büyük bölümü 14. yüzy›lda yap›l-
mas›na karfl›n ancak 15. yüzy›l›n sonlar›nda ta-
mamlanm›flt›r. Katedralin yak›nlar›ndaki Plaza
del Rey’de, büyük bölümü 14. yüzy›lda infla
edilen, Barselona kontlar›n›n saray› Palacio Real
Mayor ve Aragon krall›k arflivinin korundu¤u
16. yüzy›l saray› yer al›r.
Kentteki en ünlü ve ifllek meydanlardan bir
di¤eri de Montjuic Saray›’n›n karfl›s›nda yer
alan ve her iki taraf›nda birer kule bulunan ünlü
‹spanya Meydan›’d›r. Bunlar›n d›fl›nda Barselo-
na’n›n en etkileyici yap›lar›ndan bir baflkas› ise
Rönesans dönemi etkisinde Dorber taraf›ndan
1929 y›l›nda yap›lan Montjuic Saray›’d›r. E¤er
Barselona’daki bu mimari zenginli¤i caddelerde
da¤›n›k bir flekilde de¤il de, daha derli toplu bir
alanda görmek isterseniz, o zaman mutlaka
“Poble Espanyol”u görmelisiniz. Buraya k›saca
‹spanya’n›n mimari aç›dan bir özeti diyebiliriz.
Bu ‹spanyol köyünde sadece birkaç saat geçire-
rek, ‹spanya’daki 17 bölgeye ait mimari özellik-
ler hakk›nda fikir sahibi olmak mümkün. Ayr›ca
bu mimari kolaj, di¤er ülkelerdeki benzerleri
gibi minyatür birtak›m oyuncaklar yerine ger-
çek boyutlarda sergileniyor. Gezerken yan yana
dizilmifl, normalde asla birlikte göremeyece¤i-
niz bir Segovia, bir Zaragoza ve bir Barselona

mimar•ist 2006/3 89
KENT

Olimpiyat Liman›.
(Foto¤raf: Guy Moberly).

Olimpik Park’ta günefl

saati. (Foto¤raf: Guy
Moberly).

fl›nda geliyor. Çünkü buras›, düfl gücünün ha-

yatta karfl›l›¤› oldu¤unu size her köflesiyle tekrar
tekrar f›s›ldayan bir flehir.
Yap›m›na 1882 y›l›nda bafllanan, tasar›mc›s›
Antonio Gaudi’nin projesinde sadece dört adet
kolon göstermifl oldu¤u Sagrada Familia’n›n
inflas› günümüzde de sürmektedir. Ansiklope-
dik kaynaklarda tamamlanamama sebebi tarihî
nedenlere dayand›r›lmaktad›r. Katalan mimar-
lara göre ise yap›n›n bir türlü tamamlanamama-
s›n›n sebebi, Gaudi’nin kulland›¤› malzemeler-
le flu anda kullan›lan malzemelerin bir türlü bir-
birine adapte olamamas›, kaynaflamamas›d›r.

Havva Kanbur, Mimar

Not:
‹leriki say›larda kentler üzerinde etkili olan projeler
hakk›nda sunufllar olacakt›r. Örne¤in bu bölgede HICAT
(HiperCatalunya Projesi: Katalunya Mimarl›k Enstitüsü,
araflt›rma gelifltirme projesi) gibi projelerle, gelece¤in
flehirleri nas›l olmal›d›r, hangi teorilerle oluflturulmal›d›r,
gibi yaklafl›mlar aranmaktad›r. Barselona bu yaklafl›mlar›n,
Katalán Müzik Saray›’n›n
çok göze batan ve çok denenen bir flehri olarak ele
görkemli vitral tavan›. al›nacakt›r.

Kaynaklar:
• Akal›n, E. (2000) Görsel Gezi Rehberi: “‹spanya”,
Barcelona: Historical and Modern Face Ankara.
• Zengin, A. (2005) kendi doküman ve notlar›,
Barcelona is the most cosmopolitan and economically active city in Spain. It is ekonomist, Barselona.
unique in terms of architecture and is the most westerner and modern city in • Katalunya Mimarlar Odas›-Enstitüsü, COAC, Barselona.
Spain which is, in a sense, the countryside of Europe. The city, which was
totally renewed after the Olympic games in 1992, should be seen due to its
modern architecture, huge boulevards, squares full of art works and its
Mediterranean people. The article gives some information about the city and its
architecture.

90 mimar•ist 2006/3
 KENT ARKEOLOJ‹S‹

Byzantion Dönemi’ndeki Kurgusuyla Bir

Anadolu Mucizesi: ‹stanbul
F›rat Düzgüner

Anadolu’da, Tasar›msal Kentleflmeye ‹lk Ad›m

Kuruluflu ‹Ö 2000 y›l›na kadar gitti¤i tahmin
edilen ‹onya’n›n en eski kentlerinden Priene1
(fiekil 1, 2) ve ‹Ö 11. yüzy›lda kente gelen ‹on-
lar’dan önce, Karlar’›n yerleflik oldu¤u Mile-
tos’ta2 en güzel örnekleri tespit edilen ›zgara
plan› (Hippodamos sistemi), ilk kez ‹Ö 5. yüz-
y›l›n ikinci yar›s›nda yaflad›¤› bilinen Miletoslu
mimar Hippodamos taraf›ndan ortaya konmufl-
tur.3 Birbirlerini dik olarak kesen iki ana cadde
ve sokaklar aras›nda kalan parselleri (insula)
günümüzde ço¤u modern kentte dahi görmek
mümkün de¤ildir. Yunanistan’da ›zgara plan›na
sahip Pireas kentinin (modern Pire) kuruluflu
da, Perikles’in (‹Ö 495-429) iste¤i üzerine yine
Hippodamos taraf›ndan planlanm›flt›r. Uygula-
man›n, arazilerin kentsel yap›laflmaya engel ola-
cak flekilde ar›zal› olmas›na ba¤l› olmad›¤›n›,
Yunanistan Khalkidike’deki Olynthos kentiyle
(‹Ö 423)4 Priene’nin Samsun (Mykale) da¤›n›n
güney yamac›ndaki meyilli arazideki oluflumun-
dan anlamak mümkündür.
‹on kentlerinde ortaya ç›kan düzenli kent
plan›na ait ilk ve en güzel örnekler, öncelikle
Anadolu’da oluflmufl, daha sonra Yunan ve Ro-
ma kültürlerine geçmifltir. Modern kentlerdeki
yap›laflman›n, her ne olursa olsun, antik kent
planlar›n› çok fazla de¤ifltiremedi¤i, en az›ndan
ana dokuyu etkilemedi¤i bir gerçektir. ‹stan-
bul’un, Byzantion ve Constantinopolis dönem- fiekil 1, 2: Priene’nin, Hippodamos sistemine dayal› ›zgara plan›
(Wycherley, Fig.6) ve kentteki bir evin orta avlusu
lerine ait dokuyu büyük ölçüde korudu¤u göz (aule-Wycherley, Lev.XV).
önüne al›nd›¤›nda, varsay›msal da olsa, Yuna-
nistan’daki Atina5 (fiekil 3) ve ‹talya’daki Roma
kentlerinin planlar›n›n da, antik dokudan so-
yutlanamayaca¤› ortadad›r.
Volkmar von Graeve baflkanl›¤›nda yap›lan
Miletos’taki jeofizik alan çal›flmalar›nda,6 kent
plan›n›n, eskiden bilinenin aksine, t›pk› Pri-
ene’de oldu¤u gibi dikdörtgen adalar içinde yer
alan konutlardan olufltu¤u anlafl›lm›flt›r.7
Ancak, Priene’deki caddeler, neredeyse bir-
birlerine eflit genifllikteyken, Miletos’un güney-
bat› giriflinin hemen sa¤›nda, kuzeydo¤u-gü-
fiekil 3: ‹Ö 5. yüzy›lda Ati-
neybat› yönünde, güney agoraya kadar uzanan na’n›n antik kent plan›
caddenin, ayn› yöndeki sokaklardan daha genifl (Wycherley, Fig.1).

mimar•ist 2006/3 91
KENT ARKEOLOJ‹S‹
fiekil 4: Miletos’un genel
plan›ndan8 görünüm
(Akurgal, Fig.76).
tutuldu¤u; bat› agoran›n güneyinde, kuzeybat›-
güneydo¤u yönünde uzanan caddenin de ayn›
flekilde planlanm›fl oldu¤u görülmektedir. An-
cak, güney ve bat› agoralar› yak›n›nda, di¤erle-
rine göre daha genifl ve birbirlerini dik aç›yla ke-
sen caddeler, agoralar›n içine ulaflmamakta, ay-
r›ca her iki caddenin kesiflme noktalar›nda, bir
forum da oluflturmamaktad›r (fiekil 4).
Bu caddelerin, daha sonraki Roma kent mi-
marisinde hâkim unsur olan; do¤u-bat› yönün-
de Dekamenos (Decamenus), kuzey-güney yö-
nünde ise Kardo (Cardo) olarak adland›r›lan ve
kent merkezindeki bir ya da birkaç forumda bir-
lefltikleri yeni bir olguya ulaflt›¤› anlafl›lmaktad›r.
‹lk örneklerini Anadolu’da Priene ve Miletos’ta
tespit edebildi¤imiz bu ana unsurlar›n en güzel
örneklerinden birini, olas›l›kla plan› daha bafl-
lang›çta Byzantionlular taraf›ndan çizilmifl olan
‹stanbul’da görmemiz mümkün olmaktad›r.
Anadolu Kenti Byzantion (‹stanbul)
Atina’n›n bat› yak›n›ndaki Megara kenti (‹Ö 3.
bin göçleri)9 Anadolulu Karial› göçmenler,
Strabon’la Pausanias’a göre ise ‹onya’da yafla-
yan Lelegler taraf›ndan kurulmufltur. Mansel,
seyyah ve araflt›r›c› Pausanias taraf›ndan, Mega-
ra kentinin kalelerinden birinin “Karya-Karia”
ad›n› tafl›d›¤›n›n kaydedildi¤inden bahsetmek-
tedir.10 Atina’da, ‹Ö 7. yüzy›lda, zorba krallar
bafla geçmifltir. Bunun üzerine Kilon iktidar› ele
geçirmeye çal›flm›flsa da (‹Ö 632) güçlü ve geri-
ci Alkmeionidai ailesi, onun taraftarlar›n› öl-
dürtmüfl, arhon Megakles ve ailesi Atina’n›n d›-
fl›na sürülmüfllerdir.11 Atina, Marathon ovas›
92 mimar•ist 2006/3
çevresindeki dört ba¤›ms›z kasabayla dörtlü bir
birlik (Tetrapolis) tesis etmiflti. Ancak, Atina’n›n
zorlu bir savafl›n ard›ndan Eleusis’i ele geçirme-
sinden sonra, Attike, Atina’n›n hâkimiyetine
girdi. Paralia demokratlar›yla Pedion (Attika’da
merkezî ova) aristokratlar› aras›ndaki anlaflmaz-
l›k sürüp gitmifltir. Atina iç politikas›, özellikle
5. yüzy›la kadar, bu sosyal-bölgesel anlaflmaz-
l›klar›n etkisi alt›nda kalm›flt›r. Zaten, Byzanti-
on’un kuruluflundan (‹Ö 695)12 sonraki döne-
mi kapsasa da, 6. yüzy›l bafllar›na denk geldi¤i
anlafl›lan Megara-Atina aras›nda gerçekleflen ve
Atina’n›n yapm›fl oldu¤u ilk büyük savafl olarak
nitelenen çat›flma, her iki flehir devleti aras›nda
süregelen anlaflmazl›¤›n boyutlar›n› gösterir bir
belgedir.13
Megaral›lar, 7. yüzy›l bafllar›nda, Byzas ko-
mutas›nda, Atina’n›n Pedion’daki ikiyüzlü
oyunlar›ndan kaçm›fllar ve ‹stanbul Bo¤az›’nda
(Bosporos) Byzantion kentini kurmufllard›r. Ye-
ni kentte yo¤un bir nüfusa sahip olan Paralial›-
lar›n varl›klar› da, Tetrapolis’teki bu olaylarla
ba¤lant›l›d›r. Atina’n›n zulüm ve entrikalar›n-
dan kaçan Byzas, Karia-‹onya kökenlidir ve bir
Anadoluludur.
Byzantion’un kurucusu (ktistes), büyük ola-
s›l›kla, s›rf Megaral›lar›n gücünü gösterebilmek
üzere Sarayburnu (Bosporos Akra-Eugenios Bur-
nu) ile yaklafl›k olarak bugünkü sur-i Sultani-
Topkap› Saray›’n›n bulundu¤u alan›n güney
do¤usunda, Ah›rkap›’n›n (Basilike Pyle-Sterko-
raria Pyle) kuzey yak›n›ndaki Topeia (Topi) böl-
gesi aras›na düflen alanda kendi ad›yla an›lan
Byzantion kentini ‹Ö 695’te kurarak, Atina’n›n
Karadeniz’e aç›lan ticaret yolunu kesmifltir. Zira
bundan yaklafl›k olarak 17 y›l önce yine Mega-
ral›lar, kökenleriyle ba¤l› olduklar› Anadolu ya-
kas›nda Kad›köy’ü (Khalkedon) kurmufllard›.
Böylece, iki yakaya da yerleflen Megaral›lar, Bo-
¤az’›n kontrolünü ellerine geçirmifllerdir. Olu-
flan bu yeni ve stratejik konum, Yunanl›lara kar-
fl› daha önceden zekice düflünülmüfl planl› bir
giriflim olmal›d›r.
Khalkedonlular, 17 y›ll›k süre içinde, ‹stan-
bul’un Trakya bölgesinde incelemelerde bulun-
mufl, dekampedator (decampedator) denilen
arazi ölçme ve mesaha memurlar› taraf›ndan,
kentin kuruluflunu teminen planlama ve ön ça-
l›flmalar› gerçeklefltirmifl olmal›d›rlar. Çal›flmala-
r›n tamamlanmas›n›n ard›ndan, Byzas baflkanl›-
¤›ndaki Megaral›lara haber ulaflt›r›larak buraya
ulaflan Megaral›larla birlikte kentin kurulma
aflamas›na geçildi¤i anlafl›l›yor. Byzas bu s›rada,
büyük olas›l›kla, Anadolu kentlerinden de bü-
yük destek alm›fl olmal›d›r. Karfl›l›kl› konumdaki

her iki sitenin kurulufl tarihleri aras›ndaki k›sa
süreç, ileri sürülen fikri destekler içeriktedir. Bu
ba¤lamda, Pers generali Megabazos’un, amaç-
lar›ndan habersiz oldu¤u Kad›köy’ü kuran Me-
garal›lara söyledi¤i ünlü “Körler Ülkesi” sözü,
bugün için geçerlili¤ini yitirmifl görünmektedir.
Zira, Bo¤az’dan geçecek Atina donanmas›n› iki
yönden k›st›rarak önleyebilme olana¤›n› elde
eden Megara kökenli öncü Khalkedonlular için,
yukar›daki deyimin yerine “Aç›kgözler Ülkesi”
demek daha do¤ru bir sav olsa gerektir.14
Atina, uzun y›llar Bo¤az’dan geçifl zorlu¤u
yaflam›flt›r. Nihayet, 5. yüzy›lda güçlenmesinin
ard›ndan, Trakya k›y›lar› Perslerden temizlen-
mifl, daha sonra Rusya’dan Atina’ya getirilen
hububat için büyük bir önemi olan ‹stanbul
Bo¤az›’na bir sefer yaparak, baflta Byzantion ol-
mak üzere, flehir devletlerinin (polis) Attik De-
los Deniz Birli¤i’ne (‹Ö 478-477) girmelerini
sa¤lamaktan baflka çaresi kalmam›flt›r. ‹lk birlik,
yaklafl›k ‹Ö 413 y›llar›nda, Isparta kuvvetleriyle
takviyeli ordunun, Sicilya seferindeki baflar›s›zl›-
¤› nedeniyle çöktü. ‹kinci Attik Delos Deniz
Birli¤i ‹Ö 378-377 y›llar›nda tekrar kurulmufl,
ancak Karia satrap› Mausolos’un karfl› ç›kmas›y-
la Kos, Kios ve Rhodoslular›n birlikten ayr›lma-
lar›yla bafllayan müttefikler savafl›n› ‹Ö 355’te
kaybeden Atina, böylece amac›na ulaflamam›fl-
t›r.15
Byzantionlu Dionysios’a göre kentin kuru-
luflundan itibaren, bölgede yerleflen halklar;
Atina karfl›t› ve Anadolu kökenli Megaral›lar
baflta olmak üzere, yine Atina’n›n zulmünden
kaçan ve Cankurtaran’da (Prookhthoi) yerleflik
Paralial›lar,16 Haliç k›y›s›nda yerlefltikleri anlafl›-
lan Attikal›lar ve Kykladeslilerle, Kserolophos’ta
yerleflen Anadolulu Aioller17, Peraikos’ta yerle-
flen Mysial›lar ve Karial›lar’d›r.18 Byzantion’daki
bu beraberlik, Atinal›lara (Hellen) karfl›, Anado-
lu ve Anadolu kökenli Yunan kentlerinin bir
“Karfl› Oluflum” hareketidir. Bu oluflumu, ilk
“‹on-Attik” birli¤i olarak adland›rmak ve gele-
cekte, iki baflar›s›zl›kla sona erecek olan “Attik-
Delos Deniz Birli¤i”ne kaynak oluflturdu¤unu
söylemek mümkündür.19
Mükemmel Tasar›m, Mükemmel Kent,
Byzantion’dan ‹stanbul’a
T›pk› Roma’da oldu¤u gibi, yedi tepe üzerinde
kurulmufl olan kent,20 geleneksel Anadolu mi-
mari unsurlar›n› tafl›maktad›r. Plan, kentin sa-
vunmas›n›n dahi örnek al›nd›¤›, yine bir Ana-
dolu kenti olan Kyzikos’taki (Aktonnesos)21 eko
kuleler gibi, daha pek çok konuda Yunanistan’a
öncülük etmifl olan Anadolu ‹on bulufludur.
KENT ARKEOLOJ‹S‹
Kyzikos’ta bir Thrakion liman ve kap›s›n›n bu-
lundu¤unu söyleyen Plinius’un ifadesi de,
Byzantion’un örnek ald›¤› Anadolu kentlerin-
den birini iflaret eder görünmektedir.22 Bu di-
zayn, araziye ve insan yaflam›na uygunlu¤u ya-
n›nda, gelece¤e dönük yarat›c›l›¤›yla ne Atina
ne de Roma kent planlar›na benzemektedir.
Çevresi, kuzeyde Haliç, do¤uda ‹stanbul
Bo¤az› ve güneyde Marmara Denizi’yle çevrili
s›n›rl› bir alan içinde uygulanm›fl plan, ‹Ö 7.
yüzy›l için ola¤anüstü biçimiyle son derece ba-
flar›l›d›r. Bu baflar›n›n s›rr›n›n, t›pk› Ayasofya Ki-
lisesi’ni yaratan Anadolulu mimarlardan Ayd›nl›
(Tralles) Anthemios ve Miletli (Miletos) ‹sido-
ros gibi, geleneksel yap›lanmay› gösterir Ana-
dolu kent mimarl›¤›na dayand›¤› aç›kt›r.
Byzantion’un yarat›lmas›nda, di¤er kentler-
de mevcut ana unsurlara ek olarak, dikkati çe-
ken en önemli olgular;
I. Cadde ve sokaklar›n, kentin çevresinde
oluflan rüzgâr ve nem durumlar›na göre, kentte
yaflayacak halk›n sa¤l›¤›n›n düflünülerek düzen-
lenmifl olmas›,
II. Zaman içinde artacak kent nüfusunun ih-
tiyaç ve s›n›rlar›n›n önceden hesaplanmas›; kent
çevresinde, kara ve denizden gelecek d›fl tehli-
kelere karfl› al›nm›fl bir güvenlik kufla¤›n›n olufl-
turulmas›,
III. Kentin do¤u-bat› ve kuzey-güney do¤-
rultusunda yer alacak ana caddelerin, bunlar›n
ulaflacaklar› kap›, liman ve forumlar›n önceden
planlanmas›,
IV. Bunlar›n aras›nda belki de en önemlisi,
tüm bu formlara, toplumun pagan inançlar›
do¤rultusunda anlam kazand›r›lm›fl olmas›d›r.
I.
Konuya, daha önce detaylar›yla de¤inilmiflti.23
‹stanbul’da, Anemodulion rüzgâr kulesinden
sonra, imparator I. Theodosius (379-395) tara-
f›ndan yapt›r›lan di¤er bir rüzgâr kulesine ait
görüntüye, M. Lorichs’in 1560’l› y›llara ait Ha-
liç liman›n› tasvir eden panaromas›nda rastlan-
mas›, bu ünik eser hakk›nda, sürpriz bir flekilde
bilgi edinebilmemizi sa¤lamaktad›r.24 M›s›r’dan
sonra pek rastlanmayan piramidal yap› tarz›,
bizlere, Çin’de Xi’an’›n 140 km güneybat›s›n-
daki kutsal alanda yer alan “Büyük Beyaz Pira-
mit-Great White Pyramide” 25 ve çevresinde
yaklafl›k yüz civar›ndaki piramitlerin ard›ndan,
Nubiya’da (günümüzde Sudan) Meroë ve daha
sonra M›s›r’dan gelen bir esintiyi hat›rlat›r gibi-
dir.26 Yap›n›n piramidal bölümü ikinci kat üze-
rine oturtulmufltur. Gyllius, piramit hakk›nda
bilgi verirken, “Baz› yazarlar f›r›nc›lar çarfl›s›n-
mimar•ist 2006/3 93
KENT ARKEOLOJ‹S‹
da27 tetraskeles (dört ayakl›) bir piramit oldu-
¤unu belirtirler. Georgios Kedrenos tetraskele-
sin dört ayakl› bir makine oldu¤unu, rüzgârla-
r›n derini, yani ‘savafl›m›’ ad›n› tafl›d›¤›n›, Büyük
Theodosius taraf›ndan piramit biçiminde dikil-
di¤ini, hayvan, bitki, meyve, nar biçiminde yal-
d›zl› salk›m oymalar›yla ve aralar›nda gülüflen,
alttakilerle flakalaflan, kimi dans eden Cupi-
do’larla (Eros) süslü oldu¤unu; gençlerin tunç
borulara rüzgâr› taklit ederek üflediklerini, pira-
midin en üst noktas›na yerlefltirilen tunç kufl
tasvirinin, rüzgârlar›n hangi yönden esti¤ini be-
lirtti¤ini anlat›r,”28 demektedir. Resimde, çat›
deste¤i gibi görülen nesnelerin her birinin ka-
l›nl›k ve uzunluklar›n›n ayn› olmamas›, bunlar›n
ayn› armonikada oldu¤u gibi, rüzgâr esti¤inde
müzikal ses veren tunç borular olabilece¤i san›-
s›n› uyand›rmaktad›r. Tetraskelesin tepesindeki
metal çubuk üzerinde tunç kufl tasvirinin mev-
cut olmay›fl›, bunun zaman içinde yerinden
kopmufl oldu¤unu göstermektedir.
Bize göre, eserin en önemli özelli¤i, üzerin-
de rüzgârlar›n yönlerine göre tanzim edilmifl,
çeflitli uzunluk ya da kal›nl›ktaki armonikal tunç
borular›n, Vitruvius’un adlar›n› ifade etti¤i sekiz
ana rüzgâr›n yönlerine ve güçlerine göre, farkl›
melodiler ç›karm›fl olabilece¤i ihtimalidir.29 Bu
müzikal seslere kula¤› al›flm›fl olan Constanti-
nopolis halk›n›n, tetraskelesi görmesine gerek
kalmadan, hangi rüzgâr›n esmekte oldu¤unu
daha uzaklardan anlam›fl oldu¤unu imgelemek,
pek yanl›fl olmasa gerektir.
II.
Bosporos’tan, Theodosius surlar›na kadar olan
alan›n: 1. Birer phylakterion (khelai)30 liman›
fleklinde infla edilmifl Kad›rga (Heraion Akra-
Kontoskalion) ve Eminönü (Ploutonos Akra-
Neorion); 2. Yenikap› (Eleutherion khelai’›) ile
Unkapan› (Melias khelai’›-Plateia)31; 3. Samat-
ya (Helenianai phylakterion’u-Psamathia) ile
Fener (‹ngenidas phylakterion’u-Petrion) ve son
olarak, 4. Yedikule (Brakhiolion phylakterion’u)
ile Ayvansaray (Blakhernai phylakterion’u) nok-
talar›nda, Haliç ve Marmara Denizi k›y›lar›n›n,
simetrik ve karfl›l›kl› olarak, sur duvarlar› ya da
mendireklerle berkitilmifl noktalar›n belirlene-
rek planland›¤› ve inflaatlar›n›n daha Byzantion
döneminde gerçeklefltirilmifl oldu¤u aç›kt›r.
Helenianai phylakterionunun, daha sonra bu
noktaya dayanm›fl olan Constantinus surlar› ya
da Theodosius’un üçüncü forumunun (Forum
Theodosiacum/II) inflaat› s›ras›nda y›kt›r›lm›fl
olabilece¤i olas›d›r. Bölgede, deniz kenar›nda
özel bir ç›k›nt› meydana getiren sur plan›, bura-
94 mimar•ist 2006/3
da yap›lacak bir araflt›rmada, yap›n›n temelleri-
ne ait izlere rastlanabilece¤i kan›s›n› olufltur-
maktad›r. Di¤er taraftan, büyük bir flans eseri,
infla edildi¤i dönemdeki plan›n› günümüze ka-
dar korumufl olan Yedikule surlar›, tarz› itibariy-
le, bafllang›çta ba¤›ms›z bir yap› oldu¤unu aç›k-
ça göstermektedir.32 Müller-Wiener taraf›ndan,
Alt›n Kap›’n›n (Khryse Pyle-Porta Aurea) bat›
yönünde, ana geçit ve yan geçidi aras›ndaki te-
mel ve kaidesini gösterir resimde, üst üste yer-
lefltirilmifl düzgün kesme tafllardan oluflan duvar
iflçili¤i dikkat çekicidir.33 Duvarda görülen k›s-
mi tahribata karfl›n, bugün dahi Herodianos’un
Byzantion sur duvarlar› için söyledi¤i, “Byzan-
tion surlar›nda tafllar›n birleflme noktalar› o ka-
dar incedir ki surlar bileflik duvar örgüsüyle de-
¤il, tek bir taflla yap›lm›fl gözükür,” sözleriyle
tamamen örtüfltü¤ü görülmektedir.34 Yediku-
le’yle simetrik ve benzer konumdaki Blakhernai
phylakterionuna ait do¤u surlar›n›n ise, belirsiz
bir dönemde tamamen y›k›ld›¤› ve phylakteri-
onun küçültüldü¤ü anlafl›lmaktad›r.35 Plan in-
celendi¤inde, Porfirogennetos (Tekfur) saray›-
n›n kuzeyinde, bat›ya do¤ru kavisli bir ç›k›nt›
yapan surlar, burada önceden mevcut ba¤›ms›z
bir phylakterionun varl›¤›n› göstermektedir.
Zaten, Müller-Wiener de, buradaki duvarlar›n
bir k›sm›n›n 5. yüzy›la ait oldu¤unu belirtirken,
bu duvarlar›n Theodosius’tan çok öncelere da-
yanan varl›¤›na iflaret eder görünmektedir. Bu
çerçevede, ilk kez Septimius Severus (193-211)
taraf›ndan geniflletilen kara surlar›, Kad›rga-
Eminönü (Kontoskalion-Neorion)36; daha son-
raki Constantinus surlar›, Samatya-Fener (Hele-
nianai-Petrion) ; Theodosius surlar› ise Yediku-
le-Ayvansaray (Brakhiolion-Blakhernai) berki-
tilmifl sur ve liman noktalar› aras›nda, bu plan
dahilinde infla edilmifl olmal›d›r.
III.
Yukar›da belirtilenlere ek olarak, kentin kurulu-
flundan beri var olduklar› bilinen Ayasofya Mey-
dan› (oyopoleion-Òcopvle›on-Bizans dönemin-
de, Augusteion)37, Adalet saray› (Themis’in
evi), Alt›n Milion, Milion tetrapilon’u, Çem-
berlitafl (eski Forum Plakoton-Forum Constan-
tini)38, Laleli (Philadelphion)39, Büyük Çeflme
(megiste nympheion), Mouseion Kültür Evi40,
Bovis forumu, eskiden Myrelaion’un yerinde
olan Krateros kona¤›41, Amastrianon’da Günefl
(Helios) ve Ay (Selene) tap›naklar›42, kentin bafl-
lang›c›ndan beri varl›¤› bilinen Yenikap› Liman›
(Eleutherion), Byzantion döneminde, sur d›fl›n-
daki askerî, sivil ve dinî mimarinin varl›¤›na
ba¤l› olarak, Mese Leophoros’un, daha o dönem-
 KENT ARKEOLOJ‹S‹

lerden kald›¤›na iflaret etmektedir. Bu çerçeve- fiekil 5: Philadelphion’un,

de, Byzantion akropolisinden, oyopoleion’a ç›- Byzantion dönemindeki
tahmini görünümü
k›fltan itibaren, Yedikule ve Ayvansaray phylak-
(restitüsyon). 1: Zeus
terionlar›na kadar olan alanda yaflayan, etkin bir Hippios. 2: Eleutherion
toplulu¤un var oldu¤u aç›kt›r. yamaçlar›n›n kraliçesi
Mnemosyne.
IV. 3: Mousalar’›n bafl›
Kalliope. 4-5: Di¤er sekiz
Byzantion’da ortaya ç›kan bu plana, paganizme Mousa. 6: Mese’nin kuzey
ba¤l› olarak verilen anlam ve kültürel imge, portikosu. 7: Mese’nin
dünyan›n hiçbir kentinde görülmeyecek derece güney portikosu:
mükemmel ve ola¤anüstü biçimde etkileyicidir: Diabatika tou Akhilleos.50
8: Mouseion.
Alt›n Kap›’dan, Via Egnetia’n›n devam› olarak
9: Theodosius
do¤u yönünde uzan›p Laleli’de (Philadelphion) (Anastasius) heykeli.
Via Triumphalis’le43 buluflan Mese Leopho- 10: Forum Constantini
ros44, büyük bir olas›l›kla tanr›ça Mnemosy- (eski Plakoton, yeni
Phoros). 11: Constantinus
ne’yi45; Edirnekap›’dan Laleli’ye (Kharsios46
Bouleuterion’u (senato).
Pyle-Portus Charsius) Via Triumphalis’le ulaflan 12: Constantinus sütunu.
yol ise, Zeus Hippios’u temsil etmekteydi. Her 13: Constantin tribunali.
iki yolun birleflti¤i Laleli’de bulunan iki önemli fethine kadarki süre içinde de¤ifltirilmemifltir. 14: Hagios Akakios
an›ttan biri, olas›l›kla tetrarkh heykellerinin ye- Kilisesi. 15: Mese
Paganizmden H›ristiyanl›¤a geçifl döneminde, Leophoros.
rinde, eskiden bulunan Zeus Hippios, Mne- Yenikap›’da Constantinus taraf›ndan gerçeklefl-
mosyne ve Mousalar›n heykellerini tafl›yan iki tirilen restorasyona ra¤men, Constantinus’un
sütunlu kutsal kap›dan (ianua)47 geçtikten son- fiekil 6: Notitia’ya göre,
limana ad›n› vermemifl olmas›, kendisinin ve
Constantinopolis’in 14
ra gelen Mouseion Kültür Evi, di¤eri ise Büyük halk›n pagan inançlar›n›n ya da pagan inançlara bölgesi55 ve forumlar.
Çeflme’dir (megiste nympheion-meg¤sth ncmphe- olan sayg›s›n›n hâlâ devam etti¤inin bir göster- a: Forum Theodosiacum/I
¤on). fiimdiki Edebiyat Fakültesi’nin bulundu¤u gesi olmal›d›r. Gyllius’un, liman›n ad›n› “soylu ve Themis’in Evi (bugünkü
yerde olan kültür evi hakk›nda Gyllius, Cons- Vilayet binas›). b: Forum
Eleutheros”a ya da yerini bulamad›¤› Forum
tantinus’un büyük haç›n›n bulundu¤u yerden Constantini/II (daire
Theodosiacum/II nedeniyle, Theodosius’a at- biçimli forum).
bahsederken afla¤›dakileri söylemekte ve Mo- fetmesi tamamen yanl›flt›r.53 Kömürciyan ve ‹n- c: Oyopoleion
usalar›n konutu önünde bir çift dizeyle ünlü k›- ciciyan da, liman hakk›nda, Gyllius’a benzer fle- (Augusteion-Ayasofya
l›nan imparator I. Anastasius’un (491-518) di- kilde yanl›fll›¤a düflmüfller ve liman›n Theodosi- meydan›). d: Forum
kili alt›n heykelinden bahsetmektedir:48 Plakoton (Forum
us Liman› olarak da an›ld›¤›ndan bahsetmifller- Constantini/I, Phoros,
“Baz› yazarlar, yald›zl› bir sütun üstüne di- dir.54 Ancak limanlar›n, buraya en yak›n tap›na- Çemberlitafl). e: Forum
kilmifl, bu büyük haç›n bulundu¤u yerin Phila- ¤a ait tanr›, tanr›ça, ya da imparatorlara ait saray Theodosii (Bayezid
delphion’da, kendilerini Mousalara adayanlar›n veya forumlar›n adlar›yla an›ld›klar›n›n göz Meydan›). f: Forum Bovis
birli¤inde oldu¤unu belirtirler. Onun porfir ya- (Aksaray). g: Forum
önünde bulundurulmas› gerekir. Büyük olas›- Arcadii (Alt›mermer).
k›n›nda oldu¤unu, sütunun üstüne yaz›lm›fl flu l›kla, bugünkü SSK ‹stanbul Hastanesi’nin bu- h: Forum Theodosiacum/II
epigramma kan›tlar: lundu¤u yerde olabilecek Forum Theodosi- (SSK Hastanesi ?).
...
O, Roma’y› bir Mouseion’la ödüllendirdi
ve yap›n›n içine tanr›sal imparatorun
resmini yapt›rd›.
Bu Mouseion, Mousalara
hizmet edenlerin onurudur,
kentin süsü, gençlerin umudu, erdem tersanesi,
iyi insanlar için hazinedir”49

Zeus Hippios, Mnemosyne ile Aksaray-La-

leli yamaçlar›nda (Eleutheros) buluflarak seviflmifl
ve ondan dokuz k›z (Mousa-Musa)51 do¤mufl-
tur (fiekil 5). Byzantion’daki Yenikap› Liman›,
ad›n›, liman ve çevresindeki sitenin kurulufluna
izafeten, Büyük Çeflme’den Yenikap›’ya kadarki
alanda kutlanan Eleutheria flenlikleriyle ilgili
olarak alm›flt›r.52 Liman›n ad›, kentin 1453’teki

mimar•ist 2006/3 95
KENT ARKEOLOJ‹S‹
acum/II nedeniyle, Theodosius liman›n›n, gü-
nümüzdeki Samatya’da bulundu¤u kan›s›nda-
y›z (fiekil 6).
Gyllius, “Patria Konstantinopoleos’un ad›
bilinmeyen yazar›, 15 sarmal yap›n›n bulundu-
¤unu söyledi¤imiz yerin önce Theama ad›n› ta-
fl›d›¤›n›, sonra da Theodosius Forumu ad›n› al-
d›¤›n› nakleder,”56 derken, Theama’n›n, Arca-
dius sütununa yak›nl›¤› nedeniyle Arcadius Fo-
rumu oldu¤u kan›s›n› belirtmektedir. Ancak,
Patria Konstantinopoleos’un yazar› gerçe¤i söy-
lemektedir. Bu ifadeyi, Notitia’da da bulmam›z
mümkündür. Bu eserde, gerek forum ve gerek-
se Theodosius Liman›’n›n 12. bölgede oldu¤u
not edilmifltir. Notitia’daki anlat›m s›ralamas›na
göre, Alt›n Kap›’dan hemen sonra Troas Porti-
ko’su, Theodosius Forumu ve içinden ç›k›labilir
basamaklar› olan sütun derken, Arcadius sütu-
nu ve dolay›s›yla Arcadius Forumu’ndan bahse-
dildi¤i aç›kt›r. Bize göre bu s›ralama, Forum
Theodosiacum/II’nin ya Alt›n Kap›’yla Arcadi-
us Forumu aras›nda ya da bu foruma çok yak›n
bir yerde oldu¤unun ifadesidir. 12. bölge her
ne kadar dokuzuncu bölgeyle s›n›r oluflturan
bugünkü Nam›k Kemal Caddesi’nin (Pelargos-
Ciconia-Leylek Caddesi) bat› bitifli¤inden bafll›-
yorsa da, Theama ad›yla an›lan yer, Constanti-
nus surlar›n›n hemen do¤u bitifli¤inde ve bu-
günkü Samatya semtindeydi. Forumun, Mat-
rakç› Nasuh’un “‹stanbul Manzaras›” adl› ese-
rinde de, Eleutherion liman›n›n bat›s›nda, Ar-
cadius sütununun ise güneybat›s›nda ve sahile
yak›n bir yerdeki tasviri, görüflümüzü destekle-
mekte ve eserin de¤erini daha da art›ran kan›t-
lardan birini oluflturmaktad›r.57
Mouseion Kültür Evi’nin do¤u bitifli¤inde
yer alan Büyük Çeflme’nin58 önünde infla olu-
nan havuzun (Theodosius’un gölü)59 tafl›d›¤›
anlam, bafl›nda toplanan Nympheler ve Mo-
usalar› temsil eden genç k›zlar›n çalg›l›, flark›l›
e¤lenceleriyle kutlad›klar› Eleutheria flenli¤i ifa-
desiyle tamamen örtüflmekte ve Philadelphi-
on’un yerini tespitimizde kan›t oluflturmakta-
d›r. Mouseion’un bulundu¤u yerde, günümüz-
de modern Edebiyat Fakültesi’nin bulunmas›,
kent dokusunun binlerce y›l sonras›ndaki sürek-
lili¤ini göstermesi bak›m›ndan, ayr›ca ilgi çeki-
cidir.
Laleli’den sonra, güneyinde diabatika tou
Akhilleos portikosu, kuzeyinde Forum Constan-
tini ile Milion aras›nda embolos tou argiroprate-
ion ve Khalke Kap›s›’yla Milion aras›nda regia
ad›n› alan revaklar›yla Büyük Saraylara ulaflan
Mese Leophoros, bu anlaml› yap›s›yla, Anadolu
‹on döneminde, kara surlar› hizas›ndan, Zeus
96 mimar•ist 2006/3
Hippios ve Herakles hieronlar›yla60 Akropolis’e
kadar kültür ve medeniyet ulaflt›ran Zeus Hip-
pios’un kutsand›¤› bir ana yolu temsil ediyordu.
Edirnekap›’dan Zeus’la bafllayan yolun, günü-
müzdeki Vilayet binas›n›n oldu¤u yerdeki (Fo-
rum Theodosiacum/I) Themis’in Evi’ne kadar
uzanmas›, tanr› Zeus’un, bu kez Themis’le olan
birleflmesinden do¤an ve Horalar olarak adlan-
d›r›lan k›zlar›ndan, Eunomia ve Eirene’nin kar-
defli Dike vas›tas›yla ulafl›lan adaleti sembolize
etmesi bak›m›ndan, ayr›ca ilgi çekicidir.61
Sonuç olarak, Zeus ve Mnemosyne’nin aflk›
ile bafllayan çift yol, Laleli’de do¤an ve kültürü
temsil eden dokuz Mousa’y› temsil eden Mo-
useion’da birleflerek, Mese’den oyopoleion’a ka-
dar ulaflm›fl ve Themis’in evinde adaletin tecelli-
siyle son bulmufltur. Bu adalet, büyük olas›l›kla,
tanr› ve tanr›çalar›n, Atina’ya karfl›, Megaral›lara
verdi¤i onurun yans›mas›na iflaret ediyor olma-
l›d›r.
Antik dönemde, genifl anlamda Sultanahmet
(Anaplous), Cankurtaran (Prookhthoi) ve Akro-
polis olarak adland›r›lan bölgenin sahip oldu¤u
tap›naklar, agora, tiyatro ve saraylar akla getiril-
di¤inde, t›pk› Bizans dönemindeki gibi bir kül-
tür merkezi oldu¤u, bu yönde de Bizans’a ön-
derlik etti¤i anlafl›lmaktad›r. Di¤er taraftan, böl-
genin günümüzdeki antik dokusu yan›nda, mo-
dern otelleri, park, cami, müze ve al›flverifl mer-
kezleriyle, hâlâ daha, ‹stanbul’un kültür mer-
kezlerinin bafl›nda yer al›yor olmas›, geleneksel
devinimin ilgi çekici bir baflka göstergesi olsa
gerektir.
Mese’nin tafl›d›¤› “Leophoros” ad›na iliflkin
olarak, bu ad›, Hekate phosphoros (›fl›k tafl›yan
Hekate-Phosphorus=Fosfor) anlamlar› nede-
niyle,62 kentin kurulufl plan›n›, aslan burcuyla
iliflkilendirmek de olas›d›r. Leo=aslan, ve p>ho-
ros<copy>= y›ld›zlara bakarak, kehanette bu-
lunma sanat› anlam›nda, Mese ve etraf›ndaki
önemli merkezlerin, Aslan burcu tak›my›ld›zla-
r›n› göstermifl olabilece¤i sav›, ilginç bir flekilde
ileri sürülebilir görünmektedir.63
Bu çerçevede, Mese Leophoros kentlilere;
mermer döflemeli ana yollar›, beyaz sütun ve
döflemeli revaklar›yla, geceleri bile ay ›fl›¤›ndaki
par›lt›l› ›fl›lt›lar›n› yans›tan, “Leophoros” ad›na
lây›k bir görkem sunuyor olmal›yd›.
‹stanbul’da, Byzantion Döneminden Kalma
Üç Kardo, Üç Dekamenos
Kentin kardo ve dekamenosunun, Latin impa-
ratorlar döneminde oluflturuldu¤unu ileri sür-
mek, Byzantion döneminden kalma konutlar›n
y›k›l›p yeni yollar›n aç›ld›¤› sav›n› ileri sürmeyi

gerektirir ki, bu olas›l›k, oldukça iddial› olsa ge-
rektir. Kardo ve dekamenos kelimelerinin köke-
ninin ‹onca’ya dayan›yor olmas›, bu konudaki id-
dialar› çürütecek niteliktedir.64 Anadolu ‹on, Yu-
nan ya da Roma kültürlerinden hiçbirinde görül-
memifl bir flekilde tanzim edilmifl kent plan›nda,
afla¤›da görülece¤i gibi, dekamenos ve kardonun
üçer adet olacak flekilde yerlefltirilmesi, çok özel
ve ola¤anüstü dikkat çekicidir (fiekil 7):
Dekamenos (Decamenus)/I: Khalke Kap›-
s›’ndan bat› yönünde uzanan Mese Leopho-
ros’un, Aksaray’a (Forum Bovis) kadar uzanan
bölümü.
Dekamenos/II: Laleli’den ayr›l›p Edirneka-
p›’ya (Kharsios Pyle) kadar uzanan Via Triump-
halis.
Dekamenos/III: Aksaray’dan Alt›n Kap›’ya
kadar uzanan, ancak günümüzde çizgisi tam
olarak belirlenemeyen ve Yedikule’den sonra
Via Egnetia’ya ulaflan yol.
Kardo (Cardo)/I: Gyllius, “Haliç’ten Mar-
mara’ya kadar uzanan kenar” derken65 sahil ke-
nar›n› de¤il, Domninos Emboloi66, Makros Em-
belos (MakrÒz Emboloz, Uzun Çarfl›)67, Baye-
zid Camii yak›n›nda Halkun Tetrapylon68 yo-
luyla Kad›rga’ya ulaflan çizginin oluflturdu¤u
kenar› kastetmektedir. Bu çizginin, Matrakç›
Nasuh’un minyatüründe de önemli bir yeri ol-
mas› dikkat çekicidir.69
Kardo/II, III: Yenikap› Liman›’nda Pelar-
gos Caddesi’yle (Nam›k Kamal Caddesi) baflla-
y›p önce Aksaray’da Dekamenos/I’i dik aç›yla,
daha sonra Horhor Caddesi, ‹tfaiye Caddesi ve
Atatürk Bulvar› yönünde kuzeydo¤uya döner-
ken, bu kez dekamenos/II’yi (Via Triumphalis)
Saraçhane’de (Constantinianai) ayn› aç›yla ke-
sip Unkapan›’nda (Plateia), Haliç’e varan cad-
de. Bu güzergâh›n, ayn› yol olmas›na ra¤men,
Aksaray’dan sonra aç› de¤ifltirmesi nedeniyle,
Yenikap› Aksaray aras›n›, Kardo/II, Aksaray-
Unkapan› aras›n› ise Kardo/III olarak adland›r-
mak da mümkün görülebilir.
II. Theodosius döneminde (408-450) Pra-
efectus Anthemios70 taraf›ndan yapt›r›lan surla-
KENT ARKEOLOJ‹S‹
r›n da t›pk› Constantinus Surlar›’nda oldu¤u gi-
bi, Vitruvius’un de¤indi¤i biçimde, asl› Anado-
lu ‹onya’ya dayanan Roma kentlerinin kurulufl
plan› ve sistemi içinde infla olundu¤u aç›kt›r
(fiekil 8).71
Philadelphion’un Yerinin Saptamas›
Hesaplamalar ve Tablo, Müller-Wiener’in ‹s-
tanbul haritas›nda yer alan plankarelerine göre,
her 100 x 100 m = 10.000 m2 üzerinden dü-
zenlenmifltir. (fiekil 8)
I. Alt›n Kap› hizas› olan A7 plankaresinden,
Laleli hizas› olan E4 plankaresine kadar toplam
plankare say›s›; her biri 10 km2 olan 1059 plan-
kare; alan toplam›: 10.590 km2.
II. Laleli hizas›ndan sonra, E5-G9 plankare- fiekil 7: ‹stanbul’un,
leri toplam›; her biri 10 km2’lik 353 plankare; Byzantion Dönemi’nde
toplam› 3530 km2. üç Kardo ve üç
dekamenos’unu gösterir
III. Sur içinde, her biri 10 km2’lik toplam
yenilenmifl kroki.
plankare say›s› 1059 + 353 = 1412 plankare; ya-
ni, 10.590 km2 + 3530 km2 = 14.120 km2.
IV. Toplam 14.120 km2’nin Tetrarkh’›n›73
(Tetrarch) teflkil eden 1/4’ü; 14.120 km2: 4 =
3530 km2, yani Philadelphion hizas›ndan do-
¤uda kalan bölgenin alan› bulunmaktad›r.
Böylece, büyük olas›l›kla pagan döneminde
Laleli’de önce Zeus ve Mnemosyne ve Mousa
heykelleriyle kutsanan ve Byzantion’a iflaret
eden Mese Leophoros’un bafllang›c›, Constan-
tinus döneminde de Constantinus, annesi He-
lena ve üç o¤lunun heykelleriyle kutsanarak Bü-
yük Saraylar’› (to mega palation-Palatium Mag-
num) iflaret eden bir merkez oluflturmaktayd›.
Sonuç olarak, Philadelphion’un yerinin tes-
pitinde, pagan döneminin bafl tanr›s› Zeus ve
Mnemosyne’nin rolüyle, yine ayn› dönemde
saptanm›fl oldu¤u anlafl›lan tetrarkh hesaplama-
lar›n›n bir rastlant› olmad›¤› aç›kt›r. Constanti-
nus, büyük olas›l›kla devlet kay›tlar›nda mevcut
olan bu hesaplamalar›n bilinciyle, Byzantion
döneminden kalan Zeus ve Mnemosyne ile
Mousalar›n heykellerinin yerine kendisi, annesi
ve o¤ullar›n›n heykellerini diktirmifltir. Daha
Byzantion döneminin bafllar›ndan itibaren var
oldu¤u anlafl›lan Yedikule ve Ayvansaray
phylakterionlar› göz önüne al›nd›¤›nda, kentin
planlamas›n›n, kurulufl y›llar›na ait oldu¤u ve
geliflmesinin bu plan kapsam›nda gerçeklefltiril-
di¤i aç›kça anlafl›lmaktad›r. Kent, ça¤›m›zda bu-
gün dahi gerçeklefltirilemeyen, oldukça genifl
çapl› bu plan›n varl›¤›n›, decempedãt/or – õris
er74 (arazi ölçme ya da mesaha memurlar›) de-
nilen memurlara borçlu olmal›d›r. Bu memurla-
r›n varl›¤›n› ve kentlerin kuruluflundaki gelene-
¤in Anadolu ‹on mimarl›¤›ndan kald›¤›n› yads›-
mimar•ist 2006/3 97
KENT ARKEOLOJ‹S‹

Tablo I. Khryse Pyle-Philadelphion aras› (A7-E4) plankare tespitleri,

mak mümkün de¤ildir. Bu memurlar olas›l›kla
adet olarak: “dekãmpedat/or – oriz” olarak an›l›yor olma-
Plankare (harf) Plankare Her plankare sütunundaki l›yd›.
numaralar› plankare say›s› Kelimenin anlam›75 göz önüne al›nd›¤›nda,
A 7-9 7, 20, 31 58 bugün dekametre olarak ifade etti¤imiz on
B 1-9 32, 33, 32, 32, 33, 33, 33, 30, 31 289 metrelik birimden ‹onlar›n haberdar olduklar›
C 1-9 33, 34, 34, 35, 40, 41, 43, 42, 42 344
ve kentlerin yap› planlar›nda kulland›klar› aç›k-
D 1-9 36, 33, 33, 27, 28, 27, 27, 27, 28 266
E 1-4 27, 26, 25, 24 102
t›r. Nitekim ‹onlar›n klinos (kl¤now-kl¤nh-kli-
Toplam: 1059 ne) olarak adland›rd›klar› ölçü birimi de, bu
kapsamda, yaklafl›k olarak bugünkü metre biri-
mini karfl›lamaktad›r.76
Tablo II. Philadelphion hizas›, E5 plankaresi ve propontis
1. Ölçümlerde Müller-Wiener’in “‹stanbul
son k›y› bölgesine kadar (G9):
Plankare (harf) Plankare Her plankare sütunundaki cep haritas›” esas tutulmufltur.
numaralar› plankare say›s› 2. Rakamlar, Constantinus Surlar›’n›n var-
E 5-9 21, 20, 18, 17, 16 92 say›lan güzergâh› üzerinde, yaklafl›k olarak al›n-
F 1-9 17, 18, 17, 17, 16, 16, 16, 16, 16 149 m›flt›r.
G 1-9 16, 16, 15, 14, 13, 12, 13, 10, 3 112 3. Constantinus Suru ile E¤ri Kap› (Kaliga-
Toplam: 353
ria-Kalagru) ve Silivri Kap› (Melantiados Pyle-
Plankarelerin en alt›nda belirtilen rakamlar, o sütunun içine düflen plankare say›lar›n› Porta Selymbria) aras›ndaki ölçümler, Theodo-
göstermektedir.72 Hesaba, sur d›fl›ndaki alanlar kat›lmam›flt›r. Baz› plankarelerde, plankarenin sius Suru’nun, bu noktada hafifçe do¤u yönün-
yar›s› veya çeyre¤ini teflkil eden alanlar, di¤er yar›m ya da çeyrek alanlarla birlefltirilerek, deki e¤imi nedeniyle, kesik çizgilerle tamam-
tama çevrilmifltir.
lanm›fl daire üzerinden hesaplanm›flt›r.

fiekil 8: Müller-Wiener’in
kent plan›nda kardo,
dekamenos, Philadelphion,
di¤er forum ve
phylakterionlarla alan
hesaplamalar›na iliflkin
tespitler.
b –b1: Dekamenos/I.
b1-b3-b4: Dekamenos/II.
b1-b2-b5: Dekamenos/III.
A-B-C: Kardo I.
D-E: Philadelphion çizgisi.
F-G: Kardo II.
G-H: Kardo/III.
K-L: I. Constantinus Surlar›
tahmini güzergâh›.
M-N: II. Theodosius
Surlar›.
I: Forum Praitorion (Forum
Theodosiacum I,
Praitorion).
II: Forum Constantini II
(Forum Circulae, Okyanus
benzeri daire fleklindeki
forum).
b: Forum Augusteion.
III: Forum Constantini I.
IV: Philadelphion.
V: Forum Theodosii.
VI: Constantinianai.
VII: Forum Bovis.
VIII: Forum Arcadii.
IX: Forum Theodosiacum II.
X: Brakhiolion
phylakterionu.
XI: Blakhernai
phylakterionu (olas› s›n›r›).

98 mimar•ist 2006/3
 KENT ARKEOLOJ‹S‹

Tablolardaki de¤erler göz önüne al›nd›¤›n- Müller-Wiener Haritas›nda Yap›lan Tespitler

da, Constantinopolis’in Byzantion dönemin- Milion - Forum Constantini = 700 m.
den kalma flemas›na, incelikle hesaplanm›fl bir- Forum Constantini - Philadelphion = 700 m.
Philadelphion - Forum Bovis = 700 m.
tak›m de¤erler zincirinin hâkim k›l›nd›¤› anla- Philadelphion - Constantinianai = 700 m.
fl›lmaktad›r. Bu de¤erler; Alt›n Milion esas ol- Philadelphion - Kharsios Pyle = 3000 m.
mak üzere, Forum Constantini’nin eskiden ye- Forum Bovis - Brakhiolion Phylakterionu = 3000 m.
Forum Bovis - Constantinus Suru = 1400 m.
rinde bulundu¤u anlafl›lan Forum Plakoton, Constantinianai - Constantinus Suru = 1050 m.
Kardo/I, Philadelphion, Forum Bovis ve bu- Constantinus Suru - Theodosius Suru77 = 1300 m.
nun kuzeydeki paralelini teflkil eden Constanti- Constantinus Suru - Kharsios Pyle78 = 1300 m.
Constantinus Suru - Blakhernai Phylakterionu79 = 1300 m.
nianai, Kardo/II, III, Dekamenos/II-III ile Constantinus Suru - Hagios Romanos Pyle = 1300 m.
yukar›da adlar› geçen phylakterion ve khelai Constantinus Suru - Kalagru Pyle = 1300 m.
(akra) tipindeki berkitilmifl uç kale ve limanlara Constantinus Suru - Piges Pyle = 1300 m.
Constantinus Suru - Brakhiolion Phylakterionu = 1300 m.
ait nokta hesaplamalar›d›r. Constantinus Suru - Khryse Pyle = 1500 m.
Büyük olas›l›kla, ani sald›r›lara karfl› sivil hal-
k›n en yak›n s›¤›nma alanlar› olarak infla edilmifl Tablo III. Milion-Theodosius Suru Aras› Nokta Hesaplar›
uç kaleler, bafllang›çta, aralar›ndaki ba¤lant› Milion’dan Uzakl›k= m % 700 m. için Milion’a
surlar›ndan yoksundular. Bunlar, sald›r› s›ras›n- birim gör. bir.
daki ilk s›¤›nman›n ard›ndan, Byzantion’dan Milion-Forum Constantini 700 14.6 1.0 1.0
gelecek yard›m›n kendilerine ulaflmas› için ge- Forum Constantini- Philadelphion 700 14.6 1.0 2.0
çen zaman süresince, düflman›n oyaland›¤› ya Philadelphion-Forum Bovis 700 14.6 1.0 3.0
Forum Bovis-Constantin Suru* 1400 29.2 2.0 5.0
da di¤er uç kalelerden gelecek desteklerin bek-
Const. Suru*-Theodo. Suru 1300 27.0 1.9 6.9
lendi¤i, düflman›n az da olsa zaaf ve moral k›-
Toplam 4800 100 6.9 -
r›kl›¤›na u¤rat›larak, ilk zayiatlar›n verildi¤i ya- * Constantinus Suru’na ait noktalar, tahmini de¤erlere göre al›nm›flt›r.
p›lard›. Bu yap›lar aras›nda, Bouslar›n (shofar-
flopar) yard›m›yla seslerini, eko kuleler arac›l›-
Tablo IV. Noktalar›n, Milion Bafllang›c›na Göre, Birbirleri Aras›ndaki
¤›yla birbirlerine iletme olana¤›na sahiptiler.80
Uzakl›k Hesaplar› / Via Triumphalis Yolu
Bu noktada, Kardonun anlam› ön plana ç›k-
Milion’dan Uzakl›k (m.) % 700 m. için Milion’a
maktad›r: Kard/õ – inis, er. Mihver, mil; (gb) birim gör. bir.
kutup; en önemli nokta, her fleyin üzerinde dön- Milion-Forum Constantini 700 15.7 1.0 1.0
dü¤ü nokta81 anlam› göz önünde tutuldu¤un- Forum Constantini-Philadelphion 700 15.7 1.0 2.0
da, dünyan›n kuzey ve güney kutuplar› aras›nda Philadelphion-Constantinianai 700 15.7 1.0 3.0
uzat›lan eksenleri (boylam); dekamenosun ise Constantinianai-Const. Suru* 1050 23.6 1.5 4.5
(enlem-Ekvator), bu eksen etraf›nda dönen ve Const. Suru-Porfirogennetos 1300 29.3 1.9 6.4
Toplam 4450 100 6.4 -
üzerinde onar metrikal ölçülerle bölünen ve
* Constantinus Suru’na ait noktalar, tahmini de¤erlere göre al›nm›flt›r.
her noktas›ndan boylamlar›n geçti¤i bir düzeni
temsil etti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu sistem, günü-
müzde, dünyan›n üzerinde varsay›msal ölçüm- Tablo V. Milion-Theodosius Suru Aras› Nokta Hesaplar› / Via Egnetia Yolu
Milion’dan Uzakl›k (m.) % 700 m. için Milion’a
lerle oluflturulmufl, modern anlamdaki enlem
birim gör. bir.
ve boylamlar› ça¤r›flt›rmakta ve oldukça ilginç Milion-Forum Constantini 700 15.7 1.0 1.0
ayr› bir araflt›rma konusu oluflturmaktad›r. Forum Constantini-Philadelphion 700 15.7 1.0 2.0
Philadelphion-Forum Bovis 700 15.7 1.0 3.0
Deuteron Kharon (Khorion ?) Forum Bovis-Const. Suru* 1400 28.9 2.0 5.0
Gyllius, “Deuteron khorion’un, Eski Tasvir’in Const. Suru*-Brakhiolion Phylak. 1350 27.9 1.9 6.9
kentte 14 tane oldu¤unu belirtti¤i bölgelerden Toplam 4850 100 6.9 -
* Constantinus Suru’na ait noktalar, tahmini de¤erlere göre al›nm›flt›r.
biri say›lmamas› gerekti¤ini söyledim,”82 der-
ken, “Khorion”u “Kharon” yerine olas›l›kla
yanl›fl ifade etmifl ya da yanl›fl ifade edilmifl ola- Tablo VI. Milion-Theodosius Suru Aras› Nokta Hesaplar› / Via Egnetia Yolu
Milion’dan Uzakl›k (m.) % 700 m. için Milion’a
rak duymufl olmal›d›r. Procopius’un dedi¤i gi-
birim gör. bir.
bi, halk taraf›ndan zamanla de¤iflikli¤e u¤raya- Milion-Forum Constantini 700 15.7 1.0 1.0
rak “khorion” flekline dönüflmüfl olan bölgenin Forum Constantini-Philadelphion 700 15.7 1.0 2.0
ad›, bafllang›çta, “Deuteron Kharon” olarak Philadelphion-Forum Bovis 700 15.7 1.0 3.0
an›lm›fl olmal›d›r. Forum Bovis-Const. Suru* 1400 28.0 2.0 5.0
Kharon mitosunun kökeni, Çin’e dayan- Const. Suru*-Khryse Pyle 1500 30.0 2.1 7.1
maktad›r. III. Zaman’da meydana gelen Alp- Toplam 5000 100 7.1 -
* Constantinus Suru’na ait noktalar, tahmini de¤erlere göre al›nm›flt›r.
Himalaya da¤ silsilesinin yükselmesi s›ras›nda,

mimar•ist 2006/3 99
KENT ARKEOLOJ‹S‹
Asya’n›n Büyük Okyanus bölgesinde derin çö-
küntülerin olufltu¤u bilinmektedir. Nuh tufan›
felaketinin bafllang›c›n›n, Do¤u Çin Denizi’nin
kuzeyindeki Sar› Deniz çöküntü yay› içinde ka-
lan, bugünkü Sinhailien ve Lienyunkang kent-
fiekil 9: Kuzey Chou dö- leri yak›n›nda, denize dik olarak uzanan Ch’ien-
neminde (557-581), Yun-t’ai Shan merkezli Yun-t’ai Da¤› civar›nda
Syãma Jãtaka’dan çizim meydana geldi¤i anlafl›lmaktad›r. Buradaki ma-
(Lo Nehri). 301 numaral›
¤aralarda bulunan bir jataka sahnesinde, Akhe-
ma¤aradan duvar resmi.
Tun-Huang. (time and ron ›rma¤› (Katranl› nehir)83, “Lo” nehri olarak
space in chinese narrative geçmektedir (fiekil 9).
paintings of han and the
six:
ccbs.ntu.edu.tw/FULL-
TEXT/JRENG/chen
.htm.99k)
Tasvirde, siyah lekeler halinde gösterilmifl
volkanik katran ve nehrin içindeki ölüler, kay›k-
ç› Kharon yerine, Lo Nehri tanr›ças›ndan yar-
d›m görmektedirler.84 Bu tasvir, kökenlerinin
Asya’ya dayal› oldu¤u kuflkusuz olan Sümerle-
rin G›lgam›fl destan›nda, nehir yerine “Ölüm
Denizi” ve nehri geçen kay›kç› Kharon yerine,
kay›kç› Ur-fianabi ad›yla an›lm›fl olmas› dikkat
çekicidir.
Homeros, Okeanos k›y›s›ndan Hades batak-
l›¤›na do¤ru giderken, Akheron’a akan Pyriph-
legeton ve Kokytos, ayr›ca Styks’ten gelen sular›n
akt›¤› yerden bahsetmektedir. Akheron ›rma¤›,
Çin’de, Hoang-Ho (eski Lo Nehri?)85 ad›yla
an›lan nehrin karfl›t› olabilir. S›cak sular›yla atefli
simgeleyen Pyriphlegeton, bu nehre Yen-Men
ve Datong tektonik alan›ndan gelip kar›flan, su-
yu s›cak bir kol; so¤uk sular›yla belirlenen
Kokytos ise, Hoang-Ho’ya, kuzeydeki Sibir-
ya’dan gelip kar›flan bir ›rmak olmal›d›r. Yuna-
nistan’›n Epir bölgesindeki Akheron Irma¤›
ad›n›n, burada bir okyanusun bulunmamas› ne-
deniyle, Hesiodos taraf›ndan Çin’deki Lo Neh-
ri’ne karfl›l›k olarak verilmifl bir ad oldu¤u anla-
fl›lmaktad›r.
Anadolu ‹on, Yunan, Roma ve Etrüsk mito-
sunda, bir obolos86 karfl›l›¤›nda ölülerin ruhlar›n›
cehennemin ›rmaklar›ndan geçiren Kharon,
canl›lar› veya mezars›z kalm›fl ölüleri kabul et-
mezdi. Bu nedenle Byzantionlular, ilgilerini
göstermek ve Kharon’a verilmek üzere ölülerin
a¤›zlar›na bir obolos koyarlard›. Kharon, tasvir-
lerde, elinde bir kürek tutan kay›kç› k›yafetli, sa-
kall›, düflünceli bir ihtiyar olarak tasvir edilmifl-
tir. Erhat, Kharon’u, yeralt› ülkesinde, ölüleri
Akheron Irma¤›’ndan geçiren sandalc› olarak
tarif etmektedir.87
Deuteron’un Constantinopolis’te bulundu-
¤u yer, Lykeios (Lykos)88 deresinin kuzeydo¤u-
sunda kalmaktad›r. Bölgenin, 4-5. yüzy›la ait
mezarl›k ve hypogeionlar›n yo¤un olarak bulun-
100 mimar•ist 2006/3
du¤u Constantinus Surlar›’n›n bat›s›ndaki Psa-
mathia, Kserolophos, Mokios Sarn›c› ve Eksaki-
onion’dan bu dere vas›tas›yla ayr›ld›¤› görül-
mektedir.89
Mitos yönünden irdeleyecek olursak, Lyke-
ios deresinin güneyinde bulunan çeflitli dönem-
lere ait gömülerdeki iskeletlerin a¤›zlar› içinde,
oboloslar›n bulunmufl olmas› halinde, Deute-
ron’da yaflayanlar›n bu dereyi Akheron Irma¤›
ile bir tutmufl ve ölülerini derenin güneyine ge-
çirmeden önce, a¤›zlar›n›n içine bu paralar›
koymufl olmalar› olas›d›r.
Sonuç
‹stanbul’un Byzantion döneminden kalma pla-
n›nda, Hac›lar, Çatalhöyük, Alacahöyük gibi
merkezlerden kaynaklan›p aradan geçen binler-
ce y›l süresince geliflip olgunlaflt›¤› flüphesiz
olan, geleneksel Anadolu mimarisine dayal› Pa-
nionion90 kültürel miras›n› yads›mak mümkün
de¤ildir.
Kentin etraf›nda, bir güvenlik fleridi olufltu-
ran yedi eko kulenin, Kyzikos’takinin bir ben-
zeri olmas›, bu fleridin planlanmas› ve hayata
geçirilmesinde, Kyzikoslular›n da katk›lar›n›n
olabilece¤i ihtimalini ortaya koymaktad›r. Bu
katk›larda Atina, dolay›s›yla Yunanl›lar›n bulun-
mamas› özellikle dikkat çekicidir. Latin impara-
torlar dönemine kadar, kentin plan›yla sahip ol-
du¤u mimari yap›tlar›n, Anadolu kültürlerinin
kar›fl›p kaynaflmas›ndan do¤an, en zengin ve ol-
gun bir evresini iflaret etmekte oldu¤u aç›kt›r.
Deuteron Kharon, Do¤u Asya’ya ait bir mi-
tostan kaynaklanm›flt›r. Bu nedenle, Byzanti-
on’un, hem Orta Asya’ya dayal› atalar› olan Aka
ve Dorlar ve hem de saf Anadolu-‹on kent ku-
rulufllar›ndan birinde do¤mufl, daha sonra Me-
gara’ya geçmifl olan Byzas nedeniyle, bir Ana-
dolu kenti olarak kuruldu¤u, yads›namaz bir
gerçektir.
Byzas, Attike’de dönen entrikalar nedeniyle,
beraberindeki Megaral›larla Yunanistan’dan
kaçm›fl, “aç›kgöz Khalkedonlular”la birlikte, ‹s-
tanbul Bo¤az›’n›n her iki taraf›n› tutmufltur.
Böylece, Atinal›lara karfl› çok önemli ve stratejik
bir konum oluflturmufl ve Helenlere karfl› üs-
tünlük elde etmifltir.
K›saca ‹stanbul, Byzantion dönemindeki
mimari kurgusuyla, bir Anadolu mucizesi-
dir.
F›rat Düzgüner, Arkeolog
Notlar:
1. Akurgal, Ekrem (1969) Ancient Civilisations And
Ruins of Turkey, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, Ankara,

s.185-206, Fig.67.
2. Akurgal, a.g.e., s.206-222, Fig.76.
3. Wycherley, R. E. (1967) How the Greeks Built Cities,
Macmillan, London, s.15-21. Meydan Larousse IX, 113.
4. Wycherley, a.g.e., s.22, Fig.4, s.24, Fig.5. Meydan
Larousse XV, 125.
5. Wycherley, a.g.e., s.6, Fig.1.
6. ‹flcan, M. Yaflar-Konyar, Erkan (2005) “Adli Arkeoloji:
Olay Yerine Arkeolojik Yaklafl›m”, Arkeoloji ve Sanat
Dergisi, say›: 120, s.89-100. Drahor, Mahmut Göktu¤
(2006) “Arkeolojik Alanlarda Genifl Ölçekli Jeofizik
Prospeksiyon”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, say›: 121,
s.119-132.
7. Stümpel, H.; Demirel, F.; Rabbel, W.; Trinks, I.; Wölz,
S. (1999) “Geophysikalische Prospektion Im Umfeld Von
Milet 1996-1997”, Archäologischer Anzeiger 1-3, Walter
De Gruyter, Berlin-New York 1999, s.54, Lev.1, s.89-98,
Lev.1-8a-c. 2001 y›l›nda, bakanl›k temsilcisi olarak
kat›ld›¤›m Milet kaz›lar›nda, gerek kaz› alanlar›nda ve
gerekse ele geçen eserler üzerindeki, bilimsel ve titiz
çal›flmalar› nedeniyle, baflta, kaz› baflkan› Prof. Dr. Volkmar
von Graeve olmak üzere, yard›mc›s› Fikret Özcan’la, Milet
tiyatrosunun restorasyonunda çal›flan ve bugün, maalesef
aram›zdan ayr›lm›fl olan Berthold F. Weber’in flah›slar›nda,
tüm kaz› ekibiyle, Milet Müzesi arkeologlar›ndan Hasibe
Akat ve Fatma Güler’e sonsuz teflekkürlerimi sunmay› bir
borç bilirim.
8. Parsellerin dikdörtgen planl› olduklar›n›n tespitinden
önceki pland›r.
9. Anadolu Uygarl›klar›ndan 3. Biny›la Mesajlar (2002)
Yay. Haz. Osman Köker, TMMOB Mimarlar Odas›
Yay›nlar›, ‹stanbul.
10. Mansel, A.M. (1963) Ege ve Yunan Tarihi, Türk Tarih
Kurumu Yay›nlar›, Ankara, s.19-21. Meydan Larousse XIII,
305, 306.
11. Mansel, a.g.e., s.178-182.
12. Düzgüner, F. (2004) Iustinianus Dönemi’nde
‹stanbul’da Yap›lar, Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul,
s.XIII. Mansel, bu tarihi ‹Ö 680 olarak vermektedir:
Mansel, a.g.e., s.165.
13. Mansel, a.g.e., s.188.
14. Herodotos, Herodot Tarihi, Çev. M. Ekmen, Remzi
Kitabevi, ‹stanbul 1991, IV/144, s.230. Mansel, a.g.e.,
s.165.
15. Mansel, a.g.e., s.276-278, 360-363.
16. Meydan Larousse II, 267.
17. Gyllius, P. (1997) ‹stanbul’un Tarihi Eserleri, Çev. E.
Özbayo¤lu, Eren Yay›nc›l›k, ‹stanbul, IV/VIII, s.188.
18. Düzgüner, F. (2005) “Byzantion’un Yedi Eko Kulesi
ve Uç Kaleler”, mimar.ist, say›: 18, s.109-110, Fig.1.
19. Byzantion’un kuruluflundan sonraki Byzantion-Atina
aras›ndaki anlaflmazl›klar için bkz. Umar, B. (1984)
Türkiye Halk›n›n ‹lkça¤ Tarihi, C.II, Sergi Yay›nevi,
‹stanbul, s.2, 23, 27, 33 vd. (Bkz. ‹stanbul maddesi).
20. Düzgüner, F. (2005) mimar.ist, say›: 18, s.111, Fig.2.
21. Bkz. Kyzikos: Meydan Larousse XII,159.
22. Plinius’un ifadesine göre, günümüzde Erdek Körfezi
olarak an›lan yerin antik ad›n›n “Thrakion limen-Trakya
Liman›” oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Gyllius, a.g.e., I/XX,
s.55, 56. Düzgüner, a.g.e., s.114, 115, Fig.7.
23. Düzgüner, F. (2004) Iustinianus Dönemi’nde
‹stanbul’da Yap›lar - Procopius’un Birinci Kitab›n›n
Analizi, s.126-130, Fig.105.
24. Düzgüner, F. (2005) mimar.ist, say›: 18, s.112-113,
Fig.5.
25. (Chinese pyramids-Wikipedia; the free encyclopedia:
en.wikipedia.org/wiki/chinese_pyramids-17k)
26. Ancient Africa’s Black Kingdoms:
www.homestead.com/wysinger/ancientafrica.html-94k
27. Artopoleia.
28. Gyllius, a.g.e., III/VI, s.141. Müller-Wiener (2001)
‹stanbul’un Tarihsel Topografyas›, Çev. Ü. Say›n, Yap›
Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, s.34, 59, Res.8, 39.
29. Bunlar, büyük olas›l›kla pirinçten yap›lm›fl flopar
benzeri armonikal dizeye sahip borulardan oluflmufl
olmal›d›r: Düzgüner, F. (2006), “‹stanbul’da Günefl’in
(Helios) Saray›: Boukoleon”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi,
KENT ARKEOLOJ‹S‹
say›: 121, s.91, dn.25. Vitruvius (1990) Mimarl›k Üzerine
On Kitap, Çev. S. Güven, fievki Vanl› Mimarl›k Vakf›
Yay›nlar›, Ankara, I/VI, s.16-21. Düzgüner, F. (2004)
Iustinianus Dönemi’nde ‹stanbul’da Yap›lar - Procopius’un
Birinci Kitab›n›n Analizi, s.127-129, Fig.104a, b, 105.
30. Osmanl› döneminde Ehmedek olarak an›lan, kent
d›fl›nda, etraf› surlarla berkitilmifl stratejik bölgelere,
Byzantion döneminde “phylakterion”, Latin imparatorlar
döneminde “propugnaculum” ad› verilmifltir. Bu
dönemdeki “khelai” tipi limanlar da, denize do¤ru, çift
taraftan uzat›lan mendireklerle, ancak bir geminin limana
giriflini temin edecek flekilde oluflturulmufl limanlard›. Bu
a¤›z, savafl zamanlar›nda gerilen zincirlerle kapat›ld›¤› için,
t›pk› uç kaleler gibi, berkitilmifl liman olmalar› nedeniyle
phylakterion kapsam›nda “khelai-akra” olarak
tan›mlanm›fllard›r: Procopius (1994) ‹stanbul’da
Iustinianus Dönemi’nde Yap›lar I, Çev. E. Özbayo¤lu,
Arkeoloji ve Sanat Yay›nlar›, ‹stanbul, md.10, s.27, md.32,
s.43. Gyllius, a.g.e., I/I, s.30, 31. Kuban, a.g.e., s.208.
Düzgüner, a.g.e., s.4, 26, 28, 30.
31. Byzantion döneminde, tüm limanlar›n, mendireklerle
berkitilip güçlendirildi¤i ve sald›r› an›nda a¤›zlar›n›n
zincirlerle kapat›larak düflman donanmalar›na engel
olundu¤undan flüphe yoktur. Bu dönemde sald›r›ya aç›k
limanlar›n bulundu¤unu düflünmenin olanaks›z oldu¤u
kan›s›nday›z.
32. Müller-Wiener, a.g.e., s.292, Res.333, s.338, Res.388,
389.
33. Müller-Wiener, a.g.e., s.299, Res.340. Düzgüner, F.
(2006) Arkeoloji ve Sanat Dergisi, say›: 121, s.83, Fig.13.
34. Gyllius, a.g.e., I/I, s.30.
35. Müller-Wiener, a.g.e., s.302, Res.344, s.304, Res.347.
36. Düzgüner, F. (2005) mimar.ist, say›: 18, s.111.
37. Müller-Wiener, a.g.e., s.248.
38. Gyllius, a.g.e., III/III, s.127.
39. Philadelphion ad›, Apollon’un Trakya as›ll› efsanevi flair
ve kâhin olan o¤lu “Philammon”la, Delphoi’deki
“Apollon Delphinion” tap›na¤›na izafeten, “Phila>mmon-
Delph<in>ion” birlefliminden do¤mufl olmal›d›r: Meydan
Larousse XVI,55; V,129. Apollon ve Mousalar aras›ndaki
iliflki için bkz. Musalar: Erhat, A. (2002) Mitoloji Sözlü¤ü,
Remzi Kitabevi, ‹stanbul, s.208, 209.
40. Gyllius, a.g.e., III/IV, s.135.
41. Gyllius, a.g.e., III/VIII, s.162; Meydan Larousse XI,
560. Krateros, ‹Ö 3. yüzy›l bafllar›nda yaflam›fl olan ve
Attika’da al›nan kararlar› Synagogen Psiphismaton’u
(Kararlar Derlemesi) haz›rlayan Yunan tarihçisi olabilir. ‹Ö.
378-338 y›llar› aras›nda süren ‹kinci Atina
Konfederasyonu’nun sona ermesinden 38 y›l sonraki bir
tarihte, Atina Kararlar›’n› kaleme alm›flt›r. Bu nedenle
Byzantion’da, Gyllius’un bahsetti¤i Pelargos Caddesi
yak›n›ndaki kona¤›nda, bir kürsüsünün bulunmas› olas›d›r.
42. Gyllius, a.g.e., III/VIII, s.162.
43. Bugünkü Fevzipafla Caddesi, Macar Kardefller Caddesi,
fiehzadebafl› Caddesi, Vezneciler Caddesi, Büyük Reflit
Pafla Caddesi ve Kimyager Dervifl Pafla Sokak noktas›nda
Mese Leophoros, Mouseion Kültür Evi ve megiste
nympheion’a varan güzergâh.
44. Alt›n Kap›’dan do¤uya yönelen Mese Leophoros’un,
Forum Arcadii ve Forum Theodosiacum/II’den geçtikten
sonra, Bovis Forumu’na var›ncaya kadarki bölümde,
Mese’nin di¤er bölümleri gibi, düz bir hat oluflturmad›¤›
kan›s›nday›z. Bunun nedeninin, araziden kaynaklanmad›¤›,
ancak mutlaka bir amaca dayal› oldu¤u aç›kt›r.
45. Erhat, a.g.e., s.207.
46. Kharsios: büyük bir olas›l›kla; <char>iot: iki tekerlekli
savafl arabas›ndan “char” (olas›l›kla dört atl› araba =
kuadriga) ve Zeu<s> Hipp<ios>’un, “s-ios” hecelerinin
birleflmesinden oluflmufltur.
47. Gyllius, a.g.e., III/VI, s.140.
48. Müller-Wiener, a.g.e., s.262.
49. Gyllius, a.g.e., III/IV, s.135.
50. “Boydan boya (Bovis Forumu’ndan, Khalke Kap›s›’na
kadar) Akhilleos Portikosu.
51. Musa: Erhat, a.g.e., s.208, 209.
52. Düzgüner, a.g.e., s.109.
53. Gyllius, a.g.e., IV/VIII, s.189.
mimar•ist 2006/3 101
KENT ARKEOLOJ‹S‹
54. Kömürciyan, Eremya Çelebi (1988) ‹stanbul Tarihi,
XVII. As›rda ‹stanbul, Eren Yay›nc›l›k, ‹stanbul, s.77.
‹nciciyan, P. ⁄. (1976) 18. As›rda ‹stanbul, Çev. H. D.
Andreasyan, ‹stanbul Fetih Cemiyeti ‹stanbul Enstitüsü
Yay›nlar›, ‹stanbul, s.9.
55. Gyllius, a.g.e., s.199-202.
56. Gyllius, a.g.e., IV/VIII, s.189.
57. Düzgüner, Iustinianus Dönemi’nde ‹stanbul’da
Yap›lar - Procopius’un Birinci Kitab›n›n Analizi, s.86,
Fig.67a.
58. Günümüzde, Patrona Halil Hamam›: Düzgüner, F.
(2005) mimar.ist, say›: 18, s.109.
59. Kuban, a.g.e., s.82.
60. Tap›naklar›n infla edildi¤i kutsal alanlar. Antik
dönemdeki Zeus Hippios tap›na¤›, günümüzde
Sultanahmet meydan› ad›yla an›lan alanda (Anaplous),
bugünkü Haseki Hürrem Sultan Hamam›’n›n; Herakles
tap›na¤› ise büyük olas›l›kla, Constantinus taraf›ndan
yapt›r›lmadan önce, Mega ekklesia’n›n (Hagia Sophia
Kilisesi-Ayasofya Camii) bulundu¤u yerdeydi (?):
Emerson, William - L. Van Nice, Robert (1943) “Hagia
Sophia, Istanbul: Preliminary Report of a Recent
Examination of the Structure”, American Journal of
Archaeolgy 47, s.408, 410. Müller-Wiener, a.g.e., s.51.
Düzgüner, F. (2004) Iustinianus Dönemi’nde ‹stanbul’da
Yap›lar - Procopius’un Birinci Kitab›n›n Analizi, Fig.37,
61, 62. Düzgüner (2005), mimar.ist, say›: 20, s.90, 93,
Res.5, 6.
61. Erhat, a.g.e., s.90, 146, 282.
Istanbul: An Anatolian Miracle Designed in Byzantion Period
Priene and Milethos are the first established cities created by Anatolian
architects through a systematic plan. They had two main streets wider than the
other roads dominating the general city plans. Hippodamos also planned two
new cities, Pireas and Olythos in the plan of Hippodamos-system in Greece,
under the request of Pericles.
These two main streets in the cities are known as “dekamenos-decamenus”
(straight ahead east to west) and “kardo-cardo” (lying between north and south).
In the course of time, many cities were planned with reference to this plan with
adapting to their topographical conditions.
Developed in the Byzantion the plan reached its most attractive and excellent
form in 695 BC. The city had three kardos and three dekamenos in its plan when
established by the Megaras inside of the echo-towers area, from Acropolis to
Brakhiolion (Brachiolion-Yedikule) and Blakhernai (Blachernai-Ayvansaray)
frontier castles (phylakterion). The city was the miracle of Anatolian architects
with its temples, streets, portikos, forums, agoras, fountains, harbors (khelai-
akra), echo towers just like Kyzikos and other brilliant palaces which lie down
from Acropolis to Haliç (Khrysokeras) and Marmara (Propontis) seashores.
We made some calculation tables over the Müller-Wiener’s city plan and
reached some new and incredible points about the Byzantion site. For instance,
we explored three dekamenos (decamenus) and three kardos (cardo) and placed
the Philadelphion in its new point on the city map.
Megaras established their city plan against to Athens. They settled on two sides
(Khalkedon and Anaplous) of the Bosporos. Megabazos, who said ‘the country
of blind people’ about the Khalkedons, was not true, because their aim was not
only to settle over the two sides entering the Bosporos at the south. With their
strategical points on the two sides of Bosporus, they were a barrier against the
Athenians sailing from Marmara (Propontis) to Black Sea (Pontos Eukseinos).
This conscious plan was not new and it had been also prepared together with
Byzas and Khalkedonian Megaras formerly. According to Mansel, at the
beginning of the 7th century BC. Megaras and Athens were not friendly to each
other because of the hypocritical policies of the Athens. Therefore we can say
that they were not blind but intelligent and it was ‘the country of shrewd’.
102 mimar•ist 2006/3
62. Gyllius, a.g.e., III/I, s.123-125.
63. Dünya Atlaslar› Ansiklopedisi, Geliflim Yay›nlar›,
‹stanbul 1982, s.653 (Burçlar kufla¤›, 7).
64. Düzgüner, F. (2004) Iustinianus Dönemi’nde
‹stanbul’da Yap›lar - Procopius’un Birinci Kitab›n›n
Analizi, s.128, 129.
65. Gyllius, a.g.e., I/IX, s.44.
66. Neorion’da iki yanlar› revakl› çarfl›. Günümüzdeki
M›s›r çarfl›s› mevkii.
67. Müller-Wiener, a.g.e., s.22.
68. Bayezid Camii, Gedikpafla Caddesi.
69. M›s›r Çarfl›s› (Makros Embolos)-Bayezid Camii-Langa
Liman› (Kontoskalion) do¤rultusu. Düzgüner, a.g.e., s.
128, 129, 159, Fig. 67a, c.
70. Müller-Wiener, a.g.e., s.20. Kuban, a.g.e., s.49.
71. Vitruvius, a.g.e., s.12-22.
72. Her rakam, ait oldu¤u plankare sütununda, yukar›dan
afla¤›ya do¤ru hesaplanm›flt›r.
73. Tet.rarch (tet’rark, ti’ -) i. bir eyaletin dörtte birini
yöneten vali; ba¤›ml› yönetici. tet-rarchate, -chy i. böyle
valilik veya krall›k: Redhouse, English-Turkish Dictionary
(1986) Redhouse Yay›nevi, ‹stanbul, s. 1013.
74. Kabaa¤aç, S.; Alova, E. (1995) Lâtince-Türkçe Sözlük,
Sosyal Yay›nlar, ‹stanbul, s. 150.
75. dekã-metroz: of ten metrical units: Subst.- metron (Sc.
K«lon), tÒ, decameter, Sch. Ar, Eq. 496, etc. Liddell,
Henry George-Scott, Robert (1958) Greek-English
Lexikon, Oxford at Clarendon Press, London, s. 376.
76. Düzgüner, a.g.e., s. 129, 130, Fig. 105.
77. Yaklafl›k olarak Forum Bovis - Kalagru Kap› hizas›.
Surlar bu noktada arazi yap›s› ya da savunmada yararl›
görülen bir nedenle do¤u yönünde, kente do¤ru meyil
göstermektedir. (Bu nedenle surlar d›fltan, gelifl
do¤rultular›nda kesik çizgilerle tamamlanm›fl ve ölçü bu
tamamlama üzerinden yap›lm›flt›r.)
78. Via Triumphalis yolu.
79. Porfirogennetos (Tekfur) Saray› noktas›nda.
80. Düzgüner (2005) mimar.ist, say›: 18, s.114-116.
81. Kabaa¤aç, Alova, a.g.e., s.73.
82. Gyllius, a.g.e., IV/IV, s.182.
83. Erhat, a.g.e., s.24.
84. Pao-chen Chen, Time and Space in Chinese (Time And
Space In Chinese Narrative Paintings Of Han And Six
Dynastiestime And Space In Chinese Narrative Paintings
Of Han The Six Dynasties),
http://ccbs.ntu.edu.tw/FULLTEXT/JR-
ENG/chen.htm
85. Yen-Men platosundan ç›k›p Tungkuan civar›nda
Hoang-Ho’ya kar›flan nehrin ad› günümüzde dahi “Lo
Ho”dur.
86. Obolos i. (‹on k.). Eski Yunan’da, drahminin alt›da
biri de¤erinde para ve a¤›rl›k birimi. Mit. Kharon obolos’u,
ölü ruhlar›n›n Styks geçidini aflmak için ödemek zorunda
olduklar› para; Meydan Larousse XV, 41; Bkz. Obol: Saltuk,
Secda (1990) Arkeoloji Sözlü¤ü, ‹nkilâp Kitabevi, ‹stanbul,
s.111.
87. Erhat, a.g.e., s.24, 173.
88. Dere, yaklafl›k olarak bugünkü Vatan Caddesi
do¤rultusundayd›; “Lykos” ad›n›n asl›, Apollon
Lykeios’un, “Lykeios=Kurt” ad›ndan k›salt›lm›fl olmal›d›r.
Lykial›lar›n (Likya) ad›n›n da kökeni olan Lykeios’un,
anlam› nedeniyle, Orta Asya Türklerine ait Ergenekon
destan›na olan gönderimi, ayr›ca ilgi çekicidir. Apollon
kültünün, Byzantion’un kuruluflundan, Constantinus’a
kadar tafl›d›¤› önem göz önünde bulunduruldu¤unda, bu
olas›l›k pek uzak görünmese gerektir. Bu anlamda “Lykos
Deresi” ad›yla, hem geçmiflte atalara ve hem de “kharon”a
at›fta bulunulmufl olabilir. Kuban, a.g.e., s.11. Thomson,
G. (1988) Tarih Öncesi Ege I, Çev. C. Üster, Payel
Yay›nlar›, ‹stanbul, s.203. Erhat, a.g.e., s.45. Gyllius, a.g.e.,
I/I, s.29, III/III, s.129. Apollon Lykeios, Lykos deresi,
Belgrad Kap› (Myriandros), Argonautlar ve Triopia
flenlikleri aras›ndaki iliflki için bkz. Düzgüner, a.g.e., s.117,
dn.59.
89. Müller-Wiener, a.g.e., s.220.
90. ‹on birli¤i.
 KENT ARKEOLOJ‹S‹

K›rklareli Kültür Sektörü Uygulamalar›:

Kanl›geçit Aç›khava Müzesi Örne¤i
‹lknur Ar›

K ›rklareli ve çevresi, kültür ve tabiat varl›k-

lar› aç›s›ndan genellikle göz ard› edilmifl-
tir. Ancak bölgede 1980 y›l›ndan itibaren ‹stan-
bul Üniversitesi taraf›ndan sürdürülen çal›flma-
lar, K›rklareli bölgesinin beklenenin çok ötesin-
de bir zenginli¤e sahip oldu¤unu göstermifltir.
Bölge özellikle tarihî kent dokusu, k›rsal mima-
ri örnekleri, do¤al güzellikleri ile zengin bir tu-
rizm potansiyeline sahiptir. Bunun yan› s›ra,
bölge Anadolu-Balkan, Avrupa-Balkan tarihön-
cesi kültür iliflkilerinde, bir geçifl bölgesi olmas›
nedeniyle özel bir öneme sahiptir. Bölgede bu-
güne kadar yap›lan arkeolojik araflt›rmalar sonu-
cunda birçok tarihöncesi yerleflme saptanm›fl,
bunlar›n baz›lar› kapsaml› arkeolojik kaz›larla
ortaya ç›kar›lm›flt›r.1
K›rklareli çevresindeki kültür ve tabiat var-
l›klar›n›n bir bütün olarak ele al›narak, bir kül-
tür sektörü haline getirilmesi amac› ile “K›rkla-
reli Kültür Sektörü Projesi” oluflturulmufltur.
Bu proje kapsam›nda birkaç çal›flma bir arada
yürütülmektedir. Afla¤›p›nar Kat›l›mc› Aç›khava
Müzesi, Kanl›geçit Aç›khava Müzesi, K›rklareli
Kentsel Sit Alan› çal›flmalar›, Demirköy Dö-
kümhanesi Kaz›lar›, Ahmetçe Köyü’nde inflas›
tamamlanan araflt›rma merkezi, kültür envante-
ri araflt›rmalar›, bölgede yürütülen çal›flmalar›n
ait üç kültür kat› tespit edilmifltir. Son evre flid-
detli bir yang›nla sona ermifl ve bu kesimde geç
antik ça¤a kadar yerleflme olmam›flt›r. Geç antik
ça¤da Kanl›geçit’te bir çiftlik evinin bulundu¤u
anlafl›lmaktad›r.
Kaz›lar›n yo¤unlaflt›r›ld›¤› ilk tunç ça¤› yerlefl-
mesinde, çap› yaklafl›k 60 m. olan tafltan bir sur
ve glasi (tafl kaplama) ile çevrili bir içkale (akro-
pol) ve surun d›fl›nda genifl bir alana yay›lan afla-
¤›flehir saptanm›flt›r. ‹çkaledeki tafl temelli, mega-
ron planl› üç yap›, yap›m teknikleri ve planlar› ile
Anadolu tunç ça¤› megaronlar›n›n özelliklerini
yans›tmaktad›r. Yerleflme plan›, Troya’n›n II. ta-
bakas›n›n plan› ile benzerlikler göstermektedir.
Megaronlar›n önünde yer alan büyük f›r›nlar›n
hangi amaçla kullan›ld›¤› bilinmemektedir. Kan-
l›geçit, bu özellikleri ile Balkanlar›n o dönemde-
ki ahflap mimarisine tamamen yabanc›, Anadolu
mimari özellikleri gösteren bir yerleflmedir.
K›rklareli yak›n çevresi
bafll›ca kültür varl›klar›
Höyük
Tümülüs
Dolmen
Dikilitafl
Kale
Türbe
Tarihi kent dokusu

bafll›calar›d›r. Mezarl›k
Otoyol
Anayol
Kanl›geçit’in Kültür Tarihindeki Yeri ve Önemi Ara yol
Demiryolu
Kanl›geçit, K›rklareli il merkezinin 200 m. gü-
neyinde, Haydardere ile K›rklareli-Babaeski de-
miryolunun kesiflti¤i noktadad›r. Demiryolu,
yerleflmenin içinden geçmektedir. 1980 y›l›nda
bölgede yap›lan yüzey araflt›rmalar› s›ras›nda
saptanan Kanl›geçit’te kaz›lar 1994-2005 y›llar›
aras›nda ‹stanbul Üniversitesi ile Alman Arke-
oloji Enstitüsü’nün ortakl›¤›nda yürütülmüfltür.
Bu kaz› çal›flmalar› sonucunda, Anadolu-Balkan
kültür tarihi ve bu iki bölge aras›ndaki tarihön-
cesi kültürel iliflkiler konusunda önemli sonuç-
lar elde edilmifltir.
Kanl›geçit’te ilk yerleflme son kalkolitik dö- Kanl›geçit (B5/17) 2005

neme (M.Ö. 3800) tarihlenmektedir. Bu küçük Tafl duvar

Glasi
yerleflme, ilk tunç ça¤› boyunca (M.Ö. 3000- Taban
2000) geniflleyerek devam etmifltir. Bu döneme Yan›kl› alan

mimar•ist 2006/3 103

KENT ARKEOLOJ‹S‹
Kaz›larda elde edilen çanak çömlek toplulu-
¤u, el yap›m› yerel Balkan mallar›n›n yan› s›ra,
çark yap›m› k›rm›z› astarl› çanaklar›, gaga a¤›zl›
testileri ve tek kulplu maflrapalar› ile Orta Anado-
lu çanak çömlek gelene¤ini yans›tmaktad›r. Do-
kuma tezgâh› a¤›rl›klar›, a¤›rflaklar, insan ve hay-
van figürinleri, elde edilen di¤er önemli buluntu-
lard›r. Bu buluntular sayesinde, Kanl›geçit’in sur-
la çevrili megaronlu yerleflmesi, M.Ö. 2300’lere
tarihlendirilmifltir. Yerleflmenin, ilk tunç-orta
tunç geçifl sürecinde, K›rklareli’nin kuzeyindeki
Istranca Da¤lar›’nda bulunan zengin maden ya-
Kanl›geçit’in yerleflme
plan›, Troya’n›n II.
tabakas›n›n plan› ile
benzerlikler
göstermektedir.
Kanl›geçit çanak çömlek
toplulu¤u.
104 mimar•ist 2006/3
taklar›na ba¤l› bir ticaret sisteminde, Anadolu ile
ba¤lant›l› bir koloni yerleflmesi oldu¤u düflünüle-
bilir. Kanl›geçit, Anadolu kentleflme süreci ile
Trakya aras›ndaki iliflkilere ait bilgiler veren, flu
ana kadar bulunan tek yerleflmedir.
Kanl›geçit Aç›khava Müzesi:
Koruma ve Sergileme
Ülkemizde bugüne kadar kültür tarihi aç›s›n-
dan önemli bilgiler veren birçok arkeolojik
merkez, kaz› çal›flmalar› tamamland›ktan sonra
do¤a flartlar›na terk edilmifl, zamanla yok olup
gitmifltir. Dünyada son y›llarda geliflen kültür
miras› politikalar›n›n gere¤i olarak, arkeolojik
kaz› yerlerinden elde edilen bilgi birikiminin,
bilimsel de¤erini yitirmeden, yerel kimli¤e ve
yerel ekonomiye katk›da bulunacak bir flekle
dönüfltürülmesi anlay›fl› benimsenmelidir. Kaz›
alanlar›, her bilgi düzeyinden ziyaretçinin ilgisi-
ni çekecek ve bilgi verecek flekilde düzenlenerek
bölge turizmine kazand›r›lmal›d›r. Ülkemizde,
bu geliflmeye paralel olarak 2863 say›l› Kültür
ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kanunu üzerinde
de¤ifliklik yap›larak, kaz› alanlar›n›n kaz› sonras›
korunmas› ve de¤erlendirilmesi konular›nda ye-
ni esaslar belirlenmifltir.2
Kanl›geçit kaz›lar›ndan ç›kan mimari bulun-
tular, bu yeni yaklafl›mlar ›fl›¤›nda bir aç›k hava
müzesi fleklinde düzenlenecektir.
Sergilenecek Alandaki Yap› Kal›nt›lar›
Kanl›geçit Aç›khava Müzesi, yerleflmenin kaz›s›
tamamlanm›fl surla çevrili içkale kesiminde uy-
gulanacakt›r. ‹çkaleyi çevreleyen surun tafl te-
melleri ve bu surun ete¤ini çevreleyen küçük
tafllardan meydana getirilmifl glasi, yerleflmenin
güney ve bat› kesiminde demiryolu ve arazi tes-
fiyesi çal›flmalar› nedeni ile büyük ölçüde tahrip
olmufltur. Ancak kuzey ve do¤u kesimde korun-
mufl olan surun düzenli plan›, surun geri kalan
k›sm›n›n da tamamlanabilmesini mümkün k›l-
maktad›r. Çokgen biçimli oldu¤u anlafl›lan su-
run birkaç defa yenilendi¤i anlafl›lm›flt›r.
Surun içindeki üç megaronun tafl temelleri
büyük ölçüde korunmufltur. Megaronlar›n tafl
temel üzerine kerpiç tu¤la ile infla edildi¤i, bi-
nalar›n içinde herhangi bir tafl›y›c› direk izine
rastlanmamas› nedeni ile tek katl› ve düz daml›
olduklar› anlafl›lm›flt›r. Güney megaronunun
önündeki alt› f›r›ndan, kaz›lm›fl olan iki tanesi,
f›r›nlar›n kubbeli oldu¤unu ve a¤›zlar›n›n bat›ya
bakt›¤›n› göstermifltir.
Surun kuzeybat›s›nda, büyük tafllarla örülü,
tafl örgüsü yer yer 3 m. yüksekli¤e kadar korun-
mufl, dörtgen planl› an›tsal bir yap› yer almakta-

d›r. Bu yap›n›n içi tamamen toprakla doldurul-
mufl ve duvarlar iç k›s›mda kubbe fleklinde örül-
müfltür. Bu yap›n›n ifllevi tam olarak aç›klana-
masa da sur sistemi ile iliflkili oldu¤u düflünül-
mektedir.
Aç›khava Müzesi Düzenlemesinde
Uygulanacak ‹lkeler
Her kaz› alan›, kendine özgü niteliklere sahip
oldu¤undan, çözüm yollar› da her kaz› alan›n›n
sorunlar›na yönelik olmal›d›r. Kanl›geçit kaz›lar›
ile ortaya ç›kan kal›nt›lar her ne kadar tafl temel-
li kal›nt›lardan oluflmakta ise de bunlar›n harç-
s›z olarak kuru duvar fleklinde örülmüfl olmas›,
birbirini keserek tahrip eden yenileme evreleri-
nin plan özelliklerinin alg›lanmas›n› güçlefltir-
mesi, höyük toprak dolgusunun do¤al etkilerle
afl›nmaya uygun yap›s›; mevcut kal›nt›lar›n gezi-
lebilmesi ve gezen taraf›ndan kolayl›kla alg›la-
nabilmesi bak›m›ndan önemli bir zorluk olarak
karfl›m›za ç›km›flt›r. Bu ba¤lamda ilke olarak ka-
l›nt›lar›n topluma kazand›r›lmas› kadar, kaz› ile
ortaya ç›kan kal›nt›lar›n ve henüz kaz›lmam›fl
dolgular›n korunmas› esas al›nm›flt›r.
Kanl›geçit Aç›khava Müzesi Projesi, ülke-
mizde örne¤ine s›k rastlamad›¤›m›z bir uygula-
ma oldu¤undan, pek çok konuda ilkleri bar›n-
d›racakt›r.
Kanl›geçit Aç›khava Müzesi oluflturulurken,
öncelikle afla¤›daki ilkeler göz önünde bulun-
durulacakt›r:
1. Orijinal kal›nt›lar mutlaka koruma alt›na
al›nacakt›r.
2. Her uygulaman›n geriye dönülebilir ol-
mas›na ve kullan›lan malzemelerin kal›nt›lara ve
do¤aya zarar vermeyen nitelikte olmas›na dik-
kat edilecektir.
3. Müzeyi öncelikle yöre halk›n›n sahiplen-
mesi ve tan›mas› sa¤lanacakt›r.3
4. Müzedeki tan›t›m›n, gelen her bilgi ve yafl
düzeyindeki kifliler taraf›ndan kolayca anlafl›la-
bilecek bir düzende olmas›na dikkat edilecektir.
5. Müze için düzenlemeler yap›l›rken, bi-
limsel gerçeklerden uzaklafl›lmayacakt›r.
6. Müze, çok büyük maddi kaynaklar gerek-
meden uzun y›llar varl›¤›n› sürdürebilecek flekil-
de tasarlanacakt›r.
7. Kanl›geçit Aç›khava Müzesi, tek bafl›na
de¤il, yak›n çevresindeki kültür ve tabiat varl›k-
lar› ile beraber bir kültür sektörü içinde ele al›-
nacakt›r.
Yap›lar›n Sergilenebilir Hale Getirilmesi
Müze alan›ndaki yap› kal›nt›lar›n›n sergilenebi-
lir hale gelebilmesi için yap›lacak uygulamalar,
KENT ARKEOLOJ‹S‹
birkaç aflamada gerçeklefltirilecektir.
Koruma Dolgusu
Orijinal kal›nt›lar, surun kuzeybat›s›ndaki dört-
gen planl› yap› hariç, üzeri örtülerek korunacak-
t›r. Bunun için kal›nt›lar›n üzerine önce ince bir
cam k›r›¤› tabakas› yay›lacakt›r. Cam k›r›klar›,
kal›nt›lara zarar vermemesi ve ileride herhangi
bir nedenle kal›nt›lar›n üzeri aç›lmas› gerekti-
¤inde kolayca ay›rt edilebilmesi nedeniyle kulla-
n›lmaktad›r. Cam k›r›¤› tabakas›n›n üzeri ince
kumlu toprak ile örtülerek modellemelerin ya-
p›laca¤› zemin haz›rlanacakt›r.
Ya¤mur suyunun tasfiyesi için gerekli yerlere
su kanallar› yap›lacak, sur alan› üzerine yap›la-
cak dolgunun yüzeyine, ya¤mur suyunun gü-
neybat›ya, Haydardere’ye do¤ru akabilece¤i fle-
kilde e¤im verilecektir. Ayr›ca glasinin akmama-
s› için gerekli önlemler al›nacakt›r.
Orijinal Hali ile Korunacak Kal›nt›
Surun ete¤indeki dikdörtgen yap›n›n önce tafl-
lar› sa¤lamlaflt›r›lacak, duvar tafllar›n› takviye et-
mek için gerekti¤inde samanl›-killi toprak dol-
gu kullan›lacakt›r. Kaz› s›ras›nda bu yap›n›n
toprak ile dolu oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Bu neden-
le, sa¤lamlaflt›rma yap›ld›ktan sonra içi yine top-
rakla doldurulacakt›r.
Modellenerek Sergilenecek Kal›nt›lar
Daha önce de de¤inildi¤i gibi, kaz›larda elde
edilen plan, surun eksik k›s›mlar›n›n tamamla-
nabilmesini mümkün k›lmaktad›r. Orijinal ka-
Kanl›geçit Aç›khava
Müzesi. Özgün kal›nt›lar›
korumak için üzeri
doldurulacak alan.
Altta, sergileme alan›nda
Örtülmeden b›rak›lacak
Cam k›r›¤› ve toprakla örtülecek modelleme ve iz olarak
yap›lacak duvarlar.
Birebir modelleme
‹z olarak yap›lacak
Restorasyon alan›
mimar•ist 2006/3 105
KENT ARKEOLOJ‹S‹

Kanl›geçit Aç›k Hava

Höyük dolgusu
Ziyaretçilerin sergileme alan›n› tam olarak
Müzesi, 2004 Mevcut duvar görebilmesi için seyir kulesinin en az 6 m. yük-
Cam k›r›¤› tabakas›
Dolgu topra¤›
sekli¤inde yap›lmas› gerekmektedir. Seyir kule-
Modelleme sinin merdivenle ç›k›lacak seyir platformuna,
Samanl› çamur
Kerpiç
kaz› alan› hakk›nda bilgi panolar› konulacak, bu
A detay›-megaron duvar› panolarda gerekli aç›klamalar, planlar ve canlan-
d›rmalar yer alacakt›r.
B detay›-glasi
Sonuç
Yukar›da ayr›nt›larla anlat›ld›¤› gibi, Kanl›geçit
l›nt›lar örtülerek koruma alt›na al›nd›ktan sonra
Aç›khava Müzesi Projesi, uygulanabilirli¤i
örtülen alan üzerine bu yap›lar›n orijinaline bi-
mümkün bir projedir. Bu proje gerçeklefltirildi-
rebir sad›k kal›narak ayn› tür tafllarla ayn› ko-
¤inde, K›rklareli ve ülkemiz önemli bir aç›k ha-
num ve planda modelleri yap›lacakt›r. Model
va arkeoloji müzesine sahip olacakt›r. K›rklareli
olarak yap›lacak duvarlar›n alt›na, zemini sa¤-
ilindeki di¤er kültür varl›klar› ile beraber düflü-
lamlaflt›rmak kadar, bitkilerin büyümesini ya-
nüldü¤ünde, Kanl›geçit Aç›khava Müzesi,
vafllatmak için de dolgunun içine altl›k olarak
Trakya kültür tarihini tamamlayan, önemli bir
samanl› kerpiç topra¤›ndan blokaj haz›rlanacak-
bilgi merkezi haline gelecektir. fiehre yak›n ol-
t›r. ‹lk s›ra tafllar bu kerpiç blokaja oturtulacak-
mas› ve önemli kentlerle ulafl›m›n›n kolay olma-
t›r. Surun plana göre tamamlanan k›s›mlar›nda
s› nedeniyle bu merkezin çok say›da ziyaretçi
farkl› bir tafl cinsi kullan›larak, tamamlanan k›-
çekece¤i öngörülebilir.
s›m ay›rt edilecektir.
K›rklareli kentindeki h›zl› geliflme, h›zl› bir
Megaronlar›n do¤usundaki kubbeli f›r›nla-
yap›laflmay› da beraberinde getirmektedir. Aç›k-
r›n üç tanesinin modeli, kerpiç topra¤› ve killi
hava müzesinin bu yap›laflmadan korunmas›
toprak kullan›larak ayn› yerde yap›lacakt›r.
flartt›r. Gerçeklefltirilecek bu proje, yerel halk›n
Sur ete¤ini çevreleyen glasi, koruma örtüsü
arkeolojik kal›nt›lar›, geliflmeyi engelleyici, yok
tamamland›ktan sonra, benzer tafllarla benzer
edilmesi gereken engeller olarak de¤il, yaflam›-
flekilde modellenecektir.
na ve kentine zenginlik katacak bir de¤er olarak
görebilmesini sa¤layacakt›r.
Seyir Kulesi ve Bilgi Panolar›
Uygulanmas› düflünülen koruma ve sergile-
Kanl›geçit’te uygulanmas› düflünülen sergile-
me ifllemleri, bak›m› kolay ve büyük bir maddi
me, içinde gezilerek de¤il, uygun bir uzakl›ktan
yük getirmeyecek flekilde tasarlanm›flt›r. Bunun-
ve yukar›dan bakarak alg›lanabilecek nitelikte-
la beraber aç›k hava müzesinin bir aç›k hava la-
dir. Kal›nt›lar›n içinde dolaflan ziyaretçi, yerlefl-
boratuvar› gibi gözlemlenmesi, uygulamalar›n
me dokusunu alg›layamayacak ve sergilenen ya-
sonuçlar›n›n incelenmesi ve dönemlik bak›mla-
p›lar zarar görecektir. Bu nedenle, iç kalenin 15
r›n›n yap›lmas› gerekti¤i unutulmamal›d›r. An-
m. kuzeybat›s›nda, tel örgünün hemen d›fl›nda
cak bu flekilde müze varl›¤›n› sürdürebilecektir.
bir seyir kulesi yap›lmas› tasarlanmaktad›r. Seyir
Tüm bu nitelikleri ile Kanl›geçit Aç›khava Mü-
kulesinin infla edilece¤i alanda kontrollü bir ka-
zesi, di¤er arkeolojik merkezler için öncü ve ör-
z› yap›lacakt›r. Seyir kulesinin teknik detaylar›,
nek olacakt›r.
parasal olanaklara göre belirlenecektir.

Implementing Cultural Sector at K›rklareli: ‹lknur Ar›, Y. Mimar.

The Example of Kanl›geçit Open-Air Museum
The Department of Prehistory of the University of ‹stanbul has been running an
extensive field project in and around the region of K›rklareli in Eastern Thrace since
1980. Within the framework of the project a number of prehistoric sites has been
excavated revealing a cultural sequence from the early Neolithic to Iron Ages.
Among these projects the site of Kanl›geçit located just to the south of the town
center has revealed an Early Bronze Age settlement dated to the 3rd millennium BC.
The site consists of a walled acropolis with megaron type of houses and a lower
settlement. The significance of the site lays in the fact that it is organized in the style
of Anatolian towns, a feature alien to the region. Evidently, it is the only known
Anatolian type of settlement in the Balkans. Due to the significance of the unique
settlement it has been decided to be displayed publicly as an open-air museum,
thus to incorporate it within the long-scale cultural heritage project of K›rklareli.
The article covers the details of this project.
Notlar:
1. Konu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz.: Özdo¤an, 1998.
2. 27.7.2004 tarihinde kabul edilen 5226 say›l› kanun.
3. Bu amaçla 2004 y›l›nda K›rklareli’nde sivil toplum
örgütlerinin ve yöre halk›n›n kat›l›m› ile bir tan›t›m
toplant›s› düzenlenmifltir.
Kaynakça:
• Anonim (1997) Führer Durch Troia, Ege Yay›nlar›,
‹stanbul.
• Özdo¤an, M. (1998) “Tarihöncesi Dönemlerde
Anadolu ile Balkanlar Aras›ndaki Kültür ‹liflkileri ve
Trakya’da Yap›lan Yeni Kaz› Çal›flmalar›”, TÜBA-AR, I, s.
63-93.
• Özdo¤an, M. (2003a) “Kanl›geçit” Arkeoatlas, Say›: 2,
s. 117.
• Özdo¤an, M. (2003b) “K›rklareli’nin Arkeolojisi,
Geçmiflin Halkalar›”, Atlas, Say›: 129, s. 129-152.

106 mimar•ist 2006/3

 TASARIM / UYGULAMA

fieyh-Ül Et›bba Kona¤›’ndan Yap› Merkezi’ne

Nafiz Pafla Kona¤› Restorasyon Projesi
Z. Ayfle Aky›l

A ltunizade’de K›s›kl› Park›’n›n karfl›s›nda

K›s›kl› Caddesi ile Neflet Bey Soka¤›’n›n
ve Tunuslu Mahmut Pafla arka soka¤›n›n kesifl-
gelik, merdiven korkulu¤u, küpeflte vb. tüm
ö¤eler de gerekli ölçeklerde ayr›nt›land›r›lm›flt›r.
‹Ü Orman Fakültesi ö¤retim üyeleri taraf›n-
Nafiz Pafla.

ti¤i köflede yer alan Nafiz Pafla Kona¤›, ad›n›, dan haz›rlanan A¤aç Rölövesi ve Raporu’nun
sahibi II. Abdülhamid’in Saray Doktoru (fieyh- en önemli tespiti, parsel üzerinde 19 farkl› türe
ül Et›bba) Hac› Nafiz Pafla’dan alm›flt›r. ait toplam 220 adet a¤aç bulundu¤u ve ço¤un-
1839 y›l›nda T›rnova’da (bugün Bulgaris- lu¤unun 35-40 yafllar›nda oldu¤u saptamas›d›r.
tan) do¤an ve 1929 y›l›nda ‹stanbul’da vefat Rölöve projemiz, 17.02.1999 tarih ve
eden Hac› Nafiz Pafla, Mekteb-i T›bbiye-i fiâhâ- 10749 say›l› Kurul karar› ile uygun bulunmufl ve
ne’den, 1864’te kola¤as› rütbesiyle mezun ol- yap›n›n ve müfltemilat›n koruma grubunun ikin-
du. ‹lk olarak Maltepe Askeri Hastanesi’nde, ci grup olarak belirlenmesine karar verilmifltir.
daha sonra da 6. Ordu’da görev yapt›. 1865’te
‹stanbul’da görülen kolera salg›n›ndaki çal›flma- Restitüsyon Üzerine
Senedi Hakani.
s› ve gösterdi¤i üstün hizmet anlay›fl› niflan ile 23 Ekim 1998 günü ç›kan yang›nda, yap›n›n
ödüllendirildi. 1866’da Hicaz karantina me- büyük bir bölümü yanm›flt›r. Taraf›m›zdan ha-
murlu¤una, 1867’de 3. Ordu Merkez Hastane- z›rlanm›fl ayr›nt›l› rölövesi ve belgeleme amaçl›
si’ne atand›, 1869’da, mezun oldu¤u okulda fotografik dokümanlar›m›z sayesinde, restitüs-
Ameliyat-› Cerrahiye muallim muavinli¤ine ge- yon ve restorasyon projelerinin elde edilmesi
tirildi. K›sa bir süre sonra Mekteb-i T›bbiye-i büyük ölçüde problemsiz olmufltur.
Mülkiye’de 1901’e kadar sürdürdü¤ü, Emraz-i
Umumiye (Genel Patoloji) derslerini vermeye
bafllad› (Erden, 1948).
Nafiz Pafla, döneminde ‹stanbul’un en ünlü
iç hastal›klar› hekimiydi ve uzun süren hocal›¤›
s›ras›nda pek çok hekim yetifltirmiflti. 1926’da,
kendisine, ‹stanbul Et›bba Muhadenet ve Te-
avün Cemiyeti taraf›ndan, “fieyh-ül Et›bba”
unvan› verilmifl, çocuklar› da bunu soyad› ola-
rak alm›fllard›r (Unat, 1979).
19. yüzy›l›n ikinci yar›s›na tarihleyebilece¤i-
miz Nafiz Pafla Kona¤›, paflan›n vefat›ndan son-
ra uzun y›llar torunlar› taraf›ndan kullan›lm›fl ve
1994 y›l›nda Yap› Merkezi’ne intikal etmifltir.

Rölöve Üzerine
Rölöve çal›flmalar›na 1998 y›l›nda bafllanm›flt›r.
Çal›flma, ayr›nt›l› hasar tespit çizimleri, malze-
me tespiti, fotografik belgeleme ve arfliv araflt›r-
malar›yla birlikte yürütülmüfltür.
Bu rutin çizimler d›fl›nda izledi¤imiz siste-
matik uyar›nca her iki yap›daki tüm özgün pen-
cere ve kap›lar belirli bir tipoloji içinde kodlana-
rak 1/10 ölçekte ayr›nt› çizimleri yap›lm›flt›r.
Üstte, Nejat Bey
1/20 ölçekte çizilen tavan planlar›na ait profil-
Soka¤›’ndan görünüfl
ler ise yerine göre farkl› ölçeklerde (1/5, 1/2, (1998). Altta 1998 y›l›ndaki
1/1), ayr›ca özgün saçak, elibö¤ründe, süpür- yang›ndan sonra.

mimar•ist 2006/3 107

TASARIM / UYGULAMA
Kona¤›n tarihçesi ile ilgili olarak yapm›fl ol-
du¤umuz arfliv taramalar› ve rölöve çal›flmalar›
sonucunda, restitüsyon projesine veri teflkil et-
mek üzere bulunmufl olan kaynaklar flunlard›r:
1. Analitik rölöve çal›flmas› s›ras›nda yap›lan
inceleme, gözlem ve fotografik belgeler
2. Kona¤›n tarihçesi ile ilgili arfliv taramalar›
ve T.C. Baflbakanl›k Tapu ve Kadastro ‹stanbul
Bölge Müdürlü¤ü Münakale fiefli¤i’nde bulu-
nan Osmanl› Tapu Arflivleri’nden elde etti¤imiz
Senedi Hakani
3. Kaynakça bölümünde zikredilen yay›nlar
Müfltemilat (1998).
Vaziyet plan›.
Zemin kat plan›.
108 mimar•ist 2006/3
Harem
1998 y›l›ndaki talihsiz yang›na ra¤men, ayr›nt›l›
rölövenin ve fotografik dokümantasyonun var-
l›¤› nedeniyle harem binas› restitüsyonu yüksek
do¤ruluk derecesinde yap›labilmifltir.
a. Yap›n›n +2.56 kotundaki ana girifline ek-
lenmifl olan muhdes betonarme k›s›m ve +0.41
kotundaki alt uzant›s› kald›r›lm›flt›r.
b. Yap› zemin üzeri iki kat olmak üzere top-
lam üç kattan oluflmaktad›r. Ancak ana merdi-
venin çat› aras›na da yine ayn› iflçilik ve genifllik-
le ç›kmas› ve çat› konstrüksiyonunun hayli geli-
fligüzel yap›lm›fl olmas› düflündürücü bulun-
mufltur. Bu özensiz yap›m, bize çat›n›n bulun-
du¤u kat›n muhtemelen bir dönemde y›k›ld›¤›
ve yeniden yap›ld›¤›n› düflündürtmüfltür. Ayr›ca
yap›n›n flu anki çat›s›n›n, döneminin mimari
çizgilerinden hayli uzak oldu¤u görülmektedir.
Bu gözlemler bir çat› kat›n›n varl›¤›n› kan›tla-
maktad›r.
Yap›n›n bat› cephesi incelendi¤inde, ikinci
kat›n orta bölüm hizas›ndaki ahflap cephe kapla-
malar›nda bir farkl›l›k ve de¤iflim görülmekte-
dir. Ayr›ca bu bölümün iç mekân› olan ‹01
no’lu mekân›n tavan plan›ndan da, burada eski-
den bir ç›kma oldu¤u ve bunun iptalinden son-
ra tavan›n yar›m kald›¤› çok net bir biçimde an-
lafl›lmaktad›r. Bu durum, yap›n›n bu bölümün-
de bir cumban›n varl›¤›n› betimlemektedir ki,
plan flemas› da bu yönde geliflmektedir.
Bu nedenlerle restitüsyon projemizde yap›ya
bir çat› kat› ve bat› cephesine de bir ç›kma ila-
ve edilmifltir. Muhdes bölümlerin kald›r›lmas›n-
dan sonra yap›n›n özgün plan flemas› yeniden
kurgulanm›flt›r. Buna göre, normal kat plan›,
bir orta sofa ve buna aç›lan dört odadan oluflan
merkezî planl› flemad›r.
Selaml›k
Günümüzde sadece temel kal›nt›lar› ve tapu ka-
y›tlar› bulunan selaml›k, harem ile müfltemilat›n
aras›nda ve K›s›kl› Caddesi’ne cepheli olarak yer
 TASARIM / UYGULAMA

almaktayd›. Bu binan›n Nafiz Pafla taraf›ndan

daha sonra yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Yeterli
belge bulunabilmesi durumunda bu yap›n›n da
restitüe edilmesi mümkün görünmektedir.

‹kincil Yap›lar
Bunlardan K›s›kl› Caddesi’ne cephesi olan ve
selaml›¤›n yan›nda yer alan›, yine Senedi Haka-
ni’den de anlafl›labilece¤i gibi, Nafiz Pafla tara-
f›ndan “eczahane” olarak kullan›l›yordu. Muh-
temelen pafla burada hastalar›na bak›yor ve la-
boratuvar›nda ilaçlar haz›rl›yordu.

Namazgâh
Eski haritalardan ve Vak›flar ‹stanbul Bölge
Müdürlü¤ü kay›tlar›ndan da anlafl›laca¤› üzere,
parselimizin önündeki k›s›m hazire ve namaz-
gâh olarak Nafiz Pafla taraf›ndan döneminde
vakfedilmifltir. Günümüzde 92 parsel no ile zik-
redilen ve amac›n›n d›fl›nda kullan›lan bu k›s›m,
namazgâh olarak restitüe edilmifltir.
bölgesi” olarak belirlenmesinden sonra, mal sa- Ana yoldan bak›fl. Önde
hibi Yap› Merkezi taraf›ndan “ofis binas›” ola- namazgâh arsas›
rak kullan›lmas› istenmifltir. Bu önerinin, mev- görülüyor.
cut plan kurgusuna en az müdahale ile elde edi-
lebilen bir ifllevlendirme olaca¤› taraf›m›zdan da
kabule de¤er bulunmufltur.
Bu ba¤lamda, harem binas›n›n plan flemas›
ve tavan planlar›na hiç müdahale edilmemifl,
yaln›zca merdivenin ç›k›fl yönü de¤ifltirilmifltir.
Kona¤›n odalar› yine ofis odalar› olarak kul-
lan›lacakt›r. Orta sofalar ise kat sekreterlerine
ayr›lm›flt›r. Yaln›zca zemin katta plan flemas›n›
bozmayan küçük de¤ifliklikler yap›lm›flt›r.

Kuzey cephesinden detay.

Altta, bafl oda tavan detay›
ve odadan görünüfl.

Restorasyon Üzerine
Nafiz Pafla Kona¤› Harem ve Müfltemilat Binas›
Restorasyonu, asl›nda bir “rekonstrüksiyon” ve
“yeniden ifllevlendirme” çal›flmas›d›r.

Rekonstrüksiyon
Geçirdi¤i yang›n nedeniyle harem binas›n›n ta-
fl›y›c› sistemini oluflturan ahflap elemanlar, Prof.
Müfit Yorulmaz taraf›ndan haz›rlanan raporda
da belirtildi¤i gibi yeniden kullan›lamayacak
durumdad›r.
Bu nedenle,
- yap›n›n yeni tafl›y›c› sistemi betonarme kar-
kas olarak belirlenmifltir.
- bu sistem yeni Deprem Yönetmeli¤i koflul-
lar›n› da sa¤layabilmektedir.

Yeniden ‹fllevlendirme
Özgün fonksiyonu konut olan Nafiz Pafla Ko-
na¤›’n›n, bölgenin yeni ‹mar Plan›’nda “ticaret

mimar•ist 2006/3 109

TASARIM / UYGULAMA

Önerilen B.A. karkas sistemin kal›p planlar›- gi panosu asm›flt›r.

n›n, yap›n›n plan flemas›n› ve cephe elemanlar›-
n› (pencere vb.) de¤ifltirmeyecek bir boyutlan-
d›rma ile tasarlanmas›na özen gösterilmifltir.
Her iki yap›n›n bodrum katlar›, servislerin
bütünlefltirilebilmesi için birlefltirilmifltir.
Bahçenin Düzenlenmesi ve Namazgâh
Parselde bulunan, kuyu, basamak parçalar› gibi
tarihî yap› elemanlar› bulunduklar› yerde (in si-
Merdivenden detay.
tu) sergilenmek üzere korunmufllard›r.
Tüm bu düzenlemelerden sonra, konak ile
müfltemilat aras›nda kalan alan›n zemini, bura-
da var oldu¤u ve d›fl cephe konturu bilinen se-
laml›¤a referans verecek flekilde, yap›n›n plan
flemas›n›n izdüflümü fleklinde do¤al parke tafl›
Nafiz Pafla Kona¤› Projesi, geçirdi¤i yang›na
ra¤men kaderine terk edilmeyen, tersine bilim-
sel yöntemlerle özgün biçimi ve bütünlü¤ü ko-
runarak bir yeniden yap›m ile sürdürülebilirlik
kazand›r›lan bir uygulamad›r. Kan›m›zca, müte-
vaz› ama Yap› Merkezi’nin tarihe sayg›s›n› gös-
teren dürüst bir örnektir.
Zeynep Ayfle Aky›l, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Güzel Sanatlar Fakültesi Ö¤retim Görevlisi
Kaynakça:
• Erden, F. (1948) Türk Hekimleri Biyografisi, ‹stanbul,
s.296.
• Unat, E.K. (1979) “Ölümünün 50’inci Y›l›nda Muallim
Müflir Dr. Nafiz Pafla’y› Hat›rlay›fl”, Cerrahpafla T›p
Bülteni, ‹stanbul, cilt: 5, say›: 12, s. 9-13.

ile kaplanm›flt›r. Yap› Künyesi

Bir ikinci referans noktas› da namazgâh›n ‹flin Sahibi: Yap› Merkezi A.fi.
Rölöve/Restitüsyon/Restorasyon: Y. Mimar Z.Ayfle
bulundu¤u 92 no’lu parselde gerçeklefltirilmifl- Aky›l , (Restoratör, ‹TÜ) (Tasar›mevi Mim. Ltd. fiti.)
tir. Nafiz Pafla taraf›ndan namazgâh olarak kul- Yard›mc›lar: Y. Mimar Hakan Marafl (‹TÜ), Y. Mimar
lan›lmas› amac›yla vakfedilmifl olan bu bölüm, Nursu Büyükhelvac›o¤lu (Restoratör, ‹TÜ), Mimar Haluk
Çetin (‹TÜ), Restoratör Nergis ‹per (‹Ü)
bugün Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’nün uhdesi Tafl›y›c› Sistem Raporu: Prof. Müfit Yorulmaz (‹TÜ
alt›ndad›r. Eski haritalardan da anlafl›ld›¤› gibi, Mimarl›k Fakültesi)
A¤aç Rölövesi ve Raporu: Prof. Dr. Kamil fiengönül ve
bu parselin asl›nda tarihî yap›lar kompleksinin Doç. Dr. Hüseyin Dirik (‹Ü Orman Fakültesi)
kadim bahçesine ait oldu¤u ve döneminde de Restorasyon Uygulamas›: Yap› Merkezi A.fi. / Y. Mimar
k›ble yönünde bulunan bir duvar›n namazgâh Mehmet Demirer (Restoratör, ‹TÜ), Y. Mimar Erol Çetin
(Restoratör, ‹TÜ), Mimar Berna Dündaralp (9 Eylül
olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir. Yine bu k›s›m- Üniv.)
da eski dönemlere ve önemli flahsiyetlere ait çok Foto¤raflar: Yap› Merkezi Arflivi
nitelikli mermer mezar tafllar›n›n bulundu¤u bir
küçük hazire bulunmaktayd› (1996 senesinin
sonuna kadar). Ancak daha sonra bu tafllar kara-
yollar› istimlak çal›flmalar› s›ras›nda tahrip ve
yok edilmifllerdir.
Ofislerden görünüfl. Bu ba¤lamda ve restorasyon projesi kapsa-
m›nda, namazgâh›n arsas›n›n da yeflillendirile-
rek ve k›blegâh tafl›n› sembolize edecek bir an›
plaketi haz›rlanarak, bunun çevre düzenlemesi
içinde, referans verecek bir flekilde yer almas›
düflünülmüfltür.
Daha sonra Yap› Merkezi, uzun süren arafl-
t›rmalar sonunda namazgâh›n özgün k›ble tafl›-
n›, teslim edildi¤i Kuzguncuk Kabristan›’nda
bularak çevre düzenlemesini yapt›¤› namazgâh
alan›na yerlefltirmifl ve çevre duvar›na da bir bil-

Restoration Project for Nafiz Pafla Mansion

Nafiz Pafla Mansion in Istanbul (K›s›kl› Caddesi-Neflet Bey Soka¤›) takes its
name from the palace doctor of II. Abdulhamid. Dated to the second half of the
19th century the mansion was used by the grandchildren of the pasha after his
death and inherited by Yap› Merkezi in 1994. The building was seriously
damaged by a fire on 23 October 1998. The restitution and restoration projects
could be made thanks to the detailed building surveys and documentary
photographs. After the successful restoration, it is now used as an office
building by Yap› Merkezi. Üstte, bahçedeki tarihî kal›nt›lar (1998), altta düzenleme sonras›
K›s›kl› Caddesi’nden görünüfl.

110 mimar•ist 2006/3


‹stanbul Metrosundan Notlar
fiükrü Sürmen
Rayl› Tafl›mac›l›kta Ayr›nt›lara E¤ilmek
Daha Kolay Olabilir
fiehri oluflturan sistemlerden birisi olan rayl› ula-
fl›mda ‹stanbul’un çok gerilerden geldi¤i bilini-
yor. Prof. Dr. Ahmet Keskin’in 1960 y›l›na ait
doktora tezinin ad› “‹stanbul fiehrinin Metro
‹htiyac›” idi. Sevgili hocam›z, belki daha önce
baflkalar›n›n da bir flekilde her büyük flehir gibi
‹stanbul için gereklili¤ini ortaya sürdü¤ü rayl›
tafl›mac›l›¤a iliflkin bilimsel bir tezle önemli bir
görev yapm›flt›. fiehre müdahale etmenin çok
daha kolay oldu¤u y›llarda rayl› ulafl›m›n etkinli-
¤i ve avantajlar› konusunda zinde bir bilinç, yö-
neticilerde bulunmufl olsayd› ‹stanbul bugün
daha kolay ulafl›labilir ve yaflanabilir bir yer olur-
du flüphesiz. Bu konuda çok gecikildi ve flimdi
bu yo¤un ve kaos flehir ortam›nda metroya yeni
parçalar eklenmesine çal›fl›l›yor. Ama sevinilecek
bir nokta da var: Dünyan›n ileri ülkelerindeki
metropoller ve bunlardaki rayl› ulafl›mla ilgili
son geliflmeler flu anda elimizin alt›nda. Yani en
geliflmifl flartlar› sa¤lamak için gereken birikime
sahip bulunuyoruz. Rayl› tafl›mac›l›ktaki ayr›nt›-
lar› da flimdi istedi¤imiz gibi düzenleyebiliriz.
Dezavantajl› Bireyler ‹çin
Yeni Tasar›mlar Gelifltiriliyor
Rayl› ulafl›m›n, hayat›n çok h›zl› ve yo¤un akt›¤›
ça¤›n dünya flehirlerindeki dezavantajl› sosyal
gruplar ve bireyler için hayati bir önemi bulu-
nuyor. Ça¤dafl bilgi ile, flehirdeki insan yo¤un-
luklar›na göre kurulmufl, kötü hava flartlar›ndan
korunmufl, do¤ru seçilmifl malzeme ile insana
hayat› kolaylaflt›racak flekilde düzenlenmifl met-
ro ve tren istasyonlar›n›n yan›nda, hangi insan-
l›k durumlar›nda bulunurlarsa bulunsunlar bü-
tün insanlar için ulafl›labilir olan vagon tasar›m-
lar›; özürlüler, yafll›lar, çocuk arabas› süren an-
neler, hasta bünyeli kifliler ve bisikletliler için
uygun seyahat flartlar›n› sa¤layabilir. Rayl› ulafl›-
m› planlamak, lastik tekerlekli ulafl›m› planla-
maktan daha kolay olmaktad›r. Duraklar›na ka-
dar ulafl›p otobüslere binip inmek birçok insan
için daha zor olmaktad›r.
fiehirsel çevrenin düzenini santimetrelik to-
FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI
leranslarla kontrol alt›nda tutmak zordur. Kal-
d›r›m ve cadde geometrileri birçok etmenin te-
siri alt›nda zaman zaman de¤ifliklikler göstere-
bilir. Otobüsün dura¤a yaklaflma flekli de¤iflebi-
lir. Özürlü ve yafll› insan›n otobüse binmek için
yard›ma ihtiyac› olabilir. Otobüs floförünün ye-
rinden kalk›p yard›m etmesi ise çok zaman zor
olmaktad›r. Kötü hava flartlar›nda otobüse bin-
mek ise en önemli güçlüktür. Oysa, metro istas-
yonuna yaklaflmak, genifl bir asansörle perona
inmek ve hava flartlar›ndan etkilenmeden orada
beklemek özürlüler ve yafll›lar için daha kolay-
d›r. Peron düzleminde sakat ya da yafll› kifliye
yard›m gerekiyorsa bu da sistemli bir flekilde (is-
tasyonda sürekli bulunan görevli taraf›ndan sey-
yar bir rampa ile vagona girmesine yard›mc›
olunarak) daha kolay sa¤lanabilir. Günümüzde
flehir yönetimleri bütün ulafl›m sistemlerinin,
ama en baflta da rayl› ulafl›m sistemlerinin her-
kes için ulafl›labilir ve faydalan›labilir olmas›na
özen gösteriyor. Trenlerde ve peronlarda özür-
lüler ve yafll›lara da uygunluk flartlar› sa¤lanma-
ya çal›fl›l›yor; bunun için de yeni tasar›mlar ge-
lifltiriliyor.
Yeni yap›lan rampalara
özen gösteriliyor (Taksim
metrosu).
Altta, görme özürlüler için
hissedilebilir yüzey yeterli
ç›k›nt›lara sahip de¤il.
Kenara da yak›n (sar›
flerit).
mimar•ist 2006/3 111
FARKLI ‹NSANLIK DURUMLARI
‹stanbul Metrosu Modern Bir Metrodur
Daha en bafl›ndan beri ‹stanbul metrosunun
bütün insanl›k durumlar›na uygunluk flartlar›na
sahip olmas›na çal›fl›ld›. Ça¤dafl bilgi birikimin-
den faydalan›ld›. Özürlülerle ilgili alanlarda fa-
aliyet gösteren sivil toplum kurulufllar›yla da te-
maslar yap›ld›, onlar›n ihtiyaçlar› ve talepleri ö¤-
renildi. Neticede ‹stanbul metrosu birçok gelifl-
mifl ülke metrosundan daha ulafl›labilir ve daha
moderndir. ‹stanbul metrosunun flu andaki ana
yap›s›n› oluflturan Taksim - 4. Levent hatt› hay-
li k›sad›r ama metro bu noktalar aras›nda övgü-
ye lay›k bir durumdad›r. Yine de baz› iyilefltir-
melere ihtiyaç oldu¤u da gözlemlenmektedir.
Metrodaki Son Durumla ‹lgili Baz› Notlar
‹stanbul metrosunun Taksim, Osmanbey, Gay-
rettepe, Levent ve 4. Levent istasyonlar›nda
caddeye ç›kmak için özürlüler, yafll›lar ve çocuk
arabal› annelerin kullanabilecekleri asansörler
Peronda vagon aras›ndaki
aral›k fazla. Araya ayak
girebilir; tekerlek, baston
s›k›flabilir.
Altta, Gayrettepe’deki
metro asansörü ve
Taksim metrosunda
asansöre binifl.
Notes on the Istanbul Metro System
fiükrü Sürmen emphasizes the significance of the rail transportation in cities
especially for the disadvantaged people. It is easier to plan a railway system
than to plan the motorized one. Today the urban municipalities try to make all
transport systems, especially the railways, more accessible for all. The author
criticizes the metro system in Istanbul from this point of view.
112 mimar•ist 2006/3
mevcut. Yani metro bu noktalarda ulafl›labilir
bulunuyor. fiiflli istasyonunda da büyük bir ifl
merkezinin asansörleri kullan›ld›¤›nda tekerlek-
li sandalyedeki sakat kifli cadde kotundan peron
düzlemine ulaflabiliyor.
Bütün istasyonlarda özürlü kiflilere uygun
tuvaletler mevcut. Bunlardan Taksim ve 4. Le-
vent’teki istasyonlarda bulunan tuvaletler aç›k
ve iki özürlü derne¤i taraf›ndan iflletiliyor. Di-
¤er istasyonlardaki tuvaletler ise talep üzerine
personel taraf›ndan aç›labiliyor.
Metronun Taksim - Yenikap› hatt› da önü-
müzdeki y›llarda hizmete aç›lacak ve bu hatt›n
geçti¤i istasyonlarda da ulafl›labilirli¤i sa¤layan
asansörler yer alacak. Hizmete yeni aç›lan füni-
küler hatt›n iki ucu olan Taksim ve Kabatafl’ta
da özürlüler için ulafl›labilirli¤i sa¤layan asan-
sörler mevcut.
‹yilefltirme Bekleyen Noktalar
‹stanbul metrosunda baz› iyilefltirmeler yapmak
da gerekiyor. Vagon döflemesi ile peron düzlemi
hemen hemen ayn› kotta bulunuyor; ancak va-
gonla peronun kenar› aras›nda 10 cm civar›nda
bir aral›k var ki, bunu tehlikeli bulmamak müm-
kün de¤il. Dünyan›n geliflmifl ülkelerinde de pe-
ron kenar› ile vagon aras›ndaki aral›¤› tamamen
ortadan kald›rmak teknik olarak mümkün ola-
m›yor. Ancak bizim metromuzdaki aral›k kap›
önlerinde biraz fazla ve bununla ilgili bir tasa-
r›m çal›flmas› yap›lmas› gerekiyor. Metro yetkili-
leri de bu aral›¤a bazen ayaklar›n s›k›flt›¤›n›, ço-
cuk arabas› tekerle¤inin veya bastonun girdi¤ini
belirtiyorlar. Kap› altlar›na aral›¤› daraltacak bir
parça eklenmesi üzerinde çal›fl›labilir.
Öte yandan, görme özürlülerin peron kena-
r›na fazla yaklafl›p düflmemeleri için haz›rlanm›fl
olan hissedilebilir yüzeyler de yetersiz görünü-
yor. Bu yüzey peron kenar›ndan 70-75 cm içer-
de, 40 cm geniflli¤inde ve kenara paralel olarak
düzenlenmelidir. Hissedilebilir yüzeyi olufltu-
ran karolar da 0,5 cm yüksekli¤indeki noktasal
ç›k›nt›lara sahip olmal›d›r. Renk (koyu renkli
zemin içinde) sar› veya beyaz olabilir. Peronun
kenar› da ince beyaz fleritle iflaretlenmelidir.
Boyutlar› standart tekerlekli sandalyeye göre
biraz daha büyük olabilen elektrikli (akülü)
tekerlekli sandalyenin vagon içinde di¤er insan-
lar› engellemeden duraca¤› yer konusuna da bir
aç›kl›k getirilmelidir.
fiükrü Sürmen, Mimar