Dört Aylık Mimarlık Kültürü Dergisi • Yıl: 19 • Sayı: 66 • Sonbahar 2019

Dosya: Yitirilen Köyler ve Dönüşen Peyzaj: Türkiye Kırsalının Geleceği

Yitirilen Köyler ve Dönüşen
Peyzaj: Türkiye Kırsalının Geleceği
A. Ceren Güler • Hürriyet Öğdül • Baki Remzi Suiçmez •
Mustafa Sönmez • Zeynep Eres • Koray Güler
Dönüştürülmesi Olanaksız “Yeni Bir
İstanbul” İnşa Etmek
Kentsel Dönüşüm Pratiğimiz...

2019/3
ISSN 1302-8219 66

7,50 TL

66
Novaproof FA
 Burası sizin banyonuz.

Frame

Modern ve klasik çizgiler, ustaca fikirler ile bezenmiş Vanucci banyolarda

geçen zaman unutulmaz bir deneyime dönüşüyor.

VanucciTurkiye Vanucci_Turkiye

ANKARA Beyaz Tasarım 0312 287 11 87 ANTALYA Opal Yapı 0242 311 08 00 BODRUM Dekora Yapı Dekorasyon 0252 319 11 75 DATÇA Özyapı Antik 0252 712 98 38
DENİZLİ Çine Mimarlık 0258 377 72 62 ELAZIĞ Elmina Mobilya 0424 248 01 00 ERZİNCAN Cng Tasarım 0 446 223 69 20-21 İSKENDERUN Saçlı Yapı 0326 618 20 70
İSTANBUL Etiler SistemArt 0212 324 80 80 | Modoko SistemArt 0216 420 77 77 | Florya Karar Yapı 0212 601 16 02 | Mecidiyeköy Form Yapı Tasarım 0212 347 57 54-55
Bakırköy Deka Dizayn 0212 572 00 51 | Caddebostan Nur Yapı 0216 463 13 84-85-86 | Bostancı Aslan Yapı 0216 577 74 45 | Avcılar Trio Mimarlık 0212 423 40 40
Masko Otağ Tedarik Merkezi 0212 675 24 84 KAHRAMANMARAŞ M’art Yapı Dekorasyon 0344 215 79 00 KAYSERİ Savran İnşaat 0352 503 04 07
KONYA Eda Yaman Mimarlık 0332 320 35 72 KUŞADASI Alya Design 0256 614 83 83 MERSİN Nacar Granit 0324 341 25 46 ORDU Altaş 0452 888 08 27
SAKARYA Via Mutfak 0264 270 18 16 SAMSUN Simpa Yapı 0362 447 33 33 ŞANLIURFA Sunay Day. Tük. Mal. 0414 312 21 51
DOĞAL RENKLER,
KUSURSUZ BİR GÖRÜNTÜ
Şişecam Ultra Clear Düzcam, azaltılmış demir
oranıyla çok yüksek miktarda ışık geçirerek cam
yokmuş hissi yaratır. Arkasındaki objeleri kendi
444 9 872
sisecamduzcam.com
doğal renginde gösterir. İç mekanlara şık ve estetik
dekorasyon çözümleri sunar. sisecamduzcam
 EDİTÖRDEN

dör t a ylık mimar lık k ült ür ü dergis i

Dünya Mimarlık Gününüz Kutlu Olsun!
Eylül 2019 • Yıl: 19 • Sayı: 66 Yayın Türü: Yerel, süreli
Her yıl olduğu gibi, bu yıl da ekim ayının ilk pazartesi günü Dünya Mimarlık
Günü’nü ve Birleşmiş Milletler Dünya Habitat Günü’nü kutluyoruz.
Yayınlayan
TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Bu fırsatı kullanarak ekim ayının ilk haftalarında birçok ülkede olduğu gibi,
ülkemizde de çeşitli mimarlık etkinlikleri, festivalleri düzenleniyor. Aynı
Sahibi zamanda yeni bir öğrenim döneminin de başında karşıladığımız mimarlık
TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi adına haftası etkinlikleri, kültür sanat alanında sadece mimarlar için değil, tüm
Esin Köymen kentliler için önemli fırsatlar yaratıyor. Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent
Genel Yayın Yönetmeni
Şubesi de Ekim ayını bu çerçevede oldukça zengin bir programla karşılıyor. Bu
Deniz İncedayı çerçevede 2018 Ulusal Mimarlık Ödülleri - Sinan Ödüllü Mimarlar Programına ve
Nezih Eldem Hocamız için hazırlanan anma programı etkinliklerine de yer
Yazı İşleri Sorumlusu veriliyor.
Metin Karadağ

Yayın Kurulu
Uluslararası Mimarlar Birliği bu yıl Dünya Mimarlık Günü teması olarak, afişi
Zafer Akay, Zafer Akdemir, Esra Akbalık, Oya Akın,
kapağımızda yer alan “Mimarlık … Herkes için Konut” (Architecture… Housing
Gül Cephanecigil, Ayşen Ciravoğlu, Burcu Selcen Coşkun, for All) temasını seçti.
İsmail Doğanyılmaz, Zeynep Eres, T. Gül Köksal,
Kubilay Önal, Emre Torbaoğlu, Mücella Yapıcı Konut, barınma sorunları, mimarlığın bu alandaki rolü ve sorumlulukları ile bu
bağlamda yeni yaratıcı yaklaşımlar meslek alanımızın sürekli gündem
Danışma Kurulu başlıklarından. Tema, mimarlığın ve meslektaşların sağlıklı konut üretimine,
Zeynep Ahunbay, Behiç Ak, Nur Akın, Ali Artun, konut sorunlarının çözümüne katkılarını tartışmayı hedefliyor. ‘Yeni Kentsel
Acar Avunduk, Afife Batur, Cengiz Bektaş, İhsan Bilgin,
Çelen Birkan, Hasan Çakır (Almanya), Nur Esin,
Gündem’ (New Urban Agenda, 2016 BM Genel Kurulu kararıyla) ve
Nuran Zeren Gülersoy, Zeynep Günay, Ersen Gürsel, “Sürdürülebilir Gelişim Hedefleri”nin “kentleri ve insan yerleşimlerini daha
Yücel Gürsel, Figen Kafesçioğlu, Ruşen Keleş, güvenlikli, kapsayıcı, dayanıklı ve sürdürülebilir” yapma hedefiyle de örtüşüyor.
Esin Köymen, Doğan Kuban, Mehmet Küçükdoğu, Ana çerçeve kuşkusuz, konut sorununa çözüm arayışlarının ötesinde,
Eyüp Muhcu, Derya Oktay, Sabri Orcan, günümüzün çevre ve iklim değişikliği krizini, sosyal, kültürel ve ekonomik
Deniz Erinsel Önder, Gülşen Özaydın, Hasan Cevat Özdil,
Aslı Erim Özdoğan, Mehmet Özdoğan, Yıldız Sey,
sorunları da kapsıyor. Genç aktivistlerin gündemdeki iklim grevi etkinlikleri,
Betül Şengezer, Afşar Timuçin, Rüksan Tuna, Hülya Turgut, politikacılara acil çağrıları ve farkındalık yaratma çabaları da Dünya Mimarlık
Yıldız Uysal, Zekiye Yenen, Emre Zeytinoğlu Günü dolayısıyla şüphesiz bir kez daha vurgulanacak…
Tarandığı İndeks Dosyamızda, daha önce de duyurduğumuz gibi, Uluslararası Anıtlar ve Sitler
DAAI - Design and Applied Arts Index Konseyi’nin (ICOMOS) 2019 yılında “Kırsal Peyzaj Alanları” temasını seçmiş
olmasından yola çıkarak, “Yitirilen Köyler ve Dönüşen Peyzaj: Türkiye Kırsalının
Yayın Yönetim Yazışma Adresi
Kemankeş Cad. No.31 Karaköy, Beyoğlu 34425 İstanbul Geleceği” başlığı altında, Türkiye’deki geleneksel kırsal mimarlık mirasının ve
Tel: (212) 251 49 00 Faks: (212) 251 94 14 kırsal çevrenin korunması sorunlarını yalnız mimari değil, toplumsal ve
e-posta: dergi@mimarist.org ekonomik boyutlarıyla da irdeleyen, farklı sosyal-politik boyutlarıyla birlikte
www.mimarist.org/yayinlar/mimarist değerlendiren ve köylerin yaşadığı en temel sorun olan, köyü terk etmeye bağlı
insansızlaşma ve bunun çevresel etkilerini ele alan bir içeriği sunmayı
Mali Koordinasyon
Can Taşkıran
amaçladık. Bu disiplinlerarası araştırmanın çok boyutlu kapsamı, bizi dosyamızı
önümüzdeki sayıda da sürdürmeye yönlendirdi. Gelecek sayımızda da kırsal
Grafik Tasarım alanlarda geleneksel mimariyi ve buna paralel olarak çağdaş mimarlık
Zehra Şenoğuz sorunlarını tartışmayı planlıyoruz. Konunun uzmanı isimlerden değerli
açılımları, katkıları geniş dosyamız içerisinde bulacaksınız.
Grafik Uygulama
Ebru Laçin Kilci Dosya dışındaki yazıların yanı sıra, geçen sayımızda Bauhaus Okulu’nun
Baskı-Cilt
kuruluşunun 100. Yılı olması dolayısıyla hazırladığımız kapsamın devamı
Doruk Grafik Sanayi ve Ticaret LTD. ŞTİ. niteliğindeki katkıları, Bauhaus hareketine ilişkin farklı irdelemeleri de bu
Yüzyıl Mahallesi Matbaacılar Sitesi 5. Cadde No: 44 sayımızda okuyabilirsiniz.
Bağcılar / İstanbul
Tel: (212) 629 01 26 Ayrıca Yayın Kurulu olarak, İstanbul’un gündemdeki en önemli başlıklarından
olan liman alanlarındaki dönüşüm projelerini (Galata Port, Haliç, Haydarpaşa
Baskı Tarihi
Ekim 2019
vb) yeni gelişmeleriyle tartışmayı, yerel yönetimlerin konuya dair paylaşımlarını
ve değerlendirmelerini aktarabilmeyi önemli bularak, gelecek sayımızda
Dağıtım İstanbul’un bu kritik başlığına dair bir araştırmaya yer vermeyi de planlıyoruz.
Zip Dağıtım Amacımız, farklı alanlardan ve bakış açılarından gelen katkılarla konuyu
gündemde tutmak. Paylaşmak istediğiniz bilgi ve önerileriniz, birikimleriniz
Ofset Hazırlık, Reklam ve Yapım Organizasyon
varsa bu gündemimize katkılarınızı dileriz.
Mimarlık Vakfı İktisadi İşletmesi
Kemankeş Cad. No. 31 Karaköy, Beyoğlu 34425 İstanbul
Tel: (212) 244 86 87 pbx Faks: (212) 244 86 88
S on olarak, yayınımız için kıymetli vakitlerini ayıran, emek veren tüm
yazarlarımıza, yorumlarıyla katılan Danışma Kurulu üyelerimize ve siz değerli
Fiyatı: 7.50 TL okuyucularımıza Yayın Kurulumuz adına tekrar içten teşekkürlerimi sunuyor tüm
Yıllık abone ücreti: 26.00 TL meslektaşlarımın Dünya Mimarlık Gününü kutluyorum.
Öğrencilere % 50 indirim uygulanır.

Mimar.ist dergisi Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi üyelerine

Saygılarımla,
ücretsiz olarak gönderilir. Yazılarda ileri sürülen görüşlerin sorumluluğu Deniz İncedayı
yazarlarına aittir. Dergi adı belirtilmek koşuluyla alıntı yapılabilir.

mimar•ist 2019/3 1
Mimar.ist Eylül 2019/3
ISSN 1302-8219

4 HABER / ETKİNLİK
Kent Düşleri Atölyeleri XIV Sona Erdi / Öncül Kırlangıç.......................................................................................4
Harvard Üniversitesi, Graduate School of Design’dan Haklı Bir İsyan: “Convergence” / Meral Ekincioğlu...........5

8 KÜTÜPHANE
Kentin Suretleri: Mekân ve Görsel Politika / Aslıhan Günhan...............................................................................8
Sanatın İktidarı / H. Sinan Omacan.....................................................................................................................10
Ters Köşe Ekoloji / Enise Burcu Derinboğaz........................................................................................................12
Tasarım Stüdyosu; Kentsel Tasarım Süreci......................................................................................................13
Duran Her Şey Hareket Ediyor.........................................................................................................................13

14 GÖRÜŞ
Dönüştürülmesi Olanaksız “Yeni Bir İstanbul” İnşa Etmek Kentsel Dönüşüm Pratiğimiz ve
İstanbul’a Kronolojik Olarak Hızlı Bir Bakış / İbrahim Alp - Jülide Alp.................................................................14

17 TASARIM
İDGSA’dan Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne Endüstri Ürünleri Tasarımı Disiplininde
Bauhaus Etkileri / Meltem Özkaraman Şen..........................................................................................................17

25 EKOLOJİ
Küresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri 2019 / Derleyen: Deniz İncedayı..........................................................25

29 DOSYA: YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

Tarihi Kırsal Peyzaj Kavramının Getirdiği Yeni Açılımlar / A. Ceren Güler..........................................................30
Kırsal Alanların Değişimi ve Kırsal Planlama Çerçevesinde Bir Değerlendirme / Hürriyet Öğdül.......................41
Kalmayan Köylü ve Yok Olan Küçük Çiftçi ile Ülkemizde Tarımsal Üretim Artırılarak
Kırsal Kalkınma Başarılabilir mi? / Baki Remzi Suiçmez.....................................................................................50
Tarımda Gerileme ve Köy Mekânına Yansıması / Mustafa Sönmez.....................................................................63

2 mimar•ist 2019/3
 İÇİNDEKİLER

73
İNCELEME
İstanbul Avcılar İlçesi Marmara Sahilinde Bir Dönemin İki Tanığı: Motel Baler ve
İETT Kampı / Gül Yücel - Ayşegül Laçin..........................................................................................................73
Güney İspanya’dan İstanbul’a Uzun Bir Yolculuğun Beş Asırlık Durağı Hasköy’deki
Abudara Sinagogu / Mine Esmer - Muhammed Cihad Kına..................................................................................79

89
KENT
Tanımsız Kentsel Açık Alanlar Üzerine Mekânsal Tarifler, Sorunlar, İmkânlar:
Büyükdere Aksı Levent Bölgesi / Neslinur Hızlı Erkılıç - Ayşen Ciravoğlu.............................................................89

101
EĞİTİM
DTGSYO + MÜGSF = BELLEK Bauhaus’un 100. Kuruluş Yılında, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu
ve Marmara Güzel Sanatlar Fakültesi’ne İnsan, Eğitim, Mekân Bağlamında Bakış / İnci Deniz Ilgın. ...............101
Mimarlık Eğitiminde UNESCO-UIA Validasyonunun Önemi:
Türkiye’de Bir İlk Olarak MSGSÜ Mimarlık Eğitimi Validasyonu (II) / Demet Binan - Nazire Papatya Seçkin. .....107

112 ÇİZGİ

Behiç Ak.........................................................................................................................................................112

mimar•ist 2019/3 3
HABER
ETKİNLİK
Kent Düşleri Atölyeleri XIV Sona Erdi
Ortak atölye çalışmaları.
Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent
Şubesi’nin 2005 yılından beri düzenle-
diği Kent Düşleri Atölyeleri’nin bu yıl on
dördüncüsü gerçekleştirildi. 80 öğren-
cinin ve 40 yürütücünün katılımıyla
İstanbul Büyükkent Şubesi’nin Karaköy
binasında gerçekleştirilen atölyeler, 1
Temmuz 2019 tarihinde başlayarak 26
Temmuz 2019 tarihinde sona erdi.
Kent Düşleri Atölyeleri XIV’te “Yeninin
İzleri” teması çerçevesinde çalışan
öğrenciler, altı ayrı atölye grubuna ayrı-
larak İstanbul’un farklı bölgelerini tema
kapsamında anlamaya ve bu mekânla-
ra dair düşlerini üretmeye odaklandılar.
Programın ilk haftası gerçekleştirilen
ortak seminerler aracılığıyla öğrencile-
rin temaya ilişkin kavramsal çerçeve
geliştirmelerine katkıda bulunuldu. İlk
iki haftanın programı içerisinde, top-
lamda beş gün düzenlenen ortak atöl-
yelerde ise hem öğrencilerin atölye
kapsamında sürdürdükleri çalışmaları-
nı destekleyecek hem de farklı disiplin
alanlarından katkılarla kişisel ve mes-
4 mimar•ist 2019/3
leki gelişimlerine faydalı olabilecek
üretimler gerçekleştirildi.
İlk hafta boyunca süren seminerlerde E.
Altınok “Mekânın Üretiminde Bir Disip-
lin Kipi Olarak Yeni”; A. Kartal “Mimar-
lıkta Yeni”; E. S. Ökdemir, B. İngin, Y.
Bahçekapılı ve E. Gecikmez “İstanbul’da
Yeni Kentsel Toplumsal Hareketler”; O.
Haşlakoğlu “Modernizm Bağlamında
Sanat ve Mimarlık İlişkisi” başlıklı
sunumlarını gerçekleştirdiler. Atölyelerin
ilk haftasında gerçekleştirilen ortak atöl-
yelerde ise C. C. Yavuz “Leke ve Görsel
Anlatım”; D. Ş. Öz “Mimari Eskiz”; C.
Ceviz, S. Yavuz, H. Şahbaz “İstanbul
Eskiz Turu”; F. Öz “Video Belgesel”; A.
Yazıcı “ReReading: Keşfet, Üret, Tasarla”;
A. O. Türker “Strüktür”; D. Erdoğan ve Ö.
Bekel “Heykel”; G. Öğüt “Yeni Dünya’da
Peyzaj Parçaları”; E. Erkan, G. Kara, A. R.
Bıçkıcı “Parazit İnşa”; H. Şahbaz ve B. C.
Selçuk “Video Prodüksiyon” başlıklı
çalışmaları yürüttüler. İlk hafta ayrıca
Uluslararası Mimarlık ve Kent Filmleri
Festivali’nden “Firecleansing” adlı bel-
gesel filmin gösterimi ve B. Delikanlı
moderatörlüğünde “Türkiye’de Mimarlık
Eğitiminde Dijital Fabrikasyon Araçları
Kullanımının Öğrencilerin Tasarım Yet-
kinliğine Etkisi” başlıklı bir sunum ve
forum gerçekleştirildi.
Atölye çalışmalarının ikinci haftasında
A. Akgün, M. Oktay, M. Taşdemir
yürütücülüğünde gerçekleştirilen ve
iki gün süren “Soylulaştırma Turu”n-
da ise, Galata ve Tophane kesişiminde
yer alan bir rota ekseninde yaşanan
dönüşümü anlamaya ve sorgulamaya
dönük çalışmalar yapıldı. Çalışmayı
değerlendirmek üzere gerçekleştirilen
foruma T. İslam da katkı verdi.
Daha sonra ana atölye gruplarında
yürütücüleri eşliğinde çalışmalarına
başlayan öğrenciler, tema ekseninde
İstanbul’un farklı bölgelerini ele aldılar.
Bu bölgelere dair sorularını, yorumları-
nı, fikirlerini ve düşlerini posterler ve
sunumlar eşliğinde aktarmak üzere
çalıştılar ve atölyelerin son günü olan
26 Temmuz Cuma günü çalışmalarını
sundular. Sunumların ardından öğren-
cilere ve yürütücülere katılım belgeleri
verildi ve gerçekleştirilen kokteyl ile
Kent Düşleri Atölyeleri XIV sona erdi.
Kent Düşleri Atölyeleri XIV’te üretilen
çalışmalara dair sergi ise ağustos ayı
sonuna kadar Mimarlar Odası Karaköy
binasında sergilendi.
Öncül Kırlangıç, Y. Mimar,
Kent Düşleri Atölyeleri Koordinatörü

Harvard Üniversitesi, Graduate School of Design’dan
Haklı Bir İsyan: “Convergence”
2-3 Kasım 2018 tarihlerinde Harvard
University Graduate School of
Design-Women in Design tarafından,
“Güç, Kimlik ve Tasarımın Birleşimin-
de Bir Yakınsama” (“A Convergence at
the Confluence of Power, Identity and
Design”) başlıklı, iki günlük bir etkinlik
düzenlendi (URL 1). Mimarlığın eği-
tim, mesleki pratik ve akademik kariyer
sürecinde karşılaşılan cinsiyet ve diğer
kimliklere dayalı olarak gücün suiisti-
mal edilmesi, ayrımcılık, taciz vb gibi
çok hayati problemlerin gündeme geti-
rildiği ve konuşmacıları arasında yer
aldığım bu etkinlikteki panel tartışma-
larına odaklanmadan önce, “Conver-
gence”in masaya serdiği bu problem-
lerin “neden derin” ve “çok yıkıcı”
olduğunu anımsamakta fayda var:
Mimarlık, tarihi boyunca meslekte,
tasarım pratiğinde, eğitim ve akademik
kariyer bağlamında süper starlarını
yaratmaktan hiç vazgeçmedi ve bu
süper starların oldukça karmaşık güç
ilişki ağları içinde güçlerini kötüye kul-
lanmasının deşifre edilebilmesi de hiç
kolay olmadı; hâlâ da değil. Buna kar-
şılık, mobbing, taciz vb ile karşılasan
bireyin, kariyerine devam etmek isti-
yorsa, “sessiz kalması” yönünde sis-
tem tarafından uygulanan baskı, bu
yıkıcı problem(ler)e sebep olan (ve
çoğunlukla güç mekanizmaları ve ağla-
rının içinde konumlanan) bireylerin
gerekli prosedüre tabi tutulması yerine,
kurbanın kendisinin bulunduğu kuru-
mu, işini, kariyerinin rotasını değiştir-
mesi ve hatta daha ileri noktada kariye-
rine devam etmemesi ya da edememe-
si ise, neredeyse normal karşılanan
durumlar. Fakat “Convergence” bu
yönde, alışılagelenin ötesinde “yeni ve
değişime dair bir sinyal verdi”: Bir
öğrenci aktivizmi olarak, dünyanın en
saygın mimarlık okullarından biri olan
Harvard-GSD’nin içinden yükselen bir
problemle “ateş aldı”; mevcut dekanın
değişimi ve okulun tarihindeki ilk
kadın dekanın 1 Temmuz 2019’dan iti-
baren göreve başlayacağının resmi
olarak açıklanması (URL 2) ve sonra-
sında da, Naisha Bradley’in okul bün-
yesinde farklılıkların kabulü ve aidiyet
hissini destekleyici bir misyonla dekan
yardımcılığı görevine getirildiği haberi
ile de ilk önemli sonuçlarını almaya
başladı (Cirelli, 2019).
Konuya ABD perspektifinden bakıldığın-
da, A. Oriaku’ya (2018) göre, Architec-
tural Record ve Engineering News-Re-
cord (ENR) tarafından 1200 mimar kap-
samında yürütülmüş olan bir araştırma-
nın ortaya çıkardığı sonuç, mimarların
üçte ikisinin işyerlerinde cinsel tacizi
deneyimledikleri yönünde (URL 3). Son
dönem dikkat çekici gelişmelerden
biriyse, Richard Meier & Partners Arc-
hitects tarafından resmi duyurusu yapı-
larak Richard Meir’in (uyguladığı cinsel
tacizler nedeniyle) kurduğu mimari ofi-
sin günlük aktivitelerinden geri çekilme-
si (URL 4) ve AIA tarafından, mimarın
2018 Tasarım Ödülü’nün feshedilmesi
(URL 5). Bu kapsamda, Amerikan
Mimarlar Birliği’nin “Etik ve Mesleki
Davranış Kuralları” ile “taciz”in neleri
içerdiğinin tanımlanmış olması ayrıca
dikkate değer (URL 6). Organizasyon
tarafından oluşturulmuş olan Ulusal Etik
Konseyiyse, bu konuda belirlenmiş
kuralların ihlal edilip edilmediğini, bir
ihlal söz konusuysa üyeliğin sona erdi-
HABER
ETKİNLİK
rilmesi gerektiğini belirleyen birincil
yetkiye sahip makam.
Ülkenin önde gelen kadın mimarların-
dan B. Willis, J. Donoho ile kaleme aldı-
ğı yazısında, bu probleme dair ciddi
tedbirlerin alınması için AIA başta olmak
üzere tüm yetkili kurum ve isimleri
göreve davet ediyordu (Willis ve Dono-
ho, 2018). Bu kritik gelişmeler yaşanır-
ken, “Harvard Crimson”da, Alexandra
A. Chaidez tarafından kaleme alınan
yazıysa (Chaidez, 2018) Kasım 2018’de
gerçekleştirilecek “Convergence”in bir
tür ön habercisi gibiydi. Chaidez, yazı-
sında Harvard-GSD’de öğrenciler tara-
fından hazırlanan “Shitty Architecture
Men” (SAM) listesinin ardındaki neden-
leri ve bu sürecin ancak eylemle sonuç-
lanabileceğini dile getiriyordu. Nitekim
(aralarında dönemin erkek dekanı ve bir
önceki mimarlık bölümü başkanının da
yer aldığının ifade edildiği) bu listenin
gündeme getirilmesi (URL 7) ve Har-
vard-GSD öğrencilerinin mimari tasa-
rım stüdyolarına astıkları büyük pankart-
la artık sessiz kalmayacaklarını duyur-
masıyla, problemin ciddiyeti daha da
belirgin hale geldi.
2 Kasım 2018’de Harvard Üniversitesi
GSD, Piper Oditoryum’da MASS
Design Group’dan Jha D, açılış konuş-
masıyla, ABD’nin çok-kültürlü toplumu
ve tasarım dünyasındaki ayrımcılığın
zorluklarını, kendi deneyimleri ışığında
Bir sunumdan
(Fotoğraf: M. Ekincioğlu).
mimar•ist 2019/3 5
HABER
ETKİNLİK
“Aktivizm” başlıklı
panelden
(Fotoğraf: M. Ekincioğlu).
paylaştı. Bu çok içten ve yüreklendirici
açılış konuşması, biz panel konuşmacı-
ları için de bir tür “tetik” işlevi gördü ve
güç, pedagoji ve aktivizm ana başlıkları
altında ciddi tartışmaları gündeme taşı-
dık. 3 Kasım 2018’de “güç” başlıklı ilk
panel, S. Lee (MIT) yürütücülüğünde, A.
N. Wiley (Rutgers U.), C. Rouse (Har-
vard), B. Roberts (Columbia), T. Gali-I-
zard (Harvard) ve MIT-History, Theory
and Criticism of Architecture progra-
mında doktora sonrası bilimsel araştır-
ma projesini tamamlamış bir mimar
olarak benim katılımımla gerçekleşti.
Panelde önce “güç” kavramını nasıl
tanımladığımızı ifade ederek tartışmaya
açtık. Öncelikle ve özellikle ABD’de çok
baskın olan kapitalist sistem içinde pra-
tisyen ve hatta akademisyen olan birey-
lerin ne gibi güç mekanizmaları bağla-
mında üretim yapmak durumunda kal-
dığı, bu gücün nasıl biçimlendiği, nasıl
dağıtıldığı, büyük mimari anlatıların
dayattığı güç yerine, toplum ve mimarlık
bünyesinde yer alan farklı ve özellikle az
temsil edilen grupları da dikkate alan
anlatıların önemi, (mimari) tasarımın
sosyal boyutu ve tüm katılımcılarının
dikkate alınmasının önemi, binalar
kadar insanların da bu anlatıların merke-
zine yerleştirilmesi gerektiği dile getiril-
di. Gerek pratik gerekse akademik dün-
yada güç, bir yandan (beyaz, Batı mer-
kezli) erkek egemen otorite, hiyerarşi,
statü ile tanımlanırken, diğer yandansa,
buna karşıt olarak, yapıcı ve olumlu
değişim, dönüşüm adına “alternatif”
tanımları ve açılımlarıyla da ele alındı:
Bunun ışığında, panel katılımcıları,
6 mimar•ist 2019/3
“gücü”, seçim yapabilme imkânı ve kay-
naklara sahip olarak, verimli ve etkin
olabilmek, tekil bir otorite ve karar
mekanizması yerine, kolektif ve ekip
olarak üretim yapabilmek, kendine,
mesleğine, pratiğine ve içinde yer aldığı
disipline karşı dürüst, etik, bağlı olmak
ve bunun sürekliliği, demokrasi, öteki
olarak görünenlerin de güçlendirilmesi
vb olarak yorumladılar. Bu kapsamda,
güçle ilişkili olarak kritik problemlerin
tartışılmaya açılacağı en temel yerler
olması beklenen mimarlık okullarınday-
sa, hâlâ konuşma ve sunumların ağırlık-
lı biçimde star ve erkek profillere açık
olması; mimarlıkta kadın, cinsiyet politi-
kaları, bunun tarih ve tarihyazımı bağla-
mındaki problemler ve yeni bulguların
mevcut ders programlarının içeriği, eği-
tim ve tasarım stüdyolarının gündemine
getirilmeyişi, mimarlık tarihi çalışmala-
rının desteklenebilirliği için arşivlere
duyulan ihtiyaç dile getirildi.
İkinci panel “pedagoji” üzerineydi. A.
Spinak’in (Harvard) yürütücülüğünde,
Ang Li (Northeastern SoA), A. Merrett
(Columbia), S. Balakrishnan (Harvard),
H. B. Barraza (Rhode Island School of
Design) ve S. Dumpelmann’in (Har-
vard) konuşmacı olarak yer aldığı bu
paneldeyse, ilk soru, pedagoji ve kimlik
ile ilişkili olarak, eğitim alanında, tasa-
rım disiplinleri içinde yer alan bireylerin
biyografileri üzerine (ki çoğu kendi
alanlarında “star” olarak kabul edilen
erkek isimler olmak üzere) nasıl daha
sorumluluk sahibi bir şekilde yaklaşıla-
bileceğiydi. Konuşmacıların üzerinde
durdukları problemlerden biri, “tekil
birey yerine, bu söz konusu bireyin
işbirliği içinde olduğu diğer meslektaş-
ları, kurumlar, iletişim ağları, içinde yer
aldığı sosyal, ekonomik, politik bağlam
ve güç mekanizmaları vb”nin dikkate
alınmasındaki “büyük” eksiklikti. Biyog-
rafiler ve pedagoji bağlamında, ayrıca
belli birey ve grupların adeta starlaşma-
sına karşılık, neden bazı diğer birey ve
grupların marjinal kaldığı ya da marji-
nalleştirildiği, bunda (akademik dünya
başta olmak üzere) kurum kültürü ve
politikalarının baskın rolü, eğitim verilen
grubun içindeki farklı cinsiyet ve kimlik-
lerin dikkate alınarak bilgi aktarımı ve
paylaşımının değeri ve asıl önemlisi
öğrencilere kendilerini geliştirebilmeleri
için ihtiyaç duydukları yöntem ve araçlar
konusunda da eğitim verilmesinin öne-
mine işaret edildi. Bu panelde, tartışma-
ya açılan ikinci soruysa, “feminist peda-
goji” üzerine konuşmacıların yorumları
ve önerilerinin neler olduğuydu. Konuş-
macılar bu noktada, feminist aktivizm ile
bağlantılı olarak (ki içinde konuşmacı
olarak yer aldıkları “Convergence” baş-
lıklı etkinliği de bir feminist aktivizm
olarak tanımladılar), feminist pedagoji-
nin, (mimari) tasarım pratikleri ve disip-
linlerinde, eşit olmayan güç ilişkilerinin
bir eleştirisi olduğunu, sadece “kadına
odaklı olmanın yeterli olmayıp, farklı ırk,
etnik köken, sınıf, kültür, ülke vb’den
gelmiş ve az temsil edilen tüm grupların
(mimari) tasarım eğitiminde masaya ve
öğrencinin önüne getirilmesi gerektiğini
vurguladılar. Ağırlıklı olarak eleştirilen
problemse, kadının “sistematik” olarak
dışlanmışlığının ve akademyanın baskı-
cı, ataerkil ve hiyerarşik dayatmalarının
“sürekliliği”ydi.
Üçüncü ve son panelse, mimarlık ve
özellikle mimarlığın akademik bağla-
mında “aktivizm” üzerine gerçekleştiril-
di. Yürütücülüğünü J. Dunlap’in (Har-
vard) üstlendiği bu paneldeyse konuş-
macılar, S. Costanza-Chock (MIT), P.
Deamer (Yale), J. Myers (yazar), M.
Harakawa (CUNY) ve J. Grosso’du
(SOM). Yürütücü, ilk olarak aktivizmin
tanımının her birey için farklı olabileceği

düşüncesinden hareketle, konuşmacıla-
ra bu bağlamda kendi tanımlamalarını
sordu. İlk konuşmacı olarak Costan-
za-Chock, aktivizmi, hâkimiyet matrisini
oluşturan sistem(ler)e karşılık, tasarım
ve kültürel üretimde yer alanlar ve
medya ile birlikte, pozitif değişim ve
sosyal adalet için, “biz olmadan hiçbir
şey” anlayışı ve eylemi olarak dile getir-
di. Deamer’sa, aktivizmin profesyonel
dünyadaki karşılığına vurgu yaparak,
bunu, kurumların adil olmayan kültürle-
rini ve ideolojilerini eleştirmek ve olum-
lu yönde dönüştürebilmek amacıyla,
risk alarak, eylem yoluyla huzursuzluk-
ların üzerine gidebilmek olarak tanımla-
dı. Üçüncü konuşmacı Myers’sa, akti-
visti eyleminde ne yaptığı kadar, kimlik
ve güvenlik politikaları arakesitinde
bunu nasıl yaptığı, amacının ne olduğu,
1960’lı yıllardaki aktivizm anlayışları ile
bugünkü arasındaki (dijital dünyanın
varlığı vb nedenlerle) farklılıklar, bunun
yarattığı “yeni potansiyeller” vb’nin öne-
mine işaret etti. Myers, bu panelde,
etkinliğin düzenlenmesinin ardındaki
“asıl problem”in açıkça ve en çok üzeri-
ne giden konuşmacı olarak, “SAM”de
“akademyadan kaç kişinin yer aldığı”
sorusunu sora(bile)n tek panelistti.
Panelistin dile getirdiği diğer hususlar-
sa, mimarlıkta gücün suiistimal edilme-
si ve kötüye kullanılmasında akademya-
nın çok büyük bir role sahip olduğu;
güç mekanizmalarını suiistimal eden,
şöhret ve tanınırlığa sahip olanların,
oluşturdukları geniş ve kuvvetli ağlar ile
kendilerini nasıl korumaya aldıklarını;
buna karşılık ilgili sistem(ler) ve yöne-
tim(ler) tarafından alınacak tedbir ve
uygulanacak yöntemler vb üzerine
düşünmenin “kaçınılmaz” olduğuydu.
Mimarlık bağlamında tarihi denebilecek
bu gelişmeler yaşanırken, 18 Eylül
2018’de MIT’de üniversitenin rektörü
Prof. R. Reif’in açılış konuşmasını yaptı-
ğı, “Kadınların Cinsel Tacizi, NASEM’in
Uzlaşım Üzerine Çalışma Raporu” (URL
8) başlıklı panel, problemin derinliğini
ve dünyanın önde gelen, araştırmaya
dayalı bilim kurumlarının çözüme odaklı
adımlar için nasıl harekete geçtiğini kav-
ramak acısından çok dikkat çekiciydi. S.
Widnall (MIT), P. Johnson (Wellesley
College) ve A. Hill’in (MIT) konuşmacı
olarak yer aldığı bu panelde, R. Reif,
yaptıkları incelemeler neticesinde, bu
problemlerle karşılaşanların daha çok
kadınlar ve az temsil edilen toplulukların
bireyleri olduklarını tespit ettiklerini, bu
tür problemlerle karşılaşanların korkuy-
la susmak yerine, mutlaka üniversitenin
ilgili birimleriyle iletişime geçmelerini
istediklerini, kendilerine gerekli tüm
destekleri sağlayacaklarını dile getire-
rek, böylece MIT’nin başarıları kadar,
telaffuz etmesi hiç de kolay olmayan
problemleri karşısında da “(bir erkek)
akademik lider” olarak duruşunu aldı.
Sonuç olarak, son dönem ABD’deki bu
bazı gelişmeler ve feminist aktivizm,
tahminlerin ötesinde kemikleşmiş güç
mekanizmalarının nasıl sarsılabileceğini
ve yaptırım gücünün önemini net biçim-
de gösterdi. Bu “ezber bozduran” olum-
lu açılımların, mimarlığın farklı alanları
ve coğrafyalarında da güç mekanizma-
larını deşifre edebilmesi, geniş yankı ve
olumlu dönüşümlere yol açması dile-
ğiyle…
Meral Ekincioğlu, Dr. Mimar,
meralekinciog@gmail.com
Kaynaklar
Chaidez, A. A. (2018), “After ‘Shitty Architec-
ture Men,’ GSD Students Hang Banners
Against Misconduct”, https://www.thec-
rimson.com/article/2018/4/12/
gsd-misconduct-display (9.5.2019)
Cirelli, J. (2019), “You belong here”: Nais-
ha Bradley’s vision for community-bu-
ilding at the GSD”, https://www.gsd.
harvard.edu/2019/05/you-belong-he-
re-naisha-bradleys-vision-for-com-
munity-building-at-the-gsd/?fbcli-
d=IwAR17iOkGl59jeOmukD9itr-
Cx0aSfUAEljooFSErmz8HmBlc1ct-
00ZuHz5sk. (2.5.2019)
Willis, B., J. Donoho (2018), Beverly Wil-
lis on Sexual Misconduct in Archite-
cture, Here’s what individuals and
organizations, including the AIA, can
do to rid the design profession of its
rotten apples, https://www.architect-
HABER
ETKİNLİK
magazine.com/practice/beverly-wil-
lis-on-sexual-misconduct-in-archi-
tecture_o.. (11.6.2018)
URL 1: https://www.gsd.harvard.edu/
event/a-convergence-at-the-conflu-
ence-of-power-identity-and-design/
(2.5.2019)
URL 2: New dean for Graduate School of
Design, 17 Nisan 2019, https://
news.harvard.edu/gazette/
story/2019/04/harvard-gradua-
te-school-of-design-names-new-de-
an/ (1.5.2019)
URL 3: Oriaku, A. (2018), “Two-thirds of
Architects Experience Sexual Harass-
ment, New Survey Says”, https://
archpaper.com/2018/10/sexual-ha-
rassment-architecture/ (6.2.2019)
URL 4: Balderrama, M. (2018), “Richard
Meier permanently steps away from
firm in wake of sexual assault allega-
tions”, https://archpaper.
com/2018/10/richard-me-
ier-steps-back/. (6.2.2019)
URL 5: Wachs, A. (2018), AIANY strips
Richard Meier and Peter Marino of
2018 awards, https://archpaper.
com/2018/03/aiany-strips-ric-
hard-meier-peter-marino-re-
cent-awards/. (6.5.2019)
URL 6: AIA, 2018 Code of Ethics and Pro-
fessional Conduct, http://content.aia.
org/sites/default/files/2018-09/2018_
Code_of_Ethics_0.pdf. (6.5.2019)
URL 7: Surface, S., 30 Mart 2018, “How the
“Shitty Architecture Men” list can address
abuse in architecture”, https://archpaper.
com/2018/03/shitty-architectu-
re-men-list-address-abuse-in-architectu-
re/ (2.5.2019); Labarre, S., 30 Mart 2018,
“Exclusive: Why I Started A “Shitty Archi-
tecture Men” List, https://www.fastcom-
pany.com/90164300/exclusi-
ve-why-i-started-a-shitty-architectu-
re-men-list. (12.5.2019).
URL 8: Bu rapor ve online erişim için, Joh-
nson, A., P., Widnall, S. E., Benya, F. F.
(eds.), 2018, Sexual Harassment of
Women, Climate, Culture and Con-
sequences in Academic Sciences,
Engineering and Medicine, Committee
on the Impacts of Sexual Harassment
in Academia, Committee on Women in
Science, Engineering, and Medicine
Policy and Global Affairs, a Consensus
Study Report of the National Acade-
mies of Sciences, Engineering, Medi-
cine, National Academies Press, Was-
hington DC., https://www.nap.edu/
read/24994/chapter/1. (4.5.2019)
mimar•ist 2019/3 7
KÜTÜPHANE
Kentin Suretleri: Mekân ve Görsel Politika
Bülent Batuman, Kentin
Suretleri: Mekân ve Görsel
Politika, Dipnot Yayınları,
2019, 212 s.
Bülent Batuman’ın Dipnot Yayınların-
dan çıkan Kentin Suretleri: Mekân ve
Görsel Politika kitabı, bize kentsel
mekân, politika ve görsel temsil kav-
ramlarının birbirinin yalnızca sonucu
değil, farklı ilişkilerde üreticisi oldu-
ğunu, değişken zamansal ve politik
koşullarda okuyan zengin bir çalışma
sunuyor. Batuman’ın kitabı boyutları,
baskısı ve malzemesi gereği dolaşıma
ve erişime son derece açık, Türkçeye
içkin kavramlarla ulusal yazına katkı
sunan, konusu ve anlatım biçimi
gereği akademi dışı okuyucusunu da
rahatlıkla yakalayan ve farklı görsel
malzemeleri odağına alan içeriği ile
de görsellik ve mekân politiğine dair
kapsamlı tartışmalar üreten bir kitap.
Batuman’ın kitabının bölümleri kronolo-
jik olarak “erken Cumhuriyet dönemi”n-
den günümüze okuyucularını kentin
temsili ve kentin politikası arasındaki
diyalektik ilişkide yolculuğa çıkarıyor.
Başlarken, Batuman’ın Marksist kuram
ile postkolonyal söylem arasında nadir
kurulan bir ilişki ürettiğini söylemek
mümkün. Birbiriyle her zaman dostane
ilişki kurmayan bu iki kuramsal bakış
açısını1 zengince bir araya getirerek,
hem Lefebvre’in kentsel politik söylemi
ve temsiliyet tartışmalarını Türkiye bağ-
lamı ile ilişkilendiriyor, hem de postko-
8 mimar•ist 2019/3
lonyal söylemin odağı olan Batı merkez-
li modernlik eleştirisini ve kültürün
merkeziliğini görsel malzeme üzerinden
yeniden okuyor. Batuman önermelerini
hem yeni arşiv belgelerine, yayımlanmış
görsel malzemelere ve popüler kültüre,
hem de kavramsal tartışmalara ve kent-
sel mekânın görsel temsili konusunda
üretilmiş çalışmalara dayandırarak
oldukça zengin bir zemin hazırlıyor.
Bunun yanında, Türkiye’deki akademik
çalışmaların ve tezlerin görünürlüğünün
tartışıldığı günümüzde,2 Batuman’ın
yüksek lisans ve doktora tezlerine de
referans veren kitabı, bilginin demokra-
sisi ve akademik üretimde çoğulculuk
konularında da, içeriği kadar öğretici.
Kentin Suretleri kentsel mekânın gör-
sel temsilini ve eşzamanlı mekânsal
politikaları farklı bağlamlarda tartışır-
ken, her seferinde farklı ölçekler ara-
sında gidip geliyor. Hem tekil imajın
detaylarından politik tartışmalara,
hem de siyasi bağlam ve üretim ilişki-
lerinden imajın üretilmesine giden
süreçlerde, okuyucuyu çok çeşitli
mecra ve ölçeklerde gezdiriyor. Bazı
anahtar soruları ise her bölümde tek-
rar soruyor: Kim bakıyor? Nasıl bakı-
yor ve ne görünüyor? Kim gösteriyor?
Nasıl nesneler üretiliyor? Kim dağıtı-
yor, kime erişiyor ve kim tüket(ebil)
iyor? Kim yeniden üretiyor ve tüm
bunlar kentsel ve mekânsal politika
ile nasıl ilişkileniyor?
Yazarın, kitabın en başında vurguladığı
kentsel tahayyülün ve dolayısıyla
mekânsal temsiliyetin kentin gerçekli-
ğinin parçası olması durumu, imge ve
pratiğin birlikteliğine işaret ediyor. Öte
taraftan, imge yalnızca bir sonuca indir-
genemeyeceğinden, görselin hem
tahakküm hem de direniş için işlevsel-
liğini tartışmak mümkün hale geliyor.
Bu bağlamda görsel temsil hem
mekânsal deneyimin, hem özne inşası-
nın, hem tahakkümün, hem de direni-
şin bir unsuru haline gelebiliyor. Birinci
bölüm yakından tanıdığımız, ancak
çoğunlukla bu denli detaylı okumadığı-
mız bir dönem ve çerçeveye, Ankara’nın
ulus inşası sürecindeki görsel temsille-
rine ve bu temsil biçimlerinin devlet
tahakkümünde yurttaş yaratma süreci-
ne odaklanıyor. Batuman’ın bu bölümde
dikkat çektiği nokta olan, politik prog-
ramın toplumsal zemin tarafından
benimsenebilmesi için üretilen kültürel
programın özgül olduğu ve sadece
siyasi projenin bir sonucu veya yansı-
ması olamayacağı gerçeği, kitap
boyunca farklı bölümlerde hatırlatılıyor.
Batuman bu bölümde iki çalışmaya
odaklanıyor: “Ankara: Türkiye’nin
Kalbi” belgeseli ile Matbuat Müdüriyeti
Umumiyesi tarafından yönetilen fotoğ-
raf üretimi ve dolaşımı. Cumhuriyet’in
onuncu yılında davet edilen Sovyet
yönetmenler Sergey Yutkeviç ve Lev
Arnstam’ın “Ankara: Türkiye’nin Kalbi”
filmi, hem Ankara’nın inşa sürecinin bir
belgesi olma özelliğini taşıyor, hem de
kenti bozkırın ortasında yeşeren bir
modern kent olarak imgeliyor. İçerik ve
formu her bölümde bir arada okuyan
Batuman, bu filmin de okumasını
yaparken kitlelerin yöneliş hareketleri
ve performansları ile üretilen dinamizm
motifini, sosyalist gerçekçi biçem ile
üst üste getiriyor. Okuyucu hem
modern kentli ve yurttaşın egzersiz, bir
arada yürüme, disiplin içinde hareket
etme gibi performatif imgelerini, hem
yalnızca görsel olarak deneyimlenen ve
bir cephe olarak yorumlanan mimari
elemanları tahayyül edebiliyor. Bunu
yaparken, farklı bölümlerde tekrar göre-
ceğimiz eski ve yeni karşıtlığı üzerine
kurgulanan anlatıyı birbiriyle ilişkilen-
direbiliyor. Aynı bölümde, Matbuat
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından pro-
paganda amaçlı ürettirilen ve Othmar
Pferschy tarafından çekilen fotoğraflar
tekil birer nesne olarak okunuyor. Aynı
zamanda bu fotoğrafların nasıl sergi-
lendikleri ve sergi ve dolaşımın ürettik-

leri anlamlar açığa çıkarılıyor. Batuman
bu bölümde Pferschy’nin mekânsal
bariyer ve derinliği ürettiğini öne sür-
düğü, dolayısıyla devletle yurttaş ara-
sındaki mesafeyi yeniden ürettiğini
iddia ettiği fotoğraflarını okuyor.
İkinci bölüm, “Aykırı Bakmak,” birinci
bölümdeki tartışmanın sınırlarına,
popüler kültür, kartpostallar ve popü-
lerleşmenin görsel kültürdeki yerine
odaklanıyor. Hem kartpostalın içeriği –
fotoğrafçının bakışı ve temsili –hem de
dolaşımı– kullanıcıların hangi kartpos-
talı seçtiği, hangi notu yazdığı, farklı bir
zaman ve mekânda kartpostalın ait
olduğu temsili yeniden dolaşıma
açmak –Batuman’ın aykırı bakış olarak
tanımladığı bakma biçimini kurgulu-
yor. Kartpostalların ve fotokartların
yaygınlaştığı dönem aynı zamanda
Ankara’da panorama fotoğrafçılığının
yaygınlaşmasına denk geliyor. Kenti
içeriden gösteren, hareketi ve gündelik
hayatın karmaşasını yansıtan bu janr,
kent imgesini ele geçiren alternatif bir
direniş alanı oluşturuyor. Bu direniş
elbette fotoğrafın erişilebilirliği ve
demokratikleşmesinden de kaynakla-
nıyor. Fotoğrafın demokrasisine, yurt-
taşların eklediği anlamlar da katkıda
bulunuyor ve Batuman bu durumu
kartpostallar üzerindeki notlardan,
yazışmalardan ve işaretlerden okuya-
rak okuyucuya çok katmanlı bir tartış-
ma sunuyor. Batuman’ın deyimiyle,
fotokartlar ve kartpostallar “görsel tem-
sil üzerinde devletin kontrolüne karşı
bir direniş alanı” oluşturuyor (82).
Üçüncü ve dördüncü bölüm İkinci
Dünya Savaşı sonrası döneme yoğunla-
şıyor. Üçüncü bölümde yazar, popüler
kültür unsuru olarak eve ve 1960’ların
melodramlarına odaklanıyor. Sinema
filmleri üzerinden hizmet ve tüketim ara-
sında ev ve evin görsel temsilini, döne-
min bağlamı içinde okuyor. Örneğin
Metin Erksan’ın filmlerinde evlenme ve
yuva sahipliği analojisi, aşk zenginlik ve
kadın ile evin el değmemişliği konuları
öne çıkarken, Halit Refiğ’de modern evin
bir yabancılaşma mekânına dönüşmesi,
Ertem Göreç’te ise dar gelirli mücadelesi
ile gecekondunun burjuva evinin olum-
lu antitezi oluşu öne çıkıyor. Burjuva
evinin temsilinde ise konutlar kadar
dekorasyon ve mobilya tercihleri de
yazarın repertuarına giriyor. Burjuva
beğenisinin ABD’yi referans almaya
başladığını anlatan Batuman, salonların
vitrin haline geldiğinden, Amerikan bar-
ları ve salon imgesinin dergilerde sık sık
karşımıza çıktığından ve burjuva batılı
tarzının yozlaşma ile eşleştirildiğinden
bahsediyor. Bu bağlamda 1960lar sine-
ması evin hem arzu hem nefret nesnesi,
hem sosyal statü hem de toplumsal
adaletsizliğin bir göstereni olduğu bir
mecra olarak karşımıza çıkıyor.
Dördüncü bölüm, “Kentsel Siyasetin
Görüntüsü,” görsel temsilin kentsel
politikayla ilişkilenmesine ve bu kuru-
lumda meslek insanlarının politik
eylemliliğine odaklanıyor. Batuman bu
bölümde hem göç temasına ve karika-
türlere, hem de kalkınma temasını
sorun edinen fotoğraf sergilerine bakı-
yor. 60’lı yılların sonu ve 70’li yılları
meslek insanlarının kamu yararını
gözettiği bir dönem olarak tanımlayan
yazar, göçmenlere ilişkin burjuva eleş-
tirisinin baskılandığını, bunun yerine
gecekondunun bir sebep değil denge-
siz kalkınmanın bir göstereni ve bir
semptom olarak algılanmaya başladı-
ğını aktarıyor. Kalkınma ideolojisi bu
bağlamda gecekonduluyu kentli özne-
lere çevirmeyi hedefliyor. Batuman’ın
incelediği “Dengesiz Kalkınma ve
Ankara” fotoğraf sergisi, tezat fotoğraf
çiftlerinden oluşuyor ve gecekonduyu
modern yerleşimin ötekisi olarak gös-
teriyor. İyileştirilmesi gereken bir has-
talık olarak görülen gecekondunun
tedavisi ‘kalkınmadan’ geçiyor; meslek
insanlarının ve teknokratların ise bu
dönemde prestiji artıyor. Yazar bu
bölümde bir kez daha nereden bakıldı-
ğına ve neyin görüldüğüne odaklana-
rak, Ankara özelinde modern konut
bloklarına ancak karşı taraftan, yani
gecekondunun yanından bakılmasının
zorunluluğunu ortaya koyuyor. Bu bağ-
KÜTÜPHANE
lamda, görme biçiminin kentsel siya-
setle ne kadar ilişkili olduğuna bir kez
daha dikkat çekiyor. Mimar karikatü-
ristlerin eserleri ise, değişen gecekon-
du imgesini ve işçi sınıfının olumlanan
temsilini açıklamak açısından işlevsel
oluyor.
Beşinci bölümde Batuman 1990’lara
geliyor, ve politik kriz durumlarında
yeni temsillerin inşa edilememesinden
kaynaklı nostalji temasını ön plana
çıkarıyor. Nostaljinin yükselişi “eski
Ankara” nostaljisinin ortaya çıktığı ve
siyasal İslam’a karşı örneğin Othmar
Pferschy’nin fotoğraflarının tekrar gün-
deme geldiği bir döneme denk geliyor.
Batuman, nostalji siyasetinin geçmişle
değil, aslında bugünle ilgili olduğunu,
ve 90’larda başlayıp bugüne kadar
statü kaybına uğramış bir grubun tep-
kisi olduğunu vurguluyor. Bu dönem-
de belediye ve devlet kurumlarında
Ankara kartpostal ve fotoğraf kitapları
basımı yaygın hale geliyor; yine nesne-
nin dolaşımının tarihsel anlatı için ne
kadar önemli olduğuna değinen Batu-
man, basılan ve dağıtılan kitapların
yüksel maliyetlerini, ve bu sebeple
protokolü hedef aldığını vurgulayarak,
bu dönemde CHP’nin daralan toplum-
sal tabanına dikkat çekiyor.
Son bölüm ise siyasal İslam, ‘dijital
dönemeç’ ve kentsel mücadeleyi konu
alıyor. Yazarın bu bölümde iktidarın
yeni ulus inşasını görsel temsil ile iliş-
kili olarak nasıl kurguladığı dikkat çeki-
ci. AKP’nin (kitabın ilk bölümlerinde
kurgulanışının detaylı olarak aktarıldı-
ğı) ulusu ‘İslami millet’ olarak yeniden
tanımladığı (kitabın kronolojik yapısı
böyle bir döngüselliğe olanak tanıyor)
bu dönem, kentsel dönüşüme odakla-
nan sosyal yardım modeli ile öne çıkı-
yor. Sosyal yardım, Batuman’a göre
minnet duyma üzerine kurulu ve bu da
kentlinin katılımcı olarak var oluşunu
aşındırıyor. Özellikle TOKİ’nin bir
mekânsal iktidar haline geldiği ve
toplu konut üretiminin yoğun olarak
gerçekleştiği bu iktidar döneminde,
konut İslamcı çevreler yaratan ve
mimar•ist 2019/3 9
KÜTÜPHANE
mekânsal kontrolü sağlayan bir meka-
nizma haline geliyor. Fotoğraf bu
mekanizma için de önemli bir anlamsal
araç. Gecekonduların tasfiyesi ve kent-
sel dönüşümü görselleştirmek amacıy-
la açılı hava fotoğraflarının kullanımı,
iktidarın ürettiği anlamı destekliyor.
Yıkımın gerçekliğini göstermek ama-
cıyla çekilen hava fotoğraflarında, göz-
lem mesafesi yıkılanların gerçek evler
olduğunu gösterecek detayların oku-
namayacağı mesafeden seçiliyor. AKP
iktidarı döneminde hava fotoğraflarının
işlevselliği, Kanal İstanbul projesinin
dijital imgeleri, buna karşılık AOÇ kazı-
sında muhalefetin yararlandığı uydu
fotoğrafları ve sivilleşen bakış açısı,
Batuman’ın gözünde ‘dijital dönemeci’
işaret ediyor.
Batuman’ın kitabı hem ideoloji hem
muhalefet, hem tahakküm hem direniş
Sanatın İktidarı
Ali Artun, Sanatın İktidarı: 1917 Devrimi,
Avangard Sanat ve Müzecilik, İstanbul:
İletişim Yayınları, Sanat Hayat Dizisi 37,
2015, 193 s.
XX. yüzyılın ilk yarısı, tüm Avrupa ve
giderek tüm dünyada siyaseten çok
çalkantılı, büyük toplumsal dönüşüm-
lerin gerçekleştiği ve tüm bu çalkantı-
ların kendini sanat ve mimarlık ala-
nında çok çeşitli, radikal ve etkileri
10 mimar•ist 2019/3
açısından görsellik ve siyasetin ne
kadar iç içe olduğunu göstermek bakı-
mından ufuk açıcı. Yazar bu bağlamda
mekân temsilinin de sabit değil, değiş-
ken olduğunu farklı toplumsal dina-
mikler ile okuyucuya aktarıyor. Her
bölümde farklı dönemlere ve dinamik-
lere odaklansa da, Batuman kilit soru-
ları tekrar sormaktan, nesnenin kendi-
sini, malzemesini, teknolojisini, dola-
şımını ve ürettiği anlamları sorgula-
maktan geri durmuyor. Bu bağlamda,
görsellikle bu kadar ilişkili bir kitabın
neden siyah beyaz basıldığını, imajla-
rın boyutlarını, kâğıt kalitesinin görsel-
lerin hakkını verip vermediğini okuyu-
cu kendine sormadan edemiyor. Belki
de kullandığı kaynaklar, arşivler, tezler
ve doktora çalışmaları ile bilginin
demokrasisinin önemini satır aralarına
yerleştiren Batuman, kitabının dolaşı-
kendilerinden çok daha uzun bir
döneme yayılan arayışlarda da gös-
terdiği bir dönemdi.
Özellikle dönemin Rusya ve Alman-
ya’sı siyaseten farklı köklerden gelerek
çok farklı sonuçlansa da, bu çalkantı-
ları oldukça paralel dalga boylarında
yaşadılar. Her iki ülkede I. Dünya
Savaşı ile birlikte imparatorluklar
çökerken, güçlü bir sosyalist hareket
aktif bir mücadele veriyordu. Rus-
ya’da bu mücadele uzun bir iç savaşın
ertesinde Bolşeviklerin zaferi ve Sov-
yet sosyalizmi ile sonuçlanırken,
Almanya’da ise Spartakistlerin tasfi-
yesi ile demokratik burjuva devrimine
evrilerek Weimar Cumhuriyeti’nin
kurulması ile sonlanıyordu. II. Dünya
Savaşı yaklaşırken, 1930’lardan itiba-
ren ise, her iki ülkede farklı siyasi
yapıda da olsa, rejimler giderek totali-
ter nitelik kazanıyordu.
XX. yüzyılın bu ilk 30 yılında, her iki
ülkede de sanat ve mimarlık alanında
yalnızca toplumsal ve siyasi hareketli-
mını da en az içerikteki görsellerin
dolaşımı kadar önemsiyor ve erişilebi-
lirliği ve dayanışmayı bizlere bir kere
daha hatırlatıyordur.
Aslıhan Günhan, Cornell Üniversitesi
Mimarlık Tarihi Doktora Programı
*Son okumaları için Olgu Çalışkan ve
Cem Dedekargınoğlu’na çok teşekkür
ederim.
Notlar
1. Marksist kuramcı Terry Eagleton’ın
Gayatri Spivak’ın kitabı için yazdığı eleştiri
yazısı için: Terry Eagleton, “In the Gaudy
Supermarket”, https://www.lrb.co.uk/v21/
n10/terry-eagleton/in-the-gaudy-super-
market.
2. Anay, Hakan, Ülkü Özten, Meltem Özten
Anay, Yiğit Acar, “Görünmez Doktoralar:
Türkiye’de Mimari Tasarım Doktora Araş-
tırmaları” Mimarlık, 406 (2019): 50-53.
liği takip eden değil, bu hareketliliğin
kurucu unsurları içerisinde yer alan
sanat ve mimarlık akımları ve yapıları
oluşuyor ve 1930’lara gelindiğinde de
totaliter rejimler tarafından tasfiye
ediliyorlardı. XX. yüzyıl başında
mimarlık ve sanat alanındaki radikal
modernleşme hareketinin iki ana
kolunu oluşturan bu güçlü akımlar ve
temsil edildiği kurumlar fiilen oldukça
kısa ömürlü olsalar da, etkileri çok
daha uzun erimli oldu. Bauhaus
soğuk savaş yıllarında batı dünyası
içerisinde kalmasından ötürü daha iyi
bilinse ve araştırılsa da, Rus Avangar-
dı ve bu öncü akımın modern sanat ve
mimarlık üzerinde etkileri ancak
soğuk savaşın bittiği 1990’lardan iti-
baren araştırılarak yeniden hatırlan-
maya başlandı. Her iki hareketin de
yüzüncü yıllarını gördüğümüz son
yıllarda ise, pek çok ülkenin yanı sıra
Türkiye’de de, XX. yüzyılın bu öncü
akımlarını anan sergi, etkinlik ve
yayınlar yapıldı.

2018 Ekim ayında İstanbul SSM’de
açılan “Rus Avangardı: Sanat ve Tasa-
rımla Geleceği Düşlemek” sergisi de
bunlardan biri oldu. Rus avangart
sanatının kendi tarihselliği içerisinde
oldukça kapsamlı bir seçkisini sunan
bu sergi vesilesiyle de Ali Artun’un
İletişim Yayınları’ndan çıkan Sanatın
İktidarı:1917 Devrimi, Avangard
Sanat ve Müzecilik kitabını hatırlıyo-
ruz.
Ali Artun’un kitabı Sanatın İktidarı:
1917 Devrimi, Avangard Sanat ve
Müzecilik, kendi deyişi ile öncelikle
bir müzecilik profili; Rus avangardının
Ekim Devrimi öncesi yakıp yıkmaktan
bahsettiği müzelerin yönetimini dev-
raldığında, bunları nasıl ele aldığını,
nasıl dönüştürdüğünü ve modern
müzeciliğe katkılarını araştırıyor.
Ancak bununla birlikte Rus avangar-
dının yüzyıl başından itibaren Karo
Valesi, Mavi Gül, Gençlik Birliği gibi
çeşitli koloni ve kolektifler içerisinde
gelişimini ve devrimin ruhuna katkısı-
nı, Ekim Devrimi ile birlikte erken
Sovyet sanatına yön veren Proletkult,
INKhUK, VKhUTEMAS gibi yapıların
ve Avangart Enternasyonal’in kurulu-
şunu, avangart içerisinde konstrükti-
vizm ve suprematizm gibi belirgin
çizgilerden ve Maleviç, Tatlin, Rod-
çenko, Mayakovski, Lissitzki, Stepa-
nova, Vertov gibi karakterlerden olu-
şan çeşitliği ve iç çelişkileri ve niha-
yet 1930’lara gelindiğinde ise merkezi
Sanatçılar Birliği’nin kuruluşu ve
sosyalist gerçekçiliğin resmi sanat
ilan edilişiyle tümünün tasfiye edilme
sürecini de oldukça detaylı bir şekilde
ele alıyor.
Ali Artun böylelikle bir yandan Rus
avangardının kısa tarihsel öyküsünü
aktarırken, bir yandan da modern
sanat ve mimarlık üzerinde çok uzun
erimli bir etkisi olan bu hareketin
belirgin karakteristiğini ortaya seriyor
ve bugüne de bağlayarak hem modern
sanatın tarihi hem de siyaset ile ilişki-
leri üzerine önemli noktalara açılımlar
getiriyor.
Rus avangardı XX. yüzyıl başı ulusla-
rarası modern sanat hareketlerinin
belki de en radikal ve üretken kolu;
Maleviç’in “Siyah Kare”si ile mutlak
soyut bir sanatın arayışından, sanatın
tekil eserler değil, bir üretim, bir prak-
sis olarak kavranmasına, müzelerin
sanat üretimi için bir merkez, bir
laboratuvar olarak örgütlenmesinden,
kentin bir bütün olarak bir tiyatro sah-
nesi haline getirilmesine kadar etkileri
bugüne kadar süren pek çok arayışın
kökenlerini oluşturuyor.
Bizim Soğuk Savaş döneminden baş-
lanarak yazılan sanat tarihi anlatısı
nedeniyle köken olarak Bauhaus gibi
Orta Avrupa modernizminden bildiği-
miz pek çok yenilikçi arayışın kökleri-
nin aslında güçlü bir şekilde Rus
avangardına uzandığını görüyoruz. Bu
bir yandan bildiğimiz modern sanat
ve mimarlık tarihinin politik konjonk-
tür uyarınca fazlasıyla deforme edil-
miş olduğunu ve sorgulanmasının
zorunluluğunu hatırlatıyor bize. Sor-
gulanması gereken diğer bir yan ise,
Rus avangardının unutturulmasını da
içeren bu deformasyonda Stalinist
rejimin katkısı. Stalinist rejim, ger-
çekten devrimci nitelik taşıyan avan-
gardı “formalist” olarak yaftalayıp
tasfiye ederken, yerine giderek bir
propaganda aygıtına dönüşen ve
muhafazakârlaşan sosyalist gerçekçi-
liği resmi sanat olarak ilan ediyordu.
Aynı dönemde Almanya’da da Nazi
rejimi, modern avangardı “dejenere
sanat” olarak lanetliyor ve “kızıl” yani
Bolşevik olarak gördüğü Bauhaus’u
kapatıyordu. Ancak avangardı gerçek-
ten yok edenin tüm bunlar değil,
modern sanata tüm katkılarının daha
sonra içeriksizleştirilmiş birer parodi
olarak sanat piyasası içerisindeki
yeniden sürümleri olduğunu söylüyor
Ali Artun:
“Avangardın icat edildiği bütün o dev-
rime, o ufka, o yaratıcı devinime ne
oldu? Ne yazık ki piyasanın küresel
sanat gösterilerine massedilip gitti.
Artık hepsi hayallerden ibarettir, ya da
KÜTÜPHANE
kurgulardan. Avangardın kahramanla-
rı sanki gerçekte hiç varolmamıştır.
Diktatörlerin yapamadığını, serbest
piyasa yapmıştır.”
Rus avangardının belki de en önemli
mirası, sanatı yaşamın içerisinde ayrış-
tırılmış bir alan değil, yaşamın devrim-
ci şekilde dönüşümünü hedefleyen bir
praksis olarak kavrayışlarının modern
sanatın ontolojisi üzerinde yarattığı
kalıcı etki oluyor. Ali Artun’un kendi
deyişi ile:
“Sanatın kısacık iktidar dönemindeki
deneyimleri, avangardın bir kehaneti
sayılmalıdır. 20. yüzyıl sanatında eleş-
tirel, çatışmacı ne varsa, işaretleri Rus
Avangardı’na çıkar. Bu sadece sanat
için değil, mimarlık, tasarım, tiyatro
ve sinema için de doğrudur. Estetik
için de geçerlidir. Devrim Sanatı, yal-
nızca sanatın ontolojisi ve praksisiyle
değil, sanatın yönetimiyle, eğitimiyle,
müzecilikle, kuratörlükle ilgili olarak
da hala sonsuz bir ufuk serer önümü-
ze.”
Sanatın İktidarı, Rus avangardının
kısa tarihine Türkçede önemli bir giriş
olduğu kadar, modern sanat ve
mimarlığın zihnen çok kısıtlı bir alana
sıkıştırılan siyaset ve sermaye ile iliş-
kileri üzerine de eleştirel bir okumaya
kapı açıyor.
H. Sinan Omacan, Mimar,
omacan.sinan@gmail.com
mimar•ist 2019/3 11
KÜTÜPHANE
Ters Köşe Ekoloji
Ekolojiye dair neler biliyoruz? Bildikleri-
mizden ya da bildiğimizi sandıklarımız-
dan ne kadar eminiz? Puna Yayın’dan
Ayşen Ciravoğlu’nun editörlüğünde
yeni çıkan Ters Köşe Ekoloji bildiğimiz
gerçeklerle kurduğumuz konfor alanını
sarsıyor. 2017’den beri xxi.com.tr site-
sinde A. Ciravoğlu moderatörlüğünde
devam etmekte olan dizide yer alan
Ters Köşe Ekoloji, metinlerin geliştirilmiş versiyonlarından
ed. Ayşen Ciravoğlu,
derlenen yayın, mimarlığın çevre sorun-
İstanbul: Puna Yayın,
Mart 2019, 149 s. ları karşısında tutunduğu tavra daha
yakından bakmayı öneriyor ve gerçeklik
sonrası dünyada ‘ekolojik olma’ iddiası-
nın ne derece mümkün olduğunu sor-
guluyor. Bazı sorular ne yazık ki virüs
gibi, yayılır ve hatta bünyeden hiç çık-
maz. Kuramsal Açılımlar, Yap Yık At,
Kırsalda Yapmak/Yaşamak, Kent ve
Alternatif Pratikler olarak dört başlıkta
derlenmiş ve 13 yazıdan oluşan kitabın
bıraktığı iz de bu şekilde.
Bildiğimiz ekoloji, en azından doğa kon-
septine yakınlığını tahmin edebildiğimiz,
bütüncül bir ilişkiler ağının genel adı ola-
bilir. Bu temel bilgi sayesinde söz konusu
ilişkiler ağında canlı topluluklarının birbi-
rini etkilediğini, buna bağlı olarak da
neden sonuç ilişkilerini kolaylıkla algıla-
yabiliriz. Bu sayede yeryüzünde yaşanan
değişikliklerden hepimizin etkilendiğini,
yani farklı kıtalarda da olsak aynı geminin
yolcuları olduğumuzu biliriz.
Oysa bu bilimsel yaklaşıma karşın eko-
lojinin bugün bir endüstri tariflediğine,
işkollarından ürünlere tüketilebilir her
alanda adı geçen, adeta bir yeni ‘inancın’
başında olduğunu da anlayabilmeliyiz.
Tam da bu sebeple neredeyse ahlaki bir
sorumluluk olarak gördüğümüz bu
olguyu, paniğe kapılmış gündemin için-
de hakkıyla sorgulayamıyoruz.
Öyle ki sel felaketlerinde dereleri kurut-
tuğumuzu, depremlerde çarpık yapılaş-
tığımızı, kurak geçen yazlarda tatlı su
kaynaklarını tükettiğimizi hatırlıyoruz.
Bir yerlerde yakalamamız gereken bir
denge olduğunu hatırlıyor, ardından
12 mimar•ist 2019/3
ona ulaşmak için daha da fazla tüketi-
yoruz. Hem ürün, hem yapı hem de
planlama ölçeğinde bir yapma pratiğiy-
le karşı karşıyayız. Bu sistem içerisinde
ekolojik olmak, doğal kaynak tüketimini
yanında unutturarak taşıyor. Ekolojinin
yalnızca bir çare olarak göründüğü ve
bu tüketimi ‘masumlaştıran’ endüstrisi
dışında kalan yan anlamlarını keşfet-
mek isteyenler için derlenmiş Ters Köşe
Ekoloji, bu dönemde ilaç gibi gelen bir
yayın doğrusu.
İlk bölüm “Kuramsal Açılımlar”da Ayşen
Ciravoğlu, Can Boyacığolu ve Semin
Erkenez gerçeklik sonrası dönemde algı-
mızı, tasarlanmış bir gezegende mimar-
lıkla ekolojinin yakınlık kurma çabasının
gerçekliğini sorguluyor. Ekolojinin bir
doğa olgusu olmasından ziyade toplum-
sal bir yazın olduğu konusu oldukça
önemli. Bu kavrayışta insanın kendini
dünyanın merkezinde tanımladığı yakla-
şımın doğuracağı sonucun problemine
dikkat çekiyor kuramsal açılımlar. Tüm
bunlara rağmen dünyadaki pozisyonuna
henüz karar veremediği aşikâr olan insa-
nın gelecek dönemde beden ve doğa
üzerine yeni ilişkiler tanımlayabilmesi
doğrultusunda bir ışık yakıyor.
İkinci bölüm “Yap, Yık, At” biraz daha
bugün olan bitene, hayatımızın çok için-
de olsa da ekoloji ile ilişkilerini kurama-
dıklarımıza dair. Örneğin Berrak Kırbaş
Akyürek ile planlı eskitmeyi endüstri
tarihinden bakarak, kullandığımız ürün-
lerin biçilmiş ömürlerini kabul ettiğimiz
bir dünyada tüketmeye programlı yara-
tıklar olduğumuzu bir kez daha hatırlı-
yor, halimize acıyoruz. Elif Kendir Bera-
ha konuyu planlı eskitmenin mimarlık-
taki karşılığına çekiyor, yıkım teknoloji-
lerini düşünmeye başlıyoruz. Yenisi,
daha iyisi için yıktığımızın yüzleşemedi-
ğimiz sorunsalı gözümüzün önünden
kentsel dönüşen binalarla geçiyor.
Elimizdeki hafriyatın değerlendirilme-
si, dolgu olarak kullanılması örneğin,
bir zekâ parıltısı olarak mı geliyor?
Hafriyatı yeniden değerlendirmeye
çalışmayı Esra Sert bize anlatıyor.
Özellikle de bunu kıyı alanlarında yap-
manın sebep olduğu büyük tehlikeye,
kıyı ekosistemlerinde yarattığı tahri-
bata dikkat çekiyor. Politika ve ekolo-
jinin adı çok da konmamış ilişkisine
yakından bakıyoruz böylece.
Üçüncü bölüm “Kırsalda Yapmak/Yaşa-
mak”, ekolojik olmayı yalnızca kentsel
olmaya atfettiğimizi, tüm çözümleri ve
de sorunları kentte ararken mimarlığın
kırsaldaki rolünü, ekoloji demek zorun-
da kalmadan, hatırlatıyor. And Akman,
Merve Titiz Akman ve Zeynep Durmuş
Arsan kentin arka bahçesi gibi algılanan
ve ekoloji dendiğinde yalnızca kentte
daha doğal olanı yapmaya dair kavrayışı
yeniden düşündürüyor bu bölümde
farklı yazılarıyla.
Son bölüm olan “Kent ve Alternatif Pratik-
ler” ise Özlem Bahadır Karaoğlu, Sevgi
Baysal, Fulya Özsel Akipek ve Nurbin
Paker’in araştırma ve yazıları kentte ekoloji-
nin ‘diğer’ anlamlarını incelikle ortaya
koyuyor. Yalnızca yeşil alanlar yaratmanın
ya da sertifikalı bina yapmanın ötesinde,
“sosyal ekoloji” diyebileceğimiz karşılaş-
maları, yeni üretim tekniklerinin doğal
malzemeyle olası ilişkilerine dair ilham
veriyor ve yeni bir dağarcık yaratabileceği-
mizi, böylelikle sorunsala yeni çözümler
üretebileceğimizi düşündürüyor. Ekoloji ile
yan yana pek gelmeyen hafıza kavramını
düşünerek ona yeni bakma biçimleri
denemeye devam edeceğimizi ve belki de
bu kavramı yeni keşfetmeye başladığımızı
düşündürüyor. Bugün bulamadığımız for-
mülleri aramaya devam ediyor olmanın
umuduyla sonuna geliyoruz.
Burada özetleyemediğim çok daha fazlası
bu kitapta. Peki, yine de ekolojik mimarlık
bugün gerçekten mümkün mü? İşte bazı
sorular var, ne yazık ki virüs gibi, yayılıyor
ve hatta hiç bünyeden çıkmıyor.
Enise Burcu Derinboğaz,
enise@praxislandscape.com
 KÜTÜPHANE

Tasarım Stüdyosu; Kentsel Tasarım Süreci

Bu kitap, Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi (MSGSÜ) Mimarlık
Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama
Bölümü’nde, Mimarlık ve Şehir ve
Bölge Planlama öğrencileri için ortak
bir lisans dersi olan Tasarım Stüdyo-
su kapsamında, “kentsel tasarım
atölyelerinde tasarım süreci için bir
yöntem denemesi” olarak bir rehber
niteliğinde hazırlanmıştır. Mimari
Proje, Kentsel Planlama ve Tasarım
Projesi atölyelerinde edinilen proje
geliştirme deneyimleri ve özellikle de
gençlerin soruları karşısında gelişen
düşünceler ile birlikte “zaman içinde
MSGSÜ Mimarlık Fakültesi’nde eski-
yen, aşınan, durağanlaşan atölye
yapısı, Mimarlık ve Şehir ve Bölge
Planlama Bölümleri’ne verilen Kent-
sel Tasarım Atölyeleri aracıyla
bölümler arası bir sinerjiyi de ürete-
cek biçimde yenilenebilir mi?” soru-
su ile başlayan süreçte önerilerimiz
ve geliştirebildiğimiz yöntem bu
kitapta dile getirilmeye çalışılmıştır.
Bu elbette biricik ve katı bir yöntem
değildir, bu metin; yalnızca bir “reh-
ber” veya bir “yol haritası” olarak,
öğretim elemanları arasında da bir
tartışma başlangıcı/altlığı olarak algı-
lanmalıdır.
Tasarım Stüdyosu’nun amacı, tasarı-
mın bir bütünsel süreç olduğunu bir
kez daha hatırlatmak, profesyonel
yaşamda uyulması kaçınılmaz olan
kuralların (etik, rekabet, zaman kullanı-
mı, üretim süreci, ürün niteliği, işbirli-
ği, sinerji, dayanışma, evrimsel tasa-
rım, eleştiri-özeleştiri, süreklilik,
devamlılık vb) daha öğrencilikte dene-
yimlenmesini sağlamak, meslek yaşa-
mında sıkça birlikte çalışacak olan
mimarlık, şehir planlama, peyzaj
mimarlığı öğrencilerinin birlikte düşü-
nüp işbirliği içinde birlikte çözümler Haydar Karabey,
üretebilmelerini sağlamaktır. Melih Birik,
Zeyat Hattapoğlu,
Bu kitap da stüdyo sürecine katkı ola-
Çağdaş Saydam,
rak hazırlandı. Pek alışık olunmayan Ömer Devrim Aksoyak,
bir durum bu dijital çağda bir kitap Tasarım Stüdyosu:
yapmak, ancak umudumuz burada Kentsel Tasarım Süreci,
kayıt altına alınan birikimin zaman MSGSÜ Yayınları,
Kasım 2018
içinde gelecek katkı, katılım ve öneri-
ler ile artması, zenginleşmesidir.
(Tanıtım bülteninden)

Duran Her Şey Hareket Ediyor

Aykut Köksal’ın genel yayın yönetmen- Yücel, akademisyen ve entelektüel nundan 19. yüzyıl sıra evlerine, Taksim
liğinde kurulan Arketon Yayınları’nın kimliğiyle mimarlık dünyasının önde Meydanı’ndan Galata ve Pera’ya uza-
ilk kitabı yayımlandı. Atilla Yücel’in gelen kişileri arasında yer alıyordu. nan geniş bir çerçeve çiziyor.
İstanbul yazılarından oluşan kitap İstanbul üzerine yazdığı metinlerden Atilla Yücel, kitaba yazdığı önsözde
“Duran Her Şey Hareket Ediyor” adını oluşan kitap, kentin modernleşme şöyle diyor: “İstanbul Yazıları, üzerin-
taşıyor. 2018’de yitirdiğimiz Atilla öyküsünden mimarlığına, siluet soru- de binlerce, on binlerce yazının, yapı-
tın, düşün inşa edildiği bir gerçekli-
Düzeltme ğin, İstanbul’un kent mekânı ve
“Bauhaus’un 100. Yılında İDGSA’da Temel Tasar[ım]ın Zihin mimarlık ile ilgili görünümleri üzerine
Haritaları” adını taşıyan makalemde sehven bazı hatalar yapmış üretilmiş bazı satırların bir derlemesi.
bulunmaktayım. Mimar.ist dergisi okuyucularından özür dilerim. İstanbul bir kent, aynı zamanda bir Atilla Yücel, Duran Her Şey
Buna göre 76. sayfada, “Gürman 1963’te mezun olduğu kavram, aynı zamanda, yüzyıllar Hareket Ediyor: İstanbul
Akademi’ye Kasım 1967’de asistan olarak girmişti.” yerine, boyunca oluşmuş bir tarihsel birikime Yazıları, İstanbul: Arketon
“Gürman 1960’ta ressam olarak mezun olduğu Akademi’ye Kasım dayanan bir kültürün, bir aidiyetin adı, Yayınları, 2019, 193 s.
1967’de asistan olarak girmişti. Mezuniyetinden sonra 1963-1966 bir külliyatın nesnesi, belki bir mitos.
arasında, Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulunda, resim ve özgün Bugünün karmaşık megapol gerçekli-
baskı dallarında çalıştığı bilinmektedir.” şeklinde değişmelidir. ği, farklı dönemlerdeki daha sade bir
Yine 79. sayfada, “Ekibimiz 10 kişiye tamamlandı: Bihrat Mavitan, kozmopolit varoluşun küresel dina-
Tülay Baytuğ, Saim Bugay, Yusuf Taktak, mimar Emel Erkmenol, mikler sonucunda her gün yeniden
Ruhi Görüney, Nedret’lerin döneminden Simin.” yerine, “Ekibimiz biçim kazanmakta olan bir başka kat-
10 kişiye tamamlandı: Bihrat Mavitan, Tülay Baytuğ, Saim Bugay. manı. İstanbul külliyatı edebiyattan
Bu sınava katılanlar arasında Yusuf Taktak’ı, mimar Emel düşünceye ve bilime bu katmanlaş-
Erkmenol’u, Ruhi Görüney’i ve Nedret’lerin döneminden Simin’i
manın farklı dönemlerini, farklı izleri-
saymamız mümkündür.” şeklinde düzelmelidir.
ni, farklı izlenimlerini içeriyor.
Dr. Elâ Güngören
(Tanıtım bülteninden)
mimar•ist 2019/3 13
GÖRÜŞ

Dönüştürülmesi Olanaksız
“Yeni Bir İstanbul” İnşa Etmek
Kentsel Dönüşüm Pratiğimiz ve İstanbul’a
Kronolojik Olarak Hızlı Bir Bakış
İbrahim Alp - Jülide Alp

K entsel dönüşüm, XX. yy son çeyreğine

kadar pek az okunan makale ve araştırma
yazılarından aşinası olduğumuz, çoğunlukla II.
Dünya Savaşı sonrası Avrupa’sının yeniden inşa-
sı ve rehabilitasyonu ile özdeşleşen, “yarışmacı
kentler” konjonktürü ile yeniden ve içeriği kıs-
men güncellenerek popülerlik kazanan kav-
ram…
Söz konusu kavram ve pratiğinin, Türkiye
kentleşme gündemine girmesi 17 Ağustos dep-
remi gerçeği-gerekçesi ile son derece mutlak ve
keskin bir biçimde gerçekleşti. 2000’lerin başın-
da kentsel dönüşüm olgusu başta metropoller
olmak üzere ülkenin kronik sorunlu yapı stoku-
nun yenilenebilmesi için alternatifsiz, sihirli bir
formül olarak kamuoyunda, mesleki çevrelerde
tartışıldı ve kabul gördü. Yine erken dönem
2000’ler söz konusu reçetenin yasa, yönetme-
lik, mevzuat ve bu süreci işletebilecek bürokra-
siyi inşa etme çabaları ve deneme-yanılmalar ile
geçti…
Nihayetinde kentsel dönüşüm serüvenimiz
için, teoriden pratiğe toplumsal ve bürokratik
kodlarımıza uygun “yerli ve milli”, sürdürülebi-
Grafik 1. İstanbul İlçe Bazlı
Toplam Fiziksel Risk
Dağılımı, 2012 (İBB
Deprem Risk Yönetimi ve
Kentsel İyileştirme Daire
Başkanlığı, Deprem ve
Zemin İnceleme
Müdürlüğü).
lir (!) bir proses (Kentsel Dönüşüm Yasası) tarif-
lendi. Devamında başta İstanbul olmak üzere
büyük şehirler ve metropoliten alanlar, kentsel
dönüşüm uygulamalarının podyumu olarak öne
çıktılar.
Yasanın çıktığı tarihten günümüze değin
yaşanan süreçte, dönüşüm pratiğimizin başarı-
sı/zlığı sürekli ve yoğun tartışmalar ile gün-
demde kalmayı sürdürdü. İstanbul özelinde ise,
yapılan risk ve öncelik analizleri ile realize olan
dönüşüm uygulamalarının kentsel mekânda
örtüşememesi, tartışmaların temel referansların-
dan birisi oldu. Şehircilik Bakanlığının “riskli
alan” ilan ettiği arazi deseni ile JICA (Japan
International Cooperation Agency) senaryola-
rında ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi Dep-
rem Master Planında tariflenen arazi deseni ara-
sındaki sapmalar (Grafik 1, 2), dönüşümün
temel kaldıracı olan özel sektörün kamu yararı
adına “imar” etmediğini/edemeyeceğini gözler
önüne serdi.
Deprem odaklı kâbus senaryolarında kırmı-
zının her tonuyla vurgulanan tarihi yarımada -
Zeytinburnu - Avcılar hattı gibi riskli alanlarda,

Grafik 2. Riskli Alanların,

İstanbul’da İlçe Bazında
Dağılımı, 2018 (Çevre ve
Şehircilik Bakanlığı
tarafından ilan edilen ve
Resmî Gazete’de
yayımlanan veriler esas
alınarak üretilmiştir).

14 mimar•ist 2019/3

görece düşük arsa değerleri ve mevcut yoğun-
luklar nedeni ile kentsel dönüşüm süreci bir
türlü işletilemedi (Şekil 1).
Ulusal ekonomi politikasının inşaat sektörü
üzerine temellendirildiği bu dönemde, 2000
öncesinden aşinası olduğumuz “kat karşılığı
yap-sat” modeli de yeniden ambalajlanarak
(“yapı bazında kentsel dönüşüm”) konut üre-
tim sürecinin en etkin aracı olarak işletildi.
Ancak serbest piyasa ekonomisi koşullarında
sürecin imar edici, uygulayıcı küçük-orta ölçekli
aktörleri, doğal olarak risk faktöründen önce
kâr maksimizasyonunu önceleyerek, üretimleri-
ni yüksek rant ve kazanç vaat eden potansiyel
yapı stoku üzerinde yoğunlaştırdı. Bu mikro
ölçekli (parsel bazında) dönüşüm pratiği Bağ-
dat Caddesi, Acıbadem Caddesi benzeri prestij
koridorları veya periferilerinde, orta-yüksek
gelir grubuna yönelik lüks konut üretimini
zaman içinde büyük bir iştahla örgütledi.
Fikirtepe benzeri örneklerde ise meskûn
alanların yoğun yapılaşmış karakterlerine rağ-
men lokasyon ve rant avantajları nedeni ile
ibretlik dönüşüm deneyimlerine şahit olduk.
Emsal değerlerini katlayarak revize eden imar
planı desenleri üzerinden, ada bazında münferit
imar süreçleri ile üretilen insan siloları (Fotoğraf
1), bize kentsel dönüşümün “ne olmadığını”
gösterdi.
Öte yandan Kayabaşı, Ispartakule gibi her
biri küçük bir Anadolu kenti büyüklüğündeki
yeni yapılaşma alanları ile İstanbul, “yağ lekesi”
metaforunun hakkını vererek büyümeye devam
etti. Yeni açılan konut alanları, dönüştürüleme-
yen alanların desantralizasyonu için kullanılabi-
lecek fırsat alanları iken, konvansiyonel
konut-sosyal konut üretim süreçleri olarak işle-
tildi, tüketildi.
İstanbul başta olmak üzere özellikle metro-
pollerde merkezi iş alanları ve yakın çevresinde-
ki kamu arazileri ve yapı stoku hızla özelleştiril-
di. Kuşkusuz deprem gerçeği ve tehdidi kadar
siyasi iktidarın bekası da öncelikliydi (!) ve gerek
doğrudan devlet eliyle üretilen gerekse geri
ödeme garantili “mega projeler” hiç de ucuza
mal olmuyordu.
Gelinen nokta kamu sektörünü, özel sektö-
rün dönüşümünü örgütlemekten sakındığı riskli
alanları yenileyebilmek için alternatif formül
ve/veya kaynak arayışına mecbur bıraktı (2B
arazileri, kamu arazileri, askeri alanlar, imar
barışı…).
İlk olarak gözden çıkarılan 2B arazilerinin ve
kent içindeki kıymetli kamusal arsa stokunun
GÖRÜŞ
doğrudan satış, uzun vadeli kiralama, hasılat Şekil 1. Mahalle Bazlı
paylaşımı vb modellerle kaynak yaratmak ama- Toplam Fiziksel Risk
Dağılımı, 2012 (İBB
cıyla “menkulleştirilmesi” de soruna çözüm Deprem Risk Yönetimi ve
olamadı. Kentsel İyileştirme Daire
Yeniden üretimi söz konusu olmayan kamu Başkanlığı Deprem ve
kaynakları şeffaf olmayan süreçlerle tüketilirken, Zemin İnceleme
Müdürlüğü).
emsal değerleri tartışmalı gökdelenler İstan-
bul’un siluetini birbirleriyle yarışırcasına ve
sürecin müsebbibi olan siyasi aktörleri bile iğre-
ti edecek kadar hoyratça yeniden tarifledi. “Çıl-
gın projelerin müellifi” siyasi otoritenin özeleş-
tiri söylemleri ise, samimiyeti sorgulanmaya
muhtaç pişmanlık beyanları olarak tarihe not
düşüldü…
3. Köprü, 3. Havalimanı, Kanal İstanbul
gibi “tahrip gücü yüksek mega projeleri” icrada
ısrar eden kapasite, İstanbul’un makûs talihini
değiştirecek gücü kendinde bulamadı…
Öte yandan bütün bilimsel veri, görüş ve
tartışmalara rağmen kategorik olarak “muhalif
refleksi” ilan edilen karşı önermeler de yok hük-
münde sayıldı...
Son tahlilde kentsel dönüşüm (teorik altya-
pısı deprem farkındalığı üzerine inşa edilmiş
olmasına rağmen) pratikte istihdam ve ekono-
mik kalkınma öncelikli politikalar ile rantın ve
sermayenin yeniden üretilip dağıtıldığı bir süre-
ce indirgendi.
Bu durumun en somut ve güncel belgesi ise,
İstanbul Büyükşehir Belediyesinin uzun soluklu
bir çalışma sonucunda elde ettiği “İstanbul
Kentsel Dönüşüm Master Planı”dır. Master
Plan kapsamında tercih edilen senaryo ile, Kanal
İstanbul ve 3. Havalimanı hattı “stratejik büyü-
me koridoru” olarak tarif edilirken, metropolün
doğu-batı eksenli lineer makro formuna da
(mega projelerden yararlanılarak) yeni bir açılım
(!) getirilmektedir.
Olası kanal projesi ve İstanbul Boğazı ara-
sındaki aglomerasyon (yığılma), dönüşüm kapa-
mimar•ist 2019/3 15
GÖRÜŞ
Fotoğraf 1. Fikirtepe’de
Kentsel Dönüşüm
(Fotoğraf: İbrahim Alp).
sitesi yüksek merkezi alanların fırsat alanı olarak
tanımlanması, askeri alanların yapılaşmaya açıl-
ması gibi stratejik kararlar göstermektedir ki,
İstanbul’u kurban ederek ekonomiyi ayakta
tutma politikaları güncelliğini korumaktadır.
Sonuç olarak büyük deprem sonrasında
güçlü bir motivasyonla yola koyulduğumuz,
“yeni” olarak tariflediğimiz kentsel dönüşüm
serüvenimizde, dönüştürmek zorunda olduğu-
muz İstanbul bütün ürkütücü senaryolara rağ-
men yerli yerinde dururken daha yoğun, dönüş-
türülmesi daha olanaksız, makro form projeksi-
yonlarında ciddi kırılmalar ve deformasyonlar
yaşanan “yeni bir İstanbul” inşa etmeye devam
ediyoruz!
Kentsel Dönüşüm Pratiğimizin Geleceği Üzerine
Halihazırda kentsel dönüşüm pratiğimizin,
yoğun yapılaşmış riskli alanlardaki yapı stokunu
(aritmetik olarak artan, katlanan emsal değerleri
söz konusu olmadıkça) yenileyebilme perfor-
mansı son derece düşüktür. Emsal yüklemesi ile
hayata geçirilebilen uygulamalarda ise Fikirtepe
örneğinde olduğu gibi “soylulaşma”, “fiziksel
çevre kalitesi”, “sürdürülebilirlik-yaşanılabilir-
lik” gibi kronik sorunlar üzerinden tartışmalar
sürmektedir.
Öte yandan bu profildeki dönüşüm uygula-
maları, yenilenmiş yapı stokunun olağan fiziksel
16 mimar•ist 2019/3
ömrü düşünüldüğünde bugün baş edilemeyen
sorunları yarına misliyle miras bırakmak anlamı
taşır. Zira daha çok katlı, daha çok paydaşlı
mekân-yapı organizasyonlarının da zamanı gel-
diğinde dönüşmesi, yenilenmesi gerekecektir.
Türkiye’de özellikle “yoğun yapılaşmış
çöküntü alanlarını yenilemek ve aynı mekân
üzerinden eş zamanlı sermaye biriktirmek” bir-
birlerine mutlak bağlı süreçler olarak kaldığı
sürece, deprem öncelikli planlama projeksiyon-
larında başarılı olmak mümkün olamayacaktır.
Gayrimenkulü “menkul” değer olarak işlete-
bilecek alternatif uygulama araçları ile kentsel
dönüşüm sürecini desteklemek gerekmektedir.
Yatırımcı payı olarak adlandırılabilecek artı
değeri makro ölçekli “değer denklik matriksle-
ri” ile yönlendirmek-yönetmek, başka bir deyiş-
le imar hakkının transferini bütüncül bir planla-
ma anlayışı ile mümkün kılmak, dönüştürüle-
meyen alanların ıslahı ve yenilenmesine imkân
sağlayabilecek alternatif bir model olarak öngö-
rülebilir.
Büyük resme bakıldığında ise deneyimledi-
ğimiz süreç, aslında söylendiği gibi hantal
bürokrasiyi pas geçerek hızlı ve etkin bir yöne-
tim modeli inşa etmekten ziyade, yere özgü
toplumsal, ekonomik ve ekolojik realiteleri,
yerinden yönetim modelinin sağlayabileceği fır-
satları ve en nihayetinde demokrasiyi pas geçe-
rek, yönetmekten hükmetmeye evrilebilecek
bıçak sırtı bir duruma işaret etmektedir. Tek
merkezli siyasetin yerel idareler üzerinde seçil-
mişler yerine atama yapabilme iradesine varan
mutlak hâkimiyeti, kentleşme politikaları açısın-
dan yarattığı handikapların ötesinde sosyoeko-
nomik açıdan da sürdürülebilir değildir.
İbrahim Alp, Y. Şehir Plancısı, 1/X Tasarım
Jülide Alp, Dr. Öğr. Üyesi, Maltepe Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım
Fakültesi, julidealp@maltepe.edu.tr
Kaynaklar
İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Deprem Risk Yönetimi ve
Kentsel İyileştirme Daire Başkanlığı Deprem ve Zemin
İnceleme Müdürlüğü, Aralık 2014, http://www.ibb.
gov.tr/tr-TR/SubSites/DepremSite/Documents/
BRO%C5%9E%C3%9CR%20ARALIK-2014.pdf
Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından İlan edilen Riskli
Alanlar Listesi, https://istanbulakdm.csb.gov.tr/
ilan-edilen-riskli-alanlar-i-3598
JICA (Japan International Cooperation Agency) Raporu,
İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2002
http://www.ibb.gov.tr/sites/akom/documents/jica.html
İstanbul Deprem Master Planı, İstanbul Büyükşehir Beledi-
yesi, 2003
http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/SubSites/DepremSite/
Pages/ IstanbulDepremMasterPlani.aspx
İstanbul Kentsel Dönüşüm Master Planı, İstanbul Büyükşe-
hir Belediyesi, 2017

İDGSA’dan Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne
Endüstri Ürünleri Tasarımı Disiplininde
Bauhaus Etkileri
Meltem Özkaraman Şen
X IX. yy’ın ortasından itibaren ortaya çıkan
akımlardan belki de hiçbiri, ürünler üzerin-
de Bauhaus’un form dili kadar etkili olup, hayatı-
mıza bu derece yoğun yansımamıştır. Bauhaus,
disiplinlerarası tasarım okulu olarak geliştirdiği
deneysel müfredat ve yenilikçi öğretim uygula-
maları ile çağdaş endüstri ürünleri tasarımının
temelini oluşturmuş, sanayi ile uyum sağlamayı
hedeflediğini belirten bir açılış manifestosu
yayımlamış, gündelik yaşam için tasarlanacak,
sanayi ve sanatın sentezi ürün tasarımları yapma-
yı amaç edinmiştir. “Bauhaus ekolü, De Stijl,
Jugendstil, Konstrüktüvizm, Ekspresyonizm gibi
sanat akımlarından etkilenmiş olmasına rağmen,
temel felsefesi Deutscher Werkbund akımının
endüstriyel üretime katmak istediği Alman tar-
zından gelmiştir.” (Gürcüm ve Kartal, 2017)
1907’de kurulan Deutscher Werkbund,
Alman tasarımının temellerini oluşturmuştur.
Endüstrileşen dünyada, sanayinin mükemmelleş-
mesi hedefi ile sanayici, tasarımcı ve zanaatkârı bir
araya getiren bir birliktir. “İlk yıllarında… daha
çok el sanatlarını destekleyici olmuştur. I. Dünya
Savaşı’nın son yıllarında ise, endüstriyel sorunlar
daha da önem kazanmaya başlamıştır. … Her-
mann Muthesius’a göre Werkbund; Almanya’nın
ekonomik refah düzeyini yükseltip, uluslararası
alandaki gücünü arttırmakla kalmayacak, küre-
sel ticaret sahasında bütünleşmiş, kendi bilincinde
olan ve niteliksel olarak üstün bir ‘Alman stili’
yaratacaktır.” (Gürcüm ve Kartal, 2017)
Werkbund’un etkisi Almanya’ya yayılmıştır.
“Güzel Sanatlar Eğitimi veren okullar, müfredat
programlarına endüstrinin sorunlarını da alma-
ya başladılar. Bauhaus, endüstrinin sorunlarına
çözüm arandığı bir dönemde ortaya çıkmış bir
olgudur. Aynı doğrultuda ve aynı sorunlara
çözüm arayan birçok atölye ve okul vardır, fakat
Bauhaus bunların en kapsamlısı ve gelişmişidir.
Walter Gropius tarafından kurulan okul dönem
şartları dahilinde sanat ve zanaatı birleştirip,
teknolojiden yararlanıp, işlevsel, sade ve seri üreti-
me yönelik tasarımlar yapmayı hedeflemiştir. Kök-
leri Arts and Crafts, de Stijl gibi akımlara ve
‘Deutscher Werkbund’ gibi kurumlara dayanan
TASARIM
Philip Ginther; İç Mimarlık
Atölyesinde bir tashih
(Demir, 2008).
okul, döneminin ve daha sonrasının, hatta bugün-
lerin tasarım niteliklerini derinlemesine etkileyen
bir öneme sahip olmuştur.” (Esen, 2015)
Bauhaus, Werkbund’un yarattığı yeni anlayışı
benimsemiştir. “Bauhaus’ta ilk defa endüstrinin
gereksinimlerini karşılama amacıyla tasarımlar
hazırlanarak, tekstil, cam, metal, baskı ve seramik
atölyelerinde prototipler yapılmış, fabrikalarda
üretimler gerçekleştirilmiştir.” (Bulat vd, 2014)
Uygulamalı öğretim fikri, farklı bir ders progra-
mı ortaya çıkarmıştır. Atölye çalışmaları öncelikli
konumdadır. Farklı atölyelerde öğrenciler usta-çı-
rak ilişkisine dayalı uygulama yapmaktadır. Bu yön-
temler dünyadaki sanat ve tasarım öğretimini
köklü bir dönüşüme uğratmıştır. Bauhaus, endüst-
ri ürünleri tasarımı öğrenimi veren ilk kurum ola-
rak günümüzde bu disiplinin temelini oluşturmuş-
tur. Bauhaus, kurucusu Walter Gropius, “sanat ve
endüstriyi birleştirmeyi amaçladı böylelikle Bauha-
us, endüstri çağı düşüncesinin oluşturduğu bir eği-
tim merkezi oldu.” (Erkmen, 2009) Bu nedenle
aslında Bauhaus’u bir okul değil, bir “düşünce” İDGSA “İnsana Daha
sistemi olarak kabul etmek mümkündür. Uygun Bir Çevre İçin
Dolayısı ile sadece bir öğretim programı Sergisi” kataloğu
(MSGSÜ - EÜTB Arşivi).
değil, Bauhaus, eğitim ve öğretim sistemi olmuş-
tur. Makine ve makineleşmeyi tasarımda artı bir
eleman olarak değerlendirmiştir. Gropius, sanat
ve endüstri arasındaki bağları yeniden düzenle-
miştir. Endüstriyel üretim ve endüstrileşmenin
önemli olduğu düşüncesi ile Bauhaus’un tasa-
rımda endüstriyel bir yaklaşım benimsemesi
gerektiğini savunmuştur. Gündelik hayata yöne-
lik ürünler tasarlamışlardır. Kahve fincanından,
kentsel tasarıma kadar, çağdaş yaşamı her yönüy-
le ele almış, kullanım ürünlerini yeniden yorum-
mimar•ist 2019/3 17
TASARIM
İDGSA Endüstri Ürünleri
Tasarımı Bölümü öğrenci
sergisinin açılışında
dönemin sanayi bakanı
akademi yönetimi ile
(Ö. Küçükerman Arşivi).
Nuri Doğan Mobilyaları
“Sitzgruppe Elemente”,
Osram GmbH, Münih,1967
(N. Doğan Arşivi).
lamışlardır. “Bauhaus, endüstri çağı düşüncesinin
oluşturduğu bir eğitim merkezi oldu. 1919-1925
yılları arasında koşullara ve gereksinimlere göre
yeni atölyeler kuruldu ve her sömestrde öğrenci
programları yeniden oluşturuldu. Yapıcı düşünce
temeli üzerine kurulan Bauhaus, eğitim sistemin-
de yeni bir çığır açtı. Kısa zamanda başka ülkeler
de bu sistemi, yerel koşullara ve gereksinimlere göre
değiştirerek benimsediler.” (Artun, 2009)
Dessau’ya taşındığında okul endüstriyel işlevsel-
liği benimsemiş, eğitim sistemi farklılaşmıştır. Dev-
let desteğini yitirmesi, okulu kendini finanse edecek
çözümler bulmaya yöneltmiştir. Bu dönemde oku-
lun kendi tasarımlarını üretip, satışını yapması, oku-
lun zanaattan endüstriyel fonksiyonalizme geçişine
sebep olmuştur. Bauhaus’un 1929’da Basel ve
Mannheim’da açtığı, tasarımlarını tanıtma amaçlı
gezici sergi büyük ilgi görmüştür.
18 mimar•ist 2019/3
Bauhaus’un bugün bile endüstri ürünleri
tasarımı eğitimi üzerinde etkileri yoğun olarak
sürmektedir. “En önemli özelliklerinden biri;
makinelerden yararlanmayı benimsemesi, endüst-
rinin olanaklarını yadsımayarak endüstriyel üre-
tim koşullarına uygun bir sanat eğitimi vermesi-
dir. Bu da onu ilk gerçek endüstri tasarımı okulu
durumuna getirmiştir.” (Hasol, 2010)
Werkbund altyapısından gelişen Alman tasa-
rım geleneğinin, en önemli sembolü olan Bau-
haus’un endüstriyel bakışa sahip eğitimi, “sana-
yi estetiği” diye adlandırılan yeni bir form dili
ortaya çıkarmıştır.
Türkiye’de İlk Endüstri Tasarım Eğitimi
Cumhuriyet’in kuruluşu ile birlikte, Sanayi-i
Nefise Mektebi önemli bir rol üstlenmiştir. Bu
eski kurum, Cumhuriyetin kuruluşu ertesinde,
İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi
(İDGSA) olmuştur. Kurumda yetişen Seyfi
Arkan, Fazıl Aysu, Nazimî Yaver Yenal, Sadun
Ersin, Muhlis Türkmen vb pek çok tasarımcı,
çağdaş Türkiye’nin yeni yapılanma sürecinde
evlerde ve kamu mekânlarında (TBMM, Florya
Deniz Köşkü vb) mobilya ve iç mekân tasarım-
ları yapmışlardır (Ultav vd, 2015).
Ancak Türkiye Cumhuriyeti, ilk dönemlerin-
de modern bir yaşam tarzını benimsemek iste-
mesine rağmen eldeki üretimlerle yetinmek
durumunda kalmıştır. Bu dönemde, “Türkiye
sanayisi genel olarak az gelişmiştir. Akademi’de
(İDGSA) Endüstri ürünleri Tasarımı ve üretimi
1920’lerin sonundan itibaren oluşmaya başlamış-
tır. Akademi, önceleri yalnızca güzel sanat dalla-
rının eğitiminin verilirken, tasarım alanındaki
ilk adımların atıldığı yer olmuştur.” (Öziş, 2011)
Okul, II. Dünya savaşı sebebiyle ülkelerin-
den ayrılan Bruno Taut vb Alman, Avusturyalı
hocaları davet etmiş, onlara eğitmen olarak yer
vermiştir. Alman Werkbund’un üyelerinden
olan Bruno Taut, modernizmin en önemli
mimarlarından sayılır. “Taut, Devlet Güzel
Sanatlar Akademisi Mimarlık Bölümü’ne öğre-
tim üyesi olarak atanmıştır.” (URL 1)
“Taut, Werkbund’un 1927 yılındaki ‘Konut’
sergisinde Mart Stam, Peter Behrens, Walter Gro-
pius, Ludwig Mies van der Rohe ile çalışmıştır.”
(URL 2) Werkbund’da Bauhaus’un önemli isim-
leri ile çalışmış olan Taut’un İDGSA’da ders ver-
meye başlaması kurumun tasarım kültüründe
büyük etki yaratmıştır. O dönemde bu bölüm
olmadığı için kendisi bu disiplinde hoca olmamış
olsa bile; kuruma kattığı vizyon ile endüstri
ürünleri tasarımı disiplinine katkısı büyüktür.

1925 yılında Philip Ginther’in başkan olduğu
Tezyini Sanatlar Şubesinin kurulması çağdaş ürün
tasarımı eğitiminin ilk adımıdır (Kronoloji Posteri,
1999). “1883 yılında kurulduğunda, programın-
da Resim, Heykel, Mimarlık olarak 3 bölüm vardı.
4. Bölüm olarak Türkiye’de ilk defa Dekoratif
Sanatlar Bölümü (Tezyinat) kuruldu.” (Gezgin,
2003) O dönemde Tezyinat Bölümü gelecekteki
endüstri tasarım eğitiminin ilk temel taşıdır çünkü
bu bölümde başta mobilya olmak üzere günlük
kullanım ürünleri de tasarlanmaktadır. “Arapça
kökenli tezyin etmek; süsleme, bezeme, donatma
anlamına gelmektedir. O tarihte bu kavram,
günümüzdeki iç mimarlık, endüstri tasarımı başta
olmak üzere, hemen hemen bütün tasarım ve sanat
alanlarını kapsamıştır.” (Özkaraman Şen, 2004)
Ginther 1929-1937 yılları arasında Tezyini Sanat-
lar Şubesinde görev yapmış ayrıca Dahili Mimari
Şubesinde mobilya dersleri vermiştir. “Bu Avus-
turyalı hoca; Akademi’de Orta Avrupa tasarım
geleneğinin etkili olmasında rol oynamıştır. Türki-
ye’deki ilk ‘asri’ mobilya tasarımlarını yaptırmaya
başlamıştır.” (Küçükerman, 1999)
Ginther, Alman tasarım geleneğine uygun
bir eğitim planı yürütmüştür. “Yabancı öğretim
üyelerinin eğitime kazandırdığı dinamizm, genç
kuşağa ait Türk öğretim kadrosunun da oluşu-
munu sağlamıştır.” (Zeytinoğlu, 2003) O
dönem, Seramik, Grafik, İç Mimarlık, Tezyinat
atölyelerine Tekstil Atölyesi eklenmiştir. Tezyini
sanatlar kapsamındaki bölümler günümüzde
cam, seramik, tekstil, endüstri ürünleri, grafik
vb tasarım bölümleridir.
Türkiye’nin çağdaş toplum olma isteği, ortaya
yeni mekânlar ve ürünler çıkarmıştır. “Cumhuriye-
tin getirdiği yeni anlayışta, toplumun yeni mekân-
larda, yeni bir kimlikle, yeni bir hayata başlaması-
na öncülük etmek amacı güdülmüştü.” (Uzunars-
lan, 2000) Bu mekânlar ve ürünler genelde belli
bir kullanıcı kitlesine hitap etmektedir. “… Gerçi
bu kullanıcı kitlesinin İstanbul ile ve hatta İstan-
bul’un belli bir kesimi ile sınırlı kaldığı bir gerçekse
de Türk toplumunun tasarım bilincine doğru kat
edilmesi gereken mesafede anlamlı bir nokta tanım-
ladığı da kesindir.” (Asatekin, 1999)
Altyapısını Werkbund’un oluşturduğu
Alman tasarım kültürü, öncüsü ve en etkili olanı
Bauhaus olmakla birlikte, Orta Avrupa eğitim
sisteminde kabul görüp uygulandığı için bu
kurumlarda yetişmiş tasarımcılar da bu gelenek-
ten gelmektedir. Bu nedenle İGDSA’da bu
dönem eğitmenlik yapan yabancı hocalar genel-
de Orta Avrupa tasarım geleneğini sürdürmüş-
tür. Bauhaus öğretim sisteminde “Atölyeler
TASARIM
Kelebek Mobilya için
tasarım, Önder
Küçükerman, 1970’ler
(MSGSÜ - EÜTB Arşivi).
Babür Kerim İncedayı
Tasarımları, 1973
(Küçükerman, 1996;
1997).
araştırma laboratuarları gibi kullanıldı;
endüstrinin gereksinimi olan modüller, bu atöl-
yelerde hazırlandı. Bauhaus’ta ilk defa endüstri-
nin gereksinimlerini karşılama amacıyla tasa-
rımlar hazırlanarak, tekstil, cam, seramik, atöl-
yelerinde prototipler yapıldı; fabrikalarda üre-
timler geliştirildi. Toplum ilk kez sanatçılar
tarafından hayata geçirilen tasarımları kullan-
ma fırsatı buldu.” (Erkmen, 2009)
Nazilerin Almanya’da iktidara gelmesi, ülke
ve Bauhaus eğitmenleri için olumsuz koşullar
doğurmuştur. Ülkeyi terk etmek zorunda kalan
Alman hocalar, İDGSA için ise önemli bir baş-
langıç olmuştur. “Almanya’da işten uzaklaştırı-
lan öğretim üyelerinin Türkiye’ye çağırılması;
‘Akademi Reformu’ olarak anılan bir dönemin
başlangıcı niteliğindeydi.” (Zeytinoğlu, 2003)
Akademi müdürü Burhan Toprak dönemin-
de özellikle uygulamalı sanat eğitimi veren
bölümler için pek çok yabancı hocanın kuruma
geldiği görülmektedir. 1929-1958 yılları arasın-
da 17’si Alman, 24 yabancı uyruklu hoca
mimarlık ve uygulamalı sanatlar öğretiminde
yer almıştır (Demir, 2008).
Türkiye’de Endüstri Ürünleri Tasarımı Ortaya
Çıkışı ve Bauhaus İlişkisi
Endüstri ürünleri tasarımı 1960’ların sonlarına
değin günümüz anlamını kazanmamış, dönem-
sel olarak başka isimler ve bölümlerde ele alın-
mıştır. 1945 öncesi Almanya’da bile halen isim-
lendirilmediği görülmektedir.
International Council of Societies of Indust-
rial Design’ın (ICSID) 1970’lerdeki tanımına
mimar•ist 2019/3 19
TASARIM
İDGSA Endüstri Ürünleri göre, “Tasarımcının sorumluluğu, ortaya koy-
Tasarımı Bölümü Öğrenci
duğu ürünün kullanılma biçimine bağlı olan
ve hocaları bölüm
atölyesinde (MSGSÜ - temel kavramda başlar. Bu sorumluluğu, tasarı-
EÜTB Arşivi) mın görsel özelliklerine ve işleyişinin yetkinleşti-
rilmesine kadar iner; işlevsel, kültürel, sosyal ve
ekonomik alanlardaki ilişkilerinde sağlanması
ile insanın tüm çevresinin geliştirilmesini öngö-
rür” denmektedir (Erhan, 1976).
İDGSA’da endüstri ürünleri tasarımı, 1970’te
Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu
(UESYO) kuruluna kadar farklı isimler altında
var olmuştur. “Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölü-
mü” ismi ilk olarak 1971’de kullanılmıştır.
Tablo 1’de görüldüğü gibi, Dahili Mimari
Şubesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümünün
temellerini oluşturmaktadır. Burada ders veren
hocalar genelde Bauhaus ilkeleri doğrultusunda
ders veren hocalardır. Bunlardan biri olan
Alman uyruklu mimar Wilhelm Schütte, Prof.
Bruno Taut ekibinde yer almıştır. “W. Schütte,
okulların ve çocuk kurumlarının planlaması ile
görevlendirildiği Türkiye’ye gelmiş ve Bruno
Taut aracılı ile İstanbul Sanat Akademisi’nde
görev almıştır.” (URL 3)
1938-1946 yıllarında görev yapmış, Mimari
ve Tezyini Sanatlar şubelerinde ders vermiştir.
W. Schütte, mimari şubesindeki seminer mikta-
rının artırılmasını ve programlarının genişletil-
mesini talep etmiş, standardizasyon, dahili tefri-
şat ve mobilya konularına seminer başlığı olarak
yer vermiştir (Demir, 2008). “Standart” kavra-
mı günümüz endüstri ürünleri tasarımında
önemli bir etkendir. Mobilya ise günümüzde
meslek disiplini kapsamındadır.
Prof. Feridun Akozan şöyle anlatmaktadır:
“Schütte, iç mimari de başında olduğu marangoz
20 mimar•ist 2019/3
atölyesinde, mobilya tasarımları yapmış, Tasarı
Geometri ve Perspektif dersleri vermiştir” (Gezgin,
2003). Atölye derslerinin 2-3 ay sürdüğü ve pro-
jelerin hocaların tashihleri ile ilerlediği anlatımla-
rında görülmektedir. Tasarı geometri ve perspektif
dersleri halen endüstri ürünleri tasarımı eğitimin-
de altyapı dersleri olarak sürdürülmektedir. Ayrıca
MSGSÜ’de bölümün en önemli temel dersi olan
endüstri ürünleri tasarımı proje dersi aynı şekilde
yapılmaya devam etmektedir.
Bağımsız bölüm kurulana dek endüstriyel
ürün olarak kurumda çok sayıda mobilya tasarı-
mına rastlamaktayız. İDGSA’da Bauhaus ekolü
etkisinde tasarlanmış mobilya ürünleri endüstri-
yel tasarımın öncüsü niteliğinde olmuştur. Ernst
Egli, Bruno Taut, Hayati Görkey, Zeki Koca-
memi, Nâzımi Yaver Yenal, Mesut Manioğlu vb
gibi hocalara ait mobilyalar günümüze ulaşmış,
MSGSÜ’de kullanılmaktadır. “Cumhuriyetten
1950’li yıllara kadar Türkiye’de endüstri kendi
içinde rekabeti olmayan, ürettiğini satan, ithal
ettiği teknolojiyi bile yenilemeye ihtiyaç duyma-
yan bir durumdadır. Metal mobilya sektörü,
1952 sonlarından itibaren uygulanan korumacı
dış ticaret politikasından etkilenmiştir.” (Sön-
mez ve Baydar, 1999)
“Ülkede hem gelişmiş bir mobilya sanayisi
yoktur, hem de ithalat yapmak imkansız gibidir.
Madeni mobilya alanında sacdan yapılmış ilkel
büro dolapları dışında, örnek yoktur Bu mobilya-
lar, daha önceki nesillerde pek de alışık olunma-
dığı biçimde, atölye bazlı da olsa seri üretilmekte-
dir.” (Küçükerman,1995)
İlhan Koman ve Sadi Öziş İDGSA heykel
bölümü metal atölyesinde, metal mobilya tasarla-
maya ve üretmeye başlamışlardır. “Kare Metal”
isimli atölye ile 50 civarında model tasarlayıp
üretmişlerdir. Bu mobilyaların projelerde yer
alması, deneysel yöntemlerle tasarlanması ve
çoklu sayıda üretimi olması Bauhaus geleneğinin
yansımasıdır. Bu mobilyalar, endüstri ürünleri
tasarımın o dönemdeki ilk örnekleridir.
Bauhaus’un etkisi altındaki öğrencilerin de
hoca olması sonucu, İDGSA’da ikinci, üçüncü
kuşaklar ile Bauhaus geleneği iyice yerleşmiştir.
1945 yılında öğrenci olan Prof. Sadun Ersin
şöyle anlatmaktadır: “2. Dünya Savaşı koşulları
yüzünden Almanya’dan pek çok kişi dönmüştü,
hocam Hayati Görkey Almanya’da eğitim almıştı.
Kavramsal bir iç mekân eğitimi değil teknolojiye
dayalı bir eğitim almıştı.” (Gezgin, 2003) Prof.
Sadun Ersin İDGSA başkanlığı yaptığı esnada aynı
zamanda İDGSA İç Mimarlık ve Endüstri Tasarı-
mı Kürsüsü başkanlığı da yapmıştır. “Özellikle

dizayn açısından gelişmeleri yakından izliyordum.
Ve Türkiye’de Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölü-
münün açılmasının ilerisi için doğru olduğunu
düşünüyordum” demektedir (Gezgin, 2003).
Aynı dönemde İDGSA Uygulamalı Endüstri
Sanatları Yüksek Okulu (UESYO) Endüstri
Tasarımı Bölümü başkanı Prof. Önder Küçüker-
man’dır. “1950’li yıllarda, İzmir’de Nato’nun,
personeli için bir çok derginin yanı sıra ‘Do it
yourself’ ya da ‘Populer Mecahanics’ türünde
dergiler de gelirdi… İşte ‘Industrial Design’ keli-
mesini ilk kez 1955 yılında bu yolla duymuştum”
demektedir (Gezgin, 2003).
Küçükerman, dergilerden öğrendiği “industri-
al design” eğitimi almak ister, ancak Türkiye’de
böyle bir bölüm yoktur. 1960 yılında Akademi’ye
öğrenci olduğunu, o dönem 5 yıllık bir okul olan
Akademi’de ilk yıl galeri çalışması, ikinci yıldan
sonra proje çalışmaları yapıldığını ifade etmekte-
dir. Asistanlık döneminde çalıştığı hocalarını Bau-
haus ekolünü yaşamış kişiler olarak tanımlamakta-
dır. Bu dönemde Endüstri Ürünleri Tasarımı
Bölümü kurmak için araştırmalar yaptığını, rapor-
lar hazırladığını, ancak “endüstri” kelimesinden
rahatsız olan sanatçılardan büyük tepki gördüğü-
nü söylemektedir. “Türkiye’nin sanayileşmeye baş-
laması ile 1960’ların sonunda Akademi kurulu ‘İç
Mimarlık ve Endüstri Sanatları’ ismini kabul etti.
Ancak bağımsız bir bölüm olarak kurulması Aka-
demi Başkanı Feridun Akozan’ın Amerika’ya
gidip orada bu disiplin ile tanışması sonrasında
gerçekleşmiştir.” (Gezgin, 2003)
İlerleyen dönemde ülkede kalkınma planları
doğrultusundaki sanayileşme adımları, sosyal
hayatta ciddi bir dönüşüm yaşatmıştır. Apart-
man hayatının yerleşmesiyle çeşitlenen gündelik
ürünlere ihtiyaç artmıştır. Yeni ürün tasarımları
geliştirilmek zorunda kalınmıştır.
Aynı dönemde özel okul statüsünde yükse-
kokullar açılmıştır. Bu okullardan bazıları tasa-
rım eğitimi veren kurumlardır. Bauhaus eğitim
anlayışı ile müfredat oluşturmuş olan UESYO
bu okullardan birisidir.
UESYO
1970 yılında Akaretler’de, özel okullar statü-
sünde tasarım eğitimi veren, Uygulamalı
Endüstri Sanatları Yüksek Okulu (UESYO),
endüstri ürünleri tasarımı açısından çok önemli
bir kurumdur. Bu kurum 1971 yılında çıkartı-
lan bir kanun ile İDGSA’ya bağlanmıştır.
“12 Mart dönemindeki hükümetin yaptığı
reformlar içerisinde; özerk kanunlar ile kurulmuş
özel yüksekokulların, fakültelerin üniversitelere
TASARIM
bağlı olması söz konusuydu. Çünkü anayasa mah-
kemesi Türkiye’de üniversite düzeyinde öğrenimin,
üniversiteler tarafından devlet eliyle verilebileceği,
özel üniversite diye bir şey olamayacağı kararına
vardı. MEB başkanlığında yapılan toplantı da…
İDGSA; UESYO ve Mimarlık Yüksekokulunu
bünyesine almayı kabul etti. Bu operasyon sonunda
Türkiye’de özerk kanunlar ile kurulmuş bir eğitim
kurumu kalmadı.” (Gezgin, 2003)
1.8.1972’de İDGSA senatosunun Prof.
Feridun Akozan başkanlığında gerçekleşen 32.
toplantısında alınan karar gereği, UESYO, sena-
to kararı ile 5 yıllık programa dönüştürülmüş,
akademi eğitim sisteminin bir parçası olmuştur.
1972-1973 öğretim yılından itibaren
UESYO, Dekoratif Sanatlar Bölümünün “yüzey
ve biçim değerlendirme teknoloji atölyesine
dönüştürülmesini” uygun bulmuştur. Aynı
zamanda Dekoratif Sanatlar Bölümü ikiye bölün-
müş, bu durum endüstri ürünleri tasarımının
diğer bölümlerden ayrılarak, bağımsız bir bölü-
me dönüşmesinin yolunu açmıştır.
Ö. Küçükerman’ın kurmayı hayal ettiği bölü-
mün UESYO’da kurulmasına senato onay ver-
miştir. Böylelikle Türkiye’de bağımsız olarak ilk
kez Endüstri Tasarımı Bölümü eğitimine başla-
mıştır. Her ne kadar endüstri tasarımın kökeni
İDGSA’da Dahili Tezyinat’a kadar uzansa da
UESYO Türkiye’de günümüz Endüstri Tasarımı
Bölümünün en önemli adımıdır. Bölümün o
dönemdeki adı “Endüstri Tasarım” bölümüdür.
Küçükerman’ın Türkiye’de henüz bilinmeyen Tablo 1. Endüstri Ürünleri
bir disiplin olan bölüm ile ilgili Mimarlık dergisi- Tasarımı Bölümü
Kronolojisi Posterindeki
nin 1972 yılının 8. sayısında “Endüstri Tasarım biçimi ile bu disiplinin
Üzerine” isimli bir yazısı olduğu görülmektedir. hangi tarihte, hangi isim
altında yer aldığını ve hoca
UESYO Müdürü Namık Bayık’ın 1974
isimlerini gösteren
yılında yayımlanan katalog giriş yazısı kurumun
sıralama (Endüstri Ürünleri
Bauhaus ekolünün yansıması olduğunu kanıtlar Tasarımı Bölümü
niteliktedir. Bayık’ın yazısında belirttiği hedef- Kronolojisi Posteri, 1999)
1883 SANAYİ-İ NEFİSE MEKTEBİ ÂLİSİ
1914 Garb Tezyini Sanatları Şubesi - Eğitmenler: Avni Lifij, Titolagier
1928 GÜZEL SANATLAR AKADEMİSİ
1929 Tezyini Sanatlar Şubesi - Dahili Mimari Şubesi - Eğitmenler: Wilhelm Schütte,
Phillip Ginther, Hayati Görkey, Sabri Berkel
1939 Dahili Mimari Atölyesi - Eğitmenler: Marie Louis Sue, Ahmet Zeki Kocamemi,
Muhsin Demironat, Emin Barın, Osman Kenan Temizan, Sefa Erkün, Utarit İzgi, Şeref
Akdik
1955 Yüksek Dekoratif Sanatlar Bölümü İç Mimari Atölyesi - Eğitmenler: Sadun
Ersin, Hamdi Şensoy, Malik Çadırcıoğlu, Ünal Demiraslan, Suna Alamdağ, Turgut
Kavur, Oya Boyla, Önder Küçükerman, Özden Ergunar, Yılmaz Morçöl
1971 İDGSA Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu (UESYO) Endüstri Ürünleri
Tasarımı Bölümü
1973 İGDSA İç Mimarlık ve Endüstri Tasarımı Bölümü
1977 Endüstri Tasarımı Araştırma ve Yapı Enstitüsü ETAYE
1982 MİMAR SİNAN ÜNİVERSİTESİ ENDÜSTRİ ÜRÜNLERİ TASARIMI BÖLÜMÜ
mimar•ist 2019/3 21
TASARIM
Osaka’da Matsushita
Electric Industrial’de
“Telra” için yapılmış olan
tasarım çalışmasının çeşitli
adımları, Gürkut Uysal,
1976 (Küçükerman, 1996).
ler, Gropius’un Bauhaus’un endüstriyel bir yak-
laşım benimsemesi ilkesine dayanan, gündelik
hayata yönelik her türlü ürünü tasarlama hedef-
leri ile benzer niteliktedir. Yazı şu şeklidedir:
“İDGSA ya bağlı olarak öğretim yapmakta
olan okulumuz, bugün için endüstri tasarımı,
tekstil sanatları ve grafik sanatları bölümlerin-
den oluşmaktadır. Çağdaş gereksinmelere
uygun bir biçimde öğretim yapmakta olan oku-
lumuzun halen 417 öğrencisi bulunmaktadır.
Bu öğrencilere ilk iki yılda tasarlama ile ilgili
temel ilkeler ve değer yargıları verilmektedir.
Diğer iki yılda ise, uygulamalı çalışmalara yöne-
linmektedir. Bu yıllarda öğrenci, bölümü içinde
kendi seçeceği uzmanlık alanına yönelerek, tasa-
rım, araştırma ve çalışmalarını sürdürmektedir.
Bu dönemdeki çalışmalar okul içinde kalmaya-
rak, okul dışında tüketici kesime kadar taşımak-
tadır. Bu konuda okul ile üretici kuruluşlar ara-
sında belirli bir ilişki kurulmuştur.
Böylece okul içinde sağlanan uygulama ola-
nakları aşılarak öğrencinin her an gelişen tekno-
lojiyi anında izleyebilme ve inceleyebilme olanağı
sağlamış bulunmaktadır. Bu ilkeler ile öğrenim
gören öğrencilerimizden 1972-1973 öğretim
yılında 37’si, 1973-1974 yılında öğretim yılında
98’i mezun olmuş,…, kendi alanlarında endüst-
rimize (dizayner) olarak katkıda bulunabilmek
için yurt sathına dağılmışlardır.
Temelini İDGSA öğretim üyelerinin oluştur-
duğu 64 kişilik öğretim kadromuz, endüstrimizle
yakın ilişkilerimiz, sürdüğünce daha verimli ve
22 mimar•ist 2019/3
daha bilgili dizaynerler yetiştireceği inancı için-
dedir. Amacımız çağdaş düzeydeki tasarım
sorunlarını çözebilecek tasarımcıları yetiştirmek-
tir.” (UESYO katalog 1974)
Bu özsözden anlaşılan okulun programının
Bauhaus eğitim anlayışını örnek alarak geliştirip
uyguladığıdır. UESYO’nun Bauhaus eğitimini
örnek aldığı noktalar şöyle sıralanabilir.
1. Endüstri tasarımı, tekstil ve grafik gibi endüstri
sanatları disiplinlerinde ürün tasarlama hede-
finde olmuştur.
2. Öğrencilerine süresi farklı olsa da Bauhaus
gibi ilk başta tasarım ile ilgili temel ilkeler,
temel eğitim vermektedir.
3. İkinci yıldan sonra öğrenci seçtiği atölyeler-
de uygulama çalışması yapmakta ve kendini
geliştirmektedir. Atölye uygulaması eğitimin
önemli bir parçasıdır.
4. Son iki sene öğrenci seçeceği uzmanlık ala-
nına yönelerek, tasarım, araştırma ve çalış-
malarını sürdürmektedir.
5. Kurumun hedefi endüstride üretilecek ürün-
ler tasarlamaktır.
6. Endüstri kuruluşları ile ilişki içinde olup
projeler üretmektedir.
7. Endüstri ile ilişki sayesinde güncel teknolo-
jik gelişimleri izleyebilmektedir.
8. Endüstri ile kurulan bağ sayesinde mezun
öğrencileri endüstri kuruluşlarında tasarım
yapmaktadır.
UESYO ile başlayan süreçte, bölümde Alman-
ya’da eğitim almış Nuri Doğan, İlhan Erhan, Süha
Erda, Süha Ural vb hocalar da yer almıştır. Bu
hocaların Bauhaus geleneğini sürdüren Kassel gibi
okullarda eğitim aldığı görülmektedir. Kassel
tarihçesinde 1880’de Endüstriyel üretimin ve tek-
nolojik yeniliklerin artan önemi ile atölyeler oluş-
turulduğu, 1947’de Bauhaus’da var olan uygula-
malı eğitimin yapıldığı, 1960’lı yıllarda adı Werk-
kunstschule olan okulun, ABD ve eski Bauhaus
hocalarınla irtibat içinde, tasarım ve tasarım eğiti-
mi yaptığı, belirtilmektedir (URL 4). Ayrıca İlhan
Erhan, Kassel’de hocası olan Prof. Herbert Oest-
reich’ın 1958-1959 yıllarında Prof. Wagenfeld
yanında atölye şefliği yaptığını, Siemens fabrikala-
rında konstrüksiyon mühendisi ve endüstri tasa-
rımcısı olduğunu belirtmektedir (Erhan, 1976).
Bu yıllarda endüstri ürünleri tasarımı kabul
edilmiş bir meslek disiplinidir. Aynı yıllarda,
İDGSA İç Mimarlık ve Endüstri Tasarımı Kür-
süsü ve İDGSA, UESYO Endüstri Tasarımı
Bölümü, mesleği tanıtma amaçlı, 1929 Basel ve
Mannheim’da açılmış gezici Bauhaus Sergisini
örnek aldığı, öğrenci çalışmaları ortak sergisi
 TASARIM

hazırlamıştır. Serginin başlığı “İnsana Daha
Uygun Çevre İçin Tasarım”dır. Kataloğundan,
sergileme sistemlerine en ince ayrıntısına kadar
bölüm hocaları tarafından tasarlanmıştır.
Tasarlanan ürünler katalogda “Oyuncak”, “Eği-
tim Araç ve Gereçleri” (cetvel, sıra vb), “Konut, İş
Yeri Araç ve Gereçleri” (küçük ev aletleri, müzik sis-
temleri, mobilya vb), “Aydınlatma”, “Kent Ögeleri”
(kiosk vb), “Alış Veriş Çevresi”, “Devingen Çevre”
(ulaşım araçları) başlıklarıyla 7 kategori altında yer
almaktadır. Bu ürün başlıkları Bauhaus’un tasarım
anlayışında olduğu gibi gündelik hayatta yer alan,
sanayi estetiğine uygun ürünlerdir.
Bu sergi büyük ses getirmiş, dönemdeki ismi ile
“endüstri tasarımı”nın ne olduğunu kamuoyuna
anlatmayı hedeflemiştir. Mesleğin tanınırlığı artmış-
tır. Sergi kataloğu giriş yazısında İGDSA ve kürsü
Başkanı Sadun Ersin yazısının başlığını bu nedenle
“Tanıtmak, Tanınmak, Tanışmak” olarak koymuş-
tur. Bu sergi Türkiye’de pek çok yeri dolaşmıştır,
1976’da ODTÜ’de de bu sergi açılmıştır.
Bu sergi kataloğundan da anlaşıldığı gibi
1970’lerin başında İDGSA çatısı altında eş
zamanlı, UESYO’nun altında bağımsız Endüstri
Tasarımı ve Yüksek Dekoratif Sanatlar Bölümü
altında iç mimarlık ve endüstri tasarımı olarak
eğitim sürdüren iki ayrı disiplin bulunmaktadır.
gereken 3 bölümden biri olmasına karar verilmiş
ve Mimarlık Fakültesi oluşturulmuştur.
Endüstri ürünleri tasarımı disiplini 1940’lar-
dan sonra tanımlanmıştır. Multidisipliner yapısı
gereği, tasarlanan ürünün sektörüne göre, üre-
timle ilgili pek çok disiplin ile ilişki içindedir.
1940 öncesi dönemlerde mimar kökenli tasa-
rımcılar, yaptıkları tasarımlar ile öncü rolü üst-
lenmişlerdir. Ancak Bauhaus ile birlikte endüst-
riyel sanatların gelişmesi, endüstri ürünleri tasa-
rımı ve mimarlığın yollarını ayırmış ve araların-
da hiçbir organik bağ kalmamıştır. Bu disiplin,
endüstride üretilen ürünleri geliştirme amacını
benimsemiştir. Günümüzde iki farklı disiplinin
öğretim planları incelendiğinde arakesit oluştu-
racak çok az nokta olduğu görülmektedir.
Yapılmış öğrenci projelerine ve çalışılmış sektör-
lere bakıldığında bu bilgi çok net okunmakta-
dır. (İDGSA Akademi Belleteni, 1974)
Bölüm kurulduğu tarihten itibaren Bauhaus
ilkelerinin ışığında geliştirdiği müfredatını, döne-
min gerekleri doğrultusunda sürekli güncellemiş-
tir. Endüstri ile ilişkisi her zaman yoğun olmuş, 1990’larda MSÜ’de
geliştirilen öğrenci
mezunları Arçelik vb pek çok firmada ilk tasarım
projeleri
ekiplerini kurmuştur. Bölümün kurucusu ve halen (MSGSÜ - EÜTB Arşivi)
proje hocası Prof. Önder Küçükerman, Nisan (Küçükerman, 1997).

1974 yılında basılan okulun kataloğunda yer alan

kuruluş şemasında bu durum görülmektedir.
Bölüm iki ayrı yapıda yer alsa da aynı metot-
lar ile eğitimini sürdürmüştür. Bu metotlarda
Bauhaus eğitim temellidir. 1974 yılı kataloğun-
daki ders planları da bunu yansıtmaktadır.
İlerleyen dönemde, gelişmekte olan Türkiye
endüstrileri bölümden tasarım desteği talep
etmeye başlamış, mezun öğrenciler endüstride
yer bulmuşlardır. Tasarlanan ürünler Bauha-
us’da olduğu gibi atölye ortamında endüstrinin
gereksinimlerini karşılama amacıyla geliştiril-
miştir. Neredeyse her hocanın endüstri ile bağı
bulunmaktadır. Aşağıda tasarladıkları ürünlere
örnekler görülmektedir. Hemen hemen her
sektörde tasarımları bulunmaktadır.
1981 yılında kabul edilen Yüksek Öğretim
Kanunu ile Akademi’nin üniversiteleşmesi ger-
çekleşmiştir. Bölümler fakülteler altında toplan-
mıştır. İDGSA, Mimar Sinan Üniversitesine
dönüştüğünde, Endüstri Ürünleri Tasarımı
Bölümü Mimarlık Fakültesine bağlanmak zorun-
da kalmıştır.
Aslında bu dönemde ele aldığı konular,
mimarlık disiplini ile ilişkili olmamasına rağmen
fakülteleşme sürecinde, okulda yer alan mevcut
bölümler içinde fakültenin kurulabilmesi için
mimar•ist 2019/3 23
TASARIM
2019’da Bauhaus eğitim anlayışının bölüme kat-
kısını şöyle ifade etmektedir: “Bauhaus ilkeleri bize
dürüst ve ilkeli ürün tasarımı yapmayı öğretti. Bu
ilkeler sayesinde hep rasyonalist bir tutum sergiledik
ve endüstride üretilebilecek, ancak yaratıcılıktan
ödün vermeyen ürünler tasarladık, asla hayali
tasarımlar yapmadık.” (Küçükerman, 2019)
Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümünün uygu-
ladığı sistem, öğrenci proje disiplini takip çizelge-
lerinden anlaşılacağı gibi bölümün adı değişse de
sürdürülmüştür. Proje konuları her zaman Bauha-
us gibi gündelik hayatta kullanılacak, sanayide
üretilecek ürünlerdir. Günümüzde halen takip
çizelgeleri kullanılmakta, öğrencinin tüm öğrenci-
liği boyunca yaptığı projeler bu şekilde izlenmek-
tedir. 2000’li yıllarda uluslararası çağdaşları ile aynı
düzeyde eğitim yapmayı sürdüren Endüstri Ürün-
leri Tasarımı Bölümü ulusal ve uluslararası alanda
kazandığı tüm başarılarını Bauhaus’un rasyonel
tasarım anlayışını benimsemesine borçludur.
Günümüzde grafik disiplini ile ambalaj,
ürün grafiği, tekstil disiplini ile ayakkabı, çanta,
aksesuar, takı ve giyilebilir teknoloji ürünleri,
seramik ve cam disiplini ile züccaciye, vitrifiye
vb konularda ortak paydalara sahiptir. Bu disip-
lin, XX. yüzyıl modernizminin önemli figürü
Gropius tarafından oluşturulan Bauhaus’un
endüstriyel sanat disiplinlerini özerk kılan prog-
ramı sayesinde mimarlıkla olan bağını kopar-
mıştır. Gelecekte tekrar oluşturulacak endüstri-
yel sanatlar çatısı altında bir yapıya kavuşması,
ortak hareket edebilecek disiplinlerin birlikte
çalışma olanağı yakalamasını sağlayacaktır.
Meltem Özkaraman Şen, Doç. Dr., MSGSÜ Endüstri Ürünleri
Tasarımı Bölümü, meltemsen@gmail.com
From IDGSA to Mimar Sinan Fine Arts University Bauhaus
Effects in Industrial Design Discipline
Since 1919, Bauhaus has itself been the foundation of “new life” in
architecture, design and art. In the new era of Turkey, where cultural
modernization is very important, İDGSA is spearheading the change as
the only institution which provides art and architecture education. İDGSA
invited various Bauhaus trainers, who had to leave their countries, to
work in the institution. Thanks to the professionals raised in its halls,
İDGSA greatly contributed to the efforts toward creating a modern
society. With 24 foreign instructors of Bauhaus origin, 17 of whom were
German, architecture and applied arts departments trained their students
according to Bauhaus principles between 1929 and 1958. The first
Industrial Products Design Department of Turkey, which was founded
within İGDSA in 1971, adopted the Bauhaus principles likewise and laid
the foundations of industrial product design in Turkey. Its graduates
played very prominent professional roles in industrial design in the
country. This study aims to describe the Bauhaus influence on Industrial
Product Design disipline using products and case studies.
24 mimar•ist 2019/3
Kaynaklar
Artun, A. (2009), “Türkiye’de Mimarlık, Sanat, Tasarım
Eğitimi ve Bauhaus”, Bauhaus: Modernleşmenin Tasarı-
mı, der. A. Artun - E. Aliçavuşoğlu, İst.: İletişim Y.
Asatekin, M. (1999), “Endüstri Tasarımı ve Cumhuriyet
Türkiye’si”, Cumhuriyetin Renkleri, Biçimleri, ed. A.
Ödekan, İst.: Tarih Vakfı Y.
Bulat, S., M. Bulat, B. Aydın (2014), “Bauhaus Tasarım
Okulu”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, 18 (1): 105-120
Demir, A. (2008), Arşivdeki Belgeler Işığında Güzel Sanat-
lar Akademisi’nde Yabancı Hocalar, İst.: MSGSÜ
Erhan (Fırıldak), İlhan (1976), “Endüstri Tasarımında Gör-
sel İlişkiler ve Değerlendirme Ölçütleri”, Yapı Dergisi
Erkmen N. (2009), “Bauhaus ve Marmara Üniversitesi
Güzel Sanatlar Fakültesi”, Bauhaus: Modernleşmenin
Tasarımı, der. A. Artun - E. Aliçavuşoğlu, İst.: İletişim Y.
Esen, E. (2015), “Bauhaus Eğitim Anlayışının Günümüz
Temel Tasarım Eğitimine Etkileri”, Yüksek Lisans Tezi,
Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü İç
Mimarlık ve Çevre Tasarımı Ana Bilim Dalı
Gezgin, A. Ö. (ed.) (2003), Akademi’ye Tanıklık 3: Güzel
Sanatlar Akademisi’ne Bakışlar… Dekoratif Sanatlar,
İst.: Bağlam Y.
Gürcüm, B. H., S. Kartal (2017), “Bauhaus ile Tasarıma
Dönüşen Zanaat”, İdil Sanat ve Dil Dergisi, 6 (34).
www.idildergisi.com, Son erişim tarihi: Mayıs 2019
Hasol, D. (2005), Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, İst.:
Yem Y.
İDGSA Akademi Belleteni (1974)
İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi (1974), “İnsana
Daha Uygun Bir Çevre İçin Sergi Katalogu”, İç Mimar-
lık ve Endüstri ürünleri Tasarım Kürsüsü, İDGSA
Uygulamalı Endüstri Sanatları Yüksek Okulu Endüstri
Tasarım Bölümü Öğrenci Çalışmaları Kataloğu
Kronoloji Posteri (1999), “Endüstri Ürünleri Tasarımı
Bölümü Kronolojisi Posteri”
Küçükerman, Ö. (1995), “Türk Tasarım Tarihinde Öncü
Akademililer ve İlk Tasarımları: Metal- Heykel Mobil-
yalar”, Art Dekor, 32: 138-142
Küçükerman, Ö. (1996), Endüstri Tasarımı, Endüstri İçin
Ürün Tasarımında Yaratıcılık, İst.: YEM Y.
Küçükerman, Ö. (1997), Endüstri Tasarımı Ürün Tasarı-
mında Adımlar, İst.: YEM Y.
Küçükerman, Ö. (1999), “Osmanlı İmparatorluğu’ndan
Türkiye’ye Mobilya Tasarımının Değişimi”,  Tombak
Antika Kültürü Koleksiyon ve Sanat Dergisi, 23: 3-10
Küçükerman, Ö. (2019), Röportaj
MSÜ Kataloğu (1987-1988)
Öziş, S. (2011), Sadi Öziş ile söyleşi ve röportaj, 1998,
2003, 2010, 2011, İst.
Özkaraman Şen, M. (2004) “Türkiye’de 1800-2004 Yılları
Arasındaki Değişim Süreci İçinde Tasarımı Etkileyen
Faktörler: Ve Bir Örnek Olarak Mobilya Üretim Mode-
li”, Doktora Tezi, MSGSÜ Fen Bilimleri Ens.
UESYO Katalog (1974)
Ultav, Z. T., D. Hasırcı, S. Borvalı, H. Atmaca (2015),
DATUMM, Dokümantasyon ve Arşivleme, “Türkiye’de
Modern Mobilya”, Bilimsel Araştırma Projesi Sergi
Kataloğu, İzmir Ekonomi Üni.
URL 1: “Bruno Taut”, https://www.arkitektuel.com/
bruno-taut/ Son erişim tarihi: Mayıs 2019
URL 2: K. Çiftçi, “Bir Cumhuriyet Sevdalısı Alman Mimar
Bruno Taut”, https://www.marketingasya.com/ice-
rik/bir-cumhuriyet-sevdalisi-alman-mimar-bruno-ta-
ut-50.aspx, Son erişim tarihi: Mayıs 2019
URL 3: Wilhelm Schütte - Architektenlexikon Wien
http://www.architektenlexikon.at/de/579.htm, Son
erişim tarihi: Mayıs 2019
URL 4: Kunsthochschulekassel, http://www.kunsthochsc-
hulekassel.de/en/kunsthochschule/portraet/geschi-
chte.html, Son erişim tarihi: Mayıs 2019
Uzunarslan, Ş. (2000), Erken Cumhuriyet Dönemi Mobilya,
MSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü
Zeytinoğlu, E. (2003), “Sanayi-i Nefise’den Günümü-
ze…”, Akademi’ye Tanıklık 3: Güzel Sanatlar Akade-
misi’ne Bakışlar… Dekoratif Sanatlar, ed. A. Ö. Gez-
gin, İst.: Bağlam Y.

Küresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri 2019
Derleyen: Deniz İncedayı
“K üresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri”
programı her yıl, sürdürülebilir gelişmele-
ri destekleyen, toplum yararı ilkesine öncelik veren
ve katılımcı mimarlık anlayışını küresel ölçekte
tanıtan 5 mimarı ödüllendiriyor. Bu yıl meslektaşı-
mız ve 2014 Mimar Sinan Büyük Ödülü sahibi
olan Ersen Gürsel, “Küresel Sürdürülebilir
Mimarlık Ödülü”ne değer bulunan 5 mimardan
birisi oldu. Meslek alanımızda sevinçle ve gururla
karşılanan bu başarı Ersen Gürsel’in, jüri açıklama
raporunda da belirtildiği gibi, meslek yaşamı
boyunca bağlam ve toplum temelli tasarım anlayı-
şını ve Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’n-
deki özel eğitimci kimliğini bir kez daha vurgula-
mış oluyor. Ayrıca Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi’nin (Güzel Sanatlar Akademisi)
1933’ten başlayarak Bauhaus hareketinin Bruno
Taut, Martin Wagner, Margarete Schütte-Lihotz-
ky gibi öncü isimlerine Nazi döneminde ev sahip-
liği yapması da raporda anımsatılıyor.
2006 yılında mimar, bilim insanı Jana Revedin
tarafından kurulan ve 2010 yılından bu yana
UNESCO çatısı altında sürdürülen uluslararası
ödül programı, kuruluşundan bugüne Paris’teki
Cité de l’Architecture et du Patrimoine (Paris -
Mimarlık ve Miras Merkezi) ile uluslararası Bilim
Komitesi/Jüri üyelerinin desteğiyle yürütülüyor.
Son 10 yıldır yürütülen çalışmalar, programın
uluslararası tanınırlığını giderek artırarak ve söz
konusu alandaki bilimsel özerkliği geliştirerek,
ödüle değer bulunan mimar ve araştırmacılardan
oluşan uluslararası ortak bir platform kurulmasını
da sağlamakta. Paris - Mimarlık ve Miras Merkezi
ayrıca ödül sahiplerinin eserlerini, çalışmalarını
küresel ölçekte duyurmak ve tartışmaya açabilmek
amacıyla söz konusu çalışmalara ait yayınları da
destekliyor. Programın kültürel ve politik önemini
de vurgulayacak şeklide oluşturulan Daimi Bilim
Komitesi’nin başkanlığını, programın kurucusu
olan Prof. Dr. Jana Revedin yürütüyor.
Daimi Bilim Komitesi / Jüri üyeleri ise aşa-
ğıdaki isimlerden oluşuyor:
• Jana Revedin, Ödül Programı Kurucu Baş-
kanı, Paris
• Benno Albrecht, IUAV, Venedik
EKOLOJİ
• Marie-Hélène Contal, Cité de l’Architectu-
re & du Patrimoine, Paris
• Spela Hudnik, Uluslararası Mimarlık Biena-
li, Ljubljana
• Deniz İncedayı, Mimar Sinan Güzel Sanat-
lar Üniversitesi, İstanbul
Ödül Programının kuruluş ilkelerine göre,
sürdürülebilir tasarım fikri, mimari ve kentsel
tasarım süreçlerinde katılımcı anlayış için önem-
li bir katalizör. Projelerin temel yaklaşımında,
“dayanıklılık”, “esneklik”, “ekonomik, teknik
ve ekolojik uygunluk”, “sosyal ve kültürel bağ-
lam” konuları ile günümüzün toplumsal sorun-
ları, eşitlik ve haklar için mücadele süreçleri
öncelikli başlıklar olarak görülüyor.
Bugüne kadar farklı ülkelerden ödüle değer
bulunan yaklaşık 60 çağdaş mimarı ve ekiplerini
kapsayan ‘küresel ödül topluluğu’, “sürdürüle-
bilir mimarlık etiği” üzerinde yoğunlaşarak ve
bu çerçevedeki araştırma ve deneysel çalışmaları
paylaşarak kentsel dönüşüm, yenileme ve akade-
mik alandaki sosyal sorumluluk anlayışını geliş-
tiriyor. Küresel ölçekte yaratılan platform ve ile-
tişim ağı, ödül programının özgün bir niteliği
olarak görülebilir. Ayrıca ödül programı, 21.
yüzyılın yaratıcı mimarlarının da keşfedicisi:
Wang Shu, Alejandro Aravena, Carin Smuts,
Francis Kéré, Al Borde, Assemble, Rotor, Bijoy
Jain, Marta Maccaglia bunlar arasında.
Bauhaus’un 100. Yılında…
Küresel Ödül Programı, 2019’da Bauhaus’un
100. Yılı anısına, “disiplinlerarasılık” ve “sosyal
reformculuk” temalarını öne çıkarmayı hedefle-
yerek, “Mimarlık toplum hizmetinde bilim, sanat
ve zanaattır” başlığını seçmişti. Bu perspektiften
bakıldığında, mimar Ersen Gürsel’in projelerinde
gözlemlenen kültürel ve sosyal boyutu temel
alan, yaratıcı yorumları coğrafyayla bütünleştiren
yaklaşımı ödül programında anlamlı bir yere yer-
leşiyor. Ersen Gürsel.
Jüri üyeleri, meslektaşımız Ersen Gürsel
dışında öncü yaklaşımları ve üstün başarılı çalış-
maları nedeniyle aşağıdaki diğer isimleri de
ödüle değer buldu:
mimar•ist 2019/3 25
EKOLOJİ

Ersen Gürsel, Bodrum Rozana Montiel (Meksika)

promenat tasarımı. Rozana Montiel, Meksika’da mimarlık, sanat ve
mekân üzerine kavramsal çalışmalar üreten, kamu-
sal alan konusunda yoğunlaşan “Rozana Montiel
Mimarlık Stüdyosu”nun kurucusu ve yöneticisi.
Stüdyo çeşitli alanlarda, farklı ölçeklerde ve disip-
linlerarası anlayışla mimari, kentsel tasarım ve
sanat alanında çalışmalarını sürdürüyor.
Montiel, yüksek lisans çalışmasını ‘mimarlık
teorisi ve eleştirisi’ alanında İspanya’da UPC’de
(Universitat Politècnica de Catalunya), lisans
çalışmasını ise mimarlık ve kentsel planlama ala-
nında onur derecesiyle Meksika’da Universidad
Ersen Gürsel, Mutlu Evi.
Iberoamericana’da tamamlamış.
Farklı ülkelerde çok sayıda ödülün, başarının
sahibi olan Rozana Montiel, 2016 yılında The
Architectural League of New York tarafından
“Emerging Voices Award”a (Yükselen Sesler
Ödülü) değer bulunmuş, Almanya Karlsruhe’de
ise Schelling Architekturstiftung (Schelling
Mimarlık Vakfı) ödülüne aday gösterilmiştir.
Ayrıca, Arquine adlı mimarlık dergisinin Yayın
Kurulunda görev yapan mimar, dünyanın farklı
birçok üniversitesinde dersler de vermektedir.
Çalışmaları birçok ünlü uluslararası dergide
yayımlanmış olan Montiel’in eserleri ayrıca, farklı
ülkelerde (Meksika, İspanya, Fransa, ABD, İtal-
ya, İngiltere, Çin) sergilenmiş ve çeşitli bienaller-
de de yer almış.

Ammar Khammash (Ürdün)
Mimar, ressam ve fotoğraf sanatçısı Ammar Kham-
mash, “Khammash Mimarlık” olarak sürdürdüğü
çalışmalarında mimarlığın tasarım objesi ötesindeki
rolüne odaklanıyor: mimarlık toplumları nasıl şekil-
lendiriyor? Bağlamla ilişkisini nasıl kuruyor? Ve
Rozana Montiel. eko-sistemi nasıl etkiliyor? Ammar Khammash
çalışmalarında disiplinlerarası yaklaşımı öne çıkarta-
rak, çözüm önerilerinde çok boyutlu olmayı hedef-
liyor. Tarih, jeoloji, arkeoloji, ekoloji, etnografya,
sosyal ekonomi vb gibi farklı disiplinlerin değerlen-
dirmelerini bir araya getirerek peyzajı daha derin
okumaya, karmaşıklığını çözmeye yöneliyor.
Khammash Mimarlık çalışmalarına 1980’lerin
sonunda başlamış. İlk projeleri ağırlıklı olarak resto-
rasyon, renovasyon ve kültür mirası alanında yaratı-
cı projeler olmuş. Sonraki yıllarda farklı ülkelerde
(Ürdün, Umman, Filistin, Mısır, Suriye, Birleşik
Rozana Montiel, Albino
Ortega Evi, Tepoztlán, Arap Emirlikleri gibi) master plan ve kentsel tasarım
Meksika 2017 (Fotoğraf: çalışmalarından, sürdürülebilir turizme kadar yayı-
Sandra Pereznieto). lan bir alanda projelerini izlemek mümkün. Bu
projeler arasında konaklama birimleri, oteller, res-
Rozana Montiel, Pavilion,
Reserva del Peñon, toranlar, müzeler, eğitim-kültür binaları ile konut
Kolombiya. projeleri ve iç mekân düzenlemeleri yer alıyor.
26 mimar•ist 2019/3
 EKOLOJİ

Mimarlık bürosu temel değerlerini eko siste-

min araştırılması ve insan yaratıcılığıyla bütünleşti-
rilmesi, yerelle bağlamsal ilişkisinin kurulması ola-
rak tanımlıyor. Çalışmalarını doğal çevre ile yapılı
çevre arasındaki uyumu ve dengeyi geliştirme
amacıyla yönlendiriyor.

Jorge Lobos (Şili) Ammar Khammash.

Jorge Lobos 1984 yılında Şili Üniversitesi’nde
Ammar Khammash,
Mimarlık Bölümünden mezun olduktan sonra, Columbia Üniversitesi,
Barselona - ETSAB’da 2007 yılında yüksek lisans Ortadoğu Araştırmaları
ve doktora eğitimini tamamlamış. 1997-2006 yıl- Merkezi, Amman, Ürdün.
ları arasında Şili Üniversitesi’nde doçent olarak
Ammar Khammash,
göreve başlamış; 2007 sonrasında ise İtalya’da Doğa Koruma Kraliyet
Sassari Üniversitesinde öğretim üyeliği görevi üst- Akademisi, Aclun, Ürdün.
lenmiş. 2007’den bu yana Kopenhag’da Dani- Ödüle değer bulunan ve yukarıda anılan her
marka Kraliyet Sanat Akademisi’nde ve İspanya’da üç mimar da, mimarlık ve toplumsal alandaki
Madrid-ETSAM’da (1999-2003 yılları arasında) disiplinlerarası bilimsel araştırmaları ve sanatsal-ar-
ve farklı birçok üniversitede konuk öğretim üyesi tistik yaklaşımları ile herkes için uygulanabilir,
olarak eğitime katılmış. Projeleri önemli ödüllere
ekonomik açıdan karşılanabilir tasarım anlayışları
değer bulunmuş. Bunlar arasında, Bulgaristan’da
dolayısıyla, özellikle de Bauhaus’un 100. Yılında
13. Sofya Trienali Ödülü, 2005’te İspanya’da 13.
toplumsal sorumluluk anlayışları ve geniş çerçeveli
Asturias Mimarlık Ödülü ve 2004 Madrid (İspan-
sürdürülebilirlik yaklaşımları nedeniyle takdire ve
ya) ve Lima (Peru) 4. İberoamerikan Mimarlık
ödüle değer bulunmuşlar. Ödül kazanan mimar-
Bienali Ödülü sayılabilir. Mimarın çok sayıda ülke-
lardan bir diğeri ise, “Frei Otto ve Jörg Schlaich’in
de projeleri, kavramsal çalışmaları, ekip çalışmaları,
izinde, Hafif Strüktürler ve Kavramsal Tasarım
afet sonrası uygulamaları, bienal katılımları bulu-
nuyor. Enstitüsü’nün (ILEK, Stuttgart, Almanya) yöne-
Ayrıca farklı dillerde yayımlanmış çok sayıda timinde gösterdiği yaratıcılık ve süreklilik başarısı
kitabı, makale, araştırma ve basın bildirileri de için” Prof. Dr. Werner Sobek oldu.
mevcut. Kitapları arasında öne çıkanlar olarak
Kopenhag’da sürdürdüğü çalışmaları kapsayan
“İnsani Acil Durum Mimarlığı 2013” (Archite-
cture for Humanitarian Emergencies 2013) ve
“Kültürel Bir Mimarlığa Doğru” (Towards a
Cultural Architecture) gösterilebilir. Jorge
Lobos içinde Türkiye’nin de bulunduğu çok
sayıdaki ülkede (Litvanya, UK, Mozambik, Jorge Lobos.
Meksika, İtalya, Danimarka, USA, Uruguay,
İspanya, Portekiz, Arjantin, Paraguay, Küba,
Bolivya ve Şili) farklı eğitim kurumlarında
konuk öğretim üyesi olarak katkılarıyla da dik-
kat çekiyor. Önemli projeleri olarak ise, Kahi-
re’de “Garbage City”, Bombay için “Hammock
Skyscraper” (hamak gökdelen) projesi, Tok-
yo’da tsunami ve depreme karşı “Bubble Shel-
ter” (balon barınak) projesi, Şili’de Puerto
Mont’da “İris Konutları” ve güney Şili’de
2011-12 yıllarında gerçekleştirdiği orman Jorge Lobos, Arkeoloji
konutları sayılabilir. Projeleri arasında özellikle Müzesi (ekip ile), Monte
afet sonrası acil çözüm öneren ve insani yardım Verde, Puerto Montt, Şili.
modelleri ile yoksulluk ve mekânsal eşitsizlikler
Jorge Lobos, Ranon’da
karşısında geliştirildiği çözüm önerilerini gör- Konut (ekip ile), Asturias,
mek mümkün. İspanya.

mimar•ist 2019/3 27
EKOLOJİ

Prof. Dr. Werner Sobek (Almanya)

1953 Aalen (Almanya) doğumlu Prof. Dr. Werner
Sobek, Almanya’da Stuttgart Üniversitesinde
Strüktür Mühendisliği ve Mimarlık eğitimi almış
ve doktorasını 1987’de tamamlamış. 1994’den bu
yana aynı üniversitede Profesör olarak görev yapı-
yor. Aynı zamanda, Hafif Strüktürler Enstitü-
sü’nün (IL) ve 2001 yılından başlayarak da Hafif
Werner Sobek. Strüktürler ve Kavramsal Tasarım Enstitüsü’nün
(ILEK) yöneticiliğini yürütüyor. Araştırma alanla-
Werner Sobek, Rhoen
Klinik, Bad Neustadt, rı, esnek yapı sistemleri, hafif strüktürler, konut
Saale, Almanya. tasarımı olarak sayılabilir. Tematik alanda ise, bina
yapım yöntemlerinin kavramsal ve malzemeye
Werner Sobek, strüktür
özgü olmayan gelişimleri üzerinde yoğunlaşıyor.
çalışması.
Çalışmaları, “daha az malzeme kullanarak nasıl
daha çok inşa edilebilir?” sorusuna odaklanıyor.
Hafif strüktürlerin üç temel alanı, hafif malzeme
tasarımı, hafif konstrüksiyonlar ve metodik hafif
tasarım başlıkları yapıtlarında ağırlık kazanıyor.
ILEK’te yürüttüğü araştırmalar, enerji verim-
li sürdürülebilir tasarım, duyarlı kaynak kullanı-
mına açılan geniş bir alana yöneliyor; bireysel iç
mekândaki strüktür elemanlarının yaratıcı tasarı-
mından, binalardaki uyarlanabilir strüktürlere ve
dış cephe kaplamalarına kadar uzanıyor. Enstitü-
nün içerisinde ve etrafında yer alan farklı strük-

Global Award for Sustainable Architecture 2019
The Award Program titled “The Global Award for Sustainable Architecture” was
created in 2006 by the architect and scholar Prof. Dr. Jana Revedin, is
partnership with the Cité de l’Architecture et du Patrimoine and the member
institutions of its international Scientific Committee. Since 2010, the Award
Program is under the umbrella of the UNESCO. Each year the mentioned
program recognizes five architects who share the principles of sustainable
development and a participatory architectural approach for the needs of society,
from all over the globe. Until today there have been 60 special architects
awarded. The program has gained a significant international attention, proving a
platform for scientific independence to unite the award winners in a community
of collective research and experimentation of architectural and urban self-
development projects. Shortly, it supports new creative ideas for today’s world
of architecture, bringing alternative approaches and focusing on different and
participatory methods with a social and cultural responsibility. Among the
laureates awarded until 2019, there are famous architects, young talents such
as; Wang Shu, Alejandro Aravena, Carin Smuts, Diébédo Francis Kéré, Anna
Heringer, Anne Feenstra, Kengo Kuma, Gion Caminada, Marta Maccaglia etc.
In this compilation of our journal Mimar.ist, the laureates of 2019 are presented
to our readers. The successful architects in the frame of sustainable and
environmentally sensitive architecture are shortly presented within their
architectural approach and understanding. The thematic topic of the year 2019
has been; “Architecture as science, arts and crafts in the service of the society”
referring to the centenary of the Bauhaus School.
The laureates of 2019 are; Ersen Gürsel (Turkey), Ammar Khammash (Jordan),
Rozana Montiel (Mexico), Jorge Lobos (Chile) and Werner Sobek (Germany).
The Award Ceremony and the Symposium, where the winners are the guest
speakers will be held on 13th May 2019 at the Cité de l’Architecture et du
Patrimoine, Paris.
türler, araştırmaların ve kavramsal çalışmaların
uygulama alanındaki sonuçlarını sergiliyor.
Prof. Sobek, 2017 yılından beri İşbirlikçi Araş-
tırma Merkezi 1244 – “Yarının Yapılı Çevresi İçin
Uyumlu Strüktürler ve Kaplamalar” çerçevesinde-
ki araştırmaların sözcülüğünü de yürütüyor. Dres-
den Teknik Üniversitesi ve Graz Teknoloji Üni-
versitesi’nden onursal doktora unvanları bulunan
ve kentimizde de uygulamaları olan Sobek, çok
sayıda ödülün ve yarışma başarılarının yanı sıra,
Fritz Leonhardt Ödülü’nün de sahibi.
Küresel Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri
Ödül Töreni ve Sempozyumu ödüle değer bulu-
nan 5 mimarın konferansları ile birlikte 13 Mayıs
2019’da Paris’te, Cité de l’Architecture & du
Patrimoine binasında gerçekleştirildi.
Deniz İncedayı, Prof. Dr., MSGSÜ Mimarlık Bölümü, Küresel
Sürdürülebilir Mimarlık Ödülleri Programı Daimi Jüri/Bilim Komitesi Üyesi
Yararlanılan Kaynaklar
https://www.citedelarchitecture.fr/en/event/glo-
bal-award-sustainable-architecture-2019
https://www.citedelarchitecture.fr/en/article/glo-
bal-award-sustainable-architecture
http://rozanamontiel.com/en/studio/
http://www.khammash.com/
http://jorgelobos.com/
https://www.wernersobek.de/tr/
www.student.uni-stuttgart.de

28 mimar•ist 2019/3
 DOSYA

YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

Dosya:
Yitirilen Köyler ve
Dönüşen Peyzaj:
Türkiye Kırsalının Geleceği
Bulunduğu yöredeki yapım teknolojisi, gelenekler, kültürel etkinlikler ve doğal çevrenin sunduğu kısıtlı
olanaklar doğrultusunda doğanın ve insanoğlunun uzlaşısıyla üretilmiş olan ve hâlâ dünyadaki yapı
stokunun azımsanmayacak bir bölümünü oluşturan “kırsal mimarlık mirası”, küresel ölçekte değişen
yaşam alışkanlıkları neticesinde hızla yitirilmektedir. Geçmişte kalmakta olan geleneksel kırsal yaşam
kültürünün bugüne ulaşan somut kanıtları olarak değerlendirilebilecek “tarihi köyler”in yitirilmesi,
dünyanın kültürel anlamda çoraklaşmasına ve insanoğlunun geçmişle olan bağlarının zayıflamasına
yol açmaktadır. 2000’li yıllarla birlikte ulusal ya da uluslararası kimi kuruluşların, insanlık tarihinin bir
dönemini temsil eden kırsal yapılı çevrelerin hızla yitirilmesi sorununa dikkati çeken ve bu konuda bir
bilinç oluşturmayı hedefleyen girişimlerinin arttığı görülmektedir. Uluslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi
(ICOMOS) tarafından her yıl yitirilme riski taşıyan bir miras türüne dikkat çekmek amacıyla belirlenen
bir tema çerçevesinde yıl boyu süren etkinliklerle küresel ölçekte kutlanan 18 Nisan Anıtlar ve Sitler
Günü, 2019’da “kırsal peyzajlar”a atfedilmiştir.
İzlenen politikaların ve toplumsal yaşamda gözlenen köklü değişikliklerin bir sonucu olarak
günümüzde Türkiye coğrafyasında yer alan kırsal yerleşimlerin çoğunun nüfusunu büyük oranda
yitirdiği ya da kentlerin genişlemeye başlaması ile kentlere bağlı mahallelere dönüştüğü
gözlenmektedir. Nüfusunu kaybeden yerleşimlerdeki kırsal mimarlık mirasının doğa şartları karşısında
hızla eridiği görülmekle birlikte, kimi yerleşimlerin özgünlüğünü ve bütünlüğünü kendiliğinden bir
ölçüde korumayı başardıkları bilinmektedir. Buna karşın yaşamın sürdüğü ya da kent merkezlerine
daha yakın konumdaki kimi köylerde ise yeni yapılaşma baskısı sonucunda geleneksel mimarinin bu
kez insan eliyle tahrip edilmiş olduğu görülmektedir. Geleneksel kırsal mimarinin korunması ve
nitelikli bir çağdaş yapılaşma geliştirilerek kırsal alanda sağlıklı bir fiziksel çevrenin kurulması, ancak
kalkınma, ekonomi, tarım, su, orman, enerji, turizm, eğitim, planlama, mimarlık politikalarının uyumlu
ve eşgüdümlü yürütülmesiyle sağlanabilir. Buradan hareketle iki aşamalı olarak planlanan bu dosyada,
çok boyutlu ve karmaşık sorunlarla karşı karşıya olan Türkiye kırsalının geleceği; planlama, ziraat
mühendisliği, ekonomi, peyzaj mimarlığı ve mimarlık gibi farklı disiplinlerin bakış açılarıyla tartışmaya
açılmak istenmiştir.
Dosyamızın ilk aşamasının yer aldığı bu sayıda ICOMOS’un 2019 yılı temasından hareketle “tarihi
kırsal peyzajların korunması” kavramı tanıtıldıktan sonra, Türkiye’de köylerin ve köy toplumunun
yaşadığı sorunlar bağlamında devletin tarım ve planlama politikaları tartışmaya açılmıştır. Dosyamızın
ikinci aşamasında ise, mimarlık ve peyzaj mimarlığı disiplininden uzmanlar, bir yandan terk ve
insansızlaşma, diğer yandan kentleşme baskısı altında olan ülkemiz köylerinin sahip oldukları kültürel
miras değerlerini ve çağdaş tasarım olasılıklarını ele alacaklardır.
Türkiye mimarlık kültürünün önemli bir parçası olan kırsal yerleşimlerin geleceğinin ele alındığı iki
aşamalı bu dosyanın dileği, ülkemizin tarihi köylerinin korunmasına yönelik toplum bilincinin artması
ve içerisinde mimarların da olduğu farklı disiplinlerden uzmanların katkılarıyla hazırlanacak
sürdürülebilir koruma politikalarının ve uygulamaların gerçekleştirilebilmesidir. Unutulmamalıdır ki
köyde sağlıklı ve üretken bir yaşam kurulmadan, kentte sağlıklı bir yaşam söz konusu olamaz.
Dosya editörleri: Zeynep Eres - Koray Güler - A. Ceren Güler
mimar•ist 2019/3 29
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Tarihi Kırsal Peyzaj Kavramının Getirdiği
Yeni Açılımlar
A. Ceren Güler
U luslararası Anıtlar ve Sitler Konseyi (ICO-
MOS), 2019 yılı 18 Nisan Anıtlar ve Sitler
Günü temasını radikal değişimler karşısında gün
geçtikçe kırılgan hale gelen kırsal peyzajlara atfet-
miştir. Bu kapsamda tüm dünyada gerçekleştiri-
lecek etkinliklerin kırsal peyzaj alanlarının karşı
karşıya olduğu tehditleri dile getirerek bileşenle-
rini ve önemini vurgulayacağı, bu alanların varlı-
ğının insanlığın ve dünyanın geleceği için önemi-
nin ve sürdürülebilir gelişimle olan bağının anla-
şılmasını sağlayarak korunmaları konusundaki
farkındalığı artıracağı umulmaktadır. 18 Nisan
Anıtlar ve Sitler Günü için dünyadaki etkinlikler-
le paralel olarak bu yıl Türkiye’de de ICOMOS
Türkiye Ulusal Komitesi öncülüğünde Çanakka-
le, Mersin, Eskişehir, Diyarbakır, İzmir ve Anka-
ra gibi farklı şehirlerde bir dizi etkinlik gerçekleş-
tirilmiştir (Güler, 2019: 16-18).
Tunus ICOMOS’unun 1982 yılındaki öneri-
sinin ardından, Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim
ve Kültür Organizasyonu’nun (UNESCO) 1983
yılı Genel Kurulunda alınan kararla, üye devletler
tarafından her yıl 18 Nisan günü, tüm dünyada
kültürel mirasın çeşitliliğini vurgulamak ve korun-
ması konusundaki farkındalığı artırmak amacıyla,
“Uluslararası Anıtlar ve Sitler Günü” olarak kut-
lanmaya başlamıştır (URL 1). ICOMOS’un Ulu-
sal ve Bilimsel Komiteleri tarafından küresel
ölçekte kutlanan Anıtlar ve Sitler Günü, 2001
yılından itibaren Risk Altındaki Kültür Mirası
raporları ile ilişkilendirilerek seçilen bir tema çer-
çevesinde gerçekleştirilmektedir (URL 1; Güler,
2019: 16-18). Özellikle yok olma tehdidi ile karşı
karşıya olan kültür mirası arasından seçilen tema
etrafında, 18 Nisan’dan başlayarak yıl boyunca
süren konferans, sunum, yuvarlak masa toplantı-
ları, miras alanı ziyaretleri, sergi, yayın, gezi gibi
etkinlikler düzenlenmektedir.
Uluslararası ICOMOS tarafından 2001 yılın-
da “tarihi köylerimizi koruyalım”, 2007’de “kül-
türel peyzajlar ve doğa anıtları”, 2010 yılında ise
“tarım mirası” olarak seçilen Anıtlar ve Sitler
Günü temaları incelendiğinde, kırılgan olduğu
düşünülen ve korunması gerekliliği konusunda
farkındalığın artırılması gereken miras türleri ara-
30 mimar•ist 2019/3
sında görüldüğünden kültürel peyzaj alanları ve
köylerin ön plana çıktığı görülmektedir. Bu yıl-
larda koruma alanında yeni bir kavram olarak
karşımıza çıkan kültürel peyzaj alanlarının ve kır-
sal alanların korunması konusunun ICOMOS
Anıtlar ve Sitler Günü temalarının yanı sıra koru-
ma alanında çalışan kurumların yayımladıkları
bildirge ve tüzüklerde de vurgulandığı görül-
mektedir. 2019 yılı için belirlenen kırsal peyzajlar
teması da yine koruma alanında son yıllarda
yayımlanan ilkesel metinlerde görülebilmekte,
kırsal alanların somut ve somut olmayan değerle-
rine bütüncül bir bakış getiren yeni bir yaklaşım
olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu yazı uluslararası ve ulusal ilkesel metinler
üzerinden kültürel peyzaj alanlarının korunması
konusunun gelişimini ve son yıllarda güncel bir
kavram olarak koruma kamuoyunda yerini alan,
ICOMOS ve Uluslararası Peyzaj Mimarları
Federasyonu’nun (IFLA) 2017 tarihli metniyle
de ön plana çıkan “tarihi kırsal peyzaj” kavramı-
nı ve bu kavramın getirdiği yeni yaklaşımları ele
almayı hedeflemektedir.
Uluslararası İlkesel Metinlerde
Kültürel Peyzaj Kavramı
Geleneksel olarak koruma anlayışı, başlangıçta
daha çok maddi kültür ile ilgilenmiş, odak noktası-
na sanat eserlerini ve tarihi yapıları almıştır. Peyzaj-
lar, tarihi sit alanlarının bir parçası olduğu düşünül-
düğünde önemli olmaya başlamıştır. Tasarlanmış
peyzajlar ve bahçeler yalnızca temsil ettikleri üslup
veya ilişkili oldukları kişinin bir parçası olarak
önemli sayılmışlardır (Şekil 1). “Sıradan” olarak
tanımlanabilecek peyzajların korunması endişesi
ise ancak son yıllarda gelişmiştir.
XIX. ve XX. yüzyıllarla birlikte peyzaj sadece
önemli bir çalışma alanı haline gelmemiş aynı
zamanda peyzaj alanlarını koruma yaklaşımları
ile doğa koruma yaklaşımları iç içe geçmiştir
(UNESCO, 2009: 18). Buna örnek olarak
Almanya’dan Lüneburger Heide, Fransa’dan
Fontainebleau ya da İngiltere’den Lake District
verilebilir (UNESCO, 2009: 18). Aynı yıllarda
Amerika’da da benzer bir gelişim söz konusu

olmuş ve 1872’de ilk milli park Yellowstone
oluşturulmuş, 1892’de ise doğal yaşamı koru-
ma ile ilgilenen Sierra Club kurulmuştur
(UNESCO, 2009: 18).
II. Dünya Savaşı’ndan sonra koruma yakla-
şımları ulusal bir boyut kazanmış ve ilk uluslara-
rası koruma çabalarının da adımları atılmıştır
(UNESCO, 2009: 18). Bu dönemde kırsal alan-
lara olan ilginin arttığı gözlenmektedir. 1962’de
UNESCO, Peyzaj ve Sitlerin Karakterinin ve
Güzelliklerinin Korunmasına İlişkin Tavsiye
Kararı’nı yayımlamıştır (UNESCO, 2009: 27).
Bu karar, peyzajların korunmasını konu alan
erken tarihli belgelerden biridir ve korumanın
yanında doğa veya insan eliyle oluşturulmuş,
estetik ve kültürel önem taşıdığı düşünülen
doğal, kırsal veya kentsel peyzajların ve sitlerin
mümkün olan alanlarda restorasyonunu da içer-
mektedir. 1964 yılında yayımlanan Venedik
Tüzüğü ile kültür varlığı yapıların çevreleriyle bir
bütün olduğu, kentsel ve kırsal dokuların bütün-
cül olarak korunması gerekliliği birçok ülke tara-
fından kabul edilmiştir. UNESCO tarafından
1972 yılında kabul edilen Dünya Kültürel ve
Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme ile
birlikte ise hem doğal hem de kültürel miras
konusunda farkındalık yaratılmış ve korunması
gerektiği vurgulanmıştır (UNESCO, 1972).
Doğal ve kültürel değerlerin bu dönemde birbi-
rinden ayrı ele alınmalarına rağmen tek bir anlaş-
ma metni üzerinde yer alması önemli bir gelişme
sayılmaktadır. 1975 tarihli Amsterdam Bildirgesi
ise, mimari mirasın sadece anıtsal yapıları ve çev-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
relerini değil, tarihsel ve kültürel özelliği olan
tüm kentsel ve kırsal alanları içerdiğini belirtmesi
ve “bütünleşik koruma” kavramını ortaya atması
bakımından önemlidir.
1979 yılında Avustralya ICOMOS’u tarafın-
dan yayımlanan ve Kültürel Öneme Sahip Yerle-
rin Korunması Tüzüğü olarak da bilinen Burra
Tüzüğü, somut olmayan değerlerin anlaşılması
ve kültürel peyzaj alanlarının yönetimi için
önemli bir belgedir. 1981, 1988, 1999 ve son
olarak 2013 yılında revize edilen tüzük, eleman-
ları, objeleri, alanları, görünümleri, somut ve
soyut değerleri barındırabilen “yer” kavramını
ön plana çıkarırken, kültürel miras değeri anla-
mında “kültürel önem”den söz etmektedir
(Australia ICOMOS, 2013: 2). Kültürel önem,
geçmiş, günümüz ve gelecek kuşaklar için este-
tik, tarihi, bilimsel, sosyal veya ruhsal değeri ifade
etmektedir. Kültürel önemi, mekânın kendisi,
kullanımı, dokusu, anlamları, ilişkileri, ilgili yerle-
ri ve ilgili nesneleri ile birlikte oluşturmaktadır
(Australia ICOMOS, 2013: 2). Yerin farklı kişi
ve gruplar açısından farklı öneme sahip olabilece-
ğine, yerin korunmasının kültürel önemin
korunması demek olduğuna değinen tüzük,
Avustralya Doğal Miras Tüzüğü ile yerel kültür-
de ve Aborijin kültüründe önemli olan değerlere
değinen “Önce Sor: Yerel Miras Değerlerine ve
Yerlerine Saygı Göstermek İçin Bir Rehber” baş-
lıklı metne referans vermektedir (URL 2).
1982 tarihli Floransa Tüzüğü (Tarihi Bahçe-
ler Tüzüğü), peyzaj alanlarının somut ve somut
olmayan tüm unsurlarıyla birlikte korunmaları
Şekil 1. Almanya-
Würzburg Sarayı. XVIII .
yy’da ünlü mimar Balthasar
Neuman öncülüğündeki
mimar, ressam ve
heykeltıraşlar tarafından
inşa edilen barok üsluptaki
saray ve onunla
bütünleşen bahçesi, 1981
yılından itibaren UNESCO
Dünya Mirası
Listesi’ndedir.
mimar•ist 2019/3 31
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Şekil 2. Organik gerektiğine dikkat çeken erken tarihli belgeler-
olarak gelişmiş-
dendir. Birleşmiş Milletler tarafından 1992 tari-
gelişimi devam eden
kültürel peyzaj alanı: hinde kabul edilen Çevre ve Gelişim Hakkında
Bademliköy, Rio Deklarasyonu ise, kentleşme ve endüstrileş-
Gökçeada.
me tehditlerine dikkat çekerek sürdürülebilir
kalkınma kavramını vurgulayan önemli bir bel-
gedir (UN, 1992).
Sonuç olarak tüm bu gelişmeler, doğal ve kül-
türel değerler arasında kurulması gerekli ilişkiyi
işaret etmiştir. 1992 yılında UNESCO tarafından
Dünya Mirası Sözleşmesi’ne kültürel peyzaj tanı-
mının eklenmesi, kültürel peyzaj alanlarının
korunması konusunda bir dönüm noktası oluştur-
muştur. UNESCO kültürel peyzajları, doğa ve
insanın ortak eseri olan ve doğal çevre koşullarının
verdiği fiziksel kısıtlar ve/veya olanakların, içsel ve
dışsal sosyal, ekonomik ve kültürel etkilerin altında,
insan topluluklarının ve yerleşimlerin zaman içeri-
sindeki evrimini gösteren alanlar olarak tanımla-
maktadır (UNESCO, 2015: 11).
1992 yılından itibaren Dünya Mirası Listesi’ne
giren kültürel peyzaj örnekleriyle birlikte dünyada
benzer özellikler taşıyan alanların korunması
konusunda farkındalık artmış, listeye eklenen
örneklerin sayısı çoğalmıştır. Bunun yanı sıra,
uluslararası kurumların kültürel peyzaj alanlarının
korunması konusunda ilkesel metin hazırlama
çalışmaları da hız kazanmıştır. 1995 tarihli Kültü-
rel Peyzaj Alanlarının Bütüncül Korunmasına İliş-
kin Tavsiye, bu konudaki önemli belgelerdendir.
Tavsiyenin amacı, Avrupa kültürel kimliklerini
geliştiren ve saygı duyan peyzaj politikaları için
kılavuz oluşturmak ve kültürel peyzaj alanlarının
korunması ve kontrollü gelişimi için gerekli
önlemleri ortaya koymaktır (COE, 1995: 4).
Kültürel peyzaj alanları, kolaylıkla tespit edi-
lebilmeleri ve tanımlanabilmeleri açısından sahip
oldukları özelliklere göre koruma alanında çalı-
şan kurumlar tarafından farklı başlıklar altında
32 mimar•ist 2019/3
sınıflandırılmışlardır. Bunlar arasında en bilineni,
UNESCO’nun kültürel peyzaj alanlarını,
- Açıkça tanımlanabilen kültürel peyzaj alanları,
- Organik olarak gelişmiş kültürel peyzaj alan-
ları (gelişimini tamamlamış ve gelişimi
devam eden) ve
- Yardımcı kültürel peyzaj alanları
olarak üç farklı kategoriye ayırdığı sınıflandır-
madır. İnsanlar tarafından bilinçli olarak yaratıl-
mış, tasarlanmış peyzajlar, açıkça tanımlanabilen
kültürel peyzaj alanı olarak tanımlan maktadır
(Şekil 2).
Sosyal, ekonomik, yönetimsel ve dini zorun-
luluklardan kaynaklanan ve bugünkü mevcut
hali doğal çevresi ile kurduğu ilişki ve ona verdi-
ği tepkiyle oluşan alanlar “organik olarak geliş-
miş kültürel peyzaj alanları” olarak adlandırılır-
ken; bu alanlar “gelişimini tamamlamış” ve
“gelişimi devam eden” olmak üzere ikiye ayrıl-
maktadırlar (Şekil 2, 3). Güçlü dinsel, sanatsal
ya da kültürel bağları olan, ancak maddi kültü-
rün az olduğu veya hiç olmadığı alanlar ise
“yardımcı kültürel peyzaj alanı” olarak sınıflan-
dırılmaktadır (Şekil 4).
Kültürel peyzaj alanlarının dünya mirası ola-
rak tanımlanmaya başlamasından 10 yıl sonra
2002 yılında UNESCO uzmanları tarafından lis-
teye giren örnekler üzerinden bir değerlendirme
yapılmıştır. 2002 yılına dek Filipinler Pirinç
Terasları, İtalya Amalfi Kıyıları, İtalya Portovene-
re, Cinque Terre ve Palmeria, Tino ve Tinetto
Adaları, Portekiz Yukarı Douro, Almanya Yukarı
Orta Ren Vadisi gibi alanların kültürel peyzaj
alanı olarak tanımlandıkları görülmektedir. Yapı-
lan değerlendirme, bu alanların kültürel peyzaj
olarak seçiminde ön plana çıkan ölçütler konusu
üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bir alanın kültürel
peyzaj olarak tanımlanması için çeşitli ölçütler
belirlenip belirlenemeyeceği sorusu tartışma
konusu olmuştur. Listedeki kültürel peyzaj alan-
larının sahip olduğu değerler sıralandığında;
oldukça geniş bir yelpaze sunmakla birlikte, dağ
manzarası, su öğesi, ormanlık çevreler, göl, nehir
ve deniz manzaraları gibi “kültürel manzara”
olarak adlandırılabilecek kimi değerlerin bu alan-
ların seçiminde ön plana çıktığı görülmüştür
(Fowler, 2003: 28-32). Bunların yanı sıra, alan-
daki yaşam şekli, arazi kullanım sürekliliği, yerle-
şimler, yapı toplulukları, tarımsal faaliyetler, yerel
kimlik ve dini kültür gibi değerlendirme ölçütleri
de bu alanların kültürel peyzaj alanı olarak seçi-
minde dikkate alınmaktadır (Fowler, 2003:
28-32). Madran ve Uysal’ın 2009 tarihli değer-
lendirmesinde ise benzer ölçütlere farklı ifadeler
 DOSYA

YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

Şekil 3. Organik
olarak gelişmiş-
gelişimi sona ermiş
kültürel peyzaj alanı:
Blaenavon, İngiltere
(URL 6).

kullanılarak yer verilmiştir (Madran ve Uysal, kapsadığı belirtilmektedir. Dünyadaki gelişmele-

2009: 103-105). Bunlar arasında somut olma- rin peyzajların dönüşümünü hızlandırdığı, pey-
yan mirasa işaret eden “çevredeki yaşamdan refe- zajların korunması, yönetimi ve planlanmasının
rans alması” ölçütü dikkat çekmektedir. bireysel ve sosyal refah için önemli olduğu ve bu
UNESCO’nun değerlendirmesinin bir diğer konunun herkesin sorumluluğu dahilinde olduğu
önemli sonucu da Dünya Mirası Listesi’nde yer vurgulanmaktadır. FARO Sözleşmesi ise, insan
alan kültürel peyzaj alanlarının sayısal durumudur. hakları, demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi
Araştırma, 2002 yılında listede yer alan 30 kültü- kavramları vurgulamakta, kültür mirası kavramı-
rel peyzaj alanından 18’inin “gelişimi devam eden nın temelinde insan ve insani değerlerin yer alma-
organik” olarak “gelişmiş kültürel peyzaj alanı” sı gerektiğini söylemekte, ortak kültür mirası
olduğunu göstermiştir (Fowler, 2003: 28-32). anlayışını desteklemektedir. Sözleşmede kültür
Geriye kalan 7’si “yardımcı”, 3’ü “açıkça tanımla- mirasının sürdürülebilir kullanımının ve sürdürü-
nabilen”, 2’si “gelişimini tamamlamış organik” lebilir ekonomik gelişmenin bir parçası olması
olarak “gelişmiş kültürel peyzaj alanı”dır. Sonuç, gerektiğinin altı çizilmektedir.
kültürel peyzaj alanları içerisinde organik olarak 2011 yılında UNESCO tarafından kabul
gelişmiş alanların, yani tarihi kırsal peyzajların edilen Tarihi Kentsel Peyzajlar Hakkında Tavsi-
önemini gözler önüne sermektedir (Şekil 5). ye Kararı ile birlikte “tarihi kentsel peyzaj” kav-
Bu durum günümüzde de benzerdir. ramı ön plana çıkmıştır. Kararda tarihi kentsel
Bugün 1’i Almanya’nın Dresden kentindeki peyzaj (HUL), daha geniş kentsel bağlamı ve
Elbe Vadisi’nde inşa edilen dört şeritli köprü- coğrafi ortamı içerecek şekilde tarihi merkez ya
nün üstün evrensel değeri etkilediği düşüncesiy-
da topluluk kavramlarının ötesine uzanan, kül-
le 2009 yılında liste dışı kalan ve 5’i sınır ötesi
türel ve doğal değerlerin ve niteliklerin, tarihsel
olmak üzere 114 Dünya Mirası Alanı “kültürel Şekil 4. Yardımcı kültürel
bir katmanlaşması sonucu oluşan kentsel alanlar
peyzaj” olarak tanımlanmış durumdadır. Liste- peyzaj alanı: Uluru Kata
olarak tanımlanmaktadır (UNESCO, 2011). Tjuta Milli Parkı,
nin önemli bir bölümünü yine tarihi kırsal yerle-
Tarihi kentler, peyzaj kavramı üzerinden tartışıl- Avustralya (URL 6).
şimler oluşturmaktadır (Şekil 6).
Tüm bu gelişmeler ışığında ve ayrıca yapılan
tartışmalar ve çalışmalar doğrultusunda son yıllar-
da kültürel peyzaj kavramı kapsamının genişledi-
ğini söylemek mümkündür. Avrupa Konseyi tara-
fından onaylanan 2000 tarihli Avrupa Peyzaj Söz-
leşmesi ve 2005 tarihli Kültürel Mirasın Toplum
için Değeri Konulu Avrupa Konseyi Çerçeve Söz-
leşmesi (FARO Sözleşmesi), kültür mirasının ve
kültürel peyzajların korunması konusuna insan
hakları temelli bir yaklaşım getirmiştir (COE,
2000; COE, 2005; Dinçer, 2013: 22-40). Avru-
pa Peyzaj Sözleşmesi’nde peyzajın Avrupa kültü-
rel ve doğal mirasının en önemli parçası olduğu,
doğal, kırsal ya da kentsel alanları, seçkin örnekle-
ri olduğu kadar sıradan, bozulmamış alanları da
mimar•ist 2019/3 33
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Şekil 5. Tarım
terasları ve arkadaki
tarihi köy ile Peru-
Pisaq tarihi kırsal
peyzajı
(Fotoğraf: Z. Eres).
makta, bu yerleşimlerin mevcut sorunları dile
getirilerek çözümü için insan çevresinin kalitesi-
nin korunması ve geliştirilmesi gerektiğinin, bu
bağlamda sürdürülebilir kalkınma ilkeleri ile
bütünleşik, doğal, fiziksel ve mekânsal özellikler
ile sosyal, ekonomik, kültürel değerler arasında-
ki ilişkiyi dikkate alan bir peyzaj yaklaşımı öneri-
sinin altı çizilmektedir (UNESCO, 2011).
2014 yılında Floransa’da toplanan ICO-
MOS 18. Genel Kurulunun teması, “insani
değer olarak miras ve peyzaj” olarak belirlen-
miştir. Genel Kurul sonrasında yayımlanan Flo-
ransa Bildirgesi’nde kültürel miras ve peyzajın
toplulukların kimliklerinin bir parçası olduğu,
peyzajın geçmiş kuşakların yaşayan hafızası,
Şekil 6. Almanya- gelecek kuşakların somut ve somut olmayan
Bacharach (Yukarı Orta
Ren Vadisi) tarihi kırsal bağlantılar sağlayabileceği bir kaynak olması
peyzajı. sebebiyle kültürel mirasın ayrılmaz bir parçası
34 mimar•ist 2019/3
olduğu belirtilmektedir. Bu alanların korunması
için yerelin güçlendirilerek toplum odaklı koru-
ma anlayışının benimsenmesinin, sürdürülebilir
yerel ekonomik gelişmelerle bağlantı kurulması-
nın önemi vurgulanmaktadır.
Son olarak, ICOMOS ve IFLA’nın hazırladı-
ğı 2017 tarihli Kırsal Peyzaj Mirasına Yönelik
İlkeler başlıklı metinde ise “kırsal peyzaj” ve “kır-
sal peyzaj mirası” kavramları yer almıştır (ICO-
MOS ve IFLA, 2017). Bu kavramlar, UNES-
CO’nun kültürel peyzaj alanları sınıflandırmasını
değiştirmeyen, kategorileri oluşturan alanların
bileşenlerini açıkça tanımlayarak kapsamını ve
bakış açısını zenginleştiren yaklaşımlardır.
Tarihi Kırsal Peyzaj Alanlarının Korunması
Yaklaşımının Gelişimi
Kültürel peyzaj alanları üstün evrensel değer
taşıdıkları gerekçesiyle Dünya Mirası Listesi’nde
yer almaya başladığından bu yana kültürel pey-
zaj alanı kategorileri arasında tanımlanan kırsal
peyzajların korunması çabaları da hız kazanmış-
tır. UNESCO dışında koruma alanında çalışan
Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN),
IFLA, Avrupa Konseyi, Birleşmiş Milletler Gıda
ve Tarım Örgütü (FAO) gibi çeşitli uluslararası
kurumların kültürel peyzaj alanlarına yönelik
tanımları ve sınıflandırmaları bulunmaktadır.
Uluslararası girişimlerin yanı sıra dünyanın fark-
lı bölgelerinde ulusal ölçekte de kültürel peyzaj
alanlarının ve kırsal alanların korunması çalış-
maları mevcuttur. ABD’de yer alan Milli Park
Servisi’nin (NPS) bu alandaki çabalar henüz
uluslararası boyuta taşınmadan önce yayımladı-
ğı rehberlerde kırsal peyzajların korunması
konusundaki ulusal koruma çalışmalarına yer
verdiği görülmektedir (McClelland vd, 1999).
Uluslararası ilkesel metinleri ulusal düzeyde
koruma politikalarına adapte eden ülkelerde yer
alan, İngiltere’deki Tarihi İngiltere (Historic
England) ve Doğal İngiltere (Natural England)
ile Kanada’daki Kanada Parkları gibi kuruluşlar
bu alandaki diğer öncüleri oluşturmaktadır.
Amerika’nın koruma alanında çalışan ulusal
kurumu ABD Milli Park Servisi, tarihi yerleri
tanımlamak için ulusal tescil listesinde uzun yıl-
lardır “kırsal tarihi peyzaj” kategorisine yer ver-
mektedir. Bu alanların tanımlanabilmesi adına
hazırlanan “Kırsal Tarihi Peyzajların Değerlen-
dirilmesi ve Belgelenmesi için Rehber” başlıklı
ulusal yasal metin, ilk olarak UNESCO Dünya
Mirası Sözleşmesi’nde kültürel peyzaj tanımına
yer vermeden önce, 1989 yılında yayımlanmış,
1999’da revize edilmiştir (McClelland vd,

1999). Milli Park Servisi tarafından kırsal tarihi
peyzajlar, tarihsel olarak insanlar tarafından
kullanılmış veya insan etkisiyle değişmiş ve şekil-
lenmiş ve bu durumun bölgenin arazi kullanımı,
bitki örtüsü, yapılaşması, yollar ve suyolları ve
doğal özellikleri ile önemli bir yoğunluk, bağlantı
ve süreklilik sağladığı coğrafi alanlar olarak
tanımlanmaktadır (McClelland vd, 1999: 4-5).
Bu alanların değerlendirilmesi ve belgelenmesi-
ne yönelik yayımladığı rehberde Milli Park Ser-
visi, kırsal tarihi peyzajların öneminin ve bütün-
lük değerinin anlaşılması gerektiğini vurgula-
maktadır (McClelland vd, 1999). Kırsal peyzaj-
ların genel olarak tarım, endüstri, denizcilik faa-
liyetleri, ulaşım sistemleri, göç yolları, doğal
rezervler gibi korunan alanlar, törensel veya dini
faaliyetlerle ilişkili alanlar gibi çeşitli kullanımlar-
la ilişkili olan türleri bulunduğundan bahsedil-
mektedir (McClelland vd, 1999). Bu alanların
ayrıca yapılar, endüstri yapıları, objeler, tasarlan-
mış peyzajlar ve arkeolojik alanlar da içerebilece-
ği belirtilmektedir. Kırsal peyzajı oluşturan doğal
ve kültürel değerlerin anlaşılması için peyzajın
somut ve somut olmayan karakterinin iyi anlaşıl-
ması gerekmektedir. Bu amaçla kırsal peyzajın
arazi kullanımı ve aktiviteleri, özel faaliyetlerin
izleri, doğal çevreyle olan ilişkileri ve kültürel
gelenekler gibi temel elemanları ile ulaşım ağları,
sınırları, arazi kullanımına yönelik bitki örtüsü,
yapı ve yapı grupları, arkeolojik alanları ve küçük
ölçekli elemanları gibi bileşenleri tespit edilmeli-
dir (McClelland vd, 1999). Bununla beraber,
alanın tarihsel gelişimi de araştırılmalı ve yerinde
yapılacak tespitlerle anlaşılmaya çalışılmalıdır.
Belgeleme ve envanter çalışmalarının önemine
değinen belgede, alan çalışmaları sırasında yapı-
lacak tespitlerde kullanılmak üzere bir de tescil
fişi önerilmektedir (Şekil 7).
Milli Park Servisi tarafından ulusal tescil liste-
sine alınan kırsal alanlar için dört farklı kriter
belirlenmiştir (McClelland vd, 1999): Kriter a)
Tarihsel dokuya katkı sağlayan önemli tarihi
olaylarla ilişkili alanları içermektedir. Tarihsel
olaylar kısa süreli savaş, müzakere, antlaşma vb
olaylar olabileceği gibi peyzajı uzun zamandır
etkileyen çiftçilik faaliyetleri de olabilmektedir.
Kriter b) Tarihte önemli olan kişi veya kişilerle
ilişkili olan yapılar veya alanlara uygulanmaktadır
(Şekil 8). Kriter c) Yüksek sanatsal değere sahip
veya bir bütün olarak belirli bir değeri temsil
eden, belirli bir tür, dönem veya yapım tekniği-
nin özelliklerini yansıtan alanlar için uygulanır.
Kriter d) Tarihöncesi ya da tarih için önemli olan
bilgileri vermiş ya da vermesi muhtemel olan
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
değerler için geçerlidir. Yüzey veya yeraltı kalıntı-
larının tarımsal veya endüstriyel arazi kullanımla-
rı, yerleşim düzenleri veya tören gelenekleri hak-
kında bilgi sağlayabileceği düşünülmektedir. Bu
kriterler çerçevesinde ulusal tescil listesinde
tanımlanacak alanların mimarlık, peyzaj mimarlı-
ğı, mühendislik, endüstri, koruma, arkeoloji,
endüstri gibi alanlarla bağlantılı önemi tanımlan-
malıdır. Ardından alanın tarihsel bütünlüğünü
koruyup korumadığı araştırılır ve bu bütünlüğü
oluşturan bileşenler, bütünlüğü tehdit eden
değişimler, katkı sağlayan ve sağlamayan kaynak-
lar belirlenmeye çalışılır. Alan sınırlarının belir-
lenmesi bir diğer önemli adımdır. Sonuç olarak
uygun sınırlar içerisinde tespit fişleri, raporlar,
görseller ve haritalar gibi tekniklerden faydalanı-
larak, doğal ve kültürel değerleri oluşturan
önemli bileşenleri tespit edilip, önemi ve tarihsel
bütünlüğü tanımlanan tarihi kırsal alanlar ulusal
tescil listesinde yer alırlar.
İngiltere, kültür mirası ile ilgili politikaların
geliştirilmesi ve uygulanması konusunda çalışan
hükümete bağlı yarı özerk kurumların yetkili ola-
rak çalıştığı bir siteme sahiptir ve bu kurumların
en önemlileri arasında Doğal İngiltere (Natural
England) ve Tarihi İngiltere (Historic England)
yer almaktadır (URL 3). Yasal olarak peyzajların
korunması ve yönetimiyle ilgili çok sayıda mev-
zuat bulunmaktadır. Hükümet genel kanuni
hükümleri ortaya koymak ve planlama politikası
ve sisteminin işleyişi konusunda rehberlik etmek
amacıyla çok sayıda ulusal planlama kararı ve reh-
beri yayımlamaktadır (URL 3). Bölgesel ve yerel
planlama otoriteleri bu genel hükümler ve ilkele-
re göre bölgesel ve yerel gelişme planlarını hazır-
lamaktadır (URL 3). Çevre, Gıda ve Kırsal İşler
Bakanlığı’nın denetiminde olmak üzere Doğal
İngiltere yerel otoritelerle birlikte çalışarak bu
alanların öneminin anlaşılması ve korunması için
gerekli bilgilendirme ve yönlendirmeyi yapmakla
sorumludur (URL 4). Bununla birlikte İngilte-
re’de “yerel peyzaj tanımlamaları (LLDs)” olarak
adlandırılan yerel otoritelerin korunması gerekli
yerel peyzajlar için kullandıkları bir sistem de
mevcuttur (URL 3). Buna göre yerel otoriteler
ulusal tescil listesinde yer almasa da yerelde
önemli olan alanları “korunması gerekli” olarak
tanımlayabilmektedir. Bunun için kanunda katı
tanımlar yerine “peyzaj karakter değerlendirmesi
(LCA)” gibi yöntemlerden faydalanılabileceği
belirtilmektedir.
Peyzaj karakter değerlendirmesi yöntemi
Doğal İngiltere’nin 1990’lı yıllardaki1 çalışma-
larına dayanmaktadır ve temel olarak, belirlenen
mimar•ist 2019/3 35
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Şekil 7. Washington peyzaj elemanlarının analizi üzerinden ulusal
Ebey Arazisi Ulusal ölçekte ulusal karakter alanlarının tespitini içer-
Tarihi Rezervi’nde
kullanılan tescil fişi
mektedir. Yöntem, “peyzaj karakterizasyonu”
(McClelland vd, ve “karar verme” olarak iki aşamadan oluşmak-
1999: 11). tadır. İlk aşamada amacın tanımlanması, araştır-
ma, arazi çalışması ve sınıflandırma, tanımlama
adımları takip edilerek, peyzaj alanıyla ilgili
topografik bilgilerin yanı sıra yapılar, kültür
mirası, tarım elemanları, bitki örtüsü, su kay-
nakları ve ulaşım gibi baskın peyzaj elemanları,
temel karakteristik özellikler, doku, ölçek, renk,
bütünlük, yoğunluk, form, açıklık/kapalılık,
dinamiklik gibi görsel değerlendirme ölçütleri,
güvenlik, ulaşılabilirlik, memnuniyet, ilgi çekici-
lik gibi algısal değerlendirme ölçütleri, yerel
malzeme, yapım tekniği, yerleşim biçimi gibi
mimari özellikler tespit edilip peyzaj karakter
bölgeleri belirlenir (Swanwick, 2002: 13).
Çalışmanın karar verme aşaması olan ikinci aşa-
36 mimar•ist 2019/3
masında, alan gözlemlerine ve yapılan araştır-
malara dayanan bir yaklaşım belirlenerek, pey-
zajın yeniden değerlendirilmesi, korunması ve
geliştirilmesi yönünde katkı sağlayacak çıktılar
elde edilir (Swanwick, 2002: 13).
2012 yılında sonuçları açıklanan “İngiltere
Peyzajlarının Karakteri ve Kalitesi” isimli proje
doğrultusunda ülke genelinde 159 ortak karak-
ter alanı belirlenmiştir. Ulusal/bölgesel, yerel
otorite ve yerel ölçek olmak üzere üç farklı
ölçekte tespiti yapılan İngiltere’nin peyzajları
konusunda hazırlanan detaylı raporlarda her bir
karakter alanı için bu alanların karakterini oluş-
turan peyzaj, yaban hayatı, kültürel ve jeolojik
özellikler açıklanarak, peyzajın nasıl değiştiği ve
bu durumun ekonomik aktiviteleri nasıl etkile-
diği, gelecek için yerel çevresel fırsatların neler
olduğu gibi bilgiler ortaya konulmuştur.
Yerel ölçekte tarihi peyzaj değişiminin yöneti-
mi amacıyla geliştirilen yöntemlerden biri de
Tarihi İngiltere’ye ait “tarihi peyzaj karakterizas-
yonu”dur (HLC). Bu yöntem de Doğal İngilte-
re’nin yaptığı peyzaj karakter değerlendirmesi
çalışmasına benzer olarak tarihi peyzajlara odak-
lanan bir çalışmadır. Genel olarak tüm peyzajlara
uygulanabileceği düşünülen peyzaj karakter
değerlendirmesi yönteminden farklı olarak özel-
likle tarihi çevreye yönelik olarak düşünülmüş,
dinamik kırsal peyzajların nasıl korunması ve
nasıl yönetilmesi gerektiği soruları üzerine geliş-
tirilmiş bir yöntemdir. Temel olarak iki aşamadan
oluşan çalışmanın ilk aşaması, peyzaj ile ilgili tes-
pit, haritalama, tanımlama ve yorumlama çalış-
malarının yapıldığı, yani kısacası ele alınan peyza-
jın özelliklerinin tanımlandığı aşamadır (Clark
vd, 2004: 6). İkinci aşama ise ilk değerlendirme-
den gelen verilere göre ister değerlere, isterse
pratik değerlendirmelere dayanan kararların
uygulandığı ve amaçların belirlendiği aşamadır
(Clark vd, 2004: 6). Bu aşama daha çok alan
yönetimi ve koruma çalışmaları olarak tanımlana-
bilir. Çalışmaların ilk aşamasında kullanılan ayrın-
tılı haritalama ve tanımlama yöntemleri tarihi
peyzaj alanlarına karşılaştırmalı bir bakış açısı ola-
nağı sağlayarak, peyzaj hakkında genel bir çerçe-
ve çizmeyi, peyzajın arka planının anlaşılmasını
ve peyzajda gerçekleştirilmesi düşünülen çalışma-
lar ve değişiklikler öncesi iyi anlaşılmış bir başlan-
gıç noktası oluşturmayı kolaylaştırır. Her peyzaj
farklı özellikleri ile farklı insanlar için değerli ola-
bilir. Kullanılan bu yöntemin amacı, peyzajı fark-
lı kılan ve değer katan karakteristik özelliklerinin
tespit edilerek değişimine yol göstermektir
(Clark vd, 2004: 12) (Şekil 9).
 DOSYA

YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

Ekim 2016’da, İstanbul’da gerçekleştirilen
ICOMOS Yıllık Genel Kurulu ve Danışma Kuru-
lu toplantısı sonrasında, ICOMOS’un kültürel
peyzaj alanları konusunda çalışmalarını sürdüren
uluslararası bilimsel komisyonu (ISCCL) ve
IFLA’nın ortak çalışması ile hazırlanan Kırsal Pey-
zaj Mirasına Yönelik İlkeler, kültürel peyzajların
korunması konusunda güncel çalışmalardan biri-
dir ve “kırsal peyzaj”, “kırsal peyzaj mirası” kav-
ramlarını ön plana çıkarmaktadır.2 Metinde kırsal
peyzajlar, gıda ve/veya hammadde gibi yenilene-
bilir doğal kaynakların üretildiği, insan-doğa etki-
leşimi ile oluşan karasal ya da sulak alanlar olarak
tanımlanmaktadır (ICOMOS ve IFLA, 2017: 3).
Dinamik ve yaşayan canlı bir sistem olan kırsal nebilecek değişimleri yansıttığı belirtilmektedir Şekil 8. Rushmore
peyzajlar, geleneksel yöntemlerle, tekniklerle, Dağı (Kriter b),
(ICOMOS ve IFLA, 2017: 4). Nüfus artışı, kent-
birikmiş bilgiyle ve kültürel alışkanlıklarla oluşmuş Güney Dakota
sel gelişme, kalkınma baskısı, geleneksel pratikler, (URL 5).
ya da üretime dönük geleneksel yaklaşımların
teknikler, yerel bilgi ve kültürlerin kaybı “demog-
değiştiği tüm kırsal bölgeleri kapsamaktadır (ICO-
rafik ve kültürel değişimler” arasında sayılırken;
MOS ve IFLA, 2017: 3). Kırsal peyzaj mirası ise,
küreselleşme, ticaret ve ilişkilerin gelişmesi, eko-
kırsal alanların somut ve somut olmayan mirası
nomik büyüme ya da küçülme, tarımsal uygula-
olarak tanımlanmakta ve bu mirasın fiziksel (üret-
maların ve tekniklerin yoğunlaştırılması, merala-
ken arazinin kendisi, morfoloji, su, altyapı, bitki
rın ve evcilleştirilmiş yerel tür çeşitliliğinin kaybe-
örtüsü, yerleşmeler, kırsal yapılar ve merkezler,
dilmesi “yapısal değişimler” olarak belirtilmekte-
geleneksel mimari, ulaşım ve ticaret ağları vb)
dir. “Çevresel değişimler” ise, iklim değişikliği,
özellikleri ve daha geniş kültürel ve çevresel bağ-
kirlilik, toprak, bitki örtüsü ve hava kalitesini etki-
lantıları kapsadığı belirtilmektedir.
leyen çevresel bozulma, biyo-çeşitlilik ve tarımsal
2017 yılında resmi olarak kabul edilen belge,
biyo-çeşitlilik kaybı olarak sıralanmaktadır.
kırsal peyzaj kavramına, kırsal peyzajların bile-
Tüm bu tehditlerle karşı karşıya olan kırsal
şenlerine, miras değerlerine ve bu değerlere
peyzajlar, gıda ve hammaddelerin yanı sıra kimlik
yönelik tehditlere değinen güncel bir metin
duygusu sağlamaları; ekonomik, mekânsal, çev-
olması dolayısıyla önemlidir. Söz konusu belge-
resel, sosyal, kültürel, manevi, sağlık, bilimsel,
de kırsal peyzajların binlerce yıl boyunca şekil-
lenmeleri, insan ve çevre tarihinin, yaşam biçi- teknik ve bazı alanlarda rekreasyonel faktörleri
minin ve mirasının önemli kısımlarını temsil temsil etmeleri bakımından insanlığın ve dünya-
etmesi bakımından önemli oldukları vurgulan- nın geleceği için önemli kaynaklar olarak görül-
maktadır (ICOMOS ve IFLA, 2017). Hayvan mektedir. Gıda ve hammaddelere ek olarak, kır-
ve bitki türlerinin yetiştirilmesi ve üretimi için sal peyzajlar çevrenin korunmasına (doğa, çevre,
kullanılan peyzajlar (tüketilebilir kaynakları da toprak, hidrografik ağlar) ve kırsal kültürlerin
kapsayan), insan ve diğer canlı türler arasındaki (teknikler, çevre bilgisi, kültürel gelenekler vb)
karışık bağlantıları göstermektedir. Tarım, gelecek nesillere aktarılmasına da katkıda bulun-
orman, hayvancılık, balıkçılık ve su ürünleri maktadır. Kırsal peyzajların, miras değerleri ile
yetiştiriciliği, doğal kaynaklar ve diğer temel ilişki kurulması ve geliştirilmesi durumunda
kaynakların çeşitliliği, insanların gelecekteki genellikle farklı ekonomik ve turizm yararları
adaptasyonu ve küresel insan yaşamının esnekli- sağladığı düşünülmektedir.
ği için esastır (ICOMOS ve IFLA, 2017). Kırsal peyzajların miras değerleri, UNESCO
Metinde endüstrileşme, kentleşme, nüfus ve Dünya Mirası Listesi’nde “gelişimi devam eden
iklim değişikliklerinde yaşanan artışların, kırsal organik kültürel peyzajlar” kategorisinde tanım-
peyzajları kayıp ya da terk edilme veya diğer radi- lanmıştır. Benzer şekilde kırsal peyzajların bölge-
kal değişikliklere açık hale getirdiği vurgulanmak- sel, ulusal ve yerel ölçekteki miras envanterlerinde
tadır (ICOMOS ve IFLA, 2017: 4). Bu bağlam- ve korunan alan sistemlerinde de tanınması umul-
da kırsal peyzajlara yönelik tehditlerin de birbiriy- maktadır. Kırsal peyzaj değerlerinin herhangi bir
le ilişkili olarak, “demografik ve kültürel”, “yapı- düzeyde tanımlanması, somut ve somut olmayan
sal” ve “çevresel” olmak üzere üç başlıkta incele- karakterleri ve değerleri hakkında farkındalık sağ-
mimar•ist 2019/3 37
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

lamayı amaçlamaktadır ve bu alanların sürdürüle- te şekillendirdiği alanlar için kullanılan kavramın

bilir bir şekilde korunmasını ve ilgili bilgi ve kültü-
rel anlamlarının gelecek nesillere aktarılmasını teş-
vik etmek için ilk ve gerekli adımdır.
Değerlendirme
Uluslararası koruma kamuoyunda XX. yüzyılın
başında henüz yeni bir kavram olarak karşımıza
çıkan kültürel peyzaj tanımının günümüze dek
kapsamının genişlediğini, insan ve doğanın birlik-
zamanla çevrenin, hammaddelerin, temel besin ve
su kaynaklarının korunması ve sürdürülebilirlik ile
ilişkilendirilerek gelecek nesillerin yaşam hakkının
korunması ile yakından ilgili olduğunun vurgulan-
dığı ve bu alanların korunmasının insan hakkı ola-
rak görülmeye başlandığı anlaşılmaktadır. Dünya-
da “kültürel peyzaj” olarak tanımlanan alanların
sayısı ve bu konuda yapılan çalışmalar arttıkça kül-
türel peyzaj alanı kategorilerini oluşturan farklı

Şekil 9. HLC yöntemine bir

örnek olarak,
Gökçeada’daki Kaleköy-
Bademliköy kırsal alanında
bir deneme (Güler, 2018).

38 mimar•ist 2019/3

nitelikteki alanlara yönelik yeni tanımlamalar ve
kavramlar da kullanılmaya başlanmıştır. Yapılan
çalışmalarla ortaya konulan, dünya mirası olarak
tanımlanan kültürel peyzaj alanlarından yaklaşık
%60’ının gelişimi devam eden organik olarak
gelişmiş kültürel peyzaj alanı, yani kırsal yerleşim-
ler olduğu, %75’inin tarımsal ve pastoral karaktere
sahip olduğu bilgisi, öncelikle üstün evrensel
değere sahip veya sıradan kültürel peyzaj alanları
içerisinde kırsal yerleşimlerin ve köylerin önemini
vurgulamıştır (Fowler, 2003; Luengo, 2013).
Bununla birlikte, “tarihi kırsal peyzaj” veya “agro-
pastoral peyzaj” gibi kavramların bu alanda sıklıkla
kullanılmaya başlanmasına etken olmuştur (Fow-
ler, 2003; Luengo, 2013). Bu kavramlar kültürel
peyzaj alanı kategorilerini değiştirmeyen, farklı
nitelikteki kültürel peyzaj alanlarının kendine
özgü değerlerini, bileşenleri ve sorunlarını daha
açık aktarmayı hedefleyen ve buradan yola çıkarak
her alanın ihtiyacına yönelik koruma yaklaşımları
geliştirebilmek adına kullanılmaya başlanan tanım-
lamalardır. Bu durum kuşkusuz bu alanlara özel
bir önem verilmesine, alanların niteliklerine özgü
olarak karşı karşıya oldukları tehditleri daha iyi
değerlendirebilmeye ve problemlerine yönelik
uygun koruma önerileri geliştirebilmeye katkı sağ-
lamaktadır. ICOMOS ve IFLA’nın 2017 tarihli
metni, uluslararası ölçekte yapılan güncel değer-
lendirmeler ve çalışmalarla sürdürülebilirliklerinin
sağlanmasının önemi açıkça ortaya konulan kırsal
alanları, köy yerleşimlerini ele almaktadır. Metin
tarihi kırsal yerleşimlerin bileşenlerini ve değerleri-
ni ayrıntılı olarak tanımlayan, bu alanların günü-
müzde karşı karşıya oldukları değişimlere ve teh-
ditlere dikkat çeken güncel bir çalışma olması
dolayısıyla önemlidir.
Metin, mevcut tehditlere karşı, sıra dışı veya
sıradan olduğuna bakılmaksızın tüm peyzajların
miras değerlerine sahip olduğunu kabul etmek;
etkili planlama, planlama ve yönetimin sağlana-
bilmesi için bu değerleri ayrıntılı olarak belgele-
mek; yalnızca mevcut durumu değil aynı
zamanda tarihsel süreç içerisindeki dönüşümü
de belgelemek; her ölçekte envanterin, katalog-
ların ve bilgi birikiminin oluşturulması; yerel
toplulukların yanı sıra kamu ve sivil toplum
kuruluşları, üniversitelerle işbirliği içerisinde
olmak gerektiğini vurgulamaktadır. Kırsal pey-
zajların korunması için mevcut tehditlerin, risk-
lerin ve fırsatların gözden geçirilerek peyzajların
kullanımında ve dönüşümünde esnekliğin sağ-
lanması için yasal ve politik çerçevenin gözden
geçirilmesi; yerel ve diğer bilgilerden yola çıka-
rak güçlü ve zayıf yönleri temel alan etkili politi-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
kalar hazırlanması; bu doğrultuda stratejilerin
ve eylemlerin tanımlanması önerilmektedir. Bu
doğrultuda halkın bilgilendirilmesi, katılımı ve
desteğinin önemi, kırsal peyzajların kentsel pey-
zajlarla olan bağlantıları, uzun vadeli sürdürüle-
bilir kaynak kullanımı ve mirasın korunması ile
kırsal sakinlerin yaşam kalitesinin iyileştirilmesi
gibi kısa vadeli ihtiyaçlar arasında bir denge
kurulması gerektiğinin altı çizilmektedir.
Ulusal ölçekte ise, uluslararası düzeyde kırsal
alanların ve kültürel peyzajların korunması konu-
sunda yaşanan gelişmelerin Türkiye’de yeterince
karşılık bulamamış olması, kültürel peyzaj alanla-
rının ve kırsal peyzajların korunması konusunda
önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.
2863 sayılı Koruma Kanunu’nda “kültür varlık-
ları” ve “tabiat varlıkları” kavramları yer alırken,
ikisi arasındaki bütünleşik ilişkiye değinilmemiş,
zamanla çeşitli düzenlemeler yapılmış olmasına
rağmen kültürel peyzaj kavramı henüz yasal plat-
formda yer bulamamıştır. Son yıllarda yapılan
düzenlemeler ile doğal ve kültürel varlıkların
korunması konusu daha da karmaşık bir hale gel-
miştir. Özellikle 2011 tarihli 648 sayılı KHK ile
doğal sit alanları konusunda karar alma yetkisinin
Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan alınarak Çevre
ve Şehircilik Bakanlığı’na devredilmesiyle farklı
bileşenleri bir arada görmeyen bir yaklaşım dev-
reye sokulmuştur. Ayrıca bakanlığa bağlı olarak
2011 yılında kurulan Tabiat Varlıklarını Koruma
Bölge Komisyonları’na doğal sit alanları ve çakı-
şan alanlarda karar alma konusunda yetki veril-
miş, komisyonlar ise kurulma aşamalarından
sonra Türkiye genelinde doğal sit alanı ilan edil-
miş tüm bölgeleri yeniden değerlendirme ve bir-
çoğunda kırsal yerleşimlerin doğal çevrelerini,
bileşenlerini oluşturan bu alanların sınırlarını
daraltma yönünde karar alma eğiliminde olmuş-
tur.3 Kültürel peyzaj ve kırsal peyzaj kavramları,
insanın ve doğanın ortaklaşa katkılarıyla oluşan
bu çevrelerin bütüncül bir bakış açısıyla korun-
masının yanı sıra gelişimlerini ve değişimlerini
yöneten sürdürülebilir bir yaklaşım sağlamakta-
dır. Bu noktada, Türkiye’de kültürel peyzaj alan-
larının korunması konusunda henüz yasal bir alt-
yapı gelişmemiş olduğundan, yasaya girecek kül-
türel peyzaj, kültürel peyzaj alanı ve kırsal sit
tanımlarıyla birlikte bu alanlarda yetki mekaniz-
masının yeniden düzenlenerek doğal ve kültürel
alanlarda yürürlükte bulunan yetki alanındaki
kopukluğun giderilebileceği düşünülmektedir.
A. Ceren Güler, Dr. Öğr. Üyesi, Özyeğin Üni. Mimarlık ve Tasarım Fak.
Mimarlık Bölümü, ceren.guler@ozyegin.edu.tr
mimar•ist 2019/3 39
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Notlar
1. Natural England’ı oluşturan köklü kurumlardan biri olan
Countryside Agency’nin 90’larda gerçekleştirdiği çalışmala-
ra dayanmaktadır.
2. İlk olarak 2016 yılında taslağı hazırlanan metin
30.7.2017’de 19. ICOMOS Genel Kurulu’nda görüşülmüş
ve kabul edilmiştir.
3. “Tabiat Varlıklarını Koruma Komisyonları Kuruluş ve
Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik”, 18.10.2011
tarih ve 28088 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlü-
ğe girmiştir. Büyük çoğunluğu I. derece doğal sit alanı iken
değerlendirme sonrası küçük bir bölümü kesin korunacak
hassas alan, geriye kalan alanların ise sürdürülebilir koruma
ve kontrollü kullanım alanı belirlenerek yapılaşmanın önü-
nün açıldığı Ayvalık’taki Cunda Adası bu konuya verilebile-
cek çarpıcı örneklerdendir. Dinçer (2017), “Doğal Alanla-
rın Korunmasında Dünyadaki Yaklaşımlar ve Türkiye Prati-
ği: Çelişkiler-Sorunlar” başlıklı konuşmasında bu konuya ve
doğal sit alanlarının derecelerinin değiştirilmesi konusuna
dikkat çekmektedir.
Kaynaklar
Australia ICOMOS (2013), “The Burra Charter”, http://
autralia.icomos.org (Erişim: 10 Elim 2016)
Clark, J., J. Darlington, G. Fairclough (2004), “Using His-
toric Landscape Characterisation, English Heritage
Review of HLC Applications 200203”, English Herita-
ge ve Lancashire Country Council, https://histori-
cengland.org.uk (Erişim: 12 Şubat 2016)
COE (1995), “Recommendation of the Committee of
Ministers to Member States on the Integrated Conser-
vation of Cultural Landscape Areas as part of Landsca-
pe Policies (Recommendation No. R (95) 9)” Council
of Europe Committee of Ministers
COE (2000), “The European Landscape Convention”,
Council of Europe
COE (2005), “Council of Europe Framework Convention
on the Value of Cultural Heritage for Society”, Council
of Europe Treaty Series, No 199, Faro
New Approaches with the Concept of Historic Rural
Landscape
International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) devoted the
theme of 18 April ICOMOS Day 2019 to “rural landscapes”. Rural
landscapes have been inscribed on the World Heritage List as an
organically evolved/continuing landscapes with their tangible and
intangible values since 1992, when UNESCO recognized that the cultural
landscapes have outstanding universal value. Studies conducted 10
years after inscribing have shown that the rural landscapes constitute
the majority of the cultural landscape areas in the World Heritage List.
This has increased the interest in rural landscapes on an international
scale. Awareness has been raised about the protection of areas with
similar characteristics in the world and the number of sites added to the
World Heritage List has increased. In addition to this, the efforts of
international institutions to prepare doctrinal texts on the conservation
of cultural landscape areas have developed. The idea of the conservation
of ordinary landscapes as well as the extraordinary ones has come to
the fore in accordance with the studies in this field. This article aims to
discuss the evolution of cultural landscape conservation approaches
through the international and national doctrinal texts and also aims to
address the term of “historic rural landscape”, which is not a new
concept in the conservation field but has become a recent topic
especially with the published documents.
40 mimar•ist 2019/3
Dinçer, İ. (2013), “Kentleri Dönüştürürken Korumayı ve
Yenilemeyi Birlikte Düşünmek: ‘Tarihi Kentsel Peyzaj’
Kavramının Sunduğu Olanaklar”, ICONARP Interna-
tional Journal of Architecture and Planning, Vol. 1, s.
22-40, iconarp.selcuk.edu.tr/iconarp/article/downlo-
ad/15/13 (Erişim: 16 Mart 2014)
Dinçer, İ. (2017), “Doğal Alanların Korunmasında Dünya-
daki Yaklaşımlar ve Türkiye Pratiği: Çelişkiler-Sorun-
lar”, Kıyı Bölgelerinde Mimarlık: Karadeniz’in Doğa ve
Kültür Değerleri Risk Altında Paneli, Trabzon, www.
mimaristtv//panel-kiyi-bolgelerinde-mimarlik- karade-
nizin-doga-ve-kultur-degerleri-risk-altinda (Erişim: 18
Ağustos 2017)
Fowler, P. J. (2003), “World Heritage Cultural Landscapes
1992-2002”, World Heritage Papers 6, UNESCO
World Heritage Centre, Paris
Güler, A. C. (2018), “Gökçeada’nın Kültürel Peyzaj Değer-
lerinin Belirlenmesi ve Korunmasına Yönelik İlkeler”,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Ensti-
tüsü
Güler, K. (2019), “Kırsal Peyzajları Hatırla(t)mak: 2019
Yılı ICOMOS Anıtlar ve Sitler Günü Türkiye Etkinlik-
leri”, Mimarlık, S. 408, s. 16-18
ICOMOS ve IFLA (2017), “Principles Concerning Rural
Landscapes as Heritage”, http://www.icomos.org
(Erişim: 31 Ekim 2017)
Luengo, A. (2013), “World Heritage Agricultural Landsca-
pes”, World Heritage, No. 69, s. 6-13
Madran, E., Z. Ç. Uysal (2009), Korumada Yeni Tanımlar
Yeni Kavramlar-Kültürel Peyzaj, TMMOB Mimarlar
Odası Kültürel Mirasın Korunması Komitesi, Özdil
Basımevi, Ankara
McClelland, L. F., J. T. Keller, G. P. Keller, R. Z. Melnick
(1999), National Register Bulletin 30: Guidelines for
Evaluating and Documenting Rural Historic Landsca-
pes, Department of the Interior, National Park Service,
Cultural Resources, Washington, DC
Swanwick, C. (2002), Landscape Character Assessment-Gu-
idance for England and Scotland, The Countryside
Agency and Scottish Natural Heritage, Sheffield Üni-
versitesi, Peyzaj Bölümü
UN (1992), “Rio Declaration on Environment and Deve-
lopment”, The United Nations Conference on Envi-
ronment and Development, 3-14 Haziran, Rio de
Janerio
UNESCO (1972), Convention Concerning the Protection of
the World Cultural and Natural Heritage, UNESCO
World Heritage Centre, Paris
UNESCO (2009), World Heritage Cultural Landscapes, A
Handbook For Conservation and Management, World
Heritage Papers 26, UNESCO World Heritage Centre,
Paris
UNESCO (2011), Recommendation on the Historic Urban
Landscape, Including a Glossary of Definitions, UNES-
CO World Heritage Centre, Paris
UNESCO (2015), Operational Guidelines for the Imple-
mentation of the World Heritage Convention, UNESCO
World Heritage Centre, Paris
URL 1 (2019), “18 April-International Day for
Monuments and Sites”, www.icomos.org
URL 2 (2019), “Ask First: A Guide to Respecting
Indigenous Heritage Places and Values”, nrm.wa.gov.
au
URL 3 (2016), “The United Kingdom Government”,
<http://www.planningportal.gov.uk>, (Erişim:
14.2.2016)
URL 4 (2016), “Natural England”, <http://www.gov.
uk/government/organisations/natural-england>
(Erişim: 14.2.2016)
URL 5 (2019), “Mount Rushmore”, <https://www.nps.
gov/moru/index.htm> (Erişim: 16.9.2019)
URL 6 (2019), “World Heritage List”, <https://whc.
unesco.org/en/list/> (Erişim: 16.9.2019)

Kırsal Alanların Değişimi ve Kırsal Planlama
Çerçevesinde Bir Değerlendirme
Hürriyet Öğdül
K ırlar her zaman kente göre daha durağan ve
değişime kapalı yerler olarak görülmüştür.
Bugün kırlardaki değişimin boyutu bu genel
kabulü geçersiz kılmaktadır.
Hugo (1987), kırsal alanlarla ilgili genel
kabul gören özellikleri şu şekilde sıralar: Ekono-
mi tarıma ve tarımsal istihdama dayalıdır. Eği-
tim seviyesi kentlere göre düşük, servislere erişim
imkânları kısıtlıdır. Göç verme eğilimi güçlü,
toplumsal yapı homojendir. Toplumda muhafa-
zakâr ve değişime direnen ögeler hâkimdir. Kırı
kentten ayrı bir kategori olarak tanımlayan bu
yaklaşım uzun bir zaman politika üretmede ve
kıra dair pratiklerde hâkim olmuştur.
1990’lardan sonra kırsal alandaki değişimin
birkaç boyutu bu yaklaşımı değiştirdi. Birincisi,
tarım politikalarının ve küresel ekonominin
sonucu olarak tarımsal üretimin niteliği değişti
ve tarımsal istihdam azaldı. İkincisi, tarım kırsal
alandaki tek işlev olmaktan çıktı. Kırın tarımla
özdeş olma niteliği aşındı ve çok işlevlilikle
tanımlanmaya başladı. Kırda tarım dışı faaliyet-
lerin çeşitlenmesinin yanı sıra, ileri teknolojiye
dayalı tarımsal inovasyonun gelişmesiyle tarımın
topraktan kopma eğilimi de kırsal yaşamı teme-
linden değiştiren olgulardı.
Kırda çok işlevlilik birçok biçimde gerçekleş-
ti. Geçmişte sadece üretim alanı olarak varlığını
sürdüren kırsal alanlar, tüketim alanları olarak
yeni işlevlerle karşılaştı. Daha önce sadece belir-
li kırsal turizm odaklarında yoğunlaşan yeme-iç-
me, konaklama ve alışveriş gibi kullanımlar,
taleplerin çeşitlenmesi ve rafine hale gelmesi ile
birçok yerde kırsal yaşamın dokusuna nüfuz
edecek şekilde yaygınlaştı ve çeşitlendi. Kırsal
alanlar, “yerel” olan tüm maddi ya da soyut
değerlerin tüketimine dayalı yeni ilişki türleri ile
tanıştı. Kırda tüketime yönelme, faydaların eşit-
siz dağılımı nedeniyle bazı gerilimler de yarattı.
Bir yandan tüketim işlevinden yararlananlar ile
zarar görenler arasında, bir yandan bu süreç her
yerde aynı şekilde gerçekleşmediği için kırsal
bölgeler arasında büyüyen bir gelir eşitsizliği
ortaya çıktı (Gallent vd, 2008). Tüm bu deği-
şimlerin sonucu olarak kırda derin eşitsizlikler
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
yaratan iki olgu kırsal yaşamı değiştirdi; bir uçta
kırsal soylulaştırma, diğer uçta terk edilmiş kır-
sal yerleşmeler ve üretim alanları.
Kırsal alanlarda başka tür değişim de kentsel
yatırımların kırlara yönelmesi ile gerçekleşti.
Sermayenin kent dışında düşük maliyetli yer
arayışları sonucunda sanayi kullanımları ve hiz-
met merkezleri kırsal alanlara yöneldiler. Uzman
işgücü gerektiren yüksek teknolojiye dayalı yatı-
rımlar ve vasıfsız emeğe dayalı üretim alanları
kırda tarımsal faaliyetlerle yan yana yer alıyordu.
Diğer yandan büyük ölçekli kamu yatırımları,
havaalanları, otoyollar, kentsel altyapı tesisleri
ve bunlara bağlı gelişen ticaret ve servis kulla-
nımları kırda çok işlevliliği destekledi. Kentsel
nüfusun emeklilik veya yaşam tarzı değişikliği
arayışı ile kırda yaşamayı tercih etmesi de (rur-
banization) kırsal alanlarda yeni konut yatırım-
ları ve ticaret alanlarını yaygınlaştırdı.
Demografik değişim bu sürece eşlik etti.
Tarımın tek uğraş olduğu uzak yerlerde nüfus
kaybı, ekonominin çeşitlenmiş olduğu daha eri-
şilebilir yerlerde ise kentsel nüfusun istihdam,
emeklilik, ikinci konut edinme yoluyla kıra
yönelmesi nüfus hareketliliğin temel biçimiydi.
Her iki durumda da kırsal nüfusta yaşlanma eği-
limi devam ediyordu. Son dönemde kırdaki
nüfus hareketleri içinde en çarpıcı olanı ulusla-
rarası kırsal emek göçü oldu. Mevsimlik tarım
işçiliğine dayalı üretim alanlarında bu nüfus
hareketi yeni tür sorunlar yarattı. Göçmen
nüfusun barınma, eğitim, servislere erişim
sorunları ve yerel nüfusla olan ilişkileri bu tür
alanların yeni gündemi haline geldi (Scott,
2010).
Kırda doğal çevre koruma politikaları ve
uluslararası anlaşmalara dayalı statüler de çok
işlevli yapının bir parçasıydı. Doğal koruma
alanlarının bulunduğu yerler çoğunlukla tarım
alanlarıydı. Önceleri tarım ve koruma faaliyetle-
rinin birbiri ile uyumlu olduğu hatta bu iki faa-
liyetin birbirini desteklediği düşünülüyordu.
Fakat 1950 sonrasında entansif tarımın gelişme-
siyle bu görüş değişti. Tarım teknolojileri ile
donatılan tarımsal üretim, kırsal peyzajı çarpıcı
mimar•ist 2019/3 41
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Şekil 1. Küre-
Ersizlerdere köyü.
şekilde değiştiriyordu. Tarımda uzmanlaşma,
çok ürüne dayalı çiftçiliğin azalması, göletlerin,
çalılıkların ve ağaçların temizlenmesi, fundalık-
ların otlaklar için “ıslah” edilmesi, yaygın gübre
ve ilaç kullanımı, endüstriyel ölçekte tarımsal
binalar yaban hayatında ve geleneksel peyzajda
kayba sebep olmaktaydı (Robinson, 1976).
Koruma alanlarında entansif tarımla ilgili
sorunlara ikinci konut, ticari fonksiyonlar,
turizm, sanayi, maden alanları ve otobanların
yarattığı sorunlar da eklendi. Koruma faaliyetle-
rinin bu tür işlevlerle bir arada olması, tarımsal
faaliyetlerle olduğundan çok daha çeşitli ve zor-
layıcı sorunları getiriyordu. Kentsel baskıların
artması, habitatların parçalanması, önemli
yaban hayatı koridorlarının kesintiye uğraması,
türlerin yok olması giderek daha yaygın hale
geliyordu.
1970’lerden sonra, kırsal karakteri korumak
için neredeyse tek araç olarak görülmüş olan sit
alanları sorgulanmaya başlandı. Sınırlı sayıda
özel nitelikli alanın koruma alanı ilan edilmesi
“ada etkisi” yaratarak türlerin sayıca azalmasına
neden olabiliyordu. Uzmanlar tarafından
tanımlanmış olan sit alanlarına, bu alanlarda
gelişmenin kontrol edilebileceğine olan inancın
sorgulanması, doğa koruma yaklaşımında da
değişim yarattı (Bishop ve Phillips, 2004).
Çevresel tahribatı önlemede koruma alanla-
rının yeterli olup olmadığı hakkında tartışmalar
başladı. Katı planlama kontrolleri olmasına rağ-
men tam bir koruma sağlanamıyor, örneğin
yüksek koruma düzeyine sahip yerlerde ulusal
42 mimar•ist 2019/3
çıkarlar için liman veya maden faaliyetleri, nük-
leer santraller yapılabiliyordu (Cherry, 1985).
Çok işlevli kırsal alanda, koruma faaliyetleri-
nin başarılı olması için sadece özel alanların
korunması değil tüm peyzajın korunması ve
bunun için de yönetim boyutunun devreye gir-
mesi gündeme geldi. Kırsal alanda karmaşık
işlevlerin koruma çerçevesinde birlikte alınması
için katılımcı hassas bir sistem oluşturulması
yönünde çabalar gelişti.
Üretim, Tüketim ve Koruma Faaliyetlerinin Farklı
Biraradalığı
Kırsal alanlardaki değişimin genel hatlarıyla
aktarılan çizgisinin, her coğrafyanın sahip oldu-
ğu tarihsel, toplumsal ve ekonomik arka plana
bağlı olarak farklı şekilde yaşandığını belirtmek
gerekir. Tarımın kırdan kopması genel bir eği-
lim olarak görülse de, örneğin ülkemizde aile
emeğine dayalı küçük üreticiliğin devam ettiği
kırsal bölgelerin istisna olmadığı görülmektedir.
Sözleşmeli tarım ve hane giderlerini azaltmak
gibi stratejiler kullanarak küçük çiftçilik sürdü-
rülebilmektedir (Özkaya, 1996; Keyder ve
Yenal, 2013). Orta ölçekli çiftçilik de yeni tek-
nolojiye, ihracata dayalı üretim yaparak varlığını
koruyabilmektedir. Yeni tüketici grupların orta-
ya çıkması, dijital pazarlama imkânları, ucuz
uluslararası tarım işgücü, çok ürünlü tarıma
geçiş ile üretim kapasitesini artıran birçok böl-
gede tarım hâlâ tek işlev olarak devam etmekte-
dir. Tarımsal üretimin varlığını sürdürmesinin
bir biçimi de kentle doğrudan bağlantılı gıda

ağları yoluyla olmaktadır. Üreticinin entansif
tarımdan uzaklaşması, doğal ya da organik tarı-
ma geçmesi için imkânlar sunan yeni pazarlama
imkânları aynı zamanda kent-kır arasında yeni
tür ilişkileri de getirmektedir. Yeni köylülük
tarıma taze bir nefes olarak ele alınabilir (Özka-
ya, 2016; Özkaya, 2019).
Tarım dışı faaliyetler ise tarım ile birlikte geri-
lim yaratmadan da devam edebilmektedir. Örne-
ğin, hanedeki orta ve üstü yaş nüfusu tarımla
uğraşırken, genç nüfusun bölgedeki tarım dışı
istihdam olanaklarından yararlanması durumun-
da artan hane geliri ile tarıma daha fazla yatırım
yapılabilmektedir. Böyle bir ortamda tarım dışı
faaliyetlerde ücret taleplerinin daha düşük olması
yatırımcı için de bir avantaj sağlamaktadır. Tarım-
sal faaliyetlerin kesintiye uğradığı uç örnekler,
madencilik faaliyetleri ve büyük ölçekli sanayi
yatırımlarıdır. Bunlar, tarımsal istihdamı kendine
çekerek veya kirletici etkiler nedeniyle üretimi
olumsuz etkileyerek bir bölgede tarımı sonlandı-
racak kadar dönüşüm yaratabilirler.
Kırda tüketim işlevinin yer alma biçimleri de
her yerde farklılık göstermektedir. En uç nokta
bir kırsal bölgenin kitle turizmi odağı haline
gelmesidir. Bu radikal bir dönüşüme neden
olur. Tarımın gerilemesi, konut ve arazi fiyatla-
rında artış, ziyaretçilere yönelik çok çeşitli kulla-
nımların gelmesi, kırsal yaşamı toptan değiştire-
bilir. Ziyaretçilerin talepleri sonucunda tarihi
yapıların değer kazanması ve el değiştirerek
onarımı söz konusu olsa da bu, yerel ve dışarı-
dan gelenler arasında bazı sorunlar yaratacaktır.
Bazen tüketim işlevi bir kırsal bölgenin ya da
yerleşmenin yaşamına daha ince bir şekilde
nüfuz edebilir. Belirli ilgi gruplarının ziyareti ile
başlayan bu süreç başlangıçta köy yaşamında ve
işlevlerde bir değişiklik yaratmaz. Sadece dışarı-
dan gelenler ile yeni tür ilişkiler kurulmaktadır.
Ev içi tüketim için üretilen ürünlerin ticarileş-
mesi ya da ortak mekânların ziyaretçilerle payla-
şılması ile bu ilişki gelişir. Bu yerler hiçbir zaman
kitle turizmi odağı haline gelmez, ancak ilgi
grupları arasında paylaşılarak zamanla daha çok
ziyaretçi çekmeye başlar. Küçük yeme içme,
konaklama mekânları açılarak dönüşüm süreci-
ne girer. Bu tür yerlerin giderek kitle turizmi
odağı haline gelip gelmeyeceğini erişilebilirlik
imkânları kadar, o yerin doğal, tarihsel ve kültü-
rel arka planı belirler.
Koruma faaliyetlerinin kırsal alana etkisi ise
yine her yerde değişkenlik gösterebilir. Kırsal
peyzajın ve ekosistemin korunması için getirilen
kısıtlamalar yerel ekonomik yaşamı etkilemediği
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
sürece herhangi bir çelişki yaşanmayabilir. Etki-
lediği durumda koruma alanları üzerindeki
baskı artabilir ve kamu otoriteleri giderek daha
sıkı kısıtlama tedbirleri alır. Ancak sonucu belir-
leyen, bölgenin üst ölçekte yatırım eğilimlerin-
den ne derece etkilendiği olacaktır. Genellikle
koruma alanlarına yönelik yerel ve üst ölçekteki
gelişme talepleri birbiri ile çakışıyorsa ve ulusla-
rarası koruma statüleri söz konusu değilse,
koruma faaliyetlerinde yeni bir düzenlemeye
girme eğilimi güçlenecektir. Bazen de yerelde
talep olmamasına rağmen, üst ölçekteki yatırım
taleplerinin koruma politikaları üzerindeki etki-
si daha güçlü olur ve yeni bir düzenlemeye gidi-
lebilir.
Kırsal peyzajın korunması ile kırda tüketim
işlevi birbirini desteklediği düşünülen iki faali-
yet alanıdır. Hem ziyaretçiler hem de yaşam
tarzı olarak kırı tercih edenler için doğal ve kül-
türel değerlerin korunması çok önemlidir.
Ancak bu grubun gelmesi ile yaşanan değişim,
yeni kullanımlar ve yeni ilişkiler getirerek bu
değerleri aşındırır. Dışardan gelen grup koruma
politikalarını destekler görünse de bu grubun
konut, ticaret ve donatı talepleri koruma alanla-
rı üzerinde baskıyı artırabilir. Koruma faaliyetle-
ri ile en güç birlikte olan hatta korumayı imkân-
sız hale getiren işlevler ise madencilik faaliyetle-
ri, büyük ölçekli konut, sanayi ve ulaşım yatı-
rımlarıdır.
Bugün kırsal planlamanın, çok çeşitlenmiş,
homojenliğini yitirmiş, üretim, tüketim ve
koruma işlevlerinin bir arada bulunmak zorun-
da olduğu, bazı bölgelerin ise terk edildiği bir
kırsal alanda etkin olabilecek şekilde geliştiril-
mesi gereklidir. Kırın tarımla ilişkisi azalırken kır
nüfusunun yeni süreçlerle olumlu şekilde ilişki-
lenmesi ve bu süreçte kentle kurulacak farklı
ilişkiler bugün kırsal planlamanın temel günde-
midir.
Kırsal Planlamanın Değişen Rolü
Kırsal planlama, kırda değişimi yönlendirmek
üzere geliştirilen politikaların bir parçasıdır.
Hedefi her zaman kentlerin ihtiyaçlarını karşıla-
yacak şekilde kırsal ekonominin devam ettiril-
mesi, kırsal alanda istihdamın sağlanması ve
yaşam kalitesinin artırılması olmuştur. Bu amaç-
ların gerçekleşmesi için merkezi kamu politika-
larının ulusal ölçekten bölgesel ve yerel ölçeğe
doğru kademeli ve tutarlı şekilde uygulanması
gerekli görülmekteydi.
II. Dünya Savaşı sonrasında bölge planlama-
nın en güçlü olduğu dönemde kırsal planlama,
mimar•ist 2019/3 43
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
devletin öncü rol oynadığı, merkezi finansmana
dayalı, uzman odaklı bilimsel rasyonaliteyi temel
alan ve doğal kaynakların insan kullanımına
sunulmak üzere geliştirilmesine yönelik bir poli-
tika alanıydı (Morrison vd, 2015).
1970’lerin sonunda kırsal planlamada yuka-
rıdan aşağıya yaklaşım, üç eğilim neticesinde
gücünü kaybetti. Birinci eğilim, giderek gelişen
çevre hareketi ile birlikte kırsal mekânda insan
kullanımının sorgulanmaya başlaması oldu
(Hibbard ve Lurie, 2013). Kırın üretim mekânı
olarak aşırı kullanımı, toprağın, suyun kirletil-
mesi en önemli eleştiriydi. Kır üretim mekânı
olmasının ötesinde, tüm dünyanın geleceği için
önemli ekosistemleri barındıran alanlar olarak
görülmeye başladı. Daha sonra iklim değişikliği
tartışmaları, uluslararası sözleşmeler, çevre hak-
ları ve doğa hakları kavramları ile genişleyen bu
yaklaşım, kırsal planlamanın odağını tarımsal
üretimin rasyonelleştirmesinden uzaklaştırarak,
ekosistemlerin korunmasına doğru yaklaştırdı.
Ekosistem yaklaşımı, doğal süreçlerin idari sınır-
ları aşan doğası gereği çok taraflı bir yönetim
anlayışı gerektiriyordu. Bu yeni ihtiyaç da yuka-
rıdan aşağı, üretim odaklı merkezi yaklaşımın
aşınmasına yol açtı.
İkinci eğilim, kırsal planlamada yerel ölçeğin
öne çıkması oldu. 1990’lardan sonra planlama
paradigmasında yere duyarlılık, çeşitlilik, farklı-
lık ve özgünlük arayışı planlamayı yerel ölçeğe
doğru çekmişti (Friedmann, 1993; Healey,
2010; Habermas, 1987). Kırsal planlamada da
aynı şekilde yerele olan vurgu artarak, yerel
farklılıkların planlamadaki önemi, bu farklılıkları
anlamanın ve planlama sürecine dâhil etmenin
merkezi yaklaşımlarla mümkün olmadığı
yönünde bir eğilim oluştu.
Üçüncü eğilim, çok işlevlilikle birlikte farklı
ve çelişen taleplerle baş edecek yönetişim araçla-
rının, katılım mekanizmalarının zorunlu hale
gelmesi oldu. Yukarıdan aşağıya, uzman odaklı
yaklaşımın bu karmaşık yerel ilişkileri anlamada
yetersiz olduğu kabul görmeye başladı. Yerel
toplulukların yerel sorunları daha iyi anlayacağı
ve çözebileceği kabulüyle planlama sorumlulu-
ğunun yerel topluluklar ve sivil toplum kuruluş-
ları ile paylaşılması gündeme geldi. Merkezi
otorite artık kırsal planlamada tek başına rasyo-
nel bir araç olma gücünü kaybederken yöneti-
şim boyutu öne çıkmaktaydı (Dandekar ve Hib-
bard, 2016).
Bu süreçte kırsal mekânın, giderek daha
değerli bir politika ve uygulama alanı olarak
görüldüğünü söylemek mümkündür. Mekâna
44 mimar•ist 2019/3
dair planlama ve tasarım süreçleri yukarıda sözü
edilen genel eğilimler doğrultusunda değişmek-
tedir. Burada “mekânsal planlama”, geleneksel
arazi kullanım planlaması olarak değil, bir yerin
ya da bölgenin gelecek öngörüsünü bir dizi
politika, öncelik, program ve arazi kullanımı
yoluyla hayata geçirmek, tüm bunlar arasında
koordinasyonu sağlamak olarak ele alınmaktadır
(RTPI, 2001; Gallent vd, 2008).
Üst ölçekte mekânsal planlamanın konuları,
sektörel boyuta mekânsal çerçeve sunmak, kır-
daki gelişme ve koruma dengesini mekânsal
anlamda ele almak, kır-kent ilişkilerini güçlen-
dirmek (Scott, 2010) ve bölgede dengeli yerleş-
me deseni için mekânsal kararlar getirmektir.
Yerel ölçekte ise temel konu, yerel farklılıkla-
rın yarattığı imkânları değerlendirerek kırsal
yaşamın devamını sağlamak ve yaşam kalitesini
yükseltmektir. 1990’lar sonrasında planlama
paradigmasındaki değişim sonrası yerelliğin ve
kültürel boyutun planlama pratiğine girmesi ile
“yere duyarlı” bir planlama yaklaşımı önem
kazanmıştır. Plancının sadece fiziksel yapılanma
ile değil, dönüştürücü öğe olarak yerel kültürel
süreçler ve yerel kimlikle de ilgilenmesi gerek-
mektedir. Farklı kültürel gruplara, toplumsal
cinsiyete ve dışlanma süreçlerine hassasiyet,
mekânsal planlamada önemli hale gelmiştir
(Cloke ve Little, 1997).
Planlamanın yerellik ve farklılık arayışının bir
parçası da, farklılığın en çarpıcı şekilde görüle-
bildiği peyzaj konularına yönelmedir (Cloke,
1997). Kırsal peyzaj değerlerinin ve peyzaj
karakter alanlarının planlama sürecinin bir par-
çası haline geldiği örnekler vardır (Bishop ve
Phillips, 2004).
Ülkemizde Kırsal Planlama;
Kurumsallaşma ve Yerelleşme
Kırsal alanlar çok işlevliliğe doğru evrilirken kır-
sal planlama buna karşılık yönetişim, katılım,
yerellik, kimlik ve peyzaj alanlarına yönelmiştir.
Ülkemizde bu kavramlar ağırlıklı olarak kırsal
planlama alanında yeni gündeme giren köy tasa-
rım rehberleri kapsamında tartışılmaktadır. Kır-
sal yerleşmelerin karakterinin korunması için
araçlarından sadece biri olan köy tasarım reh-
berlerinin kırsal planlama sistematiği içinde tar-
tışılması gerekir. Ne yazık ki kırsal alanları farklı
ölçeklerde ele alan bir planlama sistemi ülke-
mizde henüz oluşmamıştır.
Ülkemizde kırsal planlama kendine has mev-
zuatı olan bir planlama türü değildir. Kalkınma
planları ve strateji belgelerinde kırsal alanlar

daha çok kırsal kalkınma politikaları kapsamında
ele alınır ve mekânsal boyutu eksiktir. Bölge
planları kıra dair mekânsal stratejiler belirlese de
genelde sektörel ağırlıklı kararlar üretir. Çevre
düzeni planı ve nâzım imar planlarında ise kırsal
alanlar “mevcut haliyle korunacak alanlar” ola-
rak bırakılır. Kırsal yerleşmeler için ise “koruna-
cak” ibaresi dışında karar üretilmez (Öztaş ve
Karaaslan, 2017). Kırın korunmasıyla ilgili
çoğunlukla başarısız olan kısıtlayıcı plan kararla-
rı dışında planlama araçları gelişmemiştir.
2000’lerin ilk yıllarında AB mekânsal bütün-
leşme politikalarının etkisi ile kırsal alanlar ve
kır-kent tanımları planlamada tartışılmaya baş-
lanmış, ancak pratikte karşılığını bulmamıştır.
Kırda mekânı planlamanın meslek alanımız için
2000’lerin başına kadar öne çıkan bir gündem
olduğunu söylemek zordur.
Planlama mesleğinin bu konudaki birikimi,
yasal dayanakları, kullandığı araçlara bakıldığın-
da bazı sorunlar olduğu görülmektedir. 1924
tarihli ve 442 sayılı Köy Kanunu, bu kanuna
dayalı olarak çıkarılan Köy Yerleşme Planı
Uygulama Yönetmeliği, 3194 sayılı İmar Kanu-
nu, Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliği ve
2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koru-
ma Kanunu (ayrıca afet ve iskânla ilgili kanun ve
yönetmelikler) kırsal alanların planlanmasında
yetersiz kalmıştır. Plancılar, bir kırsal yerleşme-
nin planını yapmak durumunda kaldıkları
zaman, ellerindeki tek araç olan imar planlaması
teknik ve yöntemleri ile hareket etmişlerdir.
2000’lerin ilk on yılı içinde merkezi yönetim
düzeyinde kırsal planlamayla ilgili kurumsallaş-
manın başladığı söylenebilir. O dönem mekân-
sal planlamayla ilgili merkezi kurum olan Bayın-
dırlık ve İskân Bakanlığı’nda kırsal alanlarla ilgi-
li bir birim kurulması önemli bir göstergedir.
Bakanlığın o dönemde kıra dair yaklaşımı içinde
iki konu öne çıkmaktaydı; planlama sistemi için-
de kırsal planlamanın yeri ve kırsal yerleşmeler-
de yöresel mimarinin korunması. İlk konuyla
ilgili kırsal alan planlaması modeli oluşturmak
üzere KTÜ ve SÜ ile TÜBİTAK/KAMAK pro-
jesinin başlatılmış olması bu alanda kurumsal-
laşmanın ilk göstergeleri sayılabilir (TÜBİTAK,
2014). İkinci konu olan yöresel mimarinin
korunması ise Kayseri ve Balıkesir illeri için
yapılan iki proje ile başlatılmıştır (MSGSÜ,
2008; MSGSÜ, 2010).1
Bu konuda kurumda iki eğilim olduğunu
söylemek mümkündür. Bir yandan kırsal kimli-
ğin yere özgü olduğu ve köy tasarım rehberi
benzeri araçların etkin olarak kullanılabileceği
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
düşünülüyordu. Diğer yandan pratik sorunlara Şekil 2. Erdek-
cevap verilmesi açısından yere özgü olmayı, yani Yukarıyapıcı köyü.
“yöresellik” konusunu coğrafi bölgeler ya da
iller bazında ele alan yaklaşımlar vardı. Köylerde
yapılacak konutlar için il bazında köylüye verile-
cek, yöreye uygun konut projeleri elde edilmesi
istenmekteydi.
Balıkesir ili ölçeğinde yapılan çalışma “yöre-
sellik” kavramının coğrafi bölgeler ya da iller
bazında ele alınmasında yaşanabilecek zorlukla-
rın görünür olduğu bir örnek oldu. Balıkesir ili-
nin bu çalışma açısından önemli üç özelliği,
ülkenin büyük illerinden biri olması ve bine
yakın köyü bulunması; iki ayrı denize kıyısı
olması ve üç farklı iklim bölgesinde yer alması;
tarih içinde farklı göçmen gruplarının yan yana
köylerde yerleştirildiği bir il olmasıydı. Bu
nedenle Balıkesir’de köyler rakıma, merkeze
uzaklığa göre olduğu kadar, kültürel özelliklere
göre de farklılaşmaktaydı. Bu yüzden ildeki tüm
yerleşmeler için öneriler geliştirmek yerine fark-
lılıklara hassas bir yaklaşım ve model önerildi.
Yapılaşma koşullarında çeşitliliği koruyacak bir
modelin yanı sıra günlük yaşamın canlılığını sağ-
layan tarla, bahçe, sokak, meydan ve ortak alan-
ların korunmasına dair öneriler yer alıyordu.
Korumanın ancak aktif bir katılımla sağlanabile-
ceğinden hareketle, köy ölçeğinde ve köyler ara-
sında ortak karar alma süreçleri tanımlandı. Bu
aynı zamanda sonuca değil sürece vurgu yapan
bir yaklaşımdı. Bu şekilde yerelin güçlendirilme-
si ve farklılıkların korunması amaçlanmaktaydı.
Bu öneriler o dönemde uygulama imkânı bul-
mamış olsa da daha sonra hazırlanan iki köy
tasarım rehberi için bir birikim sağlamış oldu.
Bu çalışma sonrasında bakanlık, birçok ilde
“yöresel mimari özelliklere uygun konut proje-
leri” geliştirdi. Tip projeler yoluyla yeni yapıla-
mimar•ist 2019/3 45
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Rize Çamlıhemşin, rın kırsal karaktere uygun olacağı düşüncesi
Ortan Köyü hâkimdi. Bu dönem, kırsala dair mekânsal çalış-
(Fotoğraf: K. Güler).
maların daha çok merkezi yönetim tarafından
yönlendirildiği ve pratikte yapılaşmanın düzen-
lenmesi ile sınırlı kaldığı bir dönem oldu.
2012 yılında 6360 sayılı kanunla köylerin
büyükşehir belediye sınırları içine alınması kırlar
için olduğu kadar kırsal planlama için de bir
dönüm noktasıdır. Bu yasa ile kırsal yerleşmele-
rin planlanması meslek alanımızın temel konu-
larından biri haline gelmiştir. Köylerin nasıl
planlanacağı önemli bir sorun olmanın ötesin-
de, planlama sisteminin baştan sorgulanması
için de bir vesile olmuştur. Ayrıca kırsal kimlik,
kırsal konut, kırsal tasarım ve katılım meseleleri
yerel yönetimlerin de ilgi alanına girmeye başla-
mıştır.
6360 sayılı kanun pek çok yönden eleştiri
konusu olsa da yerel yönetimlerin kırsal alanlara
dair yenilikçi, katılımcı yaklaşımlar geliştirmele-
rine fırsat vermiştir. Kırsal alanlar daha önce
merkezi politikalarla biçimlenirken artık her
yerel yönetim kendi yaklaşımını oluşturmak
46 mimar•ist 2019/3
durumundadır. Bazı yerel yönetimler tüm il için
kırsal politikalar ve stratejiler geliştirmekte, çift-
çi destekleri sağlamakta, yerel üretimi örgütle-
mektedir (Tekeli, 2016; Yıldırım, 2017)
İki Örnek Üzerinden Kırsal Planlamaya Dair
Çıkarımlar
Köylere dair sorumluluklar, yerel yönetimle-
ri mevcut imar planlama pratiklerinin ötesinde
yeni arayışlara yöneltmiştir. 2013 yılında 3194
sayılı İmar Kanunu’na eklenen bir madde ile
mevzuata giren köy tasarım rehberleri bu
anlamda yerel yönetimlerin bu arayışlarına
cevap vermiş olabilir. Ancak rehberlerin hangi
ihtiyacı karşılayacağı, içeriğinin ne olacağı, plan-
lama süreçleriyle nasıl bütünleşeceği belirsiz
kalmıştır. Rehberin hazırlanmasında katılım
mekanizmaları da tartışmaya açıktır.
Bu bölümde Mimar Sinan Güzel Sanatlar
Üniversitesi’nden farklı ekiplerce 2015 yılında
Küre-Ersizlerdere ve 2017 yılında Erdek-Yuka-
rıyapıcı köyleri için hazırlanan iki projeden yola
çıkarak, kırsal planlamaya dair tartışmalara kat-
kıda bulunmak amaçlanmaktadır.
Küre-Ersizlerdere Köy Tasarım Rehberi bir
yerel kalkınma çalışmasının parçasıdır. Kayma-
kamlığın yereldeki desteği ile üniversite ve
Kuzey Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından
yürütülmüştür (Öğdül vd, 2015; Öğdül vd,
2018).2
Erdek-Yukarıyapıcı çalışması Erdek Beledi-
yesi ile birlikte yürütülmüştür. Çalışma köy tasa-
rım rehberinin yanı sıra, kırsal mekânda yeni
planlama araçları olarak Köy Tasarım Şeması,
Köy Tasarım Rehberi ve Eylem projelerinin bir-
likteliğini öneren bir çalışmadır (Öğdül vd.,
2017; Öğdül vd, 2018).3
Her iki çalışma da kırsal alanlara dair belirli
bir vizyondan yola çıkarak başlamıştır. Küre’de
bu vizyon, gerileyen yerel ekonominin canlan-
dırılması için yeni işlevler eklemek, esas olarak
da kırsal turizmi, tarihi ve endüstriyel mirası öne
çıkarmaktır. Kurumlar arası işbirliğine ve halkın
katılımına dayalıdır. Erdek’te vizyon, mevcutta
deniz turizmine dayalı yerel ekonomiyi güçlen-
dirmek için yarımada ölçeğinde kırsal turizmi
geliştirmeye odaklıdır. Belediye tarafından pro-
fesyonel bir kuruluştan destek alarak biçimlen-
miştir.
Yerel ekonominin canlandırılması için işlev-
lerin çeşitlenmesi her iki örnekte farklıdır. Küre
ilçesinde yerel kalkınma sadece kırsal turizme
dayalı olarak düşünülmemiştir. Doğal tarım
ürünlerinin pazarlanması, madenin endüstriyel
miras potansiyelinin değerlendirilmesi, yaşam

alanlarında mekân kalitesinin artırılması, giri-
şimciliğin desteklenmesi gibi birçok boyutu var-
dır. Bu anlamda çok işlevli bir yapıya geçilmesi,
ancak bunun her kesimin yararına olması hedef-
lenmekteydi. Erdek’te ise turizmi çeşitlendirip
doğa yürüyüşü, kırda konaklama imkânları ile
ilçe ekonomisine yeni işlevler eklenmesi düşü-
nülmekteydi. Bu yeni işlevlerden merkez dışın-
daki kırsal yerleşmelerin de yararlanması söz
konusu olacaktı.
Bu iki örnekten yola çıkarak, kırda çok işlevli-
liğin yerel kurumların ve her kesimden halkın
katılımıyla yönlendirilmesi durumunda kırda
gerileme için bir çözüm olabileceği söylenebilir.
Çok işlevlilik bazen dışarıdan gelen etkilerle ve
yerelin kontrolü dışında da olabilir. Bu durum-
da yarar ve zararların her kesim için dengesinin
kurulması gerekir.
Her iki vizyon da kırsal turizmi geliştirerek
kırda bir değişimi önermektedir. İkinci adım bu
değişimin nerede olacağına karar verilmesidir.
Her iki örnekte de köyler yerel kurumlar tara-
fından önerilmiştir. Kırsal niteliğini kaybetme-
miş, doğal ve tarihi değerleri olan doğa turizmi-
nin kısmen başladığı köyler seçilmiştir.
Kırsal turizm hedefinin hangi adımlarla,
nerede gerçekleşeceğine yerel ve bölgesel düzeyde
katılım sağlanmış bir süreç sonunda karar veril-
mesi doğru olacaktır.
Ersizlerdere köyü, İstiklal Savaşında şehitler
vermiş, ismini tarihten alan bir köydür. Bir kül-
tür yolu olan İstiklal Yolu’na yakındır. İnebolu
yolu üzerinde bulunması ve Ersizlerdere Kan-
yonu, köyü doğa yürüyüşçüleri için cazip kıl-
maktadır. Köyde kırsal turizmi destekleyen bir
dernek vardır. Küre ilçe merkezine yakın ve İne-
bolu yolu üzerinde olduğu için ulaşımı kolaydır.
Köy konutları büyük oranda korunmuştur.
Yukarıyapıcı köyü ise tam tersi yarımadanın tam
ortasında ulaşımı zor bir orman köyüdür. Tam
da bu yüzden hemen hemen tüm yapılar oldu-
ğu gibi korunmuştur. Fakat yıllar içinde verilen
göç sonucu terk edilmiş ve yıkılma tehlikesi olan
yapılar vardır. Köy doğa yürüyüşçülerinin ve
bisikletçilerin uğrak yeri olmaya başlamıştır.
Her ikisinde de bir doğa turizmi etkinliği söz
konusudur.
Köylerde turizmin başlaması köy halkının
değil, ilgi gruplarının tercihi ile olmaktadır.
Ancak bunun biçimine yerelde karar verilmeli-
dir.
Köylerde kırsal yaşam sürmektedir. Küre-Er-
sizlerdere köyü madenden emekli olup köye
yerleşen, kısıtlı ekili alanlarda tarım yapan, hay-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
vancılık ve arıcılıkla geçinen, kendi için üretim
yapan bir köydür (Şekil 1). Geçim sıkıntısı yay-
gın bir sorundur. Köydeki halı dokuma atölyesi
kadınların ek gelir sağlamak için çalıştığı, aynı
zamanda günlük yaşamda kadın ve çocukların
bir arada olduğu bir mekândır. Beş mahallesi
olan köyde mahalleler arasında kopukluk sosyal
bir sorundur. Zor iklim koşullarından dolayı
konutların konfor şartları yeterli değildir.
Erdek-Yukarıyapıcı köyü ise hayvancılıkla geçi-
nen toplu yerleşmiş bir Pomak köyüdür (Şekil
2). Süt ürünü şirket tarafından evlerden toplan-
makta, köyün ilçe merkeziyle ilişkisi haftalık
pazara ürün vermekle sınırlı kalmaktadır.
Kadınların köy içi kamusal mekânları kullanma-
sında sorunlar vardır. Yarımadanın tek dağ
köyü olarak uzun yıllar yolu yapılmadan kalan,
erişimi zor bir köy olmuştur. Yolu yapıldıktan
sonra doğa yürüyüşçüleri tarafından keşfedil-
miştir.
Ersizlerdere Köy Tasarım Rehberi’nin odağı
köy evlerinin konforu, ortak mekânların ulaşıla-
bilirliği ve kalitesi, mahalleler arası bağlantılar
olmuştur. Erdek-Yukarıyapıcı için ise köyün
ortak alanlarının daha iyi kullanılması, kadınla-
rın kamusal yaşama katılımı, mekân kalitesinin
artırılması, köyde turizm odağının katılımla
belirlenmesi ve kırsal peyzaj karakterine göre
farklı öneriler yapılmasına odaklanılmıştır.
Köylerin yerleşme biçimi, doğal çevreleri,
yaşayanların kökeni, neyle geçindikleri ve mer-
kezle ilişkileri kendine özgüdür. Temel sorunlar
her köyde farklılaşabilmektedir. Her çalışmanın
köyün temel sorunundan hareket etmesi gerekir.
Köy tasarım rehberleri hazırlanırken plan-
lama sistemi içindeki yeri tanımlanmadığı için
bazı tartışmalar yaşandı. Rehber hangi konu-
ları içermeli? Gelişmenin sınırlarını göstermeli
mi? Yapılaşma biçimi vermeli mi? İşlevler hak-
kında öneriler getirmeli mi? Ne kadar serbest
bırakmalı, zorlayıcı olmalı mı? Köy tasarım
rehberinin bir plan türü olmadığı, planlama
sistemi içinde destekleyici olması gerektiği
bilinmesine karşın bu sorular sürekli karşımıza
çıktı. Bunun nedeni, bu tür kararların alındığı
bir planın bulunmaması, mekân düzenleme
aracı olarak rehberin olması idi. Örneğin
Ersizlerdere için, orman ve tarla sınırlarının
aşılmaması ve belirli bir rakım aralığında yerle-
şilmesi önerisi bir çeşit plan kararı gibi de
görülebilir. Ama geçim sıkıntısı çeken köyün
zaten az olan tarla alanlarının korunması için
bu gerekli görüldü. Başka bir örnek köy girişi
için tasarıma yönelik bazı ipuçları verilmesidir.
mimar•ist 2019/3 47
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Bu da aslında rehber yaklaşımına uygun bir
içerik değildir. Ancak köy halkı bu düzenle-
meyi acil görmüştü ve bu bir ihtiyaca karşılık
geldi.
Erdek-Yukarıyapıcı köyündeki çalışmada köy
tasarım rehberinin tek başına bir araç olarak
değil, başka mekânsal düzenleme araçları ile bir-
likte düşünülmesi gerektiği fikri daha da olgun-
laştı. Yukarıyapıcı için “Köy Tasarım Şeması”,
“Köy Tasarım Rehberi” ve “Eylem Projeleri”n-
den oluşan bir dizi araç önerildi. Köy Tasarım
Şeması daha önce ülkemizde olmayan, ancak
örneklerdeki “tasarım çerçevesi”, “gelişme çer-
çevesi” ile benzerlikler taşıyan bir mekânsal
düzenleme aracı oldu. Köy Eylem Planı’nda da
şemadaki her başlık için eylemlerin öncelik ve
vadeleri tanımlandı. Yukarıyapıcı çalışmasında
ilk kez olarak bölgede, yakın çevrede ve köy
içinde peyzaj karakter alanlarına dayalı bir reh-
ber hazırlandı.
Ülkemizde kırsal yerleşmeler için farklı araç-
lara ihtiyaç vardır. İmar planları, köy tasarım
rehberleri dışında araçların da bütünsellik için-
de geliştirilmesi gerekir. Rehber köyde daha iyi
yaşanması, köyün köy olarak varlığını sürdürme-
si için birçok araçtan sadece biridir. Birçok ülke-
de farklı şekilde uygulansa da önemli olan koşul-
larımıza uygun, köyleri değerli kılacak, uygula-
nabilir başka rehber örnekleri ve farklı araçlar
geliştirmektir.
Küre Ersizlerdere çalışması daha çok kurum-
lar arası katılımla ilerleyen, katılım süreçlerinin
zaman içinde yaygınlaştığı bir örnek oldu.
Erdek-Yukarıyapıcı çalışmasının özgün yanı
değişik katılım yöntemleri denenmesiydi. Analiz
sonuçlarının gece toplantılarında sunulması,
duvar panoları, köy halkı ile birlikte yapılan
tasarım çalışması –açık atölye– başarılı sonuçlar
verdi ve devamında uygulama için köy halkında
büyük ilgi yarattı. Meydan tasarımı ve Köy
Tasarım Rehberi köy halkının fikirleri doğrultu-
sunda geliştirildi. Ancak kadınlar, erkekler,
gençlerin katılımı aynı şekilde değildi. Her iki
çalışma da katılımın güçlükleri ve yararları
konusunda tartışmalar yarattı.
Katılım süreçlerinin son derece tartışmalı
süreçler olduğu unutulmamalıdır. Katılım yerel
güç ilişkilerinden bağımsız değildir, katılım
bazen eşitsiz koşulları pekiştirebilir (Cooke, B.,
Kothari, U. 2002). Ülkemizde farklı katılım
yöntemlerinin uygulandığı örneklerin (Özkaya
vd, 2003; Işık, 2013; Özlü ve Beyazlı, 2016)
geliştirilmesi ve bu konuda tecrübelerin yaygın-
laştırılması gerekir.
48 mimar•ist 2019/3
Sonuç Olarak
Kırsal alanlarımız değişmektedir. Bu değişim
dünyadaki genel eğilimi izlese de her kırsal böl-
gede, hatta her yerleşmede farklı şekilde gerçek-
leşmektedir. Kırsal planlama sürecinde bu genel
eğilimlerin farkında olan, aynı zamanda yerelin
kendine has yanlarına hassas bir yaklaşıma ihtiyaç
vardır. Planlama, kırda insan yaşamının doğal
yaşamın bir parçası olduğu bilinciyle hareket
etmelidir. Bu nedenle planlama sürecinin, birin-
cisi disiplinlerarası nitelikte olması, ikincisi
kurumların ve orada yaşayanların katılımı yoluyla
gerçekleşmesi çok önemlidir.
Bugün Büyükşehir Yasası ile yetki alanları
genişleyen belediyeler için birçok konu gün-
demdedir; kıra dair politika ve stratejiler belirle-
mek, yere özgü kırsal planlama yaklaşımı geliş-
tirmek, kırsal mekâna dair kararlar üretmek ve
bunu katılım yoluyla yapmak. Tüm bunlar daha
çok tartışma ve uygulama örneği ile gelişecektir.
Politikalar ve planlar bir yandan etkinliğini
sürdürürken, yaşamın sürdüğü yerler, köyler,
tarlalar, ormanlar, yollar, ortak alanlar bu süreç-
lerin insan yaşamına değdiği mekânlar olarak
daha çok çalışılmayı hak etmektedir. Plancıların
kırsal mekânın oluşumuna ve korunmasına
geniş bir perspektiften bakmaları, politika düze-
yindeki etkileri bilmeleri, bir yandan da günlük
yaşamın ve mekânın detaylarındaki yerel özgün-
lükleri fark etmeleri gerekmektedir. Kırsal
mekâna dair farklı planlama araçlarının geliştiril-
mesi ve uygulanması mesleğimiz için son derece
geliştirici olacaktır.
Hürriyet Öğdül, Prof. Dr., MSGSÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
Notlar
1. Balıkesir Kırsalında Yöresel Doku ve Mimari Özelliklere
Uygun Yapılaşmanın Yaygınlaştırılması, Kırsal Yerleşme
Doku Analizi Projesi (2010), MSGSÜ - Bayındırlık ve
İskân Bakanlığı; Proje yürütücüsü: Kemal Çorapçıoğlu;
Grup koordinatörü: Hürriyet Öğdül; Proje ekibi: Gülşen
Özaydın, Dilek Erden Erbey, Hale Mamunlu, Kevser
Üstündağ, Özlem Ünver, Pelin Kotas, Sibel Gürses Söğüt.
2. Küre Ersizlerdere Köy Tasarım Rehberi Projesi (2014),
MSSGÜ - Kuzey Anadolu Kalkınma Ajansı; Koordinatörler:
Güzin Konuk, Mustafa Gül; Proje yürütücüsü: Hürriyet
Öğdül; Proje danışmanı: Erdem Erbaş; Proje ekibi: İnci
Olgun, Seher Demet Yücel, Burcu Büken Cantimur, Çare
Olgun Çalışkan, Esin Hasgül, Esra Turgut, Kumru Çılgın,
Ahmetcan Alpan, İncekara, Tuğba Orman, Meral Abaklıoğ-
lu,
3. Erdek, Yukarıyapıcı Mahallesi Yenileme Projesi, Kırsal
Peyzaj ve Yerleşim Analizi / Köy Tasarım Rehberi / Mey-
dan Projesi (2017), MSGSÜ - Erdek Belediyesi; Proje
yürütücüleri: Hürriyet Öğdül, Demet Kap Yücel; Proje
araştırmacıları: Gizem Aksümer, Binnur Öktem Ünsal
Kaynakça
Bishop, K., A. Phillips (Eds.) (2004), Countryside Planning
New Approaches to Management and Conservation,
Earthscan

Cherry, G. (1985), “Scenic Heritage and National Parks
Lobbies and Legislation in England and Wales”, Leisu-
re Studies, 4, 127-39
Cloke, P. (1997), “Country Backwater to Virtual Village?
Rural Studies and the Cultural Turn”, Journal of Rural
Studies, 13 (4), 367-375
Cloke, P., J. Little (Eds.) (1997), Contested Countryside
Cultures: Otherness, Marginalisation and Rurality,
Routledge, London
Cooke, B., U. Kothari (2002), Katılım: Yeni Bir Zorbalık
mı?, çev. Ahmet Çiğdem, De:ki, Demokrasi Kitaplığı
Dandekar, H. C., M. Hibbard (2016), “Rural Issues in
Urban Planning: Current Trends and Reflections”,
International Planning Studies, 21:3, 225-229, DOI:1
0.1080/13563475.2016.1185007
Friedmann, J. (1993), “Toward a Non-Euclidian Mode of
Planning”, Journal of The American Planning Associa-
tion, 59:4, 482-485
Gallent N., M. Juntti, S. Kidd, D. Shaw (2008), Introducti-
on to Rural Planning, London, Routledge
Habermas, J. (1987), “The Theory of Communicative
Action”, vol. 2., Liveworld and System: A Critique of
Functionalist Reason, Translated by Thomas A. Mccart-
hy. Boston, Ma: Polity Press
Healey, P. (2010), Making Better Places: The Planning Pro-
ject in the Twenty-First Century, Basingstoke: Palgrave
Macmillan
Hibbard, M., S. Lurie (2013), “The New Natural Resource
Economy: Environment and Economy in Transitional
Rural Communities”, Society and Natural Resources,
26 (7): 827-844
Hugo, G. (1987), “Definition of Metropolitan and Urban
Boundaries in Australia: Is it Time for a Change?”, A.
Conacher (ed.), Readings in Australian Geography,
Proceedings of the 21st Institute of Australian Geograp-
hers Conference, Perth 10-18 May 1986, Perth: Institu-
te of Australian Geographers (WA Branch) and Depart-
ment of Geography, University of Western Australia
Işık, A. (2013), “Kırsal Planlama ve Köy Yenilemesi Berga-
ma / Kadıköy Köy ve Arazi Gelişimi Pilot Projesi”, H.
Öğdül (ed.), Kırsal Alan Planlaması Tartışmaları,
Mimar Sinan Üniversitesi Yayını, 503-517
Keyder, Ç., Z. Yenal (2013), Bildiğimiz Tarımın Sonu, İle-
tişim Yayınları
Morrison, T. H., M. B. Lane, M. Hibbard (2015), “Plan-
ning, Governance and Rural Futures in Australia and
the USA: Revisiting the Case for Rural Regional Plan-
ning”, Journal of Environmental Planning and Mana-
gement, 58 (9): 1601-1616
MSGSÜ (2008), Kırsal Alanda Yöresel Mimari Özelliklerin
Geliştirilmesi, Kayseri Pilot Projesi, Bayındırlık ve İskân
Bakanlığı Teknik Araştırma Uygulama Genel Müdürlü-
ğü, Ankara
MSGSÜ (2010), Balıkesir Kırsalında Yöresel Doku ve
Mimari Özelliklere Uygun Yapılaşmanın Yaygınlaştırıl-
ması, Kırsal Yerleşme Doku Analizi, Bayındırlık ve
İskân Bakanlığı Teknik Araştırma Uygulama Genel
Müdürlüğü, Ankara
Öğdül, H., İ. Olgun, Ç. O. Çalışkan (ed.) (2015), Kasta-
monu-Küre Ersizlerdere Köy Tasarım Rehberi, Kuzey
Anadolu Kalkınma Ajansı (KUZKA) Yayını
Öğdül, H., S. D. Kap Yücel, G. Aksümer, B. Öktem Ünsal
(2017), Erdek, Yukarıyapıcı Mahallesi Yenileme Projesi,
Cilt 1, Kırsal Peyzaj ve Yerleşim Analizi /Köy Tasarım
Rehberi / Meydan Projesi, MSGSÜ Yayını
Öğdül, H., S. D. Kap Yücel, B. Öktem Ünsal, G. Aksümer
(2018), “Kırsal Mekânda Yeni Düzenleme Araçları;
Köy Tasarım Şeması, Köy Tasarım Rehberi ve Eylem
Projeleri”, Planlama (Ek 1): 52-72
Öğdül, H., M. Gül, İ. Olgun, S. D. Kap Yücel, Ç. O. Çalış-
kan (2018), “Küre-Ersizlerdere Köy Tasarım Rehberi;
Süreç ve Yöntem Üzerine Bir Tartışma”, Planlama
Dergisi, Ek sayı, 1-14
Özlü, S., D. Beyazlı (2016) “Kırsal Yerleşme Eylem Planı
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Yaratım Süreci: Trabzon/Salacık Köyü Deneyimi”,
Planlama 2016; 26 (3): 251-263, doi: 10.14744/plan-
lama.2016.92486 s 251-263
Özkaya, T. (1996), Türkiye Tarımında Küçük Üreticiler,
Topraksızlar Sorunu ve İzmir İlinde Küçük ve Orta
Büyüklükteki Tarım İşletmeleri Üzerine Bir Araştırma,
TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası İzmir Şubesi
Özkaya, T., B. Karaturhan, M. Boyacı (2003), Katılımcı
Kırsal Değerlendirme Yaklaşımı, Menemen Projesi
Uygulaması, Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yayını,
Ankara
Özkaya, T. (2016), “Yeni Köylülük Tarımsal Sorunlara
Çözüm Olabilir mi?”, XII. Tarım Ekonomisi Kongresi,
25-27 Mayıs 2016, Süleyman Demirel Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü
Özkaya, T. (2019), Başka Bir Köylülük Mümkün mü?, Yeni
İnsan Yayınevi
Öztaş, Ç. Ç., Ş. Karaaslan (2017) “Türkiye’de Kırsal Plan-
lama ve Farklı Ülkelere Ait Kırsal Planlama Örnekleri”,
Kent Akademisi, Kent Kültürü ve Yönetimi Hakemli
Elektronik Dergi, c. 10, S. 4 (Kış), 446-479
Robinson, D.G. (1976), “Rural Landscape”, G. Cherry
(ed.), Rural Planning Problems, Leonard Hill: Lon-
don, 173-214
RTPI (2001), Royal Town Planning Institute, A New Visi-
on for Planning, London
Scott, M, (2010), Book Review; “Introduction to Rural
Planning” (Gallent, N. et.al)
Tekeli, İ. (2016), İzmir İli/Kenti İçin Bir Tarımsal Gelişme
ve Yerleşme Stratejisi, İzmir: İzmir Büyükşehir Beledi-
yesi Akdeniz Akademisi Yayınları
TÜBİTAK (2014), Koruma Odaklı Kırsal Alan Planlama-
sı: Bir Model Önerisi Projesi, Proje No: 108G173
Yıldırım, U. D. (2017), “Tarımda Alternatif Kamusallığın
Olanakları: İzmir Tire Süt Kooperatifi Örneği”, Mel-
tem, İzmir Akdeniz Akademisi Dergisi, 50-67
Change in Rural Areas and an
Evaluatıon in Rural Planning
Perspective
Rural areas, when compared to the cities, were
always considered as static and resistant to
change. However, today, the scale of the change
that rural areas undergo, renders this general
claim implausible. Rural areas encounter more
new functions than ever before and this creates
varied kinds of spatial demands. In the
multifunctional rural areas, rural planning takes
a role that stabilises the production,
consumption and protection activities. Thus, in
rural areas where different demands are
interfering with each other, it is required to
adopt an approach that relies on governance
and participation. Furthermore, the issues of
locality, identity and landscape come to the fore
in the field of rural planning, in parallel with the
trends in planning.
In this article, the trends of change in rural
areas will be discussed and then, the key
concepts that were aimed at providing a
conceptual framework will be investigated. And
finally, based on three projects, it will be
concluded with a few remarks on the
preservation of rural identity.
mimar•ist 2019/3 49
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Kalmayan Köylü ve Yok Olan Küçük Çiftçi ile
Ülkemizde Tarımsal Üretim Artırılarak Kırsal
Kalkınma Başarılabilir mi?
Baki Remzi Suiçmez
H er ülkedeki ulusal ekonomi tarım, sanayi
ve hizmetler sektörlerinin bir bütünüdür.
Bu sektörler yatırılabilir fonların kullanımında
birbirlerinin rakibi ve seçeneği olmakla birlikte,
işleyiş ve gelişim açısından bütünleyenidir. Kal-
kınma kavramı genellikle sanayileşme ile eşan-
lamlı kullanılsa bile, sanayileşmiş her ülkenin
tarımda da ileri ülkeler olduğu gerçeğinden
hareketle, kalkınmayı bütüncül kavramak,
tarım-sanayi-hizmetler sektörlerinin çekişmesi
yerine, sektörleri birbirlerinin tamamlayıcısı ola-
rak görmek gerekir. Ülkemizde ise, sektörlerde-
ki uygulamaların birbirinden bağımsız, eşgü-
dümsüz karar mekanizmaları tarafından gerçek-
leştirilmesi sonucu, sektörler arası tamamlayıcı-
lık yerine sektörler arası yarışma ve çatışma
yaşanmaktadır.
Ülkemiz tarım sektörü 1980’lerdeki küreselleşme dalgasıyla
ciddi bir değişim yaşamıştır. Tarım kesimini korumaya
yönelik politikaların daha ülke ekonomisi buna hazır
değilken terk edilmesine dayanan ve günümüzde de halen
ısrarla sürdürülen neoliberal politikalar sürecinde (…)
kırsaldaki üretici aile çiftçiliğinden hızla uzaklaşmış,
üretici hakkını alamadığı için üretimden vazgeçmiş, başta
verimli topraklar olmak üzere doğal kaynaklar hızla talan
edilmiş, tüketici sağlıklı ve ucuz gıdaya erişemez olmuştur.
Ülkemiz tarım sektörü 1980’lerdeki küre-
selleşme dalgasıyla ciddi bir değişim yaşamıştır.
Tarım kesimini korumaya yönelik politikaların
daha ülke ekonomisi buna hazır değilken terk
edilmesine dayanan ve günümüzde de halen
ısrarla sürdürülen neoliberal politikalar sürecin-
de gerçekleştirilen özelleştirmeler, tarıma yöne-
lik sübvansiyon ve desteklerin kademeli bir
şekilde azaltılması, dövize bağlı girdi fiyatlarının
sürekli artması, adı ve yapısı sürekli değişen
tarımla ilgili bakanlığın yıllardır süregelen
ihmalleri, yanlış politikaları ve hatta politikasız-
lığı; bitkisel ve hayvansal üretimde miktar,
verim, kalite sorunları ile iç ve dış pazarlarda
rekabet edebilirlik sorunu yaşanmasına yol
açmış, üretim planlaması yerine ürün dışalımı
yaparak üretimi ve üreticileri cezalandırma
50 mimar•ist 2019/3
uygulamaları yerli üretimi ve üreticiyi olumsuz
etkilemiş, büyüyen oligopol yapılar karşısında
küçük çiftçi korumasız hale gelmiş, tarımsal
üretimde büyük şirketlerin etkisinin artması ve
kooperatifçiliğin işlevsel olarak zayıflamasıyla
kırsaldaki üretici aile çiftçiliğinden hızla uzak-
laşmış, üretici hakkını alamadığı için üretimden
vazgeçmiş, başta verimli topraklar olmak üzere
doğal kaynaklar hızla talan edilmiş, tüketici sağ-
lıklı ve ucuz gıdaya erişemez olmuştur. Sayısal
oran değişimleriyle kalkınmış ülke kategorisine
girme ve/veya Avrupa Birliği’ne (AB) uyum
gerekçeleri ile Büyükşehir Yasası gibi suni karar-
larla tarımsal/kırsal nüfusu gerekli altyapı ve
sağlıklı toplumsal dönüşüm politikaları olmaksı-
zın hızla azaltma çabaları ise, kentleşme dahil
yeni ciddi sorunları beraberinde getirmiştir.
Günümüzde yazılı/görsel medyada köylüler
yanında artık kentlilerin de gündemi olarak,
fahiş et fiyatları, ithal kurbanlıklar ve lop et, para
etmeyen çiğ süt, tarlada kalan domates ve kar-
puz, bahçede toplanmayan narenciye, tüketici
fiyatı düşmeyen meyveler, depoda bekleyen ve
“terörist” muamelesi gören patates ve soğan,
ithal nohut, pirinç ve mercimek, fındıkta yaban-
cı tekelleşme, tarladan markete marketten sofra-
ya ürün fiyatında yüzde üç yüzlere varan fiyat
farkı, sadece seçim kazanmaya odaklı süreli tan-
zim satış noktaları vs, sık sık haber olmaktadır.
Bu süreçte, bugün “hormonlu gıdalar, gene-
tiği değiştirilmiş organizmalar (GDO), doğal
beslenme, organik tarım, perma kültür, hobi
bahçeleri” gibi “kentli” başlıklar arasında,
“organik pazar romantizmi”ne ya da “köy nos-
taljisi”ne hapsolmadan ve asıl küresel piyasaların
kölesi olmadan, ülkemizde tarım sektörünü ve
kırsal kalkınma politikalarını yeniden düşünme-
nin ve tartışmanın zamanıdır.
Uzlaşılamayan Tanım/lar Sorunu
Tanım önemlidir ve doğru tanımlar kavram kar-
gaşasını önler, sorunların çözümünü kolaylaştırır.
Ülkemizde “tarım” çoğu kez yanlış tanımlan-
maktadır. Tarım, Türk Dil Kurumu’na (TDK)
göre; “Bitkisel ve hayvansal ürünlerin üretilmesi,

kalite ve verimlerinin yükseltilmesi, uygun koşul-
larda korunması, işlenip değerlendirilmesi ve
pazarlanması, ziraat” olarak tanımlanmıştır.
2006 tarih ve 5488 sayılı Tarım Kanunu’na göre,
“Tarım: Doğal kaynakları uygun girdilerle birlik-
te kullanarak yapılan her türlü üretim, yetiştir-
me, işleme ve pazarlama faaliyetlerini” kapsar.
Tarım, “bitkisel ve hayvansal üretimi” birlikte
kapsayan bir faaliyet olup, çoğu kez yanlış bir
şekilde “tarım ve hayvancılık” olarak ifade edil-
mektedir. Hatta bu ayrım, bazen ilgili bakanlık
adında bile yer alabilmiştir. Ülkemiz tarım sektö-
ründeki kronik sorunların çözümü, öncelikle
“tarım/ziraat” tanımında uzlaşmakla başlar.
Ülkemizde sık sık bilerek ya da bilmeyerek
aynı anlamda kullanılsa da, aslında önemli
ayrımlar içeren “çiftçi”, “üretici” ve “köylü”
tanımları da sorunludur. Çiftçi, TDK’ya göre,
“Geçimini toprağı ekerek sağlayan kimse”-
dir. 2004 tarih ve 5200 sayılı Tarımsal Üretici
Birlikleri Kanunu’na göre tarım üreticisi, “Her
türlü bitkisel ve hayvansal ürünler ile avcılık ve
yetiştiricilik yoluyla su ürünleri üretimini yapa-
rak, bunları pazara sunan gerçek ve tüzel kişile-
ri” kapsar. Bu bağlamda, ekonomik faaliyet ola-
rak çiftçinin/üreticinin mutlaka kırsal alanda/
köyde yaşaması zorunluluğu değildir. Bununla
birlikte, TDK Güncel Sözlük’te yer alan, “Köy-
lülerimizin çoğu çiftçidir” saptaması da somut
bir gerçekliktir. Ülkemizde köylerin yönetimine
ilişkin temel düzenleme olan 1924 tarih ve 442
sayılı Köy Kanunu’na göre köy, “cami, mektep,
otlak, yaylak, baltalık gibi orta malları bulunan
ve toplu veya dağınık evlerde oturan insanların
bağ ve bahçe ve tarlalarıyla birlikte teşkil ettikle-
ri, nüfusu iki binden az olan yerleşim birimi”
olarak tanımlanmıştır. Köy, “diğer köylerden
uzak ve ayrı bir mekân üzerinde toplanmış bulu-
nan, kendine mahsus bir ad taşıyan, zümre
halinde muhtelif faaliyetleri yapacak şekilde teş-
kilatlanmış olan birçok aile ve hanelerden müte-
şekkil bulunan bir cemaattir” (Berkes, 1942).
Sosyolojik yaklaşımlarda temel kavramlar
“cemaat” ve “cemiyet” kavramları olup, köy
“cemaat tipi”, kent ise “cemiyet tipi” bir toplu-
luk olmaktadır. Köylü, TDK’ya göre; “Köyde
yaşayan veya köyde doğmuş olan; köydeş; köy
halkı; kaba, anlayışsız (mecazi anlamda)” kişi-
dir. Mekânsal yaşam dışında üretim yönünü de
açıklayan bir başka tanıma göre köylü, “köy ola-
rak tanımlanan fiziki ve sosyal mekân içinde
yaşayan ve ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık, el
sanatları gibi uğraşlarla varlıklarını sürdüren
kişi ya da kişilerdir.” (Arslan, 2004)
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Aydın/Söke-
Güllübahçe
(Fotoğraf: K. Güler),
Aksaray-Güzelyurt,
Selime Beldesi
(Fotoğraf: A. C.
Güler).
Ülkemizdeki sorunlu tanımlardan bir diğeri,
“kırsal alan/kırsal yerleşme” tanımıdır. Türki-
ye’de farklı kamu kurumlarınca uygulanan faali-
yetlerin amacı ve kapsamına göre değişen kırsal
alan tanımları bulunmaktadır. Kırsal, TDK’ya
göre, “Yerel ekonominin büyük ölçüde tarımsal
üretime dayandığı veya tarımsal üretim aracı-
nın mülkiyetiyle toplumsal yeniden üretimin ve
ilişkilerin belirlendiği bir toplumsal yapılanmayı
ve aynı zamanda nüfus yoğunluğunun çok düşük
olduğu alanlar” olarak tanımlanmaktadır. Tür-
kiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından üreti-
len kırsal alan istatistiklerinde iki farklı “kırsal
alan” tanımı kullanılmaktadır. İlk tanımda temel
kriter, “yerleşim yerlerinin idari statüsü” olup, il
ve ilçe merkezleri dışında kalan tüm yerleşimler
köy (beldeler dahil) kabul edilmektedir. İkinci
tanımda temel kriter, “nüfus eşiği” olup, 1982
yılında sonuçlanan Kent Eşiği Araştırmasına
göre asgari kentsel fonksiyonları gösteren yerle-
şimlerin nüfusu 20 bin olarak kabul edilerek,
kırsal yerleşimlerin kapsamına, nüfusu 20 bin-
den düşük il ve ilçe merkezleri ile beldeler ve
köyler girmektedir. 2014 yılından beri “Kır/
Kent Tanımının Revizyonu” çalışmalarını yürü-
ten TÜİK’e göre, 2012 yılında 6360 sayılı
kanun ile birlikte büyükşehir belediyesi (BŞB)
sınırlarının kırsal alanları da kapsayacak şekilde il
sınırlarına genişletilmesi, BŞB bulunan 30 ilde
tüzel kişiliği kaldırılarak mahalleye dönüştürü-
len köyler ve beldeler nedeniyle ülke geneli için
gerek kırsal nüfus büyüklüğünün gerekse kırsal
alan kapsamının mevcut tanımlar üzerinden tes-
mimar•ist 2019/3 51
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Eskişehir-Şükranlı,
Kırklareli-Taştepe
(Fotoğraflar: Z. Eres).
pit edilmesi ve gelecek yıllar için sürdürülmesi
oldukça güçleşmiştir. Zira mahallelerin tüzel
kişilikleri bulunmadığı için, şehirlerdeki mevcut
mahalleler ile kırsal alandaki bu yeni mahalleler
arasında istatistikî olarak bir ayrıma gidileme-
mektedir. Dolayısıyla mahalli idareler yapısında-
ki değişimlerden asgari düzeyde etkilenecek
yeni bir kırsal alan tanımının üretilmesine ihti-
yaç bulunmaktadır. Bu yeni tanımın, hem kırsal
verilerin kesintisiz şekilde üretilebilmesi hem de
kırsal politikaların uygulama kapsamının tespiti
bakımından işlevsel olması gerekmektedir
(TÜİK, 2013; TÜİK, 2017). Devlet Planlama
Teşkilatının kapatılmasından sonra kalkınma
planı hazırlama görevi de verilen Kalkınma
Bakanlığı’nın da 2018 yılında kapatılması son-
rası, yeni “cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi”
kapsamında ilk kez Cumhurbaşkanlığı Strateji
ve Bütçe Başkanlığı tarafından yayımlanan,
2019-2023 dönemini kapsayan ve gecikerek
yürürlüğe giren ve hazırlanış süreci ile hazırlan-
ma yöntemi açısından sorunlu olan On Birinci
Kalkınma Planı’nda konu şu şekilde yer almıştır:
“711. Veri temelli kırsal politika yaklaşımının
güçlendirilmesine yönelik kırsal istatistikler idari
değişikliklerden etkilenmeyecek yöntemlerle hesap-
lanacak, kırsal alan tanımı revize edilecek, temel
nitelikteki kırsal verilerin kır-kent ve il/ilçe
bazında yayımlanması ve köy envanterinin gün-
cellenmesi sağlanacaktır.” 2023 yılına yönelik
bu hedefler, başarısızlığın ilanı ötesi, 2012 yılın-
dan beri ülkemizde kırsal alan tanımının belirsiz
olduğunu itiraf ederek, başarılı bir kırsal alan
planlamasının olanaksızlığını da göstermekte-
dir. Bu bağlamda siyasi tercihlerle yapılan yasal
düzenlemeler ya da alınan idari kararlarla köy
kavramına yeni anlamlar yüklemek, kırsal alan
ve doğrudan etkilediği kentsel alanlardaki
sorunların çözümünü olanaksız kılmaktadır.
Bir yerleşme biçimi ve bir topluluk türü ola-
rak kent/şehir, tanımlanması oldukça zor ve
karmaşık bir olgu, tarihin hemen hemen bütün
dönemlerinde değişik anlamlara sahip olabilen
52 mimar•ist 2019/3
dinamik bir kavramdır. Ülkemizde de, “şehir/
kent” tanımı üzerinde, uygulayıcılar ve bilim
adamları arasında bir görüş birliği yoktur.
TDK’ya göre, şehir; “Nüfusunun çoğu ticaret,
sanayi, hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğra-
şan, genellikle tarımsal etkinliklerin olmadığı
yerleşim alanı, kent, site”dir. Kent, “tarımsal
olmayan üretimin yapıldığı ve daha önemlisi
hem tarımsal hem de tarım dışı üretimin dağıtı-
mının kontrol fonksiyonlarının toplandığı, belir-
li teknolojik gelişme seviyelerine göre büyüklük,
heterojenlik (türdeş olmama) ve bütünleşme
düzeylerine varmış yerleşme biçimleri” olarak da
tanımlanabilir. Bilim insanları üzerinde henüz
görüş birliği sağlayamamış olsa da genel olarak
nüfusu 10.000’den fazla olan yerleşmeler şehir/
kent olarak kabul edilmektedir. Kentleşme,
çoğu kez sanıldığının tersine, köylerden kentle-
re nüfus akınlarını anlatan salt bir nüfus devini-
mi ya da arsa ya da konut üretme biçimi olma-
yıp, toplumsal, ekonomik ve kültürel boyutları
içinde çok daha geniş bir değişim olarak algılan-
ması gereken bir olgudur. Dar anlamda kentleş-
me, demografik bir algılayış olup, kentlerin
sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artışını
ifade ederken; geniş anlamda, “sanayileşmeye ve
ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının
artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucu-
nu doğuran, toplum yapısında, artan oranda
örgütleşme, işbölümü ve uzmanlaşma yaratan,
insanların davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü
değişikliklere yol açan bir nüfus birikimi süreci”
olarak tanımlanabilir (Keleş, 1990). Gerekli alt-
yapı hazırlanmadan köylerden kentlere akın
edercesine göç eden insanların, sağlıksız bir
kentleşme süreci sonucunda, kentleri köyleştir-
meleri somut bir gerçektir. Köylülüklerini kent-
te de sürdüren insanların, gerçekte beklenen
doğrultuda bir kentleşmeye yol açmadıkları
süreçte, ülkemizdeki kentleşme sorunlarından
birçoğu, sosyolojik olarak “kentlileşmeksizin,
kentleşmekte” olmamızdan kaynaklanmaktadır
(Keleş, 1995).

Özetle, tanımlar konusundaki uzlaşmazlık
sorununun halen çözülemediği ülkemizde, köy,
kent, kırsal kalkınma, köysel sorunları çözme,
şehir ve bölge planlama, kentsel sorunlarını
çözme çalışmalarının ne kadar başarılı olabilece-
ği ciddi bir tartışma konusu olmalıdır.
Toprak-İnsan İlişkilerine Yönelik Politikalara
Kısa Bir Bakış
Tarım, sanayi ve hizmetler sektörünü içeren eko-
nomik bir faaliyette bulunabilmek için öncelikle
bir mekâna gereksinim vardır. Tarımsal faaliyetle-
rin yapıldığı mekân topraktır. Kırsal ve kentsel
yerleşimlerin mekânı da topraktır. Toprak olma-
dan herhangi bir ekonomik faaliyette bulunma-
nın olanaksızlığı yanında, bu kadar önemli olan
topraklardan 1 cm kalınlığındaki I. sınıf toprağın
oluşması için 150 yıl ve 60 cm derinliğinde I.
sınıf toprağın oluşması içinse 9000 yıl beklemek
gerekmektedir. Oysa topraklar, doğal olarak kay-
bedilme dışında, insan faaliyetleriyle birkaç ayda/
yılda kolayca yok edilebilmektedir.
Ülkemiz topraklarıyla ilgili sorunları yaratan
etmenleri toprak özellikleri ve yeryüzü biçimle-
ri, arazi kullanma durumu, mülkiyet biçimi ve
tarımsal yapı, kültürel ve toplumsal yapı, devle-
tin makroekonomik tercihleri, nüfus hareketleri
ve kentleşme, tarımsal destekleme politikaların-
daki yanlışlıklar, ulusal planlama anlayışındaki
yetersizlikler, yasal ve yönetsel yetersizlikler,
yargı kararlarına uymama, ulusal bir toprak
koruma ve kullanma politikasının olmayışı şek-
linde sıralayabiliriz (Suiçmez, 2000).
Türkiye’de nüfus, kentlerden kentlere ve köy-
lerden kentlere olmak üzere iki boyutlu kentleş-
mektedir. Ülkemizde kırsal alandaki tarım sektö-
rüne yönelik toprak ve arazi düzenlemeleri dışın-
daki çalışmalar, yerleşmelerin planlanması çerçe-
vesinde “imar planlaması ve arsa politikaları” şek-
linde gerçekleşmiştir. Cumhuriyet döneminden
itibaren ve özellikle planlı dönemde temel kalkın-
ma tercihi olarak seçilen sanayileşme tercihine
paralel olarak kentleşmenin maliyetini düşük tut-
mak için arazi kullanım amaçlarına göre uzun
dönemli bir planlama yapılmadan yerleşmenin
sağlanması, yapılan planların uygulamadaki yeter-
sizliği, şehir imar planı yapımındaki yetkili merci-
lerin dönemsel değişmeleri ve kontrol yetersizliği
sonucu, emlak komisyoncuları ve arsa spekülatör-
lerinin istekleri doğrultusunda rant artışına bağlı
olarak verimli tarım arazileri kaybedilmekte,
büyük kentlerde kamu arazilerinin işgali şeklinde
başta gecekondular olmak üzere, çarpık yapılaş-
malar, çarpık kentleşmeler ortaya çıkmaktadır.
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
“Toprağa hücum” sürecinde çıkarılan Gecekon-
du Yasası ve imar affı yasalarıyla, fiilen işgal olu-
nan kamu arazilerinin mülkiyeti tümüyle işgal
eden kişilere aktarılmakta, toprak koruma-kullan-
ma dengesini gözetmeyen düzenlemeler ve yeni
af beklentileri yeni işgallere zemin hazırlamakta-
dır. Yerel yönetimler bu süreçte, toprakları yerli ve
yabancı sermayeye açan aracı kurumlar haline
dönüşmüşlerdir. Belediyelerin kentsel toprak ran-
tının biçimsel oluşum ve bölüşümünü düzenleme
rolü, devlet topraklarını özel mülkiyet havuzuna
katma, özel malları ile orta mallarını rant büyük-
lüğü üzerinde doğrudan belirleyici olacak biçim-
de kullanma, kentsel düzenleme kararları doğrul-
tusunda harcama yapma, sermaye birikimi süreci-
ne özel sektöre çok sayıda ve gür kanallar açma
şeklinde gerçekleşmektedir.
Artık kentlilerin de gündemi olarak, fahiş et fiyatları, ithal
kurbanlıklar ve lop et, para etmeyen çiğ süt, tarlada
kalan domates ve karpuz, bahçede toplanmayan narenciye,
tüketici fiyatı düşmeyen meyveler, depoda bekleyen ve
“terörist” muamelesi gören patates ve soğan, ithal nohut,
pirinç ve mercimek, fındıkta yabancı tekelleşme, tarladan
markete marketten sofraya ürün fiyatında yüzde üç yüzlere
varan fiyat farkı, sadece seçim kazanmaya odaklı süreli
tanzim satış noktaları vs, sık sık haber olmaktadır.
Bu süreçte tarım alanlarının tarım dışı amaç-
lı arazi kullanımı sorunu günümüzde de artarak
sürmektedir. 2005 tarihli 5403 sayılı “Toprak
Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunu”, tarım dışı
amaçlı kullanımı sürekli artıran “istisnai madde”
değişiklikleriyle topraklarımızın korunmasına
yeterince hizmet edememektedir. Katılımcı bir
anlayışla oluşturulduğu söylenen Toprak Koru-
ma Kurulları, bileşimindeki kamu ve özel sektör
ağırlığıyla, kamunun dayattığı kararları onayla-
ma mercii olarak görev yapmaktadır. Sadece son
5 yılda TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası’nın
açtığı 150’den fazla iptal davası durumun ciddi-
yetini göstermesi açısından önemlidir. Ülkemi-
zin toprak ve tarım politikasının oluşmasında
önemli bir yer tutması gereken yargı kararları
ise, maalesef yürütme organları tarafından dik-
kate alınmamakta, Anayasadaki “hukuk devleti”
ilkesine karşın çoğu kez uygulanmamaktadır.
Bu kapsamda nitelikli toprağı kalmamış bir
ülkede kırsal alan planlaması ve kırsal kalkınma-
nın nasıl gerçekleştirileceği tartışılmalıdır.
Ülkemiz Tarım Sektörüne Kısa Bir Bakış
Ülkemizde Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devre-
den tarımsal miras, ilkel bir tarımsal yapı, adalet-
mimar•ist 2019/3 53
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Bursa-Gelemiç,
Malatya-
Aşağıulupınar
(Fotoğraflar: Z. Eres).
siz bir toprak düzeni, imtiyazlar ve yabancılara ait
arazilerdir. Cumhuriyet’in bu sorunların çözü-
müne temel yaklaşımı ise, demokratik yollarla
feodal güçlere dayalı “köylü” ilişkilerinin tasfiye-
si, yabancıların mülk ediniminin kısıtlanması,
sanayileşmeyi ve çağdaş kentleşmeyi gerçekleştir-
me şeklindedir. Toprak reformu girişimleri, çift-
çiyi topraklandırma ve halkı bilinçlendirme çaba-
ları, Köy Enstitülerinin kuruluşu bu arayışlara
yönelik politik tercihlerdir. Cumhuriyet kadroları
toprak-insan ilişkilerini kırsal alanda toprak refor-
mu ile çözmeye çalışmış ancak iç ve dış dinamik-
lerin etkisiyle başarılı olamamıştır. Olağanüstü
koşullarda çıkarılabilen toprak reformu yasaları
siyasi düzlemde etkisiz kılınmıştır. Bugünkü
koşullarda, ülke çapında bir toprak reformu
yapılması şansı yitirilmiş gözükmektedir. Tarım-
sal yapıdaki bozukluklar ve toprak mülkiyetinde-
ki dengesizlikler ise, ülke çapında bir kırsal alan/
arazi düzenlemesini gerekli kılmaktadır.
Türkiye’de izlenen tarım politikalarını, 1923-
50 döneminde “kendi kendine yeterli olma”,
1950-60 döneminde “hızlı makineleşme ve kısmi
serbest piyasa”, 1960-80 döneminde “tarımda
modernizasyona devlet desteği ve desteklemeler”,
1980 sonrası dönemde ise “küresel neoliberal
tarım politikaları” şeklinde gruplayabiliriz.
Geçmişten günümüze ülkemiz tarım sektö-
rünün çözülemeyen kronik sorunlarını şöyle
özetleyebiliriz.
1. TÜİK ve şimdiki adıyla Tarım Orman
Bakanlığı dâhil, ilgili kamu kurumlarınca
üretilen “tarımsal/kırsal veriler” birbirleriyle
uyumlu ve sağlıklı değildir. Dolayısıyla ileri-
ye yönelik yapılacak projeksiyonlar ve planla-
malar da sağlıklı sonuçlar doğurmamaktadır.
2. Ülke düzeyinde mekânsal “arazi kullanım
planlaması” olmaması nedeniyle tarım arazileri
sahipsiz olup, yeterince korunamamaktadır.
3. Tarım arazilerinde, “büyük ovalar” dahil,
“tarımsal üretim planlaması” yokluğu, üre-
tim miktarı ve verimlilikte dalgalanmalara
54 mimar•ist 2019/3
yol açmaktadır. Verimlilik ve ürün kaybı
sorunları ciddi boyutlardadır.
4. Ülkemizde bugün tarımsal işletmelerin
temel öğesi olan toprakların hem mülkiyet
dağılımı açısından, hem de yetersiz işletme
genişliği ve parçalılık yönünden sorunları
vardır. Tarım arazileri küçük, çok parçalı ve
dağınık olup, arazi toplulaştırması ve tarla içi
geliştirme hizmetleri yeterince uygulanama-
maktadır. Sulanabilir arazilere yönelik sula-
ma yatırımları da istenen düzeyde değildir.
5. Mazot, tohum, gübre, yem, ilaç vb tarımsal gir-
dilerde dışarıya bağımlı olup, üretim için zorun-
lu girdilerin üreticiye maliyetleri çok yüksektir.
6. Tarımsal kamu yönetim yapısı sürekli değiş-
mekte, “reorganizsayon”lar ile kurumsal hafı-
za yok edilmekte, kurumsallaşma sağlanama-
dığı gibi sürekli değişen liyakatsiz yöneticiler-
le etkili kamu hizmeti verilememektedir.
7. Tarımsal üretici örgütlenmesi dağınık ve etki-
siz olup, farklı yasalarla birbirine rakip çok
sayıda ve farklı statüde işlevsiz örgüt yaratıl-
makta, devlet güdümlü kooperatifçilikte vesa-
yet ilişkisi sürerken, demokratik kooperatifçi-
liğe halen ideolojik yaklaşılmaktadır.
8. Örgütsüz üreticinin karşısında monopol/
oligopol yapıda “sözleşmeli üretim” modeli
ile ürünü tarladan/bahçeden ucuza alan
sanayici/market zincirlerinin varlığı, üretici
kadar, ucuz ve sağlıklı gıdaya erişmeye çalı-
şan tüketiciyi de olumsuz etkilemektedir.
9. Piyasaları düzenleyecek makro ve mikro
tarım politikalarının yokluğu, spekülasyon
ve manipülasyonu yaygınlaştırmaktadır.
Piyasaları düzenleyecek kamu kurumlarının
özelleştirilerek kapatılması sonrası halen var-
lığını sürdüren TMO, ESK, TİGEM gibi
kamu kurumları işlevsiz ve etkisizdir.
10. Tarım Kanunu gereği verilmesi gerekenden
az olsa da verilen destek ve hibelerin etki ana-
lizi yapılmamakta, destek üretime değil arazi
sahibine yaramaktadır.

11. İhracatta alternatif pazarlar bulma ve katma
değerli ürünleri pazarlama sorunları sür-
mektedir.
12. İthalat üreticiyi terbiye aracı olarak kullanıl-
makta, üretemez duruma düşen çiftçi arazileri-
ni ekmemekte ve üretimden uzaklaşmaktadır.
13. Teknoloji araştırma-geliştirme çalışmaları çok
yetersiz olup, üretici-üniversite bağı kopuktur.
14. A ynı iktidarda dahi, değişen bakana göre
kadrolar ve politikalar tümden değişmekte,
günlük ya da kısa süreli pansuman müdaha-
leler kalıcı çözümler yaratamamaktadır.
Neoliberal yıkım politikaların tarım sektörü-
müze ve çiftçilerimize etkilerini somut olarak
değerlendirdiğimizde, günümüzde ortaya şu
özet tablo çıkmaktadır:
Tarım sektörünün ekonomideki ağırlığı her
geçen yıl azalmaktadır. 2017’de ekonomi %7.4
büyürken tarımdaki büyüme %4.9, 2018’de ise
ekonomi %2.6 büyürken, tarımdaki büyüme
%1.3 olmuştur. 2010 yılında 52 milyar 592 mil-
yon dolar olan tarım hâsılası, 2018’de 42 milyar
517 milyon dolara gerilemiştir.
Ülkemizde yeterince desteklenmeyen çiftçiler
borç batağına sürüklenmiştir. 2006 tarih ve 5488
sayılı Tarım Kanunu’nun 21. maddesi ile 2007
yılından itibaren tarımsal desteklemeler için bütçe-
den ayrılacak kaynağın milli gelirin %1’inden az
olamayacağı hükmü getirilmesine rağmen, verilen
desteğin milli gelire oranı %0,4-0,6 aralığında kal-
mış ve hiçbir zaman %1 dahi olmamıştır. 2018
yılında tarıma verilmesi gereken destek 37,4 milyar
TL olması gerekirken, yapılan destekleme ödemesi
yaklaşık 14,6 milyar TL olmuş, tarıma verilen des-
teğin 5 kat fazlası ise faiz ödemelerine ayrılmıştır.
Çiftçilerimizin 2002-18 yılları arasında devletten
alacağı toplam para 133 milyar 605 milyon TL’dir.
Tarımsal desteklerde aradığını bulamayan çiftçiler
gittikçe artan miktarda banka kredisine yönelmiş,
BBDK verilerine göre bankaların çiftçiye verdiği
tarımsal kredi miktarı bir önceki yıla göre yaklaşık
%17 artışla 2018 yılında 102 milyar TL’ye ulaşmış,
çiftçinin ödeyemediği için icralık olduğu kredi
miktarı ise, bir önceki yılın aynı ayına göre Aralık
2018’de ciddi bir artışla %55 olmuştur.
Türkiye’de üreten çiftçi para kazanamamakta,
tüketiciler pahalı gıda tüketmektedir. Ekim ayın-
da %25’e yükselip önceki yılın aynı ayına göre
aralık ayını %20 ile tamamlayan 2018 yılı genel
enflasyon verileri karşısında, çiftçinin birinci
elden sattığı ürününden eline geçen fiyat artışı
%15,89 ile her yıl olduğu gibi enflasyonun altın-
da kalmış, tüketicinin gıda alımına ödediği fiyat-
taki artış ise %25,11 ile genel enflasyonun üzerin-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
de seyretmiştir. Önemli ürünler bazında 2018’de
ortalama satış fiyatı bir önceki yıla göre buğday-
da %5.5, mısırda %13.5, tütünde %14.6, pamuk-
ta %13.3 artarken, çiftçinin eline geçen fiyat
%20.3’lük enflasyonun oldukça gerisinde kalmış-
tır. Bu tablo üreticinin kazanamadığı, tüketicinin
ise yüksek fiyattan gıdaya ulaştığını net bir şekil-
de gözler önüne sermektedir (Atalık, 2019).
Ülkemiz tarımsal ürünlerde net dışa bağımlı
hale gelmiştir. Ülke koşullarında yetişen ürünler
açısından yakın zamana kadar dünyada tarımda
kendi kendine yeten 7 ülkeden biri olan Türkiye,
günümüzde fındık, fıstık, üzüm, kayısı ve naren-
ciye dışındaki diğer tarım ürünlerini çeşitli gerek-
çelerle değişen miktarlarda 125 farklı ülkeden
ithal etmektedir. TÜİK verilerine göre 2018
yılında sadece buğday, mısır, ayçiçeği, pamuk ve
soya gibi 5 ürünün ithalatına, yaklaşık 4,6 milyar
dolar karşılığı 21 milyar TL ödenirken, bitkisel
üretim ve hayvancılık dahil 2018 yılı tarımsal
destekleme ödemesinin 14 milyar 552 milyon
olması, doğrudan yabancı ülke üreticilerinin des-
teklenmesi anlamında düşündürücüdür.
Ülkemizde çiftçilerimiz üretimden çekilmek-
te, işlenen tarım alanları azaltmaktadır. İzlenen
tarım politikası nedeniyle 17 yıl gibi kısa bir süre-
de kazanamayan çiftçimiz 3,2 milyon hektar
tarım arazisini ekmekten vazgeçmiş, Ülke gene-
linde tarım alanları 1990’larda 27 milyon hektar,
2002’de 26.5 milyon hektar iken, 2018’de 23
milyon hektara düşmüştür. Tarımın istihdamdaki
payı sürekli azalarak, 1990’larda %46 olan pay,
2010’da %23.3’e, 2018’de %17.3’e gerilemiştir.
Tarım ve Orman Bakanlığı verilerine göre, 2002
yılında Çiftçi Kayıt Sistemi’ne (ÇKS) kayıtlı çiftçi
sayısı 2,8 milyon iken, 2018 yılında bu sayı 2,1
milyona düşmüş, yaklaşık 700 bin çiftçi son dere-
ce yetersiz olan tarım desteğini bile almaktan vaz-
geçmiştir. ÇKS’ye kayıtlı tarım alanı ve çiftçi sayı-
sının bir bölümünün sadece tarımsal desteklerden
yararlanmak için kullanıldığı, yani şehirde veya
kırsalda yaşayan belli bir kesimin üretim yapmasa
bile sisteme kayıt yaparak desteklerden yararlandı-
ğı bir gerçektir. Gerek üretim alanlarının daralma-
sı, gerek çiftçi sayısındaki düşüş, tarımda bir üre-
tim sorunu olduğunu açıkça göstermektedir.
Tarım alanlarının, tarımsal üretimin, çiftçi
sayısının, kırsal alan nüfusunun sürekli düştüğü
Tanımlar konusundaki uzlaşmazlık sorununun halen
çözülemediği ülkemizde, köy, kent, kırsal kalkınma, köysel
sorunları çözme, şehir ve bölge planlama, kentsel sorunlarını
çözme çalışmalarının ne kadar başarılı olabileceği ciddi bir
tartışma konusu olmalıdır.
mimar•ist 2019/3 55
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
bu süreçte, en büyük pay aracılara ve sözleşmeli
tarımla çiftçiyi taşeronu olarak kullanan büyük
şirketler ile ithalatçı firmalara gitmektedir. Bu
durum, bırakın rekabet edebilmeyi, küçük çiftçi-
nin üretim yapamaz durumuna gelmesine, yok-
sullaşmasına, üretimden vazgeçmesine, arazisini
satmasına, kente göç ederek vasıfsız işsizler yığı-
nına katılmasına, kentlerde artan sorunların yeni
ortaklarından biri olmasına yol açmaktadır.
On Birinci Kalkınma Planı’ndaki (2019-
2023) tarım sektörüne dair hedefler incelendi-
ğinde, 2018’deki durumla 2023 hedeflerinin
belirtildiği maddeler dışında, genelinde “403.1.
Tarım sayımı yapılacaktır”, “404. Tarımsal des-
teklerin etkinliği artırılacaktır”, “405. Tarım
arazilerinin korunması, etkin kullanımı ve
yönetimi sağlanacaktır”, “407. Bitkisel üretim
artırılacaktır”, “408. Hayvancılık geliştirilecek-
tir” gibi “cek-cak edebiyatı” şeklinde sıralanmış
yuvarlak laflardan oluştuğu görülmektedir.
Ülkemizdeki son tarım sayımının 2001
yılında yapılmış olmasına karşın tek başına ülke-
yi yönetirken 17 yıldır bu ülkede genel tarım
sayımı yapmayan siyasi iktidarın teknolojinin
oldukça geliştiği son dönemlerde aradan geçen
onca süreden sonra kalkınma planında “Tarım
sayımı yapılacaktır” demesi, beceriksizlik ötesi,
başarısızlığının bir itirafıdır.
Tarım arazilerinin korunması ve amaç dışı kul-
lanımı konusundaki plan hedefleri ise, somut
örnek olarak Eskişehir Alpu Termik Santraline
yönelik verilen izin, açılan davalar ve bakanlıkların
tutumu özelinde inandırıcı olmayıp, toprakların
talanı mantığının bir cümlelik soyut hedef yazı-
mıyla önlenemeyeceği gerçeğini göstermektedir.
On Birinci Kalkınma Planı’nın TBMM’de
görüşüldüğü sırada Tarım ve Orman Bakanı Dr.
Bekir Pakdemirli’nin III. Tarım ve Orman Şûra-
sı’nın toplanması ve on beş yıldır toplanamayan
Tarım Şurasından çıkacak sonuçlarla gelecek beş
yılın programının hazırlanacağını duyurması
manidardır. Kalkınma Planı hedefleri ile uyum-
suzluk bir yana, bu süreçte gündeme gelerek
şimdilik geri çekilen ve tarımsal kamu yönetimi-
ni tasfiye ederek sektörü tümüyle yerli ve yaban-
Ülkemiz tarımsal ürünlerde net dışa bağımlı hale gelmiştir.
(…) TÜİK verilerine göre 2018 yılında sadece buğday,
mısır, ayçiçeği, pamuk ve soya gibi 5 ürünün ithalatına,
yaklaşık 4,6 milyar dolar karşılığı 21 milyar TL ödenirken,
bitkisel üretim ve hayvancılık dahil 2018 yılı tarımsal
destekleme ödemesinin 14 milyar 552 milyon olması,
doğrudan yabancı ülke üreticilerinin desteklenmesi
anlamında düşündürücüdür.
56 mimar•ist 2019/3
cı sermayeye açmayı hedefleyen “Tarımda Milli
Birlik Projesi”, ciddiye alınması ve şiddetle karşı
çıkılması gereken bir projedir.
Özetle, tarım arazilerini korumayan, girdi
maliyetlerini düşürmeyen, gerekli ve yeterli ürün
desteklerini içermeyen ve sadece ithalata dayalı
politika ve uygulamalarla tarımda belirlenen ve
istenilen hedeflere ulaşılması mümkün değildir.
Kronikleşen sorunlara geçici/pansuman çözümler
değil, kalıcı çözümler getirmek bir gerekliliktir.
Türkiye Kırsal Kalkınma Politikalarına
Kısa Bir Bakış
Kalkınma, “Bir ekonomide halkın değer yargıla-
rı, dünya görüşü ile tüketim ve davranış kalıpla-
rındaki değişmeleri içerecek biçimde toplumsal ve
kurumsal yapıda dönüşüme yol açan büyüme/
gelişme; insan hayatının niteliğindeki iyileşme”
olarak tanımlanmaktadır. Kırsal kalkınma ise,
dar anlamda, “Tarımsal gelişme ve ekonomik
büyüme, tarımsal kalkınma”; geniş anlam ise,
“Kırsal toplumların ekonomik ve sosyal amaçlar
ile gelişmiş toplum statüsüne dönüştürüldüğü
bütünleşik bir süreç”tir.
Çok boyutlu bir kalkınma yaklaşımını ve çok
sektörlü kamu politikalarını içermesi gereken
kırsal kalkınma politikaları, kırsal alandaki temel
ekonomik faaliyetin tarım olması sektörel
boyutta “tarım politikaları”na, ulusal refahın
kentsel ve kırsal alanlar arasında dengeli dağıl-
maması nedeniyle mekânsal boyutta ise “bölge-
sel gelişme politikaları”na konu edilmektedir.
AB müzakerelerinde “Tarım ve Kırsal Kalkın-
ma” faslı açılmasına karşın, ülkemizde kırsal kal-
kınma ile tarımın ayrı başlıklar altında konumlan-
dığı kalkınma planlarında tarım sektörü ile kırsal
kalkınma arasındaki organik bağ, temel bir unsur
olarak ele alınmamaktadır. Kırsal kalkınma, Tür-
kiye’de bölgesel gelişmenin sağlanması ve bölge-
ler arası dengesizliklerin giderilmesindeki strate-
jik önemini korurken, azgelişmiş yörelerimizde
ekonomi halen genellikle verimi düşük tarımsal
üretime bağlıyken, bu bölgelerde iş ve gelir
imkânları kısıtlı kalmakta, genç işgücü ve serma-
ye gibi üretken faktörlerin göç dinamikleri ile
kaybı söz konusu olmakta, düşük nitelikli işgücü-
nün girişimcilik kapasitesi ve verimliliği sınırlı
bulunmakta, altyapı, temel hizmetler ve yaşam
kalitesinin geliştirilmesi ihtiyacı açıkça görülmek-
tedir. Bu nedenle, kırsal kalkınmanın bölgesel
gelişme politikaları ile uyumu önem taşımaktadır.
(GTHB, 2014)
Genel olarak “kırsal Türkiye”nin günümüz-
de de süren başlıca sorunları şöyle özetlenebilir:

1. Halkın gelir düzeyi son derece düşük, küçük
üreticilerin ya da topraksızların ortalama
gelir durumu, yoksulluk sınırının değil, açlık
sınırının da altındadır.
2. Beslenme şekli son derece zayıf ve yetersizdir.
3. Yaşam kalitesi ve standartları asgarinin de
altındadır.
4. Kronik işsizlik son derece yaygın olup, bu
konuda durum her geçen gün daha da kötü-
ye gitmektedir.
5. Halkın önemli bir bölümü halen sosyal
güvenceden yoksundur
6. Üretim ağırlıklı olarak geleneksel yöntem-
lerle yapılmakta olup, tarım ve hayvancılık
alanında yeterli rehberlik hizmeti yoktur.
7. Meralardan düzenli bir şekilde ve gereğince
yararlanılamamaktadır.
8. Ürünlerde maliyet-fiyat dengesi üreticinin
aleyhine bozulmuş, ürettim girdilerinin
maliyetleri her geçen gün artmakla birlikte,
ürün fiyatları bu artışların çok altında kal-
maktadır.
9. Sulama suyu ve altyapı yetersizlikleri yüzün-
den sulu tarım yeterince yapılamamaktadır.
10. İçme suyu yetersiz ve gerekli sağlık koşulla-
rından yoksundur.
11. Bazı olumlu adımlar atılmış olmasına rağ-
men yolların bozukluğu ya da yetersizliği
sorunu çözülememiştir.
12. Sağlık hizmetleri yetersizdir.
13. Eğitim hizmetleri yetersiz olup, taşımalı eği-
tim yaygındır.
14. Halk arasında batıl inanış ve hurafeler halen
oldukça egemendir.
Ülkemizde uygulanan başlıca kırsal kalkın-
ma politikaları ise şu şekilde özetlenebilir:
1. Köklü değişiklik amaçlayan yaklaşımlar (top-
rak reformu).
2. Hizmet ağırlıklı yaklaşımlar (kırsal alanlara
götürülen yol, su, elektrik gibi kamu hizmet-
lerinin iyileştirilmesi ve sayıca arttırılması vb).
3. Yerleşim düzeninden kaynaklanan sorunları
çözmeye dönük yaklaşımlar (köy birleştir-
meleri, köy-kent, tarım-kent önerileri vb).
4. Gönüllü, katılımcı, demokratik, yöntemlere
dayalı kırsal alan toplum kalkınması yaklaşım-
ları (kooperatifçiliğin yaygınlaştırılması vb).
5. Tarımsal alanda işsizliğe karşı iş sahibi yapma
yaklaşımları (kırsal sanayi, kırsal turizm, boş
zaman etkinlikleri vb).
Cumhuriyetin kurulmasından itibaren başla-
yan kalkınma çalışmaları kapsamında tarımda
verimlilik ve modernizasyon odaklı çalışmalar
gündemde yer almış, planlı dönemle birlikte kır-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Kırklareli-Arizbaba
Kırklareli-Kaynarca
(Fotoğraflar: Z. Eres).
sal alandaki dağınık ve nüfus yoğunluğu düşük
yerleşim desenindeki kırsal alanlarda hizmet
sunumuna yönelik çözüm arayışları gündemde
yer almıştır. 1990’lı yıllarla birlikte kırsal alanda
tarım dışı sektörlerde istihdam yaratıcı olanaklara
yönelik stratejiler geliştirilmeye çalışılmış, daha
sonra bu çalışmalara sürdürülebilir ve katılım
boyutundaki politikalar da eklenerek kırsal alan-
larda doğal kaynakların kullanımı ve yönetimi
konusu yedinci ve sekizinci kalkınma planları
dönemimde gündeme taşınmıştır. Dokuzuncu
ve onuncu kalkınma planları dönemlerinde ise
kırsal alanlar için ilk defa Ulusal Kırsal Kalkınma
Strateji ve Kırsal Kalkınma Planı belgeleri yayım-
lanmıştır. Kırsal alanda sektör uyumu dışında
mekânsal uyuma yönelik çalışmalar başlatılmış ve
AB’nin mekânsal gelişme perspektifi, kırsal kal-
kınma fonları ve bunların kullanımıyla birlikte
kırsal alan konuları bölgesel gelişme konuları
içinde yer almıştır. Bu politikalar ışığında kırsal
alanlarda bugüne kadar uygulanan merkez uzan-
tılı dikey yaklaşımlar yerine yatay işbirliğine daya-
lı katılımcı yaklaşımların kalkınma planlarına yan-
sımaları görülmüştür (Yenigül, 2017).
1960’lar sonrası yürürlüğe giren kalkınma
planlarındaki kırsal kalkınma modelleri incelendi-
ğinde, ilk iki kalkınma planında gündeme gelen
“toplum kalkınması” modeli, “Küçük toplulukla-
rın içinde bulundukları ekonomik, sosyal ve kültü-
rel koşulları iyileştirmek amacıyla giriştikleri çaba-
ların, devletin bu konudaki çabalarıyla birleştiril-
mimar•ist 2019/3 57
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
mesi, bu toplulukların ulusun bütünüyle kaynaştı-
rılması, ulusal kalkınma çabalarına tam ölçüde
katkıda bulunmalarının sağlanması süreci” olarak
tanımlanabilir. 1964 yılında Köyişleri Bakanlı-
ğı’nın kurulması ile yaşama geçirilen ve yeterli
devlet desteği verilmeyip savsaklanan model,
1970’li yıllardan sonraki iktidarlarca ise ideolojik
bulunarak uygulanmamıştır (Geray, 1981; Tüten-
gil, 1975; Yavuz, 1969). Birinci Planda “Toplum
Kalkınması” başlığı yanına parantez içinde “Köy
Kalkınması” yazılması, toplum kalkınmasının
sadece köy toplulukları için kullanılacak bir yön-
tem olması ve toplum kalkınmasının köy kalkın-
masında kullanılacak tek yöntem olması gibi yanlış
anlaşılmalara yol açmış, 1965 yıllık programında
yer alan “şehirsel toplum kalkınması” yöntemi ile
alan genişletilerek çalışmalara Ankara gecekondu
semtlerinde başlanmıştır (Geray, 1966).
Kır ile kenti “bütün”leştirmeye çalışan Büyükşehir Yasası,
kırsal dokuya kent yaşantısını dayatarak yeni bir yönetim
şekli önerirken, hizmet alanları genişleyen büyükşehir
belediyelerinin yükümlülüklerini nasıl yerine getireceği ise
önemli bir sorundur.
Üçüncü, dördüncü ve beşinci kalkınma plan-
larında planı hazırlayan siyasi iktidarın benimse-
diği adla “merkez köy”, “köy kent”, “tarım
kent” modelleriyle altyapı hizmetine yönelik
uygulamalar ile tarımda verimlilik ve moderni-
zasyon odaklı çalışmalar gündeme gelmiş, her
uygulama tam anlamıyla yaşama geçirilememiş-
tir. Altıncı kalkınma planında kırsal alan planla-
ması, yedinci planda kırsal altyapı hizmetleri
öncelik olmuş, sekizinci planda kırsal gelir ve
istihdamın artırılması hedeflenmiştir. Kırsal alan
planlaması ile ilgili yasal düzenlemeler yapılmış
olmasına rağmen köy yerleşim birimlerinin ancak
%1’i planlı yerleşime kavuşabilmiş, kırsal alanın
imarında planlama ve uygulama ile ilgili gelişme-
ler sınırlı kalmış, köy yerleşim planı ve köy iskân
projeleri yeterince uygulanamamıştır.
1990’lı yıllarda somutlaşmaya başlayan AB kır-
sal kalkınma politikasının temel amacı, tarım sek-
törünün rekabet gücünün artırılması ile kırsal yer-
leşimlerin sürdürülebilir kalkınması olarak ifade
edilmektedir. Ülkemizde 2000’li yıllardan itibaren
tarımsal sübvansiyonların nitelik değiştirmesi,
tarımsal destek türlerindeki çeşitlenme, tarıma ve
kırsal alana yüklenen çok işlevlilik, bölgesel politi-
kalardaki kurumsallaşma ve AB uyum sürecinin de
etkisiyle kırsal kalkınma yeni bir politika alanı ola-
rak kabul görmeye başlamıştır. İronik biçimde
köylere temel ve tarımsal altyapı hizmetleri götü-
58 mimar•ist 2019/3
ren Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü 2005 yılın-
da kapatılarak tarımsal ve kırsal altyapı hizmetleri il
özel idareleri ve yerel yönetimlere devredilmiş, bu
alanda merkezi kamu örgütlenmesinden yerelleş-
meye geçilmiştir.
AB’nin başlıca kırsal kalkınma politika araçla-
rı, LEADER, SPARAD, Avrupa Birliği Katılım
Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) ve Avrupa Birli-
ği Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı Kırsal Kal-
kınma Bileşeni’dir (IPARD). AB, Türkiye’nin
kırsal ve tarımsal altyapı sorunlarının çözümüne
yönelik SAPARD fonunu kullanmasına onay ver-
mezken, 2007’den sonra gündeme gelen IPA ve
IPARDF yardımları kapsamında uyum sürecinde
ülkemize gelen kısıtlı fonları dağıtmak için 2007
yılında kurulan Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Des-
tekleme Kurumu (TKDK), sadece gelen fonları
dağıtan, dağıttığı fonlarla yapılması gerekli yatı-
rımları yeterince denetlemeyen, kurumsal yapısı
ve personel varlığı sorgulanır bir kurumdur.
Ülkemizde Onuncu Kalkınma Planı’nda köy
altyapısına yönelik Köylerin Altyapısının Destek-
lenmesi Projesi (KÖYDES), Su ve Kanalizasyon
Altyapı Programı (SUKAP) ile sosyal kalkınma
bakımından öncelikli illere yönelik Sosyal Destek
Programı uygulanmıştır. 2019 yılında yürürlüğe
giren On Birinci Kalkınma Planı’nda kırsal kalkın-
manın amacı, “705. Sürdürülebilir kırsal kalkın-
ma anlayışıyla, üretici birlikleri ve aile işletmeleri-
nin üretim kapasitesinin ve kırsal işgücünün istih-
dam edilebilirliğinin artırılması, yaşam kalitesi-
nin iyileştirilmesi, yoksullukla mücadele ile kırsal
toplumun düzenli ve yeterli gelir imkânlarına
kavuşturularak refah düzeyinin artırılması ve
nüfusun kırsalda tutundurulması temel amaçtır”
şeklinde ifade edilmiştir. “Yaşanabilir Şehirler ve
Sürdürülebilir Çevre” ekseni altında ekonomik ve
sosyal faydanın artırılmasına paralel olarak çevre-
nin korunması, şehirlerde ve kırsal alanlarda yaşam
kalitesinin iyileştirilmesi ile bölgeler arası gelişmiş-
lik farklarının azaltılmasına yönelik hedef ve politi-
kalara da yer verilmektedir. Somut kırsal kalkınma
hedefleri olarak ise, 2018’de 125.348 km olan
KÖYDES ve KIRDES kapsamında yapılan köy
yolu uzunluğunun 2023 yılında 148.490 km’ye,
2018’de kümülatif olarak 64.700 olan köylerde
içme suyu tesisi yapılan ve yenilenen ünite sayısı-
nın 2023’te 69.700’e çıkarılması öngörülmüştür.
Planda kırsal kalınmaya yönelik somut hedeflerin
yol ve içme suyuna indirgenmesi manidardır.
AB, kendi belgelerinde, kırsal nüfusun azaltıl-
masını isterken, buradan kopacak insanların uzun
dönemde tarım dışı istihdam sağlayacak sektörlerin
gelişmesine bağlı olarak azaltılabileceğini belirt-

mekte, ancak aday ülkelerde bu insanların gelece-
ğine yönelik bir sorumluluğu paylaşmamaktadır.
Aksine, üye ülkelerin insanları serbest dolaşırken
insanlarımızın AB ülkelerinde dolaşımına kısıtlama
getirmek, yükümlülüklerine karşın ülkemize en
baştan kapıyı kapatmak anlamına gelmektedir.
Uyum sürecinin kesintili olsa da sürdüğü AB’nin
kendi belgelerinde kırsal nüfusun 10 yılda %10
düzeyine indirilmesi istemi, genel işsizlik oranının
resmi olarak %12’ler düzeyinde olduğu Türkiye’de
çalışan her dört kişiden birinin sektör değiştirmesi
anlamına gelmektedir. Ortadoğu politikasındaki
yanlışlar nedeniyle yaklaşık 4 milyon Suriyeli mül-
tecinin göç ettiği ülkemizde, tarımdan plansız bir
biçimde ve radikal olarak kopacak yaklaşık 5 mil-
yon işgücünün aileleri ile birlikte yaşayacağı ve
yaşatacağı sıkıntılar ortadadır. Bu bağlamda, tarım-
da çalışan aktif nüfusun toplam nüfusa oranının
hızla AB ülkeleri düzeyine çekilmesi çabasından
vazgeçilmeli, geniş tarım alanlarına, küçük işletme-
lere, oransal olarak düşük nüfus yoğunluğuna ve
benzer kırsal alan nüfus büyüklüğüne sahip olan
Polonya ve Bulgaristan gibi ülkelerin durumu dik-
kate alınarak, ülkemizin kırsal nüfusunun görece
yüksek olması sorun sayılmamalıdır. Oysa ülkemiz-
de bu konuda uygulanan politikalar yeni sorunları
gündeme taşımıştır.
Büyükşehir Belediye Yasasına Kısa Bir Bakış
Ülkemizde 1923-50 yılları arasında “köylüyü
köyde tutmak” politikaları gündemde iken,
1950-80 arasında mizahi anlatımla “köyden
indim şehre”, 1980-2000 arasında “kentin düş-
manı olarak köylü” algısını yaratan politikalar
uygulanmıştır. 2000’li yıllardan sonra, bir yan-
dan yasal düzenlemelerle “köylülüğü tasfiye”ye
yönelinirken diğer yandan ise ironik biçimde
“köylüyü köyde tutmak” politikalarına da geri
dönülmeye çalışılmaktadır.
1927 nüfus sayımında 13,6 milyon olan Tür-
kiye nüfusunun %75.8’i kırsal bölgelerde yaşar-
ken, 1980’lerden itibaren bu oran tersine dön-
müş, günümüzde ülke nüfusunun %92.3’ü şehir-
lerde yaşamaya başlamıştır. TÜİK’e göre 1980
yılında %56.1, 1990’da %41, 2000’de %35.1
olan belde ve köy nüfusu, 2007’de %29.5,
2010’da %23.7, 2012’de %22.7, 2013 yılında ise
%8.7 olmuştur. 2018 yılında bu oran %7.7’dir.
1980’lerden bu yana Türkiye nüfusunun nere-
deyse %18’i kentlere göç etmişken, özellikle
2012 yılı sonrası kentli nüfus-kırsal nüfus oranın-
daki değişimin ana nedeni “siyasi kararlar”dır.
Batı ülkelerinde itici ve çekici etmenlerin
etkisiyle hızlanan göç, ülkemizde kentlerin çeki-
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
ciliğinden çok kırsal alanların ve tarım kesiminin
itici özelliklerinden beslenmektedir. İtici etmen-
lere, son yıllarda ekonomik nedenlerin yanı sıra,
can ve mal güvenliği gibi stratejik bir etmen de
eklenmiştir. “Kent, köy, kır, kırsal alan” gibi
kavramların bulanıklaşmasında, kentlerin zaman
içinde yaşadığı dönüşümün etkisi olsa da, Tür-
kiye özelinde daha çok son zamanlarda yapılan
yasal/yönetsel düzenlemeler etkilidir. Oranlar-
daki bu ani değişikliğin ana nedeni; 10.7.2004
tarihli ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi
Kanunu, 6.3.2008 tarihli ve 5747 sayılı Büyük-
şehir Belediyesi Sınırlan İçinde İlçe Kurulması
ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hak-
kında Kanun, 12.11.2012 tarihli ve 6360 sayılı
On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi
Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun
Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapıl-
masına Dair Kanun ve ilgili diğer mevzuat uya-
rınca Ulusal Adres Veri Tabanında yerleşim yer-
lerine yönelik olarak yapılan idari bağlılık, tüzel
kişilik ve isim değişiklikleri sonucu, 30 adet
büyükşehirde “köy”lerin hukuki statüsünün
“mahalle” olarak değiştirilmesidir. Yaşanan
değişim, olgunun kendisinden kaynaklanmasın-
dan çok, yapay/suni bir gelişmedir.
Ülkemiz tarım sektörünün kontrolsüz şekilde tasfiyesi ve
tümüyle piyasalaştırılarak yabancılaştırılması, halen çok
yaygın olan ve korunması gereken küçük aile çiftçiliğinin yok
olmasını hızlandırırken, bu süreç yerel çeşitlerimiz ve biyo-
çeşitliliğimize yönelik olarak da çok ciddi bir tehdit
oluşturmaktadır. Hayvancılıkta yaşanan çöküş ile doğrudan
ilgili olarak yok olmaya yüz tutan ve üretim için yaylaya göç
öykülerinin artık sembolikleştiği “yayla kültürü”, yerini
yabancılaşan “yayla turizmi”ne bırakmıştır.
Kır ile kenti “bütün”leştirmeye çalışan Büyük-
şehir Yasası, kırsal dokuya kent yaşantısını dayata-
rak yeni bir yönetim şekli önerirken, hizmet alan-
ları genişleyen büyükşehir belediyelerinin yüküm-
lülüklerini nasıl yerine getireceği ise önemli bir
sorundur (Yaşar, 2014). Bu süreçte On Birinci
Kalkınma Planı’nda yer alan “155. 2012 yılında
çıkarılan 6360 sayılı Kanunla nüfusu 750 binin
üzerinde bulunan iller, il sınırları esas alınarak
büyükşehir belediyesine dönüştürülmek suretiyle
büyükşehir belediyelerinin yetki alanı genişletilmiş
ve belediyelerde yaşayan nüfus oranı 2018 yılı itiba-
rıyla yüzde 93,8’e ulaşmıştır. Düzenleme ile kırsal
alandaki yerleşmelere büyükşehir imkânlarıyla hiz-
met sunulması hedeflenmiştir. Ancak, büyükşehir
belediyelerinin hizmet sunma kapasitesinin artırıl-
mimar•ist 2019/3 59
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Malatya-Serge,
Bursa-Gököz,
(Fotoğraflar: Z. Eres).
ması ve ilçe belediyeleriyle çakışan yetki ve sorumlu-
luklarının gözden geçirilmesi ihtiyacı sürmektedir”
ifadeleri, anlamlıdır.
“Kentsel tarım”, kırsal alanların kentsel alan-
larla iç içe geçmesiyle birlikte kırsal, kırsallık,
tarım ve tarımsal üretime yönelik gelişen yeni
bir kavramdır. Kentsel tarım, kentsel gıda
güvencesi, yoksulluğun azaltılması, yerel eko-
nomik ve sürdürülebilir kentsel gelişmeye katkı-
sı nedeniyle dünyada birçok ülkede sürdürüle-
bilir kentsel gelişme politikalarında önemli bir
strateji olarak görülmektedir. 6360 sayılı yasa-
da, kentsel yönetim alanları içinde kalan tarım
alanlarının korunması geliştirilmesi ve tarımsal
üretimin yapılmasına yönelik organizasyonlarda
yerel yönetimlerin nasıl görev alacağı konuları-
na ilişkin ayrıntılara yer verilmemiştir. Belediye
bünyesinde kurulan “Kırsal Hizmetler”,
“Tarımsal Hizmetler”, “Tarımsal Altyapı” adlı
daire başkanlıkları ve “Tarım Hayvancılık, Araş-
tırma, Destekleme ve Eğitim Şube Müdürlüğü”
adlı birimlerin görev yetki ve sorumlulukları
incelendiğinde, yeterli altyapı, uzman personel,
mali destek olmadan her BŞB’nin il düzeyinde
adeta ayrı bir Tarım Bakanlığı gibi çalışması
öngörülmüştür. Merkezi planlamanın odağında
yer alması ve kalması gereken Tarım ve Orman
Bakanlığının bu yetkilerini yerele devretmesi-
nin, görev ve yetki çatışması ve eşgüdüm soru-
nu yaratması bir yana, bu yapılanma ile tarım ve
kırsal kalkınmaya yönelik hizmetlerin yerelde
başarılı olma şansı yoktur.
Tarımsal faaliyetleri kırsal odaklı yaklaşımla
ele alan ve kırsal kalkınmanın bir bileşeni olarak
gören, tarımsal üretimin halen yalnızca kırsal
alanda devamını açıklayan ve tarımsal üretimi
kentsel alanlar ile ilişkilendirmeyerek kent-kır
ayrımını ortadan kaldıran 6360 sayılı yasa ile il
özel idaresine ait gayrimenkullerin dağıtılması,
beraberinde yereldeki farklılıkları göz ardı eden
bir düzenlemeyi getirmiştir. Köylere yönelik hiz-
metler kentin öncelikleri içinde geri planda kal-
60 mimar•ist 2019/3
maktadır. Kırın planlaması, temel olarak tarımsal
üretimin planlamasını da içerdiği için, imar mev-
zuatı ve planlama pratiği yetersiz ve belirsiz kal-
maktadır. Yasa ile belediyenin genişleyen hizmet
alanının büyük bir kısmının, yerleşim bölgesi
olmayan, tarım arazileri, meralar, orman alanları
ve ekolojik hassasiyeti bulunan bölgeler olması
nedeniyle, üretim için kullanılması gereken
verimli tarım arazilerinin arsaya dönüştürülmesi-
nin yolu açılmıştır. Tüzel kişiliği sona eren köy-
lerde rantçıların gözünü diktiği kıyı alanları ve
meralar amaç dışı kullanıma açılmakta, doğal var-
lıklar ve kır yaşamı, ekosistem dengesi gözetil-
meksizin tahribata uğramaktadır.
Dünyada ticari ve ticari olmayan ayrımı gün-
demde olan kentsel tarım alanında yerel yöne-
timlerin payı artarken, ülkemizde doğal kaynak-
ların hoyratça kullanılması bir yana, kentsel
tarım uygulamaları yeterli olmayıp, bazı büyük-
şehir belediyelerinin küçük ölçekli yatırımları
dışında, nerede ise “hobi bahçeleri”ne indir-
genmiştir. Ülkemiz tarım sektörünün kontrol-
süz şekilde tasfiyesi ve tümüyle piyasalaştırılarak
yabancılaştırılması, halen çok yaygın olan ve
korunması gereken küçük aile çiftçiliğinin yok
olmasını hızlandırırken, bu süreç yerel çeşitleri-
miz ve biyo-çeşitliliğimize yönelik olarak da çok
ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Hayvancılıkta
yaşanan çöküş ile doğrudan ilgili olarak yok
olmaya yüz tutan ve üretim için yaylaya göç
öykülerinin artık sembolikleştiği “yayla kültü-
rü”, yerini yabancılaşan “yayla turizmi”ne
bırakmıştır. Karadeniz özelindeki “Yeşil Yol”
benzeri uygulamalarla doğa tahrip edilerek yeni
insan yerleşimlerinin önü açılırken, Uzungöl ve
Ayder yaylalarında somutlaşan haliyle gelenek-
sel yayla evleri yerine ya da yanına yapılan otel/
pansiyonlar ve çok katlı briket meskenler ile kır-
sal miras üzerinde onarılamaz tahribat yaratıl-
maktadır. Yıllarca ülkeyi tek başına yönetip bu
tahribata seyirci kalanların ve 2018 yılında yeni-
den “imar affı”nı gündeme getirenlerin, oluşan

kamuoyu tepkisi üzerine şekilsel yıkımlara baş-
laması ile bu sorunun çözülemeyeceği açıktır.
Bu aşamada bazı “sahici sorular” sormak
gerekmektedir. Acaba, siyasi bir kararla ilan edi-
len büyükşehirlerde mekânsal olarak köy, sosyo-
lojik olarak köylü kalmadı mı? Herkes, “birden-
bire/aniden” “kentli” mi oldu? Statü değişikliği
ile “köylü” kavramı bir anda “kentli” kavramına
dönüşebildi mi? Sosyoekonomik açıdan köy ile
kent arasındaki gelişmişlik farkı aniden kapana-
rak “köy-kent ikilemi” aşılabildi mi? Kırsaldaki
“tarımsal üretim”, artık “kent tarımı” olarak
adlandırılabilir mi? Kenti planlarken hangi sos-
yoekonomik gerçekler göz önüne alınacaktır?
Köylülük kültürünün şehirleşmesi/kentleşmesi
olgusu karşısında hangi kültür diğerini dönüş-
türüp onun yerine geçiyor? Kentleşme, daha az
yeşil alan ve tarımsal üretim mi, yoksa daha çok
beton ve kaldırım mıdır? Bu bağlamda, toprak-
tan kopmuş bir gelecek nesil sorunu, köylülük
kültürünün şehirleşmesi/kentleşmesi sorunu
karşısında, kent genişlemesinin köylülük ve çift-
çilik sorununa etkisi üzerinde ciddi araştırmalar
yapma ve gerçekçi politikalar üretme zamanıdır.
Sonuç ve Öneriler
XXI. yüzyılda dünyadaki en stratejik iki ürün, su
ve gıda olacaktır. Ülkemizde yıllardır egemen
olan sermaye birikimi politikalarının yoğun emek
sömürüsünün yanı sıra kentsel/kırsal ve kültü-
rel/doğal varlıkların el değiştirmesi üzerinden
arazi, mülkiyet ve imar rantı düzenlemelerine
dayanması nedeniyle doğamız, tarım alanlarımız,
ormanlarımız, meralarımız, köylerimiz, kentleri-
miz, kısacası üretim ve yaşam alanlarımız sömü-
rü-rant müdahaleleriyle tahrip edilmektedir.
Küreselleşme sürecindeki yapısal düzenleme-
ler kapsamında 1980’li yıllardan sonra uygulanan
neoliberal politikaların “Türk tarım politikasında
olumlu adımlar atma” ve “Avrupa Birliği’ne
uyum” amacı olmayıp, küresel dayatmaların
tarım sektöründe ve kırsal alanda giderek artan
sorunlarımızı çözemeyeceği artık görülmelidir.
Tarım sektöründe yapısal sorunların çözüleme-
diği, üreticilere diğer ülkelerdeki üreticilerle reka-
bet edecek destekleme ve koruma sistemleri oluştu-
rulmadığı, sektör emek-bilgi-üretim temelinde çağ-
daş bilgi ve teknolojiyle buluşturulamadığı ve üre-
tim maliyetleri düşürülmediği sürece, tarımda üret-
kenlik ve verimlilik sorunu çözülemez.
“Kırsal alan” tanımı belirsiz bir ülkede ülke
gerçeklerine uygun olmayan öykünmeci kırsal
kalkınma politikaları ile mevcut sorunların çözü-
mü mümkün değildir.
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Bu süreçte, günümüzde “kalmayan köylü ve
yok olan küçük çiftçi ile ülkemizde tarımsal üre-
tim artırılarak kırsal kalkınma başarılabilir mi?”
sorusunun yanıtı, yıllardır izlenen yanlış ve yanlı
politikalara devam edilmesi halinde, maalesef
başarılamaz olacaktır.
Dış dayatmacı koşullara ve sermaye kesiminin
çıkarcı isteklerine ödün vermemesi gereken Tür-
kiye’nin içeride ve dışarıda seçmek ve uygulamak
zorunda olduğu tek politika seçeneği, sektörel
gerçeklere ve ülke gereksinimlerine uygun bir
tarım politikasının benimsenerek, etkin tarımsal
kamu yönetimi ve yeterli maddi kaynaklarla bir-
likte planlı bir şekilde yaşama geçirilmesidir.
Sorunun köklü çözümü için, mutlaka kararlı
bir siyasi irade ve ciddi devlet desteği gereklidir.
Her koşulda tarımsal üretimin artırılarak
devamlılığının gerekli olduğu ülkemizde, “kır-
sal Türkiye”nin “makûs talihi”ni yenmek için,
öncelikle “kırsal ve kentsel toplum kalkınması”
şeklinde de tanımlanan bir sorunun varlığı kabul
edilmeli, kırsal ve tarımsal kalkınma bir bütün
olarak algılanmalı ve bütünleşik bağı kurulmalı-
dır. Bu kapsamda bir an önce Büyükşehir Yasası
ile getirilen kırsala yönelik düzenlemelerden
vazgeçilmelidir. Kentsel toprak politikaları yeni-
den düzenlenmeli, arsa spekülasyonunu ve
tarım alanlarının amaç dışı kullanımını önleyen
caydırıcı ve özendirici düzenekler kurulmalıdır.
XXI. yüzyılda dünyadaki en stratejik iki ürün, su ve gıda
olacaktır. Ülkemizde yıllardır egemen olan sermaye birikimi
politikalarının yoğun emek sömürüsünün yanı sıra kentsel/
kırsal ve kültürel/doğal varlıkların el değiştirmesi
üzerinden arazi, mülkiyet ve imar rantı düzenlemelerine
dayanması nedeniyle doğamız, tarım alanlarımız,
ormanlarımız, meralarımız, köylerimiz, kentlerimiz,
kısacası üretim ve yaşam alanlarımız sömürü-rant
müdahaleleriyle tahrip edilmektedir.
Ülke düzeyinde mekânsal planlama tamam-
lanmalı, doğayı ve nitelikli tarım arazilerini koru-
yan sektörel arazi kullanım planlaması bitirilerek,
büyük ova koruma alanları dahil tarımsal alanlar-
da tarımsal üretim planlamasına geçilmelidir.
İlgili kurumlarla işbirliği yapılarak ulusal plan
hiyerarşisinde arazi kullanım planları ve tarımsal
üretim planlarının yeri ve gücü tanımlanmalıdır.
Üretim maliyetlerinin yüksekliğinde çok
büyük payı olan gübre, ilaç, mazot gibi temel
tarımsal girdilerde dışalıma bağımlılık azaltıla-
rak ve yerli girdi üretimi teşvik edilerek girdi
maliyetleri düşürülmelidir. Topraksız çiftçiler
mimar•ist 2019/3 61
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
topraklandırılmaları ve mevcut işletmelerin
ortalama işletme büyüklüğü ekonomik büyük-
lüğe kavuşturulmalı, sulama ve arazi toplulaştır-
ması gibi altyapı hizmetleri kamu tarafından
tamamlanmalı, ar-ge faaliyetlerine ağırlık veril-
meli, uygun bilgi ve teknolojiler kullanılarak
üretim artırılırken verim kayıpları azaltılmalıdır.
Havza/il önemine uygun tarımsal destekler ile
üretim çeşitlendirilerek artırılmalı, hayvan varlığı-
mızın artırılması ve ithalattan kurtulabilmek için
tüm olanaklar kullanılmalıdır. Nedenlerine bakıl-
maksızın sonuç olarak ortaya çıkan dönemsel fiyat
artışlarına önlem olarak yapılan ürün dışalımı
kademeli olarak azalmalı ve sonlandırılmalı, zor
koşullara karşın üretmeye çalışırken çiftçilerimizi
üretemez duruma düşüren dışalıma konu yabancı
ürünlerde gümrük vergilerinin düşürülmesi ya da
sıfırlanması uygulamalarından vazgeçilmelidir.
Tarımsal KİT’ler yeniden kurulmalı ve işlev-
sel kılınmalı, demokratik kooperatifçilik özendi-
rilerek üretimin yanı sıra pazarlama kanallarında
da etkin rol almaları sağlanmalı, aracılık sistemi
kaldırılarak üreten çiftçi hak ettiği ürün bedelini
Can Rural Development Be Achieved in Turkey by Increasing
Agricultural Production With Disappearing Villagers and
Small Farmers?
The applicability of the main objectives of rural development, which has
determined in the Eleventh Development Plan of Turkey that came into
force in 2019 as increasing production capacity and employment situation
of rural labor force, prospering and keeping the population in rural areas in
accordance with sustainability, is controversial due to the independent and
disjointed state of agriculture, industry and service sectors constituting
the whole economy in Turkey. As a result of the implementation of the
practices in the sectors by independent, uncoordinated decision-making
mechanisms in Turkey, competition and conflict between sectors are
experienced instead of complementarity between sectors. After the serious
changes experienced by the agricultural sector in the 1980s with the wave
of globalization, privatizations in the process of neoliberal policies that are
based on the abandonment of policies to protect the agricultural sector,
reducing agricultural subsidies, years of neglect, inadequate policies and
even lack of policy has led to problems in quantity, quality and outturn in
production and has caused the domestic production and producers to be
negatively affected, the abandonment of production, the rapid plundering
of natural resources, especially fertile soils, and the people cannot access
healthy and cheap food. Efforts to rapidly reduce the agricultural/rural
population without the necessary infrastructure and healthy social
transformation policies with artificial decisions such as Metropolitan Law
in order to fall into the category of developed country with numerical ratio
changes and/or improve compliance with European Union (EU) have
brought new serious problems, including urbanization. This article
discusses and evaluates the agricultural sector and rural development
policies in Turkey by the issues such as the uncompromising definitions of
rural and the changing policies of land-human relations from past to
present.
62 mimar•ist 2019/3
almalı, pazara sunulan ucuz ve sağlıklı ürünler-
de tüketici fiyatı istikrarı yakalanmalıdır.
Özetle, faize ve ranta değil, yatırıma kaynak
aktaran bir bütçe yapısı ve bu kaynakları akılcı
kullanan sektörler arası bütüncül politikaların
uygulanması ile kamusal desteklerin üretime ve
istihdama yönlendirilmesi durumunda, tarımdaki
potansiyel gücümüzden en doğru şekilde yarar-
lanılacak, doğal kaynaklarımız korunacak, geliri
artan çiftçilerin sorunları çözülebilecek, tüketici
sağlıklı ve ucuz gıdaya ulaşabilecek, dengeli ve
sağlıklı kentleşme gerçekleştirilebilecektir.
Baki Remzi Suiçmez, Ziraat Mühendisi, TMMOB Yönetim Kurulu Üyesi
Kaynakça
Arslan, D. A. (2004), “Bir Ankara Köyü Araştırması: Köy
Sosyolojisinin Bakış Açısından Ankara Kavaközü
Köyü”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi
Atalık, A. (2019), “Kriz Yılında Tarım 2018”, Tarım ve
Mühendislik Dergisi, TMMOB Ziraat Mühendisleri
Odası Yayını, S. 124 (Ocak-Mart)
Berkes, N. (1942), Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araş-
tırma, DTCF Felsefe Enstitüsü Neşriyatı, Sosyoloji
Serisi No: 2
DPT (2006), Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2007-
2013), Ankara.
Fasıl 11: Tarım ve Kırsal Kalkınma, https://www.ab.gov.
tr/fasil-11-tarim-ve-kirsal-kalkinma_76.html
Geray, C. (1966), “Toplum Kalkınması ve Toprak Refor-
mu”, AÜSBF Dergisi, c. 21, S. 3
Geray, C. (1981), Kırsal Türkiye’de Toplum Kalkınması ve
Kooperatifçilik (Örnekolaylar), Tuna Yayıncılık, Ankara
GTHB (2014), Kırsal Kalkınma Planı (2010-2013) Değer-
lendirme Raporu, Ankara.
GTHB (2015), Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2014-
2020), Ankara
Keleş, R. (1990), Kentleşme Politikası, İmge Kitabevi Yayın-
ları, Ankara
Keleş, R. (1995), “Kentleşme ve Türkçe”, http://dad.
boun.edu.tr/tr/download/article-file/303091
On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023), http://www.resmi-
gazete.gov.tr/eskiler/2019/07/20190723M1-1-1.pdf
Suiçmez, B. R. (2000), “Türkiye Topraklarının Yönetimin-
de Yasal ve Yönetsel Sorunlar-Çözümler”, Yayımlanma-
mış Uzmanlık Tezi, TODAİE
Suiçmez, B. R. (2002), “Tarım Alandaki Özelleştirmeler”,
Küreselleşme ve Türkiye Tarımı, Tarım Haftası Sempoz-
yumu (7-8 Ocak 2002) Kitabı, TMMOB Ziraat
Mühendisleri Odası Yayını, Ankara
TDK, https://tdk.gov.tr/
TÜİK (2017), Resmi İstatistik Programı 2017-2021
TÜİK Resmi İstatistik Portalı, http://www.resmiistatistik.
gov.tr/?q=tr/content/18-k%C4%B1rkenttan%C4%-
B1m%C4%B1n%C4%B1n-revizyonu
Tütengil. C. O. (1975), 100 Soruda Kırsal Türkiye’nin
Yapısı ve Sorunları, İstanbul
Yaşar, C. G. (2014), “Bütünşehir Yasası ve Kır: Tarım,
Kentleşme ve Diğer Şeyler Üzerine”, Mimarlık, S. 376
(Mart-Nisan)
Yavuz, F. (1969), Memleketimizde Toplum Kalkınması,
TODAİE Yayını, 2. baskı, Ankara
Yenigül, S. B. (2016), “Büyükşehirlerde Tarımsal Alanların
Korunmasında Kentsel Tarım ve Yerel Yönetimlerin
Rolü”, Megaron, 11 (2) https://www.journalagent.
com/megaron/pdfs/MEGARON_11_2_291_299.pdf
Yenigül, S. B. (2017), “Kırsal Kalkınma Politikalarında Yeni
Yaklaşımlar ve Bu Yaklaşımların Türkiye’nin Kırsal Kal-
kınma Politikalarına Etkisi”, Planlama, 27 (1)

Tarımda Gerileme ve Köy Mekânına
Yansıması
Mustafa Sönmez
K öy ya da kent, yerleşim yerlerinin mekânsal
biçimlenişinde, aldığı formda, barınılan
konutların mimarisinde, köy ve/veya kentin
kamusal alanlarının, mekânlarının şekillenişin-
de, üretim biçiminin, üretim ilişkilerinin önemli
bir yeri olduğu açık.
Konumuz köy mekânı özelinde odaklanır-
sak, köylerin, genel olarak kırların ana ekono-
mik faaliyetinin tarım ve hayvancılık olduğu
bilinir. Buna, yakın dönemlerde bazı yerlerde
turizm de eklendi. Ama yine de köyün, kırın asli
ekonomik faaliyet alanı tarım ve hayvancılıktır.
Bu üretim faaliyetinin köylüler tarafından yerine
getiriliş biçimi, ürünün metalaşma derecesi,
pazar ile olan ilişkisi, dolayısıyla bir birikim yara-
tıp yaratmaması, köylü gelirine yansıması,
mekânı da şekillendirir, dönüşümlere yol açar.
Köyde en önemli üretim aracı olan toprağın
mülkiyeti, toprak dağılımı, köylü nüfusun tarih-
sel süreç içinde sınıfsal farklılaşması da köydeki
gelir bölüşümünü etkilemiş, bunun devamında
konut ve mekânların farklılaşmasında belirleyici
olmuştur.
Geçimlik tarım ve hayvancılığın geçerli oldu-
ğu zamanlarda ve toplumsal formasyonlarda,
tahmin edileceği gibi, köy konutunun mimarisi
ve formu, daha çok köylü ailesinin ve hayvanla-
rının barınmasına imkân verecek basitlikteydi.
Köy konutu, yer alınan coğrafyanın doğal
imkânlarıyla belirlenen türdeydi (Resim 1).
Ormanlık bir bölgenin köy mekânında ahşap,
bundan mahrum olanda kerpiç, yer yer taş yapı
malzemeleri ile ailenin emek gücü kullanılarak
barınma amaçlı konut inşa edildiği biliniyor.
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Köyde, feodal bey, ağa, aşiret reisi türü kır Resim 1. Kurulduğu
egemenlerinin olduğu formlarda, üretim ilişki- tarihsel dönemin
mimari biçimlenişini
lerinin ve sınıfsal hiyerarşinin mekâna ve konuta günümüzde büyük
ayrıca yansıdığı da bilinir. Kır egemeni ve ailesi, ölçüde yansıtan terk
konak ya da benzeri görece sağlam, geniş, iyi edilmiş bir köy:
malzemeden üretilmiş konut(lar) kullanırken Lübbey Ödemiş,
İzmir
(Resim 2), kır egemeninin emrindeki yoksul (Fotoğraf: K. Güler).
köylülerin barınakları hem kullanılmış malzeme
hem büyüklük açısından daha basit ve ilkeldir
(Resim 3).
Kırdaki tarım ve hayvancılığın geçimlik
düzeyden “pazar için üretime” geçişi, dolayısıy-
la üretilen tarımsal ve hayvansal ürünün meta-
laşması, ticarileşmesi ile birlikte köy ve mekânı
da değişime uğramıştır. Pazar için üretim ister
küçük üreticiliğin yaygın olduğu köyde, ister
toprağın az sayıda kişi veya ailede toplandığı bir
formasyonda olsun, üretimin artırılmasını, ürü-
nün pazara götürülen kısmının çoğaltılmasını,
devamında, harcanmaya amade bir fazlanın
Resim 2. Hadımoğlu
Konağı, Bayramiç,
Çanakkale
(Fotoğraf: K. Güler).
mimar•ist 2019/3 63
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Resim 3. Tek yaratılmasını da getirdi. Bu fazla ile konutu,
mekândan oluşan pazardan temin edilen daha iyi malzemeler ile
geleneksel kırsal bir
konut, Çoğan Birecik,
mekânı, hatta köyün yol, çeşme, cami vb kamu-
Şanlıurfa sal mekânlarını iyileştirmek imkânı da doğdu.
(Fotoğraf: Z. Eres).
XIX. Yüzyıl ve Açılma
Türkiye kırında, köyünde, pazar için üretimin
özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
arttığını, bunu da iç pazarın, kentlerin ihtiyacın-
dan çok, dış pazarlar için, ihracata dönük tarım
üretiminin ivmelendirdiğini söylemek gerekir.
Osmanlı coğrafyasında elbette yerel ve bölgesel
pazarlar kurulur, başta başkent İstanbul olmak
üzere, büyük kent pazarları için ürün üretilirdi
ama bu, dış pazarlara dönük üretim kadar fazla-
yı motive etmezdi.
XIX. yüzyılda hızla sanayileşen Avrupa kapita-
lizminin ihtiyaç duyduğu sanayii için hammadde-
nin bir kısmı Osmanlı coğrafyasından, kırsalından
sağlandı. Kırsalda daha yüksek miktarda üretilen
buğday, pamuk, üzüm, incir, zeytin, tütün, ipek
kozası vb tarımsal ürünler, madenler yerli-yabancı
tüccar tarafından köyden alınıp yabancı şirketlerce
imtiyazlı olarak inşa edilen demiryolları ile liman-
lara taşınır ve oradan ihraç edilirdi.
Şevket Pamuk, ihracata dönük tarım konu-
sunda şunlara işaret etmektedir:
1880 sonrası dönemde belli başlı ihraç malları
tütün, kuru üzüm, incir, ham ipek, ham yün,
afyon, buğday ve arpa idi. Önemi daha az olan ve
hiç birinin toplam ihracat içindeki payının yüzde
5’i aşmadığı ürünler ise meşe palamudu, fındık,
pamuk ve zeytinyağıydı. … Osmanlı ihracatı,
İngiltere ve Almanya’nın ithalatında önemli bir
yer tutuyordu. (Pamuk, 1984: 50)
Yine Pamuk’un DİE yayını olarak yayımla-
nan 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti çalışma-
sında ihracatın seyrindeki tırmanış dikkat çekici-
dir. Pamuk’un belirlemelerine göre, 1830’da
3,7 milyon İngiliz Sterlini olan Osmanlı ihraca-
64 mimar•ist 2019/3
tı, 1913’e gelindiğinde yaklaşık 7 kat artmış ve
28 milyon İngiliz Sterlinine kadar çıkmıştır
(Pamuk, 1995).
Tarımsal ve hayvansal ürün ihracatı, özellikle
Ege, Güney Marmara, Akdeniz, Karadeniz gibi
limana yakın bölgelerde, Avrupa’ya yakın Rumeli
topraklarında ticari tarımı hızla özendirdi ve kır-
sala göreli olarak daha çok gelir aktı. Bu da köyün
konutuna, mekânına belli ölçülerde yansıdı.
İhracata dönük tarım, özellikle yabancılarca
teşvik gördü. İsmail Tökin, 1934 tarihli Türki-
ye’de Köy İktisadiyatı isimli eserinde bu durumu
şöyle anlatır:
Meselâ Alman mensucat sanayiine pamuk
tedarik etmek üzere teşekkül etmiş olan “Deutsche
Levantinische Baumwollgesellschaft”, İzmir ve
Adana’daki şubeleri vasıtasile pamukçuluğun inki-
şafı için son beş sene (1905) zarfında müstahsile
Mark ikraz etmişti... Şirketlerden maada büyük
ihracat tüccarları da müstahsilin iş müsmiriyetini
tezyit etmek maksadile aynı suretle hareket etmiş-
lerdi. Türkiye’de muhtelif teşebbüslere yatırılmış
ecnebî sermayelerinin de köy iktisadiyatında emtia
istihsalinin inkişafında menfaatları vardı. Demir-
yollarını misal alalım: Demiryollarına yatırılmış
sermayelerin kâr getirebilmesi için hatlar güzergâ-
hında zatî iktisat sisteminin yıkılması lâzımdı. Hat-
lar işletme masraflarını ancak emtia istihsalinin
inkişafile koruyabilirlerdi. Bunun için demiryolları
idarelerinin hat güzergâhlarında emtia istihsalini
arttıracak tedbirler aldığı görülmüştür. Anadolu
demiryolları idaresi, hat boyundaki köylü ile tema-
sa geliyor, ona kredi, ziraî aletler ve tohum veriyor-
du. (Tökin, 1934: 122)
Cumhuriyetin İlk Yılları ve Devletçilik,
Savaş Dönemi
Bu, ihracata dönük tarım ve bunun köy-kır
mekânını etkilemesi, Cumhuriyetin ilk yılların-
da da sürdü. Türkiye, siyasi bağımsızlığını
kazanmış olmasına karşın, dünya ekonomisi ile
ilişkiler ve işbölümü eskisi gibi devam etti (Sön-
mez, 1982).
Türkiye, Cumhuriyetin ilk yıllarında da
dünya ekonomisine tarım ürünü ihracatçısı bir
ülke olarak katılımını sürdürdü. İhracatın döne-
min milli geliri içindeki payı yüzde 11’e yaklaşı-
yordu. Tarımsal üretimden dışarıya satılan kısım
yüzde 20’ye yaklaşıyordu. Bu oran, Cumhuriyet
öncesi 1908-1914 döneminde yüzde 14’tü
(Keyder, 1982).
Çağlar Keyder, Cumhuriyetin ilk yıllarında
demiryolları ile tarım merkezleri bağlantısını
özellikle vurgulamakta ve şöyle demektedir:
Batı Anadolu’nun ürettiği tarımsal artığın
dışarıya akıtıldığı İzmir’i zengin hinterlandına
bağlayan Ege demiryolları açıkça daha büyük
 DOSYA

YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

miktarda ürünü Avrupa pazarlarına aktarabilmek Kent Nüfus Kır Nüfus Kentleşme
amacıyla inşa edilmişti. İstanbul’u Şam’a bağla- Toplam Nüfus
  Oranı Oranı Dönemler Hızı
yan demiryolu hattı ise Anadolu’nun belli başlı (Bin Kişi)
(Yüzde) (Yüzde) (Yüzde)
tarım merkezleri olan Eskişehir, Afyon, Konya ve
1970 35.605 28,7 71,3 1965-1970 5,3
Adana üzerinden geçiyordu. Bu demiryolu ayrıca
1975 40.348 32,9 67,1 1970-1975 5,4
Ankara’ya bağlıydı. (Keyder, 1982: 47).
1980 44.737 35,9 64,1 1975-1980 3,9

Ancak 1929 dünya iktisadi buhranı ile birlikte 1985 50.664 45,9 54,1 1980-1985 7,7

dünya ticareti daralıp tarım ürünlerine talep de 1990 56.473 51,3 48,7 1985-1990 4,5
düşünce, Türkiye’nin ticari tarıma açık köy eko- 2000 67.804 57,0 43,0 1990-2000 2,9
nomisi bundan olumsuz etkilendi. İhraç edilen 2007 70.586 70,5 29,5 2000-2007 3,7
ürünü emecek bir iç pazar, büyüyen bir kentleş- 2008 71.517 75,0 25,0 2007-2008 7,8
me henüz yoktu. Kentleşme oranı yüzde 20’lerin 2009 72.561 75,5 24,5 2008-2009 2,2
bile altındaydı. Köy ekonomisinin dünya buhranı 2010 73.722 76,3 29,0 2009-2010 2,6
ile gelen bu darboğazı, 1930’ların devletçilik 2011 74.724 76,8 23,2 2010-2011 2,1
politikaları ile biraz olsun hafifletildi (Boratav, 2012 75.627 77,3 22,7 2011-2012 1,9
1974). Üç beyaz; un, şeker, tekstil fabrika yatı- (1) 1970-2000 yılları arasındaki sayım sonuçlarıdır. 2007-2014 yılları Adrese Dayalı
rımları köylünün buğdayına, pamuğuna, şeker Nüfus Kayıt Sistemi verileridir.
(2) Kent 20.000 ve daha fazla nüfusu olan yerleşmedir.
pancarına bir talep yaratırken Ege’deki Tariş
örgütlenmesi de Ege köylüsüne ve tarım ürünle- uzun vadeli uluslararası krediler ile gerçekleşti Tablo 1. 1970-2012
rine dayanak oldu (Tarih Vakfı, 1993b). (Sönmez, 1982). Yılları Kır-Kent
II. Dünya Savaşı yıllarında hem 4 yıla uzanan Nüfusu Değişimi
Tarıma sağlanan bu motivasyon, beraberinde (TÜİK ve Kalkınma
silahaltına alınma zorunluluğu ile köylü işgücü-
tarımda büyümeyi, ihracata dönük tarımda hız- Bakanlığı verilerinden
nün üretimden kopması, hem ekonominin, tale- yararlanılarak
lanmayı, köylerde de birçok değişimi beraberin-
bin daralması ile köylülük zor dönemler yaşadı. geliştirilmiştir)
de getirdi. Tarımın makineleşmesi, kırdaki işgü-
Durumu, Cem Eroğul şöyle aktarmaktadır:
cünün bir kısmını işsiz bırakınca kentlerde hızla-
“Harp yılları büyük bir kıtlık dönemi olmuştu.
nan inşaat ve sanayi faaliyeti de işgücü talebini
Köylüler jandarma baskısından şikayetçiydiler.”
artırınca, köyden kente göçler hızlandı. Özellikle
(Eroğul, 1970: 55). Bu hoşnutsuzluklar, köylü
İstanbul, köylülerin önemli göç adresi oldu.
seçmenin desteğini de alan Demokrat Parti’yi
Kente gelenlerin barınma sorunlarını çözmek
1950’de iktidara getirmekte etkili olacaktı.
için hemşeri dayanışması içinde gecekondu yapı-
mına hoşgörü bulmaları, köyden kente göçü kış-
1950’lerden 1980’lere
kırtan bir başka etken oldu (Tarih Vakfı, 1993a).
II. Dünya Savaşı sonrasının değişen dünya ve
Özellikle 1960’lı yıllardan başlayarak başta
ülke koşulları, köy ekonomisine, köylü mekânı-
Almanya olmak üzere Avrupa’nın işgücü talebi,
na da yansıdı. Dünya Bankası ve IMF üyeliğinin
ardından dünya kapitalizminin işbölümüne bu kez köyden Avrupa sanayi ve maden kentle-
uygun davranması beklenen Türkiye’ye işbölü- rine göçü getirdi. Köyler biraz daha tenhalaş-
münde uygun gösterilen işlerden biri tarıma maya başladı. Köy, yavaş yavaş göçen genç
ağırlık vermesiydi. Türkiye “mukayeseli üstün- nüfustan geriye kalan yaşlıların mekânı oldu
lük” kuramı gereği, sahip olduğu tarım ve hay- (Tablo 1).
vancılık potansiyelini geliştirip bunlardan daha 1970’lerin başında 35,6 milyon nüfusu olan
çok ihraç edip döviz sağlayabilirdi. Geçimlik Türkiye’nin yüzde 71’i kırlarda yaşıyordu.
tarım bölgelerini pazara açmak, sulanabilir ara- Burada kır tanımının 20 binden düşük nüfusu
zileri çoğaltmak, tarıma modern makineler, olan yerleşmeleri kapsadığını hatırlatmak yerin-
traktör ve teknolojiyi sokmak, üretilen ürünü de olacaktır. Tarımın daha çok pazara, hem iç
en etkin biçimde pazarlara ulaştırmak gibi öne- tüketime hem ihracata yönelmesi, bunun göre-
riler çerçevesinde, Dünya Bankası kredileri bu ce daha modernleşmiş bir tarım biçiminde icra-
amaçlara dönük yönlendirildi. Devlet Su İşleri sı, yanı sıra, devletin yol, baraj, sulama, elektrik,
aracılığıyla birçok sulama amaçlı baraj inşası banka kredisi, gübre desteği, zirai mücadele
başlatılırken, Karayolları Genel Müdürlüğü en gibi destekler vermesiyle, tarıma, köylere giren
ücra tarım bölgelerine kadar yol yapımına giriş- gelirde görece artış oldu. Bununla beraber köy
ti. Zirai Donatım Kurumu çiftçiyi traktör, yapay nüfusunun bir kısmı kentlere, hatta yurtdışına
gübre, modern tarım ilaçları ile donatmak üzere göçü tercih etmeye ya da kırı tam terk etmeden,
örgütlendi ve bu adımların çoğu düşük faizli, kentte de gelir, varlık sağlayacak bir alan açmaya
mimar•ist 2019/3 65
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
başladı. Köy mekânı, konut, bu değişimden
elbette etkilendi.
Köylerin kentlerle ulaşımı, iletişimi, arttıkça
etkileşim daha çok hızlandı. Geleneksel konut
inşası yerini yavaş yavaş tuğla, çimento, demir
kullanılan yeni inşaatlara bırakmaya başladı.
Köye gelen karayolu, içme suyu, elektrik gibi
kolaylıklar, konutun, köy mekânının formunu
da değiştirmeye başladı (Eres, 2016).
Çok partili hayat, köylü seçmenin iktidarı
belirlemede giderek artan önemi, iş başına gelen
iktidarların köye dönük yatırım ve köylü seçmeni
özellikle seçim arifelerinde memnun kılma çaba-
sını artırdı. Önce 1950’lerde Demokrat Parti,
ardından merkez sağı temsilen 1960’lar ve
1970’lerde Adalet Partisi, bazen tek başına,
bazen koalisyonlarla yönettiği Türkiye’de 1980’e
kadar olan dönemde tarımı, köylüyü memnun
tutacak politikaları uygulamaya, eldeki bütçe
imkânları dahilinde çaba gösterdiler. Bunlar da
köye ve köylü gelirlerine yansıdı.
Türkiye’nin II. Dünya Savaşı sonrası Batı
kapitalizmi içinde yer alarak uygulamaya başladı-
ğı makroekonomik politikalar, 1960’lı ve 1970’li
yıllar boyunca “planlı dönem” adı altında daha
sistematik bir biçimde uygulandı. “İthal ikameci
büyüme” adı verilen bu çerçevede, sanayinin ön
plana alındığı görüldü. İthalata dayanan sanayi
ürünlerini içeride üretip bunu gümrük duvarları
ile dış rekabetten koruma ve iç tüketicilere satma
esasına dayanan bu büyüme modelinde, tarım,
hem sanayiye hammadde üreten hem de sanayi-
nin mallarını kullanan bir aktör olarak yer aldı.
Özellikle başta gıda ve tekstil sanayilerinde
yoğunlaşan sanayi için kalabalıklaşmaya başla-
yan kentler kadar, köyler de potansiyel pazarlar-
dı. 1960’ların sonlarından itibaren beyaz eşya,
giderek otomobil üretimi, yine kentler kadar
köyleri kapsama alanına aldı. Köylerin elektrifi-
kasyonu, içme suyunun konutların musluklarına
kadar ulaşması daha çok önem kazandı. Bu hiz-
met arzı, özellikle devletin görevleriydi. Ama
devlet, ayrıca, köylünün bu malları alıp tükete-
bilmesi için ürettikleri tarım ve hayvansal ürün-
lere destek politikaları da geliştirdi. İzlenen
taban fiyatları, özellikle seçim öncesi yıllarda
köye görece daha çok gelir girmesini sağladı.
Görece artan gelir, köylünün tarımda tutun-
ması ve tarımcı olarak köyde ikameti anlamına
geliyordu. Köylü bu yeni tüketim kalıpları ile
köyde yaşarken köyü de değiştiriyordu. Buna,
konutundan başlıyordu. Eski tarz konutları yıkıp
yenisini inşa ederken, geleneksel hızla tahrip olu-
yordu. Köyün okulu, camisi, meydanı, kamu
66 mimar•ist 2019/3
kurumları, köye yeni bir format kazandırıyor,
özellikle pazar ile yakın ilişkisi olan tarım geliri
dışında, köye yakın madenlerde, yol-baraj inşaat-
larında, sanayide ücretli emek olarak çalışan
köylü, haneye tarım geliri yanında ikincil gelirler
katarak “orta köylü”, yer yer “üst-orta köylü”
durumuna da geliyordu. Buna bir de büyük
kentte kazanılanı, hele ki yurtdışından döviz
biriktirerek köye aktarılanları eklediğinizde, bir-
çok köyün durumu bir hayli farklılaşıyordu.
1980 sonrası turizm yatırımlarının artması özel-
likle Akdeniz, Ege sahil köylerinde tarımsal arazi-
lerin turizm yatırımları için satın alınması, bu
bölgelerde daha farklı dönüşümleri beraberinde
getirdi. 1980 öncesine kadar uygulanan ithal ika-
meci ekonomi politikaları iç pazarı hedeflerken
ihracatı, dolayısıyla döviz kazanımını kulak arkası
etti. İthal ikameci sanayiler, gümrük duvarları ile
dış rekabetten korunurken kullandıkları makine,
teçhizat, aramalı, enerji yönünden ithalat bağım-
lılıkları sürüyor ve bu ithalat için gerekli döviz
1980’lerin sonlarına gelindiğinde artık buluna-
mıyor, ülke sık sık ödemeler dengesi açıkları veri-
yordu. İthal ikameci politikayı bir dizi sübvansi-
yon ve açık bütçe politikalarına dayanarak sürdü-
ren iktidarlar, hızla artan Hazine açıkları nede-
niyle yüzde 100’lere dayanan enflasyonlar yaşa-
maya başladılar (Sönmez, 1982).
1980 Sonrası Neoliberalizm ve Tarım
İthal ikameci politika, artık köylünün tarım
ürünlerine uygulanan taban fiyatı desteklerini de
kaldıramıyordu. Tıkanan ekonomi, kredi temini
için Uluslararası Para Fonu’na (IMF) gittikçe,
Hazine açıklarına neden olan kamu iktisadi
teşebbüsleri, belediye, sosyal sigorta, merkezi
bütçe açıklarının yanında beşinci olarak, tarıma
verilen desteklerin yol açtığı açıklara parmak
basılıyor ve bunların artık daraltılması, bazıları-
nın iptal edilmesi gereğinden söz ediliyordu.
Ağırlıkla IMF’ce hazırlanan 24 Ocak 1980
Kararları isimli acı reçetenin içinde tarıma tırpan
önemli bir yer tutuyordu.
1980 sonrasında tarım, adeta geriletildi. Bu,
köyün de gerilemesi demekti. Tarıma dönük
tasfiye politikaları birkaç koldan yürütüldü.
Hazine’ye yük oluşturduğu iddiasıyla ürün des-
tekleme politikaları sıkılaştırıldı, destek miktarı
azaltıldı. Başta tütün olmak üzere bazı ürünle-
rin ekimi sınırlandırıldı ve çiftçiye ekmeme kar-
şılığı “doğrudan gelir desteği” (DGD) adı altın-
da bir tazminat ödendi. Tarımsal istihdamı hızla
daraltan DGD sisteminin radikal bir biçimde
uygulanması, tarımın ticaret hadlerinin (TTH:

tarım/sanayi fiyat endeksinin) sürekli ve adeta
geri dönüşsüz biçimde tarım ve çiftçi aleyhine
döndürülmesi ile devam ettirildi. Bunun yanın-
da, tarım tüketicisi diğer tüketiciler gibi, dolaylı
vergilerle sağıldı. Böylece görünür desteklerin
görünmez yollarla fazlasıyla geri alınması, tarı-
mın finansmanının daraltılması ve kredi reel
faizlerinin yükseltilmesi gibi önlemler, tarımı
zayıf düşürmeye başladı.
1980’lerde 24 Ocak programıyla köklü bir
biçimde tarım aleyhine estirilen rüzgârlar ANAP
iktidarını takip eden koalisyonların bir nimeti
olarak 1990’larda inişli çıkışlı bir seyir izledi,
seçmen memnuniyeti kaygısı, zaman zaman
tarıma yaradı. Ancak 1998’den başlayarak yük-
sek enflasyon ile birlikte tarımın aleyhine sanayi-
nin lehine seyreden tarım/sanayi fiyatları, tarı-
mı hızla yoksullaştırmaya başladı. Özellikle
2000 IMF/Dünya Bankası programı sonrası
izlenen politikalar, hep tarım aleyhine gelişme
gösterdi. Böylece tarımdan tarım dışına değer
aktarımının düzeneği kalıcılaştı.
1 Ocak 2000 tarihinde yürürlüğe sokulan
IMF programı, yalnızca bir istikrar programı
değildi. Program, kapsamlı bir yeniden yapılan-
dırmayı da içermekteydi. Oğuz Oyan, bunu
şöyle ifade etmektedir:
Bunun, finansal sistem, KİT sistemi ve tarım-
sal yapı olmak üzere üç önemli ayağı bulunmak-
taydı. KİT sisteminin tasfiyesi, çok sayıdaki tarım-
sal KİT’ler nedeniyle doğrudan doğruya tarımı
da ilgilendirmekteydi. Finansal sistemdeki dönü-
şüm de tarımdakiyle dolaylı bir ilişki içindeydi.
Tarıma ilişkin düzenlemelerin bütünü, 1980’li
yıllarda dayatılan dönüşümü çok aşan bir kapsam-
daydı. (Oyan, 2018).
Oyan’a göre, tarımda dönüşüm talebi ülke-
nin ve tarım sektörünün kendi iç dinamiklerinin
zorlamasıyla değil, gelişmiş ülkelerin ve ulusöte-
si şirketlerin ihtiyaçlarınca belirlenmişti:
Tarımda Reform Uygulama Programı
(TRUP) denilen programın sahibi olan IMF ve
Dünya Bankası ikilisi, iktidarlar değişse de dönü-
şümün içeriği ve hızından ödün vermemişti. İlk
büyük hamleler Ocak 2000- Kasım 2002 arasın-
daki yaklaşık üç yılda DSP-MHP-ANAP koalis-
yonu dönemindeydi. Sonrasını AKP iktidarı dev-
ralacak ve bu programı büyük bir sadakatle bugü-
ne dek uygulayagelecektir.
Desteklerin azalması ile birlikte, Kürt sorunu-
na barışçı çözümler üretmek yerine “güvenlikçi”
politikalarda ısrar, bunun devamı olarak Güney-
doğu’daki birçok köy ve mezrada zorunlu göç
uygulamasına geçilmesi, can ve mal korkusu ile
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
köylerin terki, tarımsal potansiyelin de körelmesi Resim 4. Terk edilmiş
sonucunu yarattı (Resim 4) (Sönmez, 2013). kendiliğinden
yıkılmakta olan bir
Tarım, sanayi yerine İstanbul kent rantı işta- köy, Aşağı Ataklar
hına prim verilmesi, destekleri azalan ve üretim Suruç, Şanlıurfa
teşviki görmeyen çiftçinin motivasyonunu da (Fotoğraf: Z. Eres).
azalttı. Bu da tarımı önemli bir nüfus için geçim
alanı olmaktan çıkardı, köy mekânının tenhalaş-
masına yeni boyutlar ekledi.
Tarımsal üretimi gerçekleştiren çiftçi sayısı
hızla azaldı. 2000’de 21,5 milyon olan istihdam
içinde tarımsal istihdam 7,7 milyon ile yüzde
36’ya yakın bir büyüklüğe sahipti. 2017’ye
gelindiğinde istihdam 29 milyondu ama tarımın
toplamdaki payı yüzde 19,4’e geriledi (Sönmez,
2019).
Tarıma iç destek düzeyi, 2000-2002’de
ortalama binde 12 dolayından, 2006 Tarım
Kanununun milli gelirin en az yüzde biri (binde
10’u) kadar destek verilmesi hükmüne rağmen
2006-2007’de binde 6’ya düşürüldü, 18 Nisan
2006 tarihinde kabul edilen Tarım Kanunu ile
çiftçiye destek yasal güvenceye alınmış gibi oldu
ama fiili harcamalar farklı seyretti. Yasada, “Büt-
çeden ayrılacak kaynak, gayrisafi millî hasılanın
yüzde birinden az olamaz” denilmesine karşın
çiftçi örgütü Türkiye Ziraat Odaları Birliği’ne
göre uygulamada destekler, GSYH’nin yüzde
0,56’sında kaldı. 2016-18 ortalaması olarak da
binde 4,2 düzeyine geriletildi. Böylece, 2007-
2018 döneminde çiftçinin devletten alacaklı
kaldığı destekleme miktarı 120 milyar TL’yi
buldu (Oral, 2019).
Tarımsal hâsılanın GSYH içindeki payı
2000’de yüzde 12 iken, 2009’da yüzde 8,1’e,
2016’da yüzde 6,2’ye geriledi. Tarıma verilen
destekler, dolaylı vergiler aracılığıyla da geri alı-
nıyor. Örneğin AKP döneminde bu doruğa
çıktı ve yalnızca tarımın kullandığı mazot üze-
rinden alınan ÖTV ve KDV toplamı, tarıma
verilmiş tüm desteklerin yüzde 85’ini buldu.
mimar•ist 2019/3 67
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

Kırsalda yaşlanan nüfus ve üretimsizlik,

tarımsal alanların ciddi oranda boş kalmasına
neden olduğu gibi tarım alanları, özellikle kent
merkezlerine yakın olanlar, inşaat arsasına
dönüştü (Resim 5).
TÜİK tarım verilerine göre toplam tarım
alanları 2001 yılında 41 milyon hektar iken,
2017 yılında 38 milyon hektara geriledi. 2001
tarım sayımına dayanan çayır ve mera alanları
dışarıda tutulduğunda, tahıl, sebze, meyve eki-
len ve nadasa bırakılan alan toplamının 2001
Resim 5. Tarım Doğrudan gelir desteği, DGD ise, 18 milyar yılında 26,4 iken 2017 sonunda 23,4 milyon
arazileri üstünde TL’yi ancak buldu. Ama bunun karşılığında 3 hektara indiği anlaşılmaktadır. Tarım alanının
yükselen yeni
inşaatlar: Yeni milyon hektara yakın toprak, ekim alanı dışında bu kadar kısa sürede yüzde 13 dolayında azal-
Bademli, Gökçeada, tutuldu ve 2,5-3 milyon çiftçi, üretimden dış- ması endişe vericidir (Şekil 1). Sulama altyapısı-
Çanakkale landı (Oyan, 2018). nın yetersiz oluşu ve tarım alanlarının ancak
(Fotoğraf: A. C. üçte birinde sulu tarım yapılması ise bir diğer
Tarım dış ticarette de açık vermeye başladı.
Güler).
Cumhuriyet tarihinde ilk kez uzun dönemli bir önemli sorundur.
“olumsuz bakiye” dönemine giren tarım 2003-
2017 arasındaki 15 yılın 13 yılında dış ticaret 2018-2019 Krizinde Tarım
açığı verdi. Dönem toplamı olarak açık 21 mil- Tarım sektörü, 2018-2019 kriz yılında özellikle
yar dolara yaklaştı. gündem oldu. Kentlerde yaşanan yıllık yüzde
Tarımsal girdi üretimi ve/veya destekleme 30’ları aşan gıda enflasyonu bunda etkili oldu
alımında görevli KİT’ler, Tarım Satış Kooperatif- denebilir. Sert fiyat artışları karşısında AKP rejimi,
leri Birlikleri, Tarım Bakanlığı birimleri, tohum özellikle gıda ürünlerindeki artışı, ithalatla terbiye
üretim istasyonları vb işlevsizleştirilerek tarım etme gibi sonuç vermeyecek bir önlemle uğraşır-
adeta kötürüm duruma getirildi. Özellikle genç ken yüzleşmekten kaçtığı asıl sorun, tarımsal ürün
kuşak kırsal nüfusun tarımı deneyimlemeden arzı yetersizliği ve tarımsal üretim ve yatırımla ilgi-
li geleceğin pek umut verici olmaması.
kentlere akması dikkat çekiyor. Tarım Bakanlığı,
Şekil 1. Tarım Alanlarının Bu durum, Merkez Bankası’nın 2018 Üçün-
Yıllara Göre Değişimi ortalama çiftçi yaşını 55 olarak tahmin ediyor.
(Çayır mera hariç, milyon
cü Çeyrek Enflasyon Raporu’nda şöyle ifade
“Genç çiftçi” yetiştirilmesi için başlatılan ve
hektar) edildi (TCMB, 2019):
gençlere 30 bin TL (Yaklaşık 6 bin USD) hibe
Türkiye’de işlenmemiş gıda ürünlerinde
Şekil 2. Tarımın GSYH’deki verilmesinden ibaret projeler ise sonuç vermek- zaman zaman ortaya çıkan arz açıklarının ani ve
Payı: 1998-2018 (%) ten uzak görünüyor (Sönmez, 2019). yüksek fiyat artışlarına sebebiyet vermesi asıl iti-
Tarım Alanları (Çayır Mera Hariç, Milyon Hektar) barıyla yapısal faktörlerden kaynaklanmaktadır.
26.6
26.6
26.6
26.4

Bu noktada, etkin ve dinamik bir tarımsal üretim

26.0

25.9

planlaması yapılamaması önemli bir yapısal sorun

olarak görülmektedir. Üretim planlaması yapıla-
24.9

24.5

24.4
24.3

bilmesi için tarımsal istatistik, rekolte tahmini ve

23.9

23.9
23.8
23.8

23.7
23.6

erken uyarı sistemi altyapısının güçlendirilmesi

23.4

gerekmektedir.

Üreticinin tarımdan uzaklaşması artarken,
. terbiyevi ithalatla üretici daha da soğutuluyor.
2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

2017

Tarımın GSYH'deki Payı: 1998-2018 (%) Bunun sonucu, tarımın milli gelirdeki payının

12.5
hızla azalması oldu. Bu pay, 1998’de yüzde
10.5
12,5 iken 2017’de yüzde 6’ya kadar indi,
10.1 10.3
9.9
8.9
9.4 9.3 9.0 2018’de ise bu pay yüzde 5,8’e kadar geriledi
8.2 8.1 8.2
7.5 7.5 7.8
6.7 6.6 6.9 (Şekil 2).
6.2 6.1 5.8
2018’de faiz dışı bütçe harcamaları yüzde
22’ye yakın artarken tarım destekleri yüzde 14
artabildi ve tarıma desteğin toplam bütçe harca-
malardaki payı yüzde 2’yi bulmadı bile. Oysa
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
tarımsal istihdam, ülke istihdamında yüzde 19’a

68 mimar•ist 2019/3

yakın paya sahip ve bütçeden aldığı destek
yüzde 2’yi bile bulmuyor (Şekil 2). Başka bir ifa-
deyle, tarımdaki istihdam 17 yılda 2,4 milyon
azalarak 2018’de 5,3 milyona geriledi (Şekil 3).
Yıldan yıla dışa bağımlı hale getirilen tarım ve
hayvancılık, döviz fiyatının sert artış gösterdiği
2018’de üretim düşüşleri gösterdi. Birçok bitki-
sel ve hayvansal ürünün üretimi azaldı. Döviz
fiyatlarının ardından TL faizlerinin yükselmesi ile
kaynak sorunu daha da ağırlaşan çiftçi, yaşadığı
doğal afetlerden de olumsuz etkilendi.
Üretim miktarları, 2018 yılında bir önceki
yıla göre tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerde
yüzde 5,8, sebzelerde yüzde 2,6 azaldı (Şekil 4).
Üretim miktarları 2018 yılında yaklaşık olarak
tahıllar ve diğer bitkisel ürünlerde 64,4 milyon
ton, sebzelerde 30 milyon ton ve meyveler, içe-
cek ve baharat bitkilerinde 22,3 milyon ton ola-
rak gerçekleşti. Tahıl ürünleri üretim miktarları
2018 yılında bir önceki yıla göre yüzde 4,8 ora-
nında azalarak yaklaşık 34,4 milyon ton olarak
gerçekleşti. 2017’ye göre buğday üretimi yüzde
7 oranında azalarak 20 milyon ton, arpa üretimi
yüzde 1,4 oranında azalarak 7 milyon ton, çav-
dar üretimi değişim göstermeyerek 320 bin ton
oldu. Baklagillerin önemli ürünlerinden kırmızı
mercimek yüzde 22,5 oranında azalarak 310
bin ton, yumru bitkilerden patates ise yüzde 5,2
oranında azalarak yaklaşık 4,6 milyon ton olarak
gerçekleşti. Sebze ürünleri üretim miktarı 2018
yılında bir önceki yıla göre yüzde 2,6 azalarak
yaklaşık 30 milyon ton oldu.
Sebze ürünleri alt gruplarında üretim mik-
tarları incelendiğinde, 2018’de yumru ve kök
sebzeler yüzde 2,5, meyvesi için yetiştirilen seb-
zeler yüzde 2,9 azaldı. Sebzeler grubunun
önemli ürünlerinden, kuru soğanda yüzde 9,4,
domateste yüzde 4,7, kavunda yüzde 3,3 ora-
nında azalış oldu. Meyveler içinde, kayısı yüzde
23,9, üzüm yüzde 6,4 oranında azaldı. Turunç-
gillerden mandalina yüzde 6,4 oranında arttı,
sert kabuklu meyvelerden fındık ise yüzde 23,7
oranında azaldı (Tablo 2).
Bitkisel üretimde 2018’de yaşanan gerileme,
hayvansal ürün üretiminde de sürdü. Hayvancı-
lık uzun zamandır gerileme halinde. Mera alan-
ları daralıyor, ot verimi düşük. Endüstriyel yeme
dayalı hayvancılık politikası sonucu, yem ham-
maddesinin yüzde 50’den fazlası ithalata bağım-
lı, artan dövizle birlikte yem fiyatları da tırmanı-
yor ve hayvancılığı geriletiyor. Yem sanayiinin
en önemli girdilerini oluşturan arpanın yeterlilik
derecesi yüzde 89, mısırın ise yüzde 88. Bu da
yemde ithalata başvurulmasını gerektiriyor.
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
2019’de kırmızı et üretimi 1 milyon 119 bine
ancak yaklaştı ve 2017’ye göre yüzde 0,7 azaldı.
2018’de 5 bin tona yakın daha az et üretildi
(Şekil 5). Sığır eti üretimi 2017’ye göre yüzde
1,66 artarak 987 bin 482 tondan 1 milyon 3 bin
859 tona çıktı. Aynı dönemde koyun eti üretimi
yüzde 0,8 artarken keçi eti üretiminde sert bir
düşüş yaşandı. Toplam kırmızı et üretimi içinde
sadece kesimhanelerde üretilen kırmızı et miktarı
185 bin 324 ton olarak gerçekleşti.
Son 3 yılın verileri, kırmızı et üretiminde bir
düşüş trendi gösteriyor. 2016’da 1 milyon 176
bin ton kırmızı et üreten Türkiye, 2017’de 1 mil-
yon 126 bin ton kırmızı et üretmiş. 2018’de ise 1
milyon 118 bin tonluk bir kırmızı et üretimi söz
konusu (Şekil 5). TÜİK’in kırmızı et üretim ista-
tistikleri hesaplamalarına ithal edilen besilik ve
kasaplık hayvanlardan elde edilen etler de ekleni-
yor. 2018’de ithal edilen söz konusu canlı hayvan-
lardan yaklaşık 400-450 bin ton kırmızı et elde
edildiğini de hesaba katarsak aslında 2018’deki
kırmızı et üretiminin kabaca 700-750 bin ton
seviyelerinde olduğu sonucu ortaya çıkıyor.
Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan alınan ve
Şekil 3. Tarım İstihdamı ve
işlenen TÜİK verilerinin güncelliği ve güveni- Toplam İstihdamdaki Payı
lirliği de sektörde ayrı bir tartışma konusu. Zira (Bin kişi, %)
Tarım İs)hdamı ve Toplam İs)hdamdaki Payı (Bin kişi, %)
9,000 40.0
8,000 35.0
7,000 30.0
6,000
5,000
25.0
20.0
4,000
15.0
3,000
10.0
2,000
1,000 5.0
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
0.0
Tarım is3hdamı 7,769 8,089 7,458 7,165 7,414 5,015 4,653 4,546 4,621 4,752 5,084 5412 5301 5204 5470 5483 5305 5464 5347
Tarım % 36.0 37.6 34.9 33.9 34.2 25.5 23.3 22.5 22.4 23.1 23.3 23.3 22.1 21.2 21.1 20.6 19.5 19.4 18.5
Şekil 4. 2017-2018 Yılları
Bitkisel Üretim Miktarları
Şekil 5. 2017 ve 2018
Yıllarında Kırmızı Et
Üretimi (ton)
Kırmızı Et Üre+mi 2017 ve 2018 (ton)
Toplam ton Sığır Koyun Keçi Manda
2017 1,126,403 987,482 100,058 37,525 1,339
2018 1,118,695 1,003,859 100,831 13,603 402
mimar•ist 2019/3 69
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ

  2017 2018 Değişim % Tavuk yetiştiriciliğinde maliyetin yaklaşık

Buğday 21.500 20.000 -7 yüzde 70’ini oluşturan yem hammaddeleri ithal
Arpa 7.100 7.000 -1,4 ediliyor. Özellikle tavuk yeminde en çok kullanı-
Mısır 5.900 5.700 -3,4 lan girdilerden biri olan soyada yüzde 96 dışa
Kırmızı Mercimek 400 310 -22,5
bağımlı olan Türkiye, fiyat artışını kontrol edemi-
Nohut 470 630 34
yor. Döviz arttıkça soyanın, yemin fiyatı artıyor.
Son yıllarda fiyatı düşürme bahanesiyle yapı-
Kuru Fasulye 239 220 -7,9
lan yoğun ithalata rağmen, kırmızı et fiyatının
Şeker Pancarı 21.149 18.900 -10,6
beyaz ete göre yüksek olması nedeniyle, tüketici
Pamuk 943 989 4,9
beyaz ete yöneldi. Bir ara görülen şarbon hastalı-
Tütün 94 80 -14,4
ğı sonucu, kırmızı et tüketimi azalırken tüketici
Pamuk Tohumu 1.507 1.581 4,9
bunun yerine tavuk eti tercihine yöneldi. Oluşan
Ayçiçeği 1.964 1.949 -0,8
yüksek talep nedeniyle fiyatlar da yükseldi.
Yerfıstığı 165 174 5,1
Tarımsal üretimde değer kaybı, girdi maliyet-
Patates 4.800 4.550 -5,2
leri yükselirken üretilen ürün fiyatlarının aynı
Soğan (Kuru) 2.132 1.931 -9,4
oranda artmaması nedeniyle çiftçilerin gelirinde
Domates 12.750 12.150 -4,7
ciddi düşüş oldu. Bu nedenle üretimi azaltanlar
Üzüm ve İncir 4.506 4.239 -5,9
veya tamamen çekilenler oldu. Özellikle 2018’in
Karpuz-Kavun 5.825 5.785 -0,7
ikinci yarısında yaşanan döviz krizi, birçok sek-
Turunçgiller 4.770 4.902 2,8
Tablo 2. Temel Ürünler törde olduğu gibi tarımı da çok olumsuz etkile-
İtibarıyla Tarımsal Üretim Fındık 675 515 -23,7
di. Çiftçi gübre, mazot, ilaç gibi günlük veya
(TÜİK ve Gıda, Tarım ve Elma 3.032 3.626 19,6
dönemsel ihtiyacı olan girdileri bile almakta zor-
Hayvancılık Bakanlığı Zeytin 2.100 1.500 -28,5
verilerinden yararlanılarak lanırken traktör alması da zorlaştı. Bu nedenle
geliştirilmiştir) Çay 1.300 1.500 15,4 traktör alımları düştü ve üretimde buna bağlı
Değişim olarak azaldı. İç piyasada umduğunu bulamayan
2017 2018
Tablo 3. 2017 ve 2018 % traktör satıcıları ihracata yoğunlaştı ve kayıpları-
Yılları Tavuk ve Yumurta Tavuk yumurtası (bin adet) 19.281.196 19.643.711 2 nın bir kısmını ihracatla telafi etmeye çalıştı.
Üretimi (TÜİK veri Kesilen tavuk (bin adet) 1.228.444 1.228.533 - Kısa adı TARMAKBİR olan Türkiye Tarım
tabanından yararlanılarak
geliştirilmiştir) Tavuk eti (ton) 2.136.734 2.156.671 1 Alet ve Makineleri İmalatçıları Birliği, traktör
üretim ve satışlarında sert düşüşler olduğunu bil-
yıllar itibariyle kırmızı et üretiminde bir düşüş
dirdi. Satılan traktör sayısı 1 yılda yüzde 54 geri-
trendine karşın aynı kurumun resmi verileri
lemiş durumda. Bu, çiftçinin çöküşünün resmi-
hayvan varlığında ciddi bir artış olduğuna işaret dir ve “tanzim çadırları” şovunun arka yüzünde-
ediyor. Örneğin 2016 yılında toplam büyükbaş ki gerçektir.
hayvan varlığı 14,1 milyon iken 2018’de 17,2 Başak, Erkunt, Tümosan, CNH, Hattat
milyon gösteriliyor. Yani artış yüzde 22 seviye- (Hattat, Valtra) firmalarının traktör üretimleri,
sinde. Küçükbaş tarafında da tablo farklı değil. 2019 Ocak ayında, 2018 Ocak’a göre yüzde 74
2016’daki toplam küçükbaş hayvan varlığı 41,3 gerileyerek 1445 adete düştü.
milyon iken 2018’de bu sayı 46,1 milyon. Artış Traktör üretiminde 2017’de 72 bin 32 adet-
yüzde 11,6. Hem büyükbaş hem de küçükbaş lik üretimle rekor kırılırken 2018’de üretim
hayvan varlığı artarken, 2016’dan bu yana kır- üçte bir oranında yüzde 33.8 düşüşle 47 bin
mızı et üretimi artmak bir yana yüzde 5 oranın- 689 adete geriledi. TARMAKBİR’in verilerine
da nasıl azalıyor, anlaşılmaz bir nokta. göre yıllık bazda traktör üretim sayısı 24 bin
2018, tavuk eti üretimi ve yumurta üretimi 343 adet azaldı. 2017’de toplamda 72 bin 32
açısından da pek başarılı geçmedi. Yumurta üre- adet traktör üretilirken 2018’de üretim 47 bin
timi ancak yüzde 2 dolayında, et üretimi de 689 adede geriledi (Sönmez, 2019).
yüzde 1 dolayında artabildi (Tablo 3). Yıllık üretim verileri, değerlendirildiğinde
Son dönemde fiyatı en çok artan ürünlerden 2018 yılı traktör üretimi son 6 yılın en düşük
birisi de tavuk eti oldu. Fiyat artışının temel seviyesinde gerçekleşti. Türkiye, 2013 yılında
nedeni yem başta olmak üzere girdi fiyatların- 56 bin 407 traktör üretirken 2014’te 64 bin
daki artış. İkincisi kırmızı et yerine tavuk etine 342 adet, 2015’te 66 bin 615 adet, 2016 yılın-
olan talebin yükselmesi ile fiyatlar arttı. Market- da 66 bin 915 adet traktör üretti. Türkiye,
lerin denetlenmeyen, önlenemeyen yüksek kâr 2017’de 72 bin 32 adet üretimle tarihi rekora
hırsı da fiyat artışında etkili oldu. ulaşıldı. 2017’deki rekorun ardından son 6 yılın
70 mimar•ist 2019/3

en düşük üretimi 2018’de 47 bin 689 adet ile
gerçekleşti. TARMAKBİR’in verilerine göre,
sadece üretimde değil aynı zamanda trafiğe tes-
cil edilen traktör sayısında da büyük düşüş var.
Aralık ayında 3.886 adet traktörün trafik tescili
yapılmıştır. Tescil edilen traktör sayısı, bir önce-
ki yılın aralık ayına göre yüzde 54 azalmıştır.
2018 yılında 48.356 adet trafik tescil işlemi ger-
çekleşmiş olup, bir önceki yıla göre yüzde
33,6’lık bir azalma olmuştur.
TÜİK verilerine göre, tarım üreticileri, yani
çiftçiler, 2018’de ürün fiyatlarını ancak yüzde
16 artırabildi. Buna karşılık sanayi ürünlerinin
fiyatı yüzde 34’e yakın arttı. Bu da tarım ile
sanayi fiyatları arasındaki makasın 18 puana çık-
ması demek. Oysa tarım ve sanayi ürünlerinin
fiyatları, 2003’ten 2017’ye kadar birbirine çok
yakın seyretmişti. 2018, bir kırılma yılı oldu. Bu
kadar sert ayrışma ile birlikte korkulan, tarım
üreticisinin küskünlüğünün daha da artması ve
çiftçinin üretimden iyice uzaklaşması (Şekil 6).
2018 boyunca tarım-sanayi fiyat makası,
eylül ve ekim aylarında 30 puana kadar çıktı,
sonra arz eksikliği ile tarım fiyatları artınca göre-
li olarak daraldı. 2019 Ocak ayında özellikle
iklimsel sorunlardan yaşanan arz eksikliği, yaş
sebze ve meyve fiyatlarında ocakayında, sadece
1 ayda yüzde 29’luk artışa yol açtı. Bunun etki-
siyle tarımsal üretici fiyat endeki yükseldi ve
ocak ayı itibariyle tarım ürünleri üretici fiyat
endeksi (Tarım-ÜFE), 2019 yılı ocak ayında bir
önceki yılın aralık ayına göre yüzde 8,3, bir
önceki yılın aynı ayına göre yüzde 23,5 artış
gösterdi. Böylece aynı dönemde yüzde 33 artış
gösteren sanayi fiyatları ile makas 10 puan farka
indi. Ancak bu, hâlâ tarımı demotive eden
önemli bir makas farkıdır (Şekil 7).
Sonuç Yerine
Köy mekânının şekillenmesine doğrudan etki
eden, köye ait başat üretim faaliyeti olan tarım
ve hayvancılık, Türkiye özelinde düzenli bir
gerileme içindedir. Batı kapitalizmi ile entegre
olmaya başlanan XIX. yüzyılda ve Cumhuriye-
tin ilk yıllarında ihracata dönük üretimin özen-
dirildiği tarım ve hayvancılık, kısa sürede köye
giren geliri, özellikle Ege, Akdeniz, hatta Kara-
deniz gibi denize, limanlara yakın yörelerde
canlandırdı ve köye giren gelirdeki artışlar, köy-
deki konut başta olmak üzere köy mekânında
değişimi, yer yer kaliteyi getirdi. Bundan uzak
kalan, geçimlik tarım ile uğraşan Doğu, Güney-
doğu Anadolu ve karasal Anadolu’da ise köyler,
kapalı yapılar olarak kalmaya devam etti.
DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
1929 krizi ile tarım ürünlerine talebin azal-
ması, ticari tarıma açılmış köylerde ciddi travma-
lara yol açarken 1930’lar boyunca uygulanan
devletçi sanayileşme politikaları, tarımı kısmen
ayağa kaldırdı. II. Dünya Savaşı ertesi benimse-
nen Batı kapitalizmi ile entegrasyon ve uluslara-
rası iş bölümünde tarımı içeren rol ile birlikte
tarım, bir kısmı dışarıdan alınan krediler, ulaşım,
sulama gibi altyapı yatırımları ile pazar için üre-
timde daha çok yol aldı ve köy, kent ile daha çok
ilişki içinde belli değişimler geçirdi. Bu değişim,
geleneksel köy mimarisinde şehirdekinin taklidi
mimariye doğru evrilme gibi bir eğilimi içerirken
“koruma”, ciddi ölçüde ihmal edildi. Bu durum-
da, geleneksel, tarihi köy mekânı ile ilgili bellek
için de geride çok az şey kaldı.
Başta İstanbul olmak üzere kentin çağrısı ile
hızlanan göçe yurtdışı göçler katıldıkça köyün
morfolojisi yeni değişimlere uğradı. Köye elekt-
rik, içme suyu, asfalt yol, posta, eğitim gibi alt-
yapının daha çok akması, radyonun ardından
televizyon ve nihayet internetin erişimi, kır-kent
farkında önemli açıkları daraltırken, özgünlük-
leri, kimlikleri de öğüttü.
Köylü, tarımcı bir seçmen olarak iç pazara
dönük birikim dönemlerinde devletten aldığı
desteklerle köyde tutunmaya devam ederken,
1980 sonrasının neoliberal politikalarıyla des-
tekler hızla azalınca, köyde tutunmak da zorlaş- Şekil 6. AKP Devrinde
tı. İç göçler arttıkça, tarımda erozyon da arttı. Tarım-Sanayi Fiyatları (İç
Ticaret Hadleri)
Tarımın milli gelirdeki payı da hızla aşındı
yüzde 6’nın altına kadar geriledi.
Şekil 7. 2018-2019 Ocak
Tarım ve hayvancılığa ek olarak ülkede özel- Tarım ve Sanayi Fiyat
likle sahil ve sahile yakın kesimlerde, Kapadok- Makası (Yıllık, %)
2018-2019 Ocak Tarım ve Sanayi Fiyat Makası (Yıllık, %)
2018-
Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık
2019-
Ocak Ocak
Tarım ÜFE 9.7 9.0 7.7 6.4 8.5 9.0 11.7 15.3 16.1 16.0 14.4 15.9 23.5
Sanayi ÜFE 12.1 13.7 14.3 16.4 20.2 23.7 25.0 32.1 46.2 45.0 38.5 33.6 32.9
mimar•ist 2019/3 71
 DOSYA
YİTİRİLEN KÖYLER VE DÖNÜŞEN PEYZAJ: TÜRKİYE KIRSALININ GELECEĞİ
Sönmez, M. (2013), Yerel odaklı Gelişim için, Doğu ve
Sönmez, M. (2019), “Tarımdaki Çöküntü Sanayiyi de Sar-
Tarih Vakfı (1993a), Konferans: Türkiye’de İç Göç”, Tarih
Tarih Vakfı (1993b), Tariş Tarihi, Tarih Vakfı Yayını, İzmir
TCMB (2019), “Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
Tökin. İ (1934), Türkiye Köy İktisadiyatı, Kadro Mecmuası
Resim 6. Ayder ya, Karadeniz gibi bölgelerde turizm sektörü-
Yaylası’nda turizm nün gelişmesi, köyü bir başka ekonomik faaliyet
etkisiyle artan
tarafından da şekillendirmeye başladı (Resim 6).
yapılaşma,
Çamlıhemşin, Rize Her tür turizm çeşidinin denendiği kırsal kesi-
(Fotoğraf: K. Güler). min konutu, mekânı, turizm tarafından bazen
yapıcı, çoğu zaman da yıkıcı bir biçimde etki-
lendi.
2020’li yıllara yaklaşırken Türkiye kırı ve
köyü, tarım ve hayvancılığın mutlak anlamda
gerilemesi ile biraz daha tenhalaşmaya maruz
kalıyor ve bu, mekâna terk edilmişlik, ihmal ve
erozyon biçimlerinde yansıyor. Köyde kalma ya
da köye dönüş ise, kenti köye taşımak biçiminde
gerçekleşiyor. Kentin binalarının, altyapısının,
hayat biçiminin, değerlerinin kırsala taşındığı
süreçler daha çok dikkat çekiyor. Gelecekte
küçük üreticilik yerine kapitalist çiftliklerin
tarım ve hayvancılığa hâkim olması halinde,
bunun köy mekânının “kentleşmesi” sürecini
daha da hızlandıracağı söylenebilir.
Mustafa Sönmez, İktisatçı-Yazar, mustafasnmz@hotmail.com
Not: Şekiller TÜİK veri tabanından yararlanılarak geliştiril-
miştir.
Kaynaklar
Boratav, K. (1974), 100 Soruda Türkiye’de Devletçilik, Ger-
çek Yayınevi, İstanbul
Eres, Z. (2016), “Türkiye’de Geleneksel Köy Mimarisinin
Koruma Olasılıkları”, Ege Mimarlık, 92, 8-13
Eroğul, C. (1970), Demokrat Parti, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara
Keyder, Ç. (1982), Dünya Ekonomisi İçinde Türki-
ye:1923-1929, Yurt Yayınları, Ankara
Oral, N. (2019), Türkiye’de Tarım Nasıl Çökertildi?,
Redaksiyon Yayınları, Ankara
Oyan, O. (2018), “Tarımda Tahribat Büyüyor”, Sol Haber
Portalı, http://haber.sol.org.tr/yazarlar/oguz-oyan/
tarimda-tahribat-buyuyor-237550, Erişim tarihi:
1.8.2019
Pamuk, Ş. (1984), Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitaliz-
mi: 1820-1913, Yurt Yayınları, Ankara
Pamuk, Ş. (1995), 19. Yüzyılda Osmanlı Dış Ticareti, Dev-
let İstatistik Enstitüsü Yayını, Ankara
Sönmez, M. (1982), Türkiye Ekonomisinde Bunalım, İkinci
Kitap, Belge Yayınları, İstanbul
72 mimar•ist 2019/3
Güneydoğu Anadolu’da Sorunlar ve Çözüm Önerileri,
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Belediyeler Birliği Yayını,
Gün Matbaacılık, İstanbul
sıyor”, TMMOB Makina Mühendisleri Odası Bülten,
248, 1-19
Vakfı Yayını, İstanbul
2018 Üçüncü Çeyrek Enflasyon Raporu”
Neşriyatı, Ankara
Regression in Agriculture and its
Impacts on Rural Spaces
It is known that the main economic activity of the
villages and the countryside in general is
agriculture and animal husbandry. In recent
times, tourism has been added to this in some
places. Agriculture and animal husbandry
sectors, which are the predominant production
activities and have direct effects in the shaping of
the physical environment in villages, is in a
steady decline, particularly in Turkey. Villages in
the shaping of places that have direct effect,
which is predominantly agricultural and livestock
production activities of the village, Turkey is in a
steady decline in private. In the 19th century and
in the early years of the Republic, when it was
started to be integrated with the Western
capitalism, the agriculture and animal husbandry
sectors were engaged in export-oriented
production, and thus, the income entering to the
villages were increased in a short time especially
in the regions close to the sea or ports such as
the Aegean, Mediterranean, and even the Black
Sea. This process led to transformations in the
physical environment as well as in the rural
economy. On the other hand, the villages located
in East, Southeastern and inland regions of
Anatolia, which are engaged only in subsistence
agriculture, remained as closed environment.
Approaching the 2020s, the villages and the rural
landscape in Turkey faces an abandonment,
neglection and erosion as a result of absolute
regression in agriculture and animal husbandry
sectors. In this article, the effects of agriculture
and animal husbandry policies, which were
developed during the crisis in the early 2000s, on
the villages and rural communities are discussed.
 İNCELEME

İstanbul Avcılar İlçesi Marmara Sahilinde Bir

Dönemin İki Tanığı: Motel Baler ve İETT Kampı
Gül Yücel - Ayşegül Laçin

İ stanbul’da başta Marmara Denizi olmak üzere,

Boğaziçi ve Karadeniz kıyılarında farklı özellik-
İstanbul Avcılar İlçesi ve Sahil Kullanımı
İstanbul Avrupa yakasında bulunan Avcılar İlçe-
te birçok doğal plaj alanları bulunmaktadır. Söz si, güneyde Marmara Denizi ve kuzeydoğuda
konusu alanlar XIX. yüzyıldan itibaren günlük Küçükçekmece Gölü ile sınırlıdır (Şekil 1, 3). Ana
yaşamda yerini “deniz hamamı” olarak almış ve ulaşım ağı D-100 Karayolu (daha önce kullanıl-
belirgin şekilde kullanılmıştır. XX. yüzyılın başın- mış olan adlarıyla Londra Asfaltı / Edirne Asfaltı
dan itibaren “plaj” olarak yaygınlaşan deniz ve yaz
/ E-5) ilçeyi doğu-batı ekseninde ikiye bölmek-
mevsimiyle bütünleşen söz konusu kullanım,
tedir. Toplam on mahalleden oluşan Avcılar İlçe-
1950’li yılların ortasında kadar gelişimini sürdür-
si’nde Denizköşkler ve Ambarlı mahallelerine
müştür (Gürel, 2018). İstanbul Florya sahili aynı
güneyde Marmara Denizi, Gümüşpala, Firuzköy
dönem için Türkiye için modern plajın öncüsü
ve Yeşilkent mahallelerine ise doğu yönünde
olarak görülmektedir (Gürel, 2018; Toprak, Şekil 1. İstanbul’da 1980’li
2018). Florya sahili geniş kumsalı ve uygun yapısı Küçükçekmece Gölü sınır oluşturmaktadır. Avcı- yıllarda Marmara Denizi
ile plaj kullanımı açısından elverişlidir. Aynı zaman- lar İlçesi’nin oluşumunda etken iki önemli yerle- kıyıları, motel, plaj ve
şim Marmara Denizi kıyısındaki eski Ambarlı ve kamp alanları.
da banliyö hattı da erişim açısından büyük kolaylık
sağlamaktadır. Florya’nın İstanbullular tarafından bitişiğindeki Avcılar Köyüdür (Amindos Çiftliği) Şekil 2. Avcılar-Ambarlı’da
ilgi görmesinde Florya Atatürk Köşkü’nün yapıl- arsa satış reklamı
(Cumhuriyet, 17 Eylül
masının da etkili olduğu düşünülmektedir (Top-
1956).
rak, 2018). İstanbul Avrupa yakasında, Sirke-
ci-Halkalı banliyö hattı ile de yakın temasta olan Şekil 3 Avcılar İlçesi
Marmara Denizi kıyısındaki doğal plaj alanları, Marmara Denizi sahil
kullanımı, 1970’li yıllar
batı yönünde Florya sahili ile birlikte Menekşe’yi
(plaj, kamp alanı ve motel).
de geçerek Küçükçekmece Gölü lagün bölgesine
kadar uzanmaktadır. Bilinen adıyla “Haylayf Plajı”
bu bölgedeki son nokta gibi görünse de 1950’li
yıllardan itibaren bir dönem (1950-1980), bugün-
kü Avcılar İlçesi sınırlarındaki Marmara kıyısı da
plaj, motel, kamp ve çadır alanları, yazlık konutlar-
la birlikte aktif olarak kullanılmıştır. Avcılar İlçesi
sınırlarında Marmara Denizi sahil kullanımı, eski
Ambarlı Köyünü merkez alarak 1950’li yıllarda
yazlık konutlarla başlayıp termik santralin kurulu-
şundan (1964-67) itibaren 1970’li yılların sonuna
kadar azalarak devam eden ve 40 yıl önce biten 30
yıllık bir dönemi kapsar. Avcılar İlçesinin güney
sınırını oluşturan Marmara Denizi kıyılarının kul-
lanımı, yakın çevresinde sanayi etkisi, ticari liman,
termik santral, bölgedeki yoğun yapılaşma ve hızlı
nüfus artışından etkilemiştir. Bugün sadece
Ambarlı Mahallesi sınırlarında küçük bir bölgede
yakın zamanda kum takviyesi yapılmış plaj bulun-
maktadır. Çalışma, Avcılar İlçesi güney sınırını
oluşturan Marmara Denizi kıyısıyla temas halinde-
ki kullanımı, geçmiş dönem içinde bir zaman aralı-
ğını incelemeyi amaçlamaktadır.
mimar•ist 2019/3 73
İNCELEME
Şekil 4. Motel Baler alanı
uydu görüntüsü,1970 ve
2015 (URL 1).
Tablo 1. Avcılar ilçesi
İstanbul Büyükşehir
Belediye’sine bağlı Sosyal
Turistik Tesisler (İstanbul
Belediyesi, 1983)
Tesis adı
1. Ambarlı Dinlenme Kampı
2. Avcılar Halk Kampı
3. Marmara Kamp Sahası
4. Ambarlı Halk Plajı
74 mimar•ist 2019/3
(Avcılar Kaymakamlığı, 2018a; Avcılar Belediye-
si, 2018). Eski Ambarlı Köyü XX. yüzyıl başına
kadar balıkçılıkla geçimini sürdüren Marmara
Denizi kıyısında küçük bir yerleşimdir. Yakın çev-
resi çiftlikler ve tarım arazileriyle çevrilidir.
Mübadele döneminde Yunanistan Ömberiya
köyünden gelen nüfus Ambarlı Köyü’ne yerleş-
miştir (Avcılar Kaymakamlığı, 2018a). Bugün
her iki köy de ilçenin mahallelerinin bir bölümü-
nü oluşturmaktadır. Avcılar İlçesi aynı zamanda
göçmen kuşların ana göç güzergâhı içinde kal-
maktadır. İlçede nüfus ve yapılaşma 1970’ten
sonra hızla artmış ve bugün nüfusu 450 bine
yaklaşan ilçenin son yirmi yılda nüfusu ve bina
sayısı iki kat artış göstermiştir (TÜİK, 2016;
Avcılar Kaymakamlığı, 2018b).
Avcılar İlçesi sınırlarındaki Marmara Denizi
sahili yer yer genişleyen, çoğunlukla dar kumsal
alandan itibaren dik yamaçla yükselen formdadır.
Bu kıyı yapısı kullanımı da belirleyicidir. Sahile
ulaşım ise topografyanın elverdiği ölçüde geliş-
miştir. Bununla birlikte 1950’li yılların ortaların-
dan itibaren yaklaşık 30 yıllık bir dönem, İstan-
bul şehir merkezinde yaşayanlar için deniz ve
sahil olanaklarıyla alternatif yaşam alanı olarak
öne çıkarılmış ve bölgeye ilgi çekilmiştir (Şekil 2).
Kıyı kullanımı ve fiziksel müdahaleler de aynı
döneme rastlamaktadır. Bu durumu dönemin
günlük gazetelerinden birinde yayınlanmış tam
sayfa ilanlardan izleyebilmek mümkündür:
… Kum ve deniz banyosundan, deniz havasın-
dan istifade edemedikten sonra şehir dışına niçin
çıkayım? Evet; Sirkeciye 15 dk gibi kısa bir mesafede
olan Avcılar Mahallesi aynı zamanda; Florya Koyu
bitişiği, ipek kumlu billur sulu Marmara denizi sahi-
Motel Çadır
İki odalı 4 Motel 83 Çadır yeri
Çadır sahası 119 Çadır yeri
Yazlık Moteller Tek odalı 6 motel
İki odalı 6 motel
İki odalı müstakil ev
20 Motel 60 Çadır yeri
lindeki Avcılar Köyündedir. Köyün sağlam havası,
temiz denizi, ucuz gıda maddesi, havuzları, asırdide
ağaçları; camii; okulları; dahili muntazam yolları, av
hayvanları, balıkçılığı, esasen eskiden beri malum ve
meşhurdur. (Cumhuriyet, 1953)
İstanbul kent merkezinde aynı dönemdeki
imar ve istimlak uygulamaları ve Avcılar İlçesi de
dahil olmak üzere o günlerde kent merkezi dışın-
daki yerlerde uygun bedelli konut arazi arzı, ilçe
nüfusunun değişimine etki eden önemli gelişme-
lerdendir (Öztürk, 1966). İstanbul’un temel ula-
şım ekseninin Üngür (2018) tarafından “kentsel
bir omurganın embriyosu” olarak tanımlanan
Londra Asfaltı, bugünkü adıyla D-100 Karayolu)
bölgedeki konumuyla ilişkili olarak, yerleşimdeki
arazi kullanımının etkilendiğini de söylemek
mümkündür. Sayar (1953) aynı dönemde İstan-
bul dışında kurulan yeni yerleşim alanları ve arazi
kullanımına yönelik yazılarıyla konuya dikkat
çekmektedir (Sayar, 1953). Marmara sahili
boyunca yazlık konutlar dışında kamuya açık
veya özel kurumlara ait birçok yazlık dinlenme
tesisi kurulması da aynı döneme rastlar. İlçenin
batısında Elektrik Üretim Anonim Şirketi EÜAŞ,
Termik Santrali kuruluşu (1964-67) (o günkü
adıyla Türkiye Elektrik Kurumu TEK Ambarlı
Termik Santrali) ve yakın çevresinde diğer ticari
liman ve dolum tesisleri, kıyı kullanımını doğru-
dan etkileyen unsurlar olmuştur. Diğer taraftan
1970’li yıllardaki kıyı dolguları, bölgenin sahil
kullanımını etkilemiştir (Cumhuriyet, 1972).
Bölgedeki kıyı kullanımı ve sanayi tesis uygula-
malarına yönelik aynı dönemde çıkan gazete
haberleri (Ketenci ve Köseoğlu, 1974; Ketenci,
1974) kıyı kullanımı ve korunması ile ilgili sorun-
lara dikkat çekmektedir. Bütün bunlarla birlikte
1980’li yılların başına kadar bölgede motel ve
birçok çadırlı kamp alanı, plajlar hala kullanılabi-
lir durumdadır (Tablo 1). Bugün ise tamamına
yakını kullanım dışı kalmıştır. Arazileri ise bölge-
deki zemin yapısı nedeniyle yerleşim açısından
riskli olarak tespit edilmiştir. Kısmi olarak açık
alan etkinlikleri için kullanılmaktadır.
Avcılar İlçesi’nde bir dönem bulunan başlıca
yazlık tesisler; özel ve kamu kurum ve kuruluşları-
nın dinlenme kampları, halk plajı ve çadırlı kamp
alanlarıdır. İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel
İşletmeleri Genel Müdürlüğü, İETT Kamp Alanı,
Öğretmenler Dinlenme Kampı, İş Bankası Din-
lenme Tesisleri, Avcılar Belediye Kampı, Çamlık
Kampı bölgede bir dönem ilçe turizmine destek
veren önemli tesislerdendir. Özel bir turistik işlet-
me olan Motel Baler ise eski Ambarlı Köyüne
yakın, İlçenin en batı sınırında konumlu, bölge-

deki ilk “turistik” konaklama tesislerinden biridir.
Motel Baler’den itibaren doğu istikametinde sahil
boyunca çadırlı kamp alanları ve halk plajı ile
devam eden tesisler, Marmara Denizi kıyısının
Küçükçekmece Gölü ile yakınlaştığı konumda
İETT kampı ile tamamlanmaktadır (Şekil 3).
İETT Kampı’nın doğusunda ise Küçükçekmece
Gölü ile Marmara Denizi’ni ayıran dar kara parça-
sında, D-100 Karayolu ile Marmara Denizi ara-
sında kalan alanda ise geniş kumsalıyla Askeri
Kamp alanı bulunmaktadır. Söz konusu kamp
alanında 1989’da Bulgaristan’dan göç edenler
geçici olarak kalmış ve sonrasında 1999 Depre-
minde geçici barınma alanı olarak kullanılmıştır.
Halihazırda söz konusu kamp kaldırılmış, dolgu
ile genişletilen alanda İstanbul Su ve Kanalizas-
yon İdaresi İSKİ Küçükçekmece Atıksu Ön Arıt-
ma tesisleri bulunmaktadır. Avcılar İlçesi’nde
Marmara Denizi sahilini bir dönem süresince iki
ucundan tutan Motel Baler ve İETT Kamp alanı;
kullanımı, kullanıcısı, kapasitesi, arazi kullanımı
bakımından önemli iki hizmet alanıdır. Bugün
sahil yapısındaki zaman içindeki değişim, yeni
fonksiyonların bölgeye yerleşmesi ve bölgedeki
nüfus hareketleri ile birlikte kıyıdaki denizle ilişki-
li kullanım alanlarının büyük bir kısmı ortadan
kalkmıştır. Bölge hâlihazırda deniz kıyısı ile
bütünleşiktir. Ancak sahil yapısı büyük ölçüde
doğal bütünlüğünü kaybetmiştir. Geniş dolgu
alanında açık park alanları bulunmaktadır. Küçük
bir bölümde doğal plaj yapısı 2015 yılında yapılan
iyileştirme çalışmaları ile kullanılabilir durumda
varsayılmaktadır (Yaşam Gazetesi, 2015).
Motel Baler
Motel Baler, bugünkü Avcılar ilçesi Ambarlı
Mahallesi sınırlarındadır. Marmara Denizi kıyı-
sında ve eski Ambarlı Köyü batısında konumlu
Motel Baler, 1968’de işletmeye açılmıştır (Şekil
3, 4). Bal Mahmut adıyla bilinen sahibi Mah-
mut Baler’in av merakı nedeniyle bölgeye sık
ziyaretlerini takiben burada yazlık bir ev sahibi
edinmiş ve devamında da motel projesini geliş-
tirmiştir (Kırtay, 2017), (Baler, 1982). Mote-
lin, dönemin Turizm Bakanı Nihad Kürşad
tarafından açıldığı günün gazete haberlerine de
yansımıştır (Cumhuriyet, 1968).
İstanbul Avcılar İlçesi Ambarlı Mahallesinde
bulunan Motel Baler tesis arazisi 7352 m2 ve
özel mülkiyettir. Tesis alanı önünde bulunan
6011m2 alanlı bölüm ise Maliye Hazinesine ait-
tir. Planlarda tatil köyü lejantı ile tanımlı olan
alan daha sonraki kıyı planında bir kısmı park
alanı olarak planlanmıştır. 1999 Marmara depre-
İNCELEME
Plan Açıklama
Avcılar Uygulama İmar Planında TAKS:0.25, KAKS:0.40 emsallerinde, “Tatil
1
03.02.1982 onaylı 1/1000 ölçekli Köyü” lejantında
Parselin bir kısmı plan tasdik hududunda
2 04.02.1988 onaylı Kıyı Planı
kalmakta ve park alanında planlanması
18.06.1997 yılı 1997/60 sayı ile kabul Kamuya açık park alanlarını arttırma talebi
3 edilen 41 pafta 6636 parselin Park Alanına ve 01.07.1998 tarihinde Büyükşehir
alınması plan değişikliği Belediyesince plan teklifinin onanması
28.08.2008 onanlı 1/1000 ölçekli Avcılar YUOA (Uygun Olmayan Alan), bölge Afet
4
Uygulama İmar Planı Bölgesi lejantında
mi sonrası 2004’te bölgede gelişen heyelan ile Tablo 2. Planlama
Motelin bulunduğu arazi 28.06.2005 tarihli sürecinde Motel Baler
(Avcılar Belediyesi,
Bakanlar Kurulu Kararı ile halihazırda “Afete Planlama Arşivi, 2018)
Maruz Bölge” olarak ilan edilen alan kapsamında
kalmaktadır (Avcılar Belediyesi, 2017) (Tablo 2).
Motel arazisi kıyıda dar bir kumsal bölümden
itibaren hemen yükselen yamaç üzerindeki düz-
lükte kuruludur (Şekil 4). Motel Baler’in tasarım
sürecinde üç mimarın (Taylan Karatuna, Ferzan
Baydar ve Faruk Özsoy) adı geçmektedir (Yücel,
2018). Motel konaklama birimleri Yüksek Mimar
Taylan Karatuna tarafından tasarlanmıştır. Top-
lam 50 odalı, iki katlı konaklama üniteleri biri
denize dik, diğeri paralel olmak üzere iki koldan
oluşmaktadır (Şekil 5, 6). Konaklama üniteleri
arazi eğimiyle uyumlu kademeli olarak yerleştiril-
miştir. Motel için 5108 m² inşaat alanı ile 1967
tarihinde ruhsat alınmıştır (Avcılar Belediyesi,
2017). Odaların tamamı deniz manzarasına yön-
lendirilmiş, kat koridorları tek yönlü ve arkada
olacak şekilde planlanmıştır. Motel odaları önün-
de yalın tasarlanmış geniş balkonlar, taşıyıcı sis-
tem elemanları kolon ve kirişlerle birlikte okuna-
Şekil 5. Motel Baler
kadastral durum, 1982
öncesi (Avcılar Belediyesi,
2018).
Şekil 6. Ambarlı Motel
Baler vaziyet planı, 1970-
74 (Avcılar Belediyesi,
2017).
mimar•ist 2019/3 75
İNCELEME
Şekil 7. Motel Baler bilir düzendedir. Balkon korkuluklarının görüşü
konaklama üniteleri, kesmeyen, asgari ölçülerdeki kurgusu ve yalınlığı
genel görünüm, 2004
ön plandadır. Çatı örtüsünün balkon üzerinde de
(G. Yücel arşivi).
devam etmiş ve gölgeli açık kullanım alanı sağ-
lanmıştır. Konaklama birimleri dışında lokanta,
mutfak, çamaşırhane benzeri diğer ortak kulla-
nım alanları bağımsız çözülmüştür. Deniz kıyısı-
na prefabrike tek katlı sekiz üniteden oluşan ilave
ise sonraki yıllarda gerçekleşir (Şekil 6). Mülkiyeti
1978’de el değiştiren motel bahçesine açık
Şekil 8. İş Bankası
yüzme havuzu ilavesi de aynı dönemde yapılmış-
Kampı,1980’li yıllar
(Cem Tetik arşivi). tır. XX. yüzyıl modern mimari örneklerinden biri
sayılabilecek motel konaklama birimlerinde, taşı-
yıcı sistemin tasarımı bütünleyici yapısı, balkonla-
Şekil 9. İETT Kampı genel
rın odalara özel, iskelet yapıda parçalı tasarımı ve
görünüm ve kamp alanı,
1970’lerin başları korkuluklarda yatay etki vurgusu öne çıkan öğe-
(İETT Arşivi). lerdir (Şekil 7) (Yücel, 2018). Bugün motelin ana
76 mimar•ist 2019/3
konaklama üniteleri ayakta değildir. Yakın tarihte
gelişen heyelanın ardından bölgedeki iskân dâhi-
lindeki tüm binalar için yıkım kararı alınmıştır.
Motel yerleşkesi içinde başta konaklama üniteleri
olmak üzere birçok yapı kaldırılmıştır. Motelin
bahçesi ve önündeki kumsal alan bugünkü işlet-
mecisi tarafından açık hava etkinliklerinde kulla-
nılmaktadır (URL 2).
Motel Baler arazisinin doğu sınırını yine
aynı dönemlerde aktif olarak kullanılan İş Ban-
kası Kamp alanı oluşturmaktadır (Şekil 8). Mah-
mut Baler, kamp alanı ile ilgili arazinin alınma
sürecini anılarında yer vermiştir (Baler, 1982).
Kamp alanı, Motel Baler’in arazisinin devamı
olarak, önündeki geniş kumsalın hemen gerisin-
de yükselen yamaç üzerindedir. Elektrik santra-
linin kurulma kararı bölgenin denizle ilişkili
dinlenme alanı olma özelliğini etkilemiş ve bu
tür tesislerin yıllar içinde kullanım dışı kalma
sürecini hızlandırmıştır.
İstanbul Elektrikli Tramvay ve
Tünel İşletmeleri İETT Kampı
İstanbul Elektrikli Tramvay ve Tünel İşletmeleri
İETT Kamp alanı bugünkü Denizköşkler Mahal-
lesi’nde, Marmara Denizi kıyısında konumlan-
mıştır (Şekil 9, 10). Tapu bilgilerinde Ambarlı
Küçükçekmece Yolu güzergâhında, üzerinde
kâgir bina ve müştemilat olan “Dinlenme
Kampı” olarak tanımlanan yerin mülkiyeti hâli-
hazırda İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nindir.
İstanbul Belediye Meclisi tarafından kamuya tah-
sis edilmiştir (10.7.1992 tarih, 495 sayılı karar).
Kamp alanına kuzeybatısında D-100 Karayo-
lu’na bağlanan, Dr. Sadık Ahmet Caddesi’nden
(eski halihazır haritalarında “Eski Edirne Asfaltı”
olarak geçmektedir) ulaşılmaktadır. Bölgenin tipik
kıyı yapısına uygun, dar sahilden itibaren dik
yamaçlı topografya kademeli olarak teraslandırıl-
mıştır. Kamp alanında en üst kotta bir adet merkez
binası bulunmaktadır (Şekil 9-11). Söz konusu
binanın kullanımına ilişkin bilgiler, döneme tanık-
lık edenler tarafından aktarılmaktadır (URL 3).
Zemin katı yemekhane, üst katı oyun ve sinema
salonu olarak kullanılmıştır. Eski hâlihazır harita ve
bölgenin fotoğraflarından binanın üst katının saçak
altı geniş teraslı L formunda iki katlı bir yapı oldu-
ğunu göstermektedir (Şekil 9-11). Aynı düzlükte
vagonların yer aldığı bölümde kamp alanı servis
ihtiyacını karşılayan yan yana iki tek katlı yapı
bulunmaktadır. Bölgeye ilişkin 1968 tarihli harita-
dan arazinin orta kısmında bir sarnıç ve kuyu oldu-
ğu bilgisi yer almaktadır (İETT, 2018a). Yine kıyı-
da iki yapı fotoğraf ve haritalardan izlenmektedir.
 İNCELEME

Teraslarla kademeli olarak denize ulaşan arazide en

üst platformda tramvay vagonlarından oluşan
kamp alanı, denize paralel yerleşen diğer teraslarda
ise çadır yerleşim alanlar bulunmaktadır. İETT,
1961’de hizmet dışına çıkardığı tramvay vagonları-
nın büyük kısmını yazlık kamp alanında değerlen-
dirmiştir. 1967’de 15-20 adedi Kadıköy Kuşdili
İETT Taşıt Müzesinde sergilenmek üzere ayrılmış
geriye kalan 125’in üzerindeki sayıda çalışabilir
durumdaki tramvay aracı Avcılar İETT Kamp Ala- Şekil 10. İETT Kamp Alanı
uydu görüntüsü,1970 ve
nında kullanılmak üzere yer almıştır. Kuşdili İETT
2015 (URL 1).
Taşıt Müzesi’nin 1981 yılında kapatılmasını taki-
ben müzedeki tramvaylar da aynı şekilde değerlen-
dirilmek üzere kampa gönderilmiştir. (İETT,
2018b; 1990 tarihli Cumhuriyet Gazetesi).
Vagonlar kamp alanında denize dik olacak şekilde
ve birbirine paralel biçimde yerleştirilmiştir (Şekil
Şekil 11. 21 Pafta
10, 12). Kamp alanında en üst kotta yerleştirilen
4466-4467-4468
vagonlar bir ailenin kullanabileceği şekilde düzen- parsellere ait 1970’li
lenmiştir. Aynı dönemde iki Yeşilçam sinema fil- dönem kadastral plandan
minde birkaç sahne için kamp alanı kullanılmıştır: yararlanılarak hazırlanmış
harita (İETT, 2018).
N. Özer (yön.), “Ölümden Korkmuyorum”,
1971 ve N. Saydam (yön.), “Aşk Hikâyesi”, 1971. Diğer taraftan tramvaylar İstanbul ulaşım
Her iki filmde de kamp alanının değişik bölümleri- tarihinde bir dönemin tanığıdır. Gelecek kuşakla-
nin o günkü durum ayrıntılı olarak görülebilmek- rın geçmişle bağı kurabilmesi, kentin tarihi ve
tedir. Buradan vagon ve motrislerin dış görünüm- izlerini bulabilmesi, mevcut değerlerin koruna-
lerinin olduğu gibi kaldığını ancak içeride değişik- bilmesiyle güçlendirilebilir. Bu yönden bakıldı-
lik yapıldığını söylemek mümkündür. Aynı şekilde ğında İstanbul ulaşım tarihi açısından tramvaylar-
vagonların yerleştirildiği sahada herhangi bir kap- la ilişkili izler silikleşmiş ve izlenmesi güçleşmiştir.
samlı düzenleme yapılmadığı gözlenmiştir. Sinema
filmlerinde vagonların genel olarak kullanım dışı Değerlendirme
olduğu gözlenmektedir. Dinlenme Kamp alanı İstanbul kent merkezine yakın mesafede oluşu,
1980’li yıllara kadar yaz döneminde İETT men- denizle ilişkili yazlık konut kullanımı ve yazlık
supları tarafından kullanılmıştır. Bölge koşullarının tesis ve sahil kullanımını ön plana çıkarmıştır. XX.
değişimine paralel, kamp kullanımı da etkilenmiş- yüzyılın başından itibaren zaman içinde değişen
tir. 1999 depremi sonrasında geçici barınma alanı
adlarıyla İstanbul’dan batı yönünde devam eden
olarak da kullanılmıştır. Bugün açık ve kapalı alan-
otoyol aksı üzerinde olması bölgeyi etkilemiştir.
lar içeren İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB)
Bu süreçte İstanbul’daki imar ve istimlâk hare-
Sosyal Tesisleri bulunmaktadır. Yerinde inceleme
ketlerinin de etkisi ile konut için uygun bütçeli
ve görüşmelerden bölgenin geçmiş kullanımı ile
arazi arzı, yakın çevrede termik santral kuruluşu
ilgili herhangi bir izin kalmadığı gözlenmekle bir-
(1964-1966) ve hafif sanayi; ekonomisi ve gün-
likte, kamp alanı yeşil açık alan olarak, yeni inşa
lük yaşamı farklı olan küçük köy yerleşimi ve çev-
edilmiş tek katlı sosyal tesisle birlikte aktif kulla-
resi üzerinde çok boyutlu etki oluşturmuştur.
nımdadır. Tramvay vagonlarının ikincil kullanımda
Avcılar ilçesi güney sınırını oluşturan Marmara
yazlık kamp alanında değerlendirilmesi açısından
dikkat çeken bir örnektir. Denizi kıyısında başlangıcı yetmiş yıl öncesine Şekil 12. İETT Kampı
tarihlenen XX. yüzyıl yazlık kıyı/sahil kullanımı vagon kullanımı (URL 3).
Genel değerlendirme yapıldığında yazlık
çadırlı kamp alanı olarak kullanılan arazide kalıcı
olarak sadece merkez yapısı ve müştemilatın
bulunduğunu söylemek mümkündür. Konakla-
ma ünitesi olarak da kullanılan vagonlar arazide
herhangi bir kalıcı müdahaleye yol açmamıştır.
Çadır alanı ise vagon dizilerinin önünde denize
paralel teraslandırılmış yamaçta yer almaktadır.
mimar•ist 2019/3 77
İNCELEME
Plan Açıklama
4466, 4467,4469 Parseller: Koşullarına göre
1 03.02.1982 Avcılar Uygulama İmar Planı
“Dinlenme Kampı” alanında kalmaktadır.
4466 Parsel: Kısmen park, kısmen günübirlik
15.12.2006 tarihli Avcılar 1/5000 Ölçekli
2 tesis alanında, 4467, 4469 Parseller:
Nazım İmar Planı
“Günübirlik Tesis” alanında kalmaktadır.
4466, 4467, 4468 Parseller “Dinlenme
04.02.1988 Tarihli Kıyı Planı ve 19.06.1996 Kampı” alanı iptal edilerek sağlık tesisine
3
tarihli plan değişikliği alınmıştır. 4466 Parsel ise kısmen çocuk
parkı fonksiyonuna alınmıştır.
4466 ve 4467 Parsel, sahil şeridinde,
jeolojik açıdan sakıncalı alanda, kısmen 15
28.08.2008 Onaylı Avcılar1/1000 Ölçekli
4 m’lik yolda kalmaktadır. 4469 Parsel sahil
Uygulama İmar Planı
şeridi, dolgu alanı ve jeolojik açıdan
sakıncalı alanda kalmaktadır.
Tablo 3. Planlama yaklaşık otuz yıl sürmüş ve bölgedeki fiziksel, eko-
sürecinde İETT Kampı nomik ve sosyal değişimlerle birlikte sadece birkaç
(Avcılar Belediyesi,
Planlama Arşivi, 2018) sokak adı bırakarak (Plaj Yolu Sokak, Sahil Yolu
Sokak, Yalı Sokak, Su Sokak) kaybolmuştur. İlçe
sınırlarındaki Marmara Denizi doğal kıyı yapısı
bugün küçük bir bölümü hariç, özgün durumunu
kaybetmiştir. İlçenin Marmara Denizi sahili
boyunca taşıdığı heyelan ve deprem kaynaklı risk-
ler ve oluşturacağı etkiler bugün ve gelecek kıyı
kullanımı için önemli parametrelerdir.
1968’de özel şahıs mülkiyetinde işletmeye açı-
lan Motel Baler, aynı dönemlerde kullanım açısın-
dan denk gelen İş Bankası ve İETT Kamp alanları
avcılar ilçesinin tarihsel gelişiminde önemli bir etki
sağlamış, kamusal öğeler taşıması açısından önem-
lidir. Tarihsel bellek ve kentsel makro formu geliş-
tirici bu benzeri insan-kent etkileşimleri kentsel
perspektiften değerlendirildiğinde, kamusal nite-
likli yaşanabilirliği de arttırmıştır.
XX. yüzyıl bakışıyla şekillenen kıyı kullanımı
XXI. yüzyılda yerini başka yönde yoruma bırak-
The Two Sample From Second Half of 20th Century in
Istanbul Avcılar District Marmara Sea Coast:
Motel Baler and IETT Tent Camp
In this study, small settlements along the shore of the Marmara Sea
were examined in context of summer functions in 30 year period. The
tent camp areas, motels and beaches near Marmara Sea in Istanbul
Avcılar district are investigated which is develope beginning of second
half of the 20th century and IETT Camping and Motel Baler are
discussed in detail. Seaside related usage in the region was evaluated as
location, size, topography, property, typology, planning process,
capacity, and relationship with shore, architectural originality and current
status. The archive information and on-site observation data were used
in the evaluation. The physical changes were taken into consideration
except social and economic parameters in the study. The research
results show that the summer usage facilities which is developed that
developed from the mid-20th century along the shores of the Sea of
Marmara in the districts of Avcılar focus on tent camps. The coastal use
of the district, located on the shore of the Sea of Marmara, may be
discussed for enhancing summer usage.
78 mimar•ist 2019/3
mıştır. Bugün gelinen durum, kentlerin denizle
ilişkisinin yeniden yorumlanmasına açıktır.
Gül Yücel, Dr. Öğr. Üyesi, İstanbul Gelişim Üni. Mühendislik ve
Mimarlık Fak. Mimarlık Bölümü, gyucel@gelisim.edu.tr
Ayşegül Laçin, Y. Şehir Plancısı, Avcılar Belediyesi Planlama Müdürlüğü,
aysegul.lacin@avcilar.bel.tr
Kaynakça
Avcılar Belediyesi (2017), İmar Arşivi, Motel Baler Projesi,
İstanbul: 1967
Avcılar Belediyesi (2018), Planlama Müdürlüğü Arşivi,
Halihazır Harita
Avcılar Kaymakamlığı (2018a), “Avcılar’ın Tarihçesi” tari-
hinde Avcılar Kaymakamlığı: http://www.avcilar.gov.
tr/tarihi (erişim: 15.7.2018)
Avcılar Kaymakamlığı, (2018b), Nüfus ve Dağılımı. Avcılar
Kaymakamlığı Web Sitesi: http://www.avcilar.gov.tr/
nufus-ve-dagilimi (erişim: 5.8.2018)
Baler, M. (1982), Baldan Damlalar 3 ve Hatıralarım,
İstanbul: Kervan Yayınları
Cumhuriyet (1953), “ Marşal Bulvarında 20 Lira Taksitle
Arsalar”, satış ilanı (29 Kasım)
Cumhuriyet (1956), “Deniz Sevenlere Güzel bir Fırsat”,
satış ilanı (17 Eylül)
Cumhuriyet (1968), “Motel Baler Açılışı” (7 Eylül)
Cumhuriyet (1972), “Ambarlı’da Sahil Dolduruluyor” (10
Ekim)
Gürel, M. Ö. (2018), “İstanbul Kıyılarında Toplumsal
Dönüşümün Mimari İzleri: Deniz Hamamlarından
Modern Plajlara”, Z. Ögel, G. Tanman, E. Alışık,
İstanbul’da Deniz Sefası, Sergi Kataloğu, İstanbul: Pera
Müzesi Yayını 94
İETT, (2018a), İETT Emlak ve Kamulaştırma Müdürlüğü
Arşivi (12.12.2018)
İETT (2018b), “Kronolojik Tarihçe”, http://www.iett.
istanbul/tr/main/pages/kronolojik-tarihce/32 (eri-
şim: 8.5.2018)
İstanbul Belediyesi (1983), “İstanbul Belediyesi. Sosyal
Turistik Tesislerden Yaralanma Yönetmeliği”, Resmî
Gazete, Sayı: 18020
Ketenci, Ş. (1974), “Kıyıların Korunmasını Amaçlayan
Kuralların Hiçbiri İşletilemiyor”, Cumhuriyet (14 Aralık)
Ketenci, Ş. İ. Köseoğlu (1974), “İstanbul Yağma Ediliyor”,
Cumhuriyet (12 Haziran)
Kırtay, T. E. (2017, Eylül 21), “Mahmut Baler’in Özel
Şoförü Olmak” (G. Yücel, Röportajı Yapan)
Öztürk, E. (1966), Küçükçekmece ve Çevresi, İstanbul
Sayâr, Z. (1953), “İstanbul ve Etrafı”, Arkitekt, S. 9-12, s.
167-168
Toprak, Z. (2018), “Deniz Hamamından Plaja Bir Nostalji-
nin Öyküsü”, Z. Ögel, G. Tanman, E. Alışık, İstan-
bul’da Deniz Sefası, Sergi Kataloğu, İstanbul: Pera
Müzesi Yayını 94
TÜİK Türk Standartları Enstitüsü (2016), Avcılar İlçesi
2016 Nüfusu Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, TÜİK
Web Sitesi: https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?k-
n=95&locale=tr (erişim: 22 Mayıs 2017)
Üngür, E. (2018), “Kentsel Bir Omurganın Embriyosu:
Londra Asfaltı”, Mimarlık, S 403, s. 45-49
Yaşam Gazetesi (2015), “Avcılar’ın Ambarlı Plajı Yeniden
Hayat Buluyor”, Yaşam Gazetesi: http://www.yasam-
gazetesi.com.tr/gundem/avcilarin-ambarli-plaji-yeni-
den-hayat-buluyor-h113791.html (4 Haziran)
Yücel, G. (2018), “İstanbul Avcılar, Motel Baler”, DOCO-
MOMO 2018 Türkiye Mimarlığında Modernizmin
Yerel Açılımları XIV, Poster Sunuşları, Zonguldak:
DOCOMOMO Türkiye
URL 1: https://sehirharitasi.ibb.gov.tr/
URL 2: http://balergarden.com/
URL 3: http://wowturkey.com/forum/viewtopic.
php?t=53910&start=0

Güney İspanya’dan İstanbul’a Uzun Bir
Yolculuğun Beş Asırlık Durağı
Hasköy’deki Abudara Sinagogu
Mine Esmer - Muhammed Cihad Kına
“B u kasaba her ne kadar Hasköy namı ile
tanınırsa da, emsalsiz ve güzel bir şehir-
dir… Bazı Yahudilerin evlerinin bağ ve bağçele-
rinde öyle limon ve narlar yetişir ki, benzeri hiçbir
bağda bulunmaz. Burası Galata Kadılığı’na
bağlıdır. Bir hamamı, bir Müslüman mahallesi
vardır. Geri kalan on bir mahalle Yahudi mahal-
lesidir…” Evliya Çelebi tarafından yukarıdaki
cümlelerle betimlenen XVII. yy Hasköy’ünün
bugünkünden çok farklı olduğu dikkat çeker.
Bağ ve bahçelerinde yetişen turunçgiller ve nar
ile güney İspanya’dan getirdikleri1 kültür ve alış-
kanlıklarını devam ettirdikleri görülen Yahudile-
rin, XVII. yy’da daha kapalı bir topluluk olarak
varlıklarını sürdürdükleri bilinir. Tanzimat Fer-
manı’na (1839) kadar İstanbul’un Yahudi nüfu-
sunun büyük kısmı Hasköy’de toplanmıştır. Böl-
gedeki Yahudiler, XIX. yy’da Ayvansaray ve Has-
köy arasında kurularak (Yaşar, 2017) Haliç üze-
rinde kısa bir süre kullanılan köprüye “Yahudi
Köprüsü” isminin verilmesine sebep olacak kadar
etkindir. Yahudi çocuklarına ilk uluslararası stan-
dartlarda eğitimin ünlü Kamondo ailesi tarafın-
dan burada kurulan okulda sağlandığı Hasköy
semti, sokak isimleri, evleri ve sinagoglarıyla
Yahudi kültür mirasının somut ve somut olma-
yan pek çok öğesini yakın tarihe kadar barındır-
mıştır. Semt, bu nedenle İstanbul’un Yahudi kül-
türü ve tarihi açısından büyük önem taşır.
XIX. yy’da Tanzimat Fermanı ve Kırım Sava-
şı (1853-1856) sonrasında Yahudi topluluğu-
nun daha zengin üyeleri kentin “Avrupa mahal-
leleri” olan Galata ve Beyoğlu, Anadolu yakası
banliyöleri olan Kadıköy, Kuzguncuk ve Mar-
mara Adaları ile Avrupa yakası banliyöleri olan
Ortaköy ve Arnavutköy’e taşınırlar (Shaw,
1991: 50). Böylece önce iç göçler ve daha sonra
XX. yy’da yaşanan politik gelişmeler sonucu
1950’lerden itibaren semt, Yahudi nüfusun
çoğunu kaybeder. Yahudi nüfusun gitmesi,
sinagogların da büyük çoğunluğunun farklı
işlevlerle kullanılmasına yol açmıştır. Aynı
zamanda, XIX. yy’dan itibaren Osmanlı sanayii
Haliç kıyısında yerleşmeye başlamış ve Cumhu-
riyet devri planlama kararlarında da Haliç kıyıla-
İNCELEME
rının sanayi işlevi devam ettirilmiştir. Bunun
sonucunda, Haliç etrafında gelişen irili ufaklı
atölye ve fabrikalar, farklılaşan insan profili ile
birlikte Hasköy’ün hem fiziksel hem de sosyal
çehresini oldukça değiştirmiştir.
Bu yazı kapsamında ele alınan Abudara (Par-
makkapı) Sinagogu da 1950’lerde cemaatini
kaybedince fabrika işleviyle kullanılmak üzere
kiralanır. Yakın zamanda Hasköy Musevi cema-
ati tarafından boşaltılan ve temizlenen sinago-
gun onarılması gündeme gelmiştir. Sinagog,
yazarlar tarafından ayrıntılı olarak belgelenmiş,
ulaşılabilen belgeler ve yapı üzerindeki izlerden
restitüsyonu ve restorasyonuna yönelik çeşitli
öneriler geliştirilmiştir.2 Aynı zamanda yakın
çevresindeki diğer sinagogların sayıları ve gün-
cel durumlarından kısaca bahsedilmiştir. Bu
makale, yapının bilinirliğini artırmak ve bir kül-
türel miras öğesi olarak değerini vurgulamak
suretiyle korunması için bir farkındalık oluştur-
mayı hedeflemektedir.
Hasköy ve Sefaradlar
Haliç’in kuzey kıyısında yer alan Hasköy semti,
İstanbul İli, Beyoğlu İlçesi sınırları içindedir.
Ayvansaray semtinin karşı kıyısında bulunan
Hasköy, güneyinde Aynalıkavak Sarayı, doğu-
sunda Okmeydanı semti, batısında ise Halıcıoğ-
lu Mahallesi ile çevrilidir. Semt, Piri Paşa ve
Keçeci Piri mahallelerini kapsamakta, bu yazının
konusunu teşkil eden Abudara Sinagogu da
Keçeci Piri Mahallesi’nde bulunmaktadır. II.
Mehmed’in Konstantinopolis’in fethinin ardın-
dan bu civarda otağ kurması ve burada düzen-
lenmiş olan has bahçe, mahalleye Osmanlı
dönemi ismi olan Hasköy’ün verilmesine yol
açmıştır (Göncüoğlu, 2005: 19).
Hasköy’de ikamet eden en erken Yahudi
cemaatlerinin çoğunluğu Romanyotlardan, geri
kalan küçük bir kısmı ise Karayitlerden oluşur.
Bu cemaatlerin buradaki varlıkları Doğu Roma
İmparatorluğu devrine, XI. yy’a kadar uzan-
maktadır (Angel, 2009: 19). Sefarad Yahudileri-
nin semtteki varlıkları ise 1492 sonrasına daya-
nır (Shaw, 1991: 17). Eski İspanyolcadan türe-
mimar•ist 2019/3 79
İNCELEME
tilen İbranice-İspanyolca karışımı bir Romans
dili olan Ladinoyu konuşan Sefaradların
Osmanlı İmparatorluğu’na girişi ile Yahudi top-
lulukları bir dönüşüm sürecine girerler (Angel,
2009: 24). Zaman içinde karışmaya başlayan
Sefarad ve Romanyotlar arasında, Sefaradlar
Romanyotlara göre toplum hayatında daha
etkin hale gelmiştir (Angel, 2009: 24).
“Sefarad” kelimesi, ilk olarak Tevrat’ta,
“Kudüs’ten kovulup Sefarad’da olanlar” anla-
mında Lidya’nın başkenti Sard kenti kastedile-
rek, Ovadya Kitabı Bap 20’de geçer (Benbassa ve
Rodrigue, 2002: 9). Ortaçağ İbranicesinde ise
Sefarad İber Yarımadası’nı tanımlar; dolayısıyla
Sefaradlar İber Yarımadası Musevi cemaatleridir
(Benbassa ve Rodrigue, 2002: 9). İber Yarıma-
dası’ndaki varlıkları Roma dönemine uzanan
Sefaradlar, Vizigot boyunduruğu altında zor
zamanlar geçirirken, VIII. yy başında yarımada-
nın Müslüman egemenliğine girmesiyle, zimmi
statüsünde İslami koruma akti altına girerler ve
vergilerini ödeyerek rahatça yaşarlar (Benbassa ve
Rodrigue, 2002: 22). Onları dönmeye zorlamak
gibi bir amacı olmayan yarımadanın yeni yöneti-
cilerinden Kurtuba (Cordoba) Halifesi III.
Abdurrahman’ın dönemi (912-961), Museviler
için İslam topraklarında yaşanan bir altın çağın
başlangıcı olmuş, yarımadada hem bilimsel, hem
sosyoekonomik hayatta zirveye ulaşılmıştır (Ben-
bassa ve Rodrigue, 2002: 24). Arap Abbasi hane-
danının VIII. yy’dan X. yy’a kadar iki yüzyıl
boyunca devam ettirdiği Yunancadan Arapçaya
çeviri hareketi, yarımada üzerinde Araplar ile
ortak bir yaşam kuran Yahudilerin de antik
dönem düşüncesi ile tanışmasını sağlamıştır
(Gutas, 2017: 11). XII. yy’da Sefaradların bilim
ve felsefe kitaplarının Arapça olarak İbranice alfa-
be ile yazıldığı, şiirlerinde ise İbranice, bazen
Arapça, İbranice, Latince dillerinin üçünün bir-
likte kullanıldığı bilinmektedir. Yahudi felsefe
öğretisi de İslami kültür ile ilişkisinden etkilen-
miştir (Benbassa ve Rodrigue, 2002: 27).
Ancak bilim ve kültürde altın çağın yaşandı-
ğı bu dönem, Ocak 1492’de Katolik birlikleri-
nin Granada’ya girerek Endülüs’ün fethini
tamamlaması ile son bulur (Benbassa ve Rodri-
gue, 2002: 21). Üç ay içinde İspanyol yönetici-
ler Granada’daki Yahudilerin sınır dışı edilmele-
ri için bir belge imzalayarak, Yahudilere ya Hris-
tiyanlığa dönmelerini ya da Temmuz 1492
sonuna kadar ülkeyi terk etmelerini şart koşar-
lar. Göç etmeye karar veren binlerce Sefarad
Yahudisi, Sultan II. Bayezid’in daveti üzerine
Osmanlı topraklarına sığınır (Angel, 2009: 19).
80 mimar•ist 2019/3
İstanbul’daki Yahudi göçmenler, ağırlıklı olarak
Haliç kıyılarını seçerler. II. Mehmed’in fetih
sonrası başkent seçtiği İstanbul’u şenlendirmek
için davet etmiş olduğu Yahudileri konumlan-
dırdığı Balat, Hasköy, Bahçekapı semtlerine yer-
leşirler (Shaw, 1991: 49). Özellikle Haliç’in
karşılıklı iki semti olan Balat ve Hasköy, sürekli
sağlanabilen deniz bağlantısı ile birbirleriyle her
zaman yakın ilişki içinde olmuş iki önemli Yahu-
di yerleşimidir.
Kendi mahallelerinde yaşayan Osmanlı Yahu-
dilerinin pazara gitmek dışında mahalle dışına
pek çıkmadıkları bilinmektedir (Shaw, 1991:
49). Sinagogların ve cemaatlerinin isimleri ise
genellikle Hasköy’deki İspanya göçmenlerinin
kurduğu Mayor Sinagogu’nda olduğu gibi gel-
dikleri yer, Hasköy’deki Yeni Mahalle ve Kalaycı
Bahçe sinagoglarındaki gibi Osmanlı’da yerleş-
tikleri mahallenin yerel adı, Hasköy’deki Hamon
Sinagogu’ndaki gibi Granada’dan İstanbul’a
göçerek, I. Süleyman ve II. Selim’in doktorluğu-
nu yapmış olan Hamon ailesi gibi sinagogu
bağışlayan ya da yaptıran kişi ya da aile adı gibi
verilere dayanmaktadır (Shaw, 1991: 67).
1492’de İspanya’dan sürülen Sefaradların gel-
mesiyle nüfusu artan Hasköy, İstanbul’daki ana
Yahudi yerleşimlerinden biri olur (Angel, 2009:
19). Hasköy’e Yahudi nüfus göçü XIX. yy’a kadar
dalga dalga devam etmiştir. 1606’daki büyük
Bahçekapı yangını sonrasında 11.000’den fazla
Yahudi’nin Hasköy’e taşındığı bilinir. XVII. yy’
da Yeni Cami ve Mısır Çarşısı’nın inşası nedeniyle
bu bölgede yaşayan Yahudiler Hasköy’e taşınmış,
1715’te Yeni Cami yakınında çıkan yangın ise
yine yüzlerce Yahudi’nin Hasköy’e taşınmasına
yol açmıştır (Shaw, 1991: 114). Yahudi topluluk-
larına ek olarak, Müslüman ve Hıristiyanlar da
Hasköy’e yerleşmişlerdir. İlk Müslüman mahalle-
si, II. Bayezid döneminde, Piri Mehmed Paşa
tarafından kurulmuştur (Göncüoğlu, 2005: 22).
Rum Ortodoks Hıristiyanlar ise Piri Paşa’da kıyı-
ya yakın bir yerde bulunan Ayia Paraskevi Kilise-
si’nin çevresinde yerleşmişlerdir.
XIX. yy’a gelindiğinde Tanzimat Fermanı
(1839) ve Kırım Savaşı (1853-1856) sonrasında
varlıklı Yahudi ailelerin semtten göç ettikleri
görülür. Diğer yandan, Şirket-i Hayriye tersane-
sinin 1861’de kurulması ile semt sanayileşmeye
başlamıştır. Sahil kesiminde yavaş yavaş dini
yapıların etrafındaki konut dokusu arasına sana-
yi yapıları girmeye başlar. Böylelikle XIX. yy
ortasından itibaren Hasköy’deki ağırlıklı konut
dokusu, daha mütevazı ailelere yönelik, küçük
parsellere yerleşen, tuğla kâgir ve ahşap karkas

yapılara evrilir. Cumhuriyet döneminde semtte-
ki sanayi faaliyetlerinin devam etmesi ve
1940’lardan itibaren Yahudi ailelerin çoğunlu-
ğunun semti terk etmeleri daha da radikal deği-
şimlere yol açar. Semtte somut ve somut olma-
yan kültürel mirasa dair çok fazla kayıp ile
çok-kültürlü ve etnik kimlikli sosyal dokunun
yitirildiği görülür. Eski sokak isimleri, Terzi
Hayim-Terzi Kasım, Basmacı Avram-Basmacı
Ruşen, Faraş Avram-Baçtar ve Naftali-Merha-
met olacak biçimde değişmiştir. Hasköy, kapı
pervazlarında “mezuza”ların3 artık hiç görül-
mediği, Osmanlı Yahudi toplumu içinde çok
etkin olan koşer kasapların artık hiç var olmadı-
ğı bir çevreye dönüşmüştür.
Semtin XIX. yy’ın izlerini taşıyan 2-3 katlı ve
dar parsellere oturan konut dokusu, sanayileşme
ile sosyoekonomik ve demografik yapıdaki deği-
şikliklere paralel olarak, Basmacı Ruşen Sokak,
Aynalıkavak Caddesi gibi birkaç sokak hariç
çoğunlukla kaybolmuştur. Sahil şeridi tamamen
sanayi yapıları ve atölyeler, kıyıdan bir iki sokak
arkası ise yüksek katlı ve iki üç parsel birleştirile-
rek inşa edilen devasa kütleli apartmanlar ile
doludur. XIX. yy’da Hasköy yakınındaki Kara-
ğaç’ta üretilen tuğlalar, Hasköy’deki çoğu bina-
da yapı malzemesi olarak kullanılmıştır (Tok,
2015: 776). Tuğla konstrüksiyon, ahşap karkasın
yanında semt mimarisinin özgün unsuru haline
gelmiştir. Ancak yeni yapılarda, parsel boyutları
ve gabari gibi bu unsur da dikkate alınmamıştır.
Son zamanlarda, yeni açılan Hasköy-Kasım-
paşa arası otoyol tüneli ve yüksek apartmanların
yapımı nedeniyle semtin geleneksel dokusundan
geriye kalan kültür varlıklarının da korunmasına
yönelik tehditler artmıştır. Tüm bu değişiklik ve
tehditlere rağmen, Hasköy hâlâ önemli sayıda
anıt ve sivil mimarlık örneği içermekte ve semtin
İstanbul’un tarihi mahallelerinden biri olarak
geçmişinden kalan izleriyle sunulması, şehrin
belleği açısından önem taşımaktadır.
Hasköy Sinagogları
Yahudilikte ibadet edilen yeri belirten “sina-
gog” kelimesi eski Yunanca kökenlidir; syn
‘beraber’ ve ago ‘getirmek’ köklerinin birleşme-
si ile “beraber olma, toplanma” anlamını ifade
eder (Güleryüz, 1992: 7). Sinagog için “havra”,
“kenîse”, “kenâvis” adlarının da kullanıldığı
bilinmekle birlikte, daha az bilinen “sinâvi”
kelimesinin XIX. yy Osmanlı yapı terminoloji-
sinde yer aldığı çalışma kapsamında bulunan
belgeden anlaşılmaktadır (BOA A.DVNS.
MHMd., No: 251).
İNCELEME
Sinagoglar, ibadet etmenin dışında önemli
kararların alındığı, inananlarının hayatlarını ve
geleceklerini planladıkları, eğitim, yemek, top-
lumsal yardımlaşma, mahkeme, toplantı salonu,
misafirhane, lojman amaçlı sosyal-kamusal
mekânlar olarak da kullanılmıştır (Türkoğlu,
2001: 18). Sinagoglarda mutlaka üç şeyin
bulunması gerekir. Bunlar ehal (kutsal dolap),
ner tamid (devamlı yanan ışık) ve teva/bima’dır
(kürsü). Ehal, içinde elyazması Tevrat tomarla-
rının (Sefer Torah) bulunduğu bir dolaptan iba-
rettir; bir bakıma sinagogdaki mihrabı oluştu-
rur. Teva ise ehal’in tam önünde veya sinago-
gun ortasında yer alan yüksekçe platformdur.
İbadet esnasında ehal’den çıkarılan Tevrat
tomarı haham tarafından bu kürsüde okunur
(Adam, 2009: 223).
Hasköy’de bulunan Parmakkapı Sinago-
gu’nun ilk yapım tarihi daha eskiye dayansa da,
bugünkü yapı XIX. yy’ın ilk yarısına aittir. XIX.
yüzyılda Hasköy’de 11 Yahudi mahallesinin var
olduğu bilinir (Güleryüz, 1992: 95). Bölgedeki
sinagog sayısına dair ise farklı görüşler bulun-
maktadır. Bu sinagoglardan Naftali, Alamanes,
Yeni Mahalle, Besallel, Kasabim, Şeyh Salih,
Sarayiko, Mizrahi, Kordova, Şeritçi, Hamon,
Afnaim ve Kalaycı Bahçe sinagogları günümüze
ulaşamamıştır (Güleryüz, 1992: 95). Abudara
(Parmakkapı), Esgher, Karay, Maalem, Mayor,
Sinyora ve Kula sinagogları ise Hasköy’de
günümüze kadar maddi varlığını sürdürmüştür
(Resim 1). Kabaca hesaplandığında bu sinagog-
ların yaklaşık 1200 kişiye hizmet vermiş olduk- Resim 1. Hasköy’de
ları ortaya çıkmaktadır (Tablo 1). Ancak günü- Parmakkapı Sinagogu
çevresinde günümüze
müze ulaşamayan sinagogların planlarına ve
ulaşabilen ve ulaşamayan
yüzölçümlerine dair elimizde bilgi olmadığı için sinagoglar
mevcut sinagoglardan yola çıkarak, tahmini ola- (Kına, 2017: 53).
mimar•ist 2019/3 81
İNCELEME
Resim 2. Hasköy Mayor onarılmayı beklemektedir. Tescilli olan Mayor
Sinagogu tavan ve Sinagogunun içindeki ahşap işçiliği, hem tava-
ehal’indeki ahşap işçiliği
(Fotoğraf: M. Esmer,
nından hem de Ehal dolabından hâlâ izlenebildi-
7.7.2017). ği üzere oldukça dikkat çekicidir (Resim 2).
Bununla birlikte, tescilsiz olan Kula, Sinyora ve
Parmakkapı sinagoglarının tamamen yok olmala-
rı önünde yasal bir engelin var olmaması, korun-
maları yönünde önemli bir tehdit oluşturur.

Parmakkapı Sinagogu
Hasköy’de Mahlül Sokak üzerinde, 3056 ada, 4
parselde bulunan sinagogun kurucuları Sefarad
Yahudileridir (Resim 3). İlk inşa tarihi bilinme-
yen yapının isminin bir Yahudi aileden geldiği
düşünülür (Türkoğlu, 2001: 58). Yusuf Besalel,
“Abudara(m)” soyadının Arap kökenli, İspan-
yol menşeli soy isimlerden olduğunu aktarır
(Besalel, 2002: 299). İstanbul’daki Türkiye
Hahambaşılığında görevli dini kurul üyesi İzak
Perez’e göre ise “Abudaram” sinagogu bağışla-
Resim 3. Alman Mavileri yan ailenin soyadıdır. Abu kelimesi ‘bir şeyin
K12 numaralı paftada veya birinin babası’ manasına gelmekte; dara
Hasköy’deki Parmakkapı
kelimesi ise ‘bilgi’ veya ‘hikmet’ anlamını taşı-
Sinagogu ve yanındaki
mektep. maktadır (URL 1, 2). Bu iki kelimenin oluştur-
duğu “Abudara” kelimesi ise ‘bilginin adamı’
veya ‘hikmetin babası’ anlamını verir.
Hasköy’e hâkim bir tepe üzerinde konum-
landırılmış olan sinagogun küçük bir avlusu
mevcuttur (Resim 4). Kemerli bir kapı ile girilen
rak tüm cemaati hesaplamak çok mümkün ola- şap kaplı avluda, girişin hemen karşısında,
mamaktadır. güneydoğu duvarına bitişik olan iki oda ve bir
Hasköy’deki Mayor, Sinyora, Kula ve Esgher hela bulunur. Güneydoğuda avlu duvarı ile biti-
sinagogları, XX. yy. içinde Yahudi nüfusun azal- şik iki konut görülmektedir. 1913-14 tarihli
masıyla birlikte sanayi yapısı olarak kullanılmıştır. Alman Mavilerinde sinagogun güneyinde görü-
Sinyora ve Kula hâlâ fabrika işlevlerini sürdürür- len mektep yerini uzunca bir süre evvel konuta
ler. Esgher, 1996 yılında İBB tarafından kütüp- bırakmış olmalıdır. Sinagogun kuzeybatı duvarı
hane yapılmak amacıyla cemaatten alınarak ger- ise bir konut ile bitişik nizamda yer alır. Fabrika
çekleştirilen restorasyonunun ardından lokanta kullanımı esnasında gerekli görülerek yüksek
olarak kullanılmaktadır. Maalem ve Karay sina- bahçe duvarları ile sinagog arası yer yer ondülin
goglarının çevrelerinde cemaat kalmamıştır; çatı örtüsü ile kapatılmıştır (Resim 5).
ancak buna rağmen bu iki sinagog, eski Hasköy- Dikdörtgen plana sahip, oldukça sade iki
lü ailelerden oluşan cemaat üyeleri tarafından kütleden oluşan sinagogun plan kurgusu Resim
yaşatılmaya çalışılmaktadır. Mayor ve Parmakkapı 6’de şematik olarak gösterilen kurguya çok
sinagogları ise fabrika kullanımlarının sona erdi- yakındır; ana ibadet mekânı ve ona açılan bir
rilmesinin ardından işlevsiz ve harap durumda yan mekândan oluşur (Resim 4, 6). Ana mekâ-
Tablo 1. Hasköy’de Bilinen Son Korunmuşluk
günümüze ulaşabilen Sinagog Sokak Ada/Parsel Kişi sayısı - m2 Mevcut İşlevi Tescil Durumu
Onarım Durumu
sinagogların genel Abudara Mahlül Sok. 3056/4 1832 115 - 150 Kullanılmıyor Tescilsiz Orta durumda
bilgilerini içeren tablo
Esgher Hasköy Cad. 195/1 2003 130 - 170 Restoran Tescilli Orta durumda
(Kına, 2018: 68-69).
Karay Aziz Sok. 3531/7 1842 140 - 180 Sinagog Tescilli İyi durumda
Kula Gazi Sok. 3533/9 Bilinmiyor 115 - 150 İmalathane Tescilsiz Kötü durumda
Maalem Dere Sok. 3094/1 XX. yy 60 - 75 Sinagog Tescilli İyi durumda
Mayor Aziz Sok. 3083/2 Bilinmiyor 160 - 200 Depo Tescilli Kötü durumda
Sinyora Parçacı Sok. 3538/1 Bilinmiyor 440 - 550 Depo Tescilsiz Kötü durumda

82 mimar•ist 2019/3
 İNCELEME
nın ölçüleri doğu-batı doğrultusunda 8.56 m,
kuzey-güney doğrultusunda 12.42 m’dir. Tavan
yüksekliği 7.40 m’dir. Ana mekân içine beto-
narme bir ara kat eklenmiş ve 3 adet kolonla
tam ortasından desteklenmiştir (Resim 7).
Küçük olan kütle, ana mekânın kuzeybatı-
sındadır; 3.53 x 8.30 m ölçülerindedir. Günü-
müzde içinde bulunan metal merdiven, ana
mekâna eklenmiş betonarme ara kata ulaşmayı
sağlar (Resim 8). Doğu ve batı yönlerinde birer
kapı ile bahçeye çıkış bulunur. Hem ana ibadet
mekânında, hem de yan mekânda üst örtüler
beşik tonozdur (Resim 9).
Ana yapının içinin oldukça aydınlık olmasını
sağlayabilecek pencereler, her dört duvarında da
iki seviyede bulunur. Ancak yapıyı dört yandan
saran ondülin saçaklı ekler zemin kat ve betonar-
me ara kat da üst kat pencerelerinden giren ışığı
engeller. Bu nedenle, mevcut durumda yapının
içi, özellikle zemin katta oldukça loştur. Ana iba- Resim 4. Parmakkapı
Sinagogu zemin kat planı
det mekânına güneydoğu cephesinin tam ortasın-
rölövesi (Kına, 2018: 124).
da yer alan yuvarlak kemerli bir kapı ile girilir. Bu
duvarda, zemin katta ana giriş kapısının iki yanın-
da ikişer pencere daha vardır. Kuzeydoğu cephede
ise ortada ehal nişi ve iki tarafında ikişer pencere
yer alır. Güneybatı duvarda, zemin katta üç pence- Resim 5. Avlu zemin
re yer alırken, kuzeybatı duvarın tam ortasında döşemesi ve ondülin
yan mekân ile bağlantıyı sağlayan bir kapı bulunur. üst örtüsü (Fotoğraf: M.
Betonarme ara kat ile ulaşılan seviyede, ana Esmer, 7.7.2017).

mekânda güneydoğu duvar üzerinde üç, güney-

batı duvar üzerinde iki, kuzeydoğu duvar üzerin-
de ise iki üst seviye pencere vardır. Galeri katında
pencere içlerindeki yüksekliklerin betonarme ara
kat ile birlikte değiştiği ve özgün parapetlerin
korunamadığı saptanmıştır. Yapının fabrika olarak Resim 6. Bir sinagogdaki
şematik mekân düzeni
kullanımı sırasında yapıya kültürel miras öğesi ola- (Tuna, 2006: 103).
rak hiç değer verilmediği, yapıdan maksimum
fayda sağlamak adına hunharca nitelenebilecek
müdahalelerin uygulanmış olduğu görülmektedir.

Cephe Özellikleri
Sinagog, duvarlarla çevrili bir bahçe içinde, kendi
içine dönük bir düzendedir. Yapının Mahlül
Sokağa bakan kuzeydoğu cephesinde sokaktan
algılanması güçtür; cephenin alt kısmı bahçe
duvarı ve duvar ile yapının arasındaki hacmi örten
ondülin örtü tarafından ikinci seviye pencerelerin
alt hizasına kadar kapalıdır (Resim 10). Kadınlar
mahfilini oluşturan kısmın algısı da benzerdir;
cephenin alt bölümü bahçe duvarı nedeniyle
görünmez. Bahçe duvarı da pek çok yerde hasar
görerek, briket vb uygun olmayan malzemeler ile
bütünlenmiş ve kötü biçimde boyanmıştır. Cep-
henin üst kısmındaki taş söveli, yuvarlak kemerli
Resim 7. Parmakkapı
Sinagogu’na getirilen
betonarme ek
(Kına, 2018: 87).
iki pencerenin özgün metal parmakları hâlâ mev-
cuttur. Kadınlar kısmının daha arka hizadaki
kuzeydoğu cephesi sıvalıdır ve tam ortasında nite-
liksiz, metal bir kapı yer alır. Yapının saçakları tuğ-
ladan örülmüş, bu tuğla saçağın üzerine taştan
36.6 cm yüksekliğinde konkav profilli bir saçak
silmesi parça parça yerleştirilmiştir (Resim 10) .
mimar•ist 2019/3 83
İNCELEME
Resim 8. Parmakkapı Ancak oldukça harap durumda olan saçağın taş
Sinagogu zemin kat
silme parçaları yer yer koparak altındaki tuğlaları
planı restitüsyon önerisi
(Esmer-Kına, 2019, açıkta bırakmıştır. Ana yapının tonozu üzerinde
yazarlar tarafından tez ahşap kırma çatı ve üzerinde Marsilya kiremitli bir
çizimi üzerinden revize örtü bulunur. Kadınlar kısmının örtü biçimi ise
edilmiştir).
değiştirilmiştir: Sundurma çatı biçiminde tek
Resim 9. Betonarme yöne doğru eğim verilmiş, tuğla saçakları tahrip
ara kat ve tonozdaki edilerek delikli modern tuğla ile kalkan duvar
bozulmalar
örülmüştür. Çatı eğimi ana yapının üzerine doğru
(Fotoğraf: M. Esmer,
2017). inecek şekilde düzenlenmiş, ana yapı üzerinde
toplanan sular için modern, delikli tuğlalarla bir
gider detayı çözülmüştür.
Güneydoğu ve güneybatı cephelerinde sadece
ikinci seviye pencerelerinin olduğu kısım dışardan
görülebilir. Bu kısımlarda güneydoğu cephede üç,
güneybatı cephede iki adet pencere mevcuttur.
Kitabe
Yapının sinagog işlevini günümüzde hatırlatan
en belirgin öğesi kuzeydoğu duvarında, ehal
84 mimar•ist 2019/3
nişi üzerinde iki parça halinde bulunan bir kita-
bedir (Resim 11). Metinler, kararma ve parça
kayıpları dolayısıyla tam okunamamaktadır.
Kitabe, İstanbul Hahambaşılığı’nda dini kurul
üyesi İzak Perez ve eskiçağ tarihçisi ve arkeolog
Noah Kaye tarafından yorumlanmıştır. İzak
Perez yazıtın şiirsel bir metin olduğunu, dua
olmadığını belirtmiş ve Noah Kaye şiirin içinde
Zebur’daki bir ilahiye ait bir parça bulunduğu-
nu aktarmıştır (126:2). Tanrı’ya övgü bulunan
metnin içerisinde Bet-el’de (Tanrı’nın evinde)
toplanılıp dua edilmesi övülmektedir.
Sol panelde şu ifadeler geçer:
Ha-chofetz b’chain y’kabel tefilah “Hayatta
sevinen biri dua alacak” (Kaye)
Zebur’dan alınan ilahiye (126:2) ait kısım
şöyledir: “O halde bizim ağızlarımız kahkaha-
larla dolu olacak…” (Kaye)
“Tanrı, O’na ibadetimizle bizim yüzümüzü
güldürsün. Çünkü biz O’nunla bir aile gibiyiz.”
(Perez)
“Kurtuluş gelsin, Tanrı’nın egemenliği
kayıtsız, şartsız olsun.” (Perez)
Sağ panelde ise şu ifade geçmektedir:
“Tüm ibadethanede Tanrı’nın bize yapacak-
larına beklenti içindeyim.” (Perez)
Malzeme, Yapım Tekniği ve Bezeme Unsurları
Yığma kâgir olan sinagogda, ana yapının duvar
örgüsü 2 sıra tuğla + 1 sıra taş almaşık örgüdür;
ancak köşelerde sadece taş örgü görülmektedir.
Köşelerdeki taş örgü ile ortadaki almaşık örgü-
nün amorf birleşimi yapının XIX. yy başında
geçirmiş olduğu iki kapsamlı onarıma işaret
etmektedir. Almaşık örgünün taş sırası yüksekli-
ği yaklaşık olarak standart ve 16 cm civarında-
dır, tuğlalar ise 3 cm kalınlığındadır (Resim 10).
Köşelerdeki kesme taş örgüde ise taş sıralarının
yükseklikleri 16 ile 28 cm arasında değişmekte-
dir. Ana cephe üzerindeki nim sıva kalıntıları
cephenin çok kalın olmayan bir tabaka ile sıvalı
bulunduğunu gösterir. Yapının döşeme kapla-
masının mermer olduğu özgün kalan küçük bir
kısımdan anlaşılmaktadır.
Ana ibadet mekânında iç duvarlarda, tonoz-
da ve tonozu taşıyan kemerlerin yüzeylerinde
mevcut olan zengin kalem işi bezeme, 1832
onarımına aittir. Dikdörtgen, üçgen ve trapezo-
idal panolara ayrılmış tonozda stükko boyama-
lar, stilize yaprak ve çiçek motiflerinden oluşan
floral desenli, eklektik bezeme öğeleri görülür
(Resim 9). Üst kat duvarında, tek bir noktada
sıva dökülmesi sonucu 1804 onarımına ait
kalem işi bezeme ortaya çıkmıştır (Resim 12).
 İNCELEME

Tonoz, açık kahverengi renkte boyalı, süsleme-

ler ise mavi ve kahverengi tonlarındadır. Yapıda
alt seviye pencerelerin alt iç kısımlarında azu-
lejos çinilerinden pencere içi panoları oluşturul-
muştur (Resim 13). Arapça kökenli azulejos
kelimesi “küçük cilalı taş” anlamındadır ve
Endülüs Yarımadası’nda Mağrip hâkimiyeti
esnasında yerleşmiş olan sırlı çinilere verilen
isimdir. Geometrik şekillerden oluşan basit
desenleri, genellikle nötr tonlardadır. Pencere
içlerindeki bu çini panolar da oldukça haraptır.

Bozulmalar ve Koruma Sorunları

Abudara Sinagogu, ibadethane vasfını yitirip
işlev değişikliğine uğrayan Kula, Mayor, Sinyora
sinagoglarına kıyasla nispeten daha iyi koruna-
bilmiştir. Ancak 1950’li yıllardan yakın tarihe
kadar imalathane olarak kullanılan yapıdaki bu
radikal işlev değişikliği pek çok soruna yol
açmış, yapı aynı zamanda bu işlev gereği bazı
niteliksiz ekler de almıştır. Yapıdaki koruma
sorunları bakımsızlığın ve yanlış onarımların
sebep olduğu bozulmalar ile doğal etkenlerin
sebep olduğu bozulmalar biçiminde iki ana
grupta toplanabilir.
İlk olarak imalathane olarak kullanımı esna-
sında gelen niteliksiz ek ve onarımlar: avlu
duvarlarının bozulan kısımlarının briket ile
tamamlanarak, üzerine niteliksiz sıva+boya
uygulanması, avlu duvarları üzerinde yeni pen-
cereler açılması, sinagogu çepeçevre saran,
ondülinle kaplı yarı açık mekânlar oluşturulması
sonucu mekân kurgusu ve aydınlanma biçimi- lar ile yüzey kayıpları oluşmuştur. Yine imalat- Resim 10. Parmakkapı
hane kullanımı esnasında getirilen elektrik ve Sinagogu, Mahlül Sokağa
nin değişmesi, ana ibadet mekânına betonarme bakan kuzeydoğu cephesi
bir ara kat ilavesi, sinagogun bazı pencerelerinin aydınlatma tesisatı, pek çok kablonun, uygun (Fotoğraf: M. Esmer,
kapıya tahvil edilmesi olarak sıralanabilir. Beto- olmayan biçimde, duvar yüzeylerinden geçiril- 2017).
narme ara kat, oluşturduğu görsel kirliliğin öte- mesine sebep olmuştur. Ayrıca bu kullanım
Resim 11. Ehal nişi
sinde strüktürel olarak da yapıya çok ağır bir esnasında zemin kat duvarları içten ve dıştan
üzerinde yer alan iki pano
müdahale olmuş; bu döşeme plağını taşımak yaklaşık betonarme ara katın hizasına kadar, ve üzerlerindeki yazılar
için yapının içine biri güneybatı duvarda ortada bazı yerlerde ise ikinci seviye pencere kemerleri- (Kına, 2018: 86).
bulunan, pencere kemerini yaracak biçimde üç nin üzengi seviyesine kadar, alttaki özgün beze-
adet kolon ve bunları duvarlara bağlayan kirişler meyi kapatacak biçimde sıvanmış ya da boyan-
eklenmiştir. Kirişlerin uçları kuzeybatı ve güney- mıştır. Yapının özgün durumda mermer olduğu
doğu duvarlarında kâgir duvarın içine sokul- anlaşılan zemin kaplaması da şap ile kaplanmış-
muştur. Tüm bu müdahaleler, kâgir yığma yapı tır. Bakımsızlık, kötü kullanım ve düzenli bakım
içinde farklı gerilmelere neden olarak, tonoz onarımın ihmali sonucunda yapıda özellikle çatı
örtüde ve duvarlarda çatlak oluşumuna yol yüzeyinde bitkilenme görülmektedir.
açmıştır. Aynı zamanda yığma yapı ile betonar-
menin farklı rijitliklerde olması, bir deprem Restitüsyon İçin Kaynaklar
anında betonarme ek ile yığma yapının farklı Parmakkapı Sinagogu’nun ilk yapım tarihi daha
davranmasına sebep olacaktır. eski olsa da, bugünkü yapı 1804 yılında yeniden
İmalathane olarak kullanımı esnasında yapılmış, 1834 yılında ise kapsamlı bir onarım-
tavanda bulunan kalem işlerinde renk solması, dan geçmiştir. 6 Ekim 1804 tarihli, III. Selim
katman kalkması, alttaki sıvada çatlak ve kopma- dönemine (1761-1808) ait bir fermanda, yan-
mimar•ist 2019/3 85
İNCELEME
Resim 12. Parmakkapı
Sinagogu, 1804 onarımına
ait kalem işi
(Kına, 2018: 104).
Resim 13. Alt seviye
pencerelerin alt iç
kısımlarındaki azulejos
çinileri ve restitüsyonu
(Kına, 2018: 91).
gın sonucu tahrip olmuş olan sinagogun yeni-
den inşasına izin verildiğinden, Galante, Histoi-
re des Juifs de Turquie adlı kitabında bahseder
(Galante, 1985: 261). Fermana göre, onarım
faaliyetleri Hassa Baş Mimarı İbrahim Kâmi’nin
denetiminde ve onun ekibi tarafından gerçek-
leştirilecektir. Fermanda, sinagogun eski ölçüle-
rinin aynı kalması şartı da bulunur. 1804 tarihli
bu fermanın evrak numarası Galante tarafından
belirtilmemiştir. Galante’nin Osmanlıca belge-
lere dayanarak verdiği ölçüler sinagogun ana
mekânının uzunluğu için 13,62 m, genişliği
içinse 9,05 m’dir (Galante, 1985: 260). Bu
86 mimar•ist 2019/3
ölçüler bugün ana ibadet mekânının 8.81 x
12.72 m olan iç ölçülerine ve 10.83 x 14.69 m
olan dış ölçülerine yakındır. Aradaki ufak fark-
lar, dönem ölçüleriyle metrik ölçü birimi arasın-
daki çevrimden de kaynaklanmış olabilir.
Galante, yapı ile ilgili 1832 yılı kasım ayına ait
bir başka onarım belgesinin ise kendisine İstan-
bul’dan Şemaya Ancel tarafından hediye edildiğini
belirtir (Galante, 1985: 259). Bu belge de Galan-
te’nin vermiş olduğu evrak numarası ile arşivde
bulunamamış, ancak bu belgede bahsi geçen ona-
rımı doğrulayan aynı senenin aralık ayında düzen-
lenmiş başka bir belge bulunmuştur (BOA A.
DVNS.MHMd. No: 251). Sultan II. Mahmud
dönemine ait bu onarımda, Sultan III. Selim
döneminde inşa edilen yapı onarılmış ve dönemin
anlayışı içerisinde kalem işleri gerçekleştirilmiştir.
II. Mahmud döneminde yapılan onarımın hassa
baş mimarı Abdülhalim Efendi tarafından gerçek-
leştirilmiş olduğu, 11 Kasım 1832 tarihli belgede
belirtilmiştir (Galante, 1985: 261).
Galante’nin verdiği bilgiler bu fermanla
doğrulanmaktadır. Sinagogun içinde tek bir
yerde dökülen sıva altından görülen açık yeşil
renkli kalem işi katmanı 1804, daha geniş çaplı,
ana tonozu kaplayan kalem işi bezemeler ise
1832 onarımına ait olmalıdır. Aynı zamanda
yapının köşelerinin kesme taş, kadınlar bölümü
ve ana ibadet mekânının duvarlarının orta
kısımlarının ise almaşık örgü olmasının sebebi
de 1804 yılına ait olan yapının 1832 yılında
geçirmiş olduğu kapsamlı onarım olmalıdır.
1832 yılı sonrasında kayıtlı bir onarıma rastla-
nılmamıştır. Yapının üzerindeki izlerden ve yapılan
gözlemler sonucu özgün döşeme kaplamasının
mermer olduğu gibi bilgiler elde edilmiş ve yapı-
lan diğer müdahaleler anlaşılmaya çalışılmıştır.
Ana ibadet mekânına bitişik yan mekânın özgün
durumda alt katının midraş olarak kullanıldığı
düşünülmektedir. Aynı zamanda, ana ibadet
mekânının içine açılan, galeri biçiminde, ahşap bir
kadınlar mahfili bulunduğu bilinmektedir. Özgün
durumda, mahfile, yan mekânın içinde bulunan
ahşap bir merdiven ile ulaşıldığı cemaat başkanının
sözlü tanıklığı vasıtasıyla öğrenilmiştir.
Onarım İçin Öneriler
Kapsamlı bir onarıma ihtiyacı bulunan yapının
özgün malzeme ve geleneksel yapım teknolojisi
korunarak onarılması ve sağlamlaştırılması
öngörülmektedir. Yapıya özgü sorunların gide-
rilmesi için önerilen müdahaleler, niteliksiz
eklerin kaldırılması, temizleme, sağlamlaştırma,
bütünleme ve yeniden yapım başlıkları altında

ele alınabilir. Tüm niteliksiz eklerin kaldırılması
ve betonarme asma katın hidrolik raylı testere
veya karot makineleri ile kesilmesi önerilmekte-
dir. Ayrıca otsu ve odunsu bitkiler ile leke, is,
siyak kabuk oluşumu vb sorunlar için mekanik
ve kimyasal temizlik işlemleri uygulanmalıdır.
Temel duvarları onarım sırasında gerekli
açmalar yapılarak incelenmelidir. Gerekli olması
durumunda, sağlamlaştırma ve bütünlemeler
yapılarak, drenaj sistemi ile yapının çevresindeki
suların uzaklaştırılması sağlanmalıdır. Beden
duvarlarında ve saçaklarda meydana gelen bozul-
ma ile yüzey kayıpları ve parça kopmaları gözden
geçirilerek, benzer boyutta mineralojik, kimya-
sal, fiziksel ve mekanik özellikte taş ve tuğla ile
bütünleme veya kısmi yeniden yapım imalatları
gerekli olacaktır. Korozyona uğramış metal
aksam incelenerek, temizlenmesi mümkün olma-
yan elemanlar yenilenmelidir.
Duvarların özgün terkip ile aynı içerikteki sıva
ile sıvanarak, kalem işlerinin temizlik ve onarımları
yapılmalıdır. Son dönem kalem işinin ağırlıklı ola-
rak bırakılması düşünülmektedir. Bir önceki döne-
me ait kalem işinin de kısmen onarılarak, dönem
farkını anlatmak amacıyla kendini göstermesi öne-
rilir. Bozulmuş ve yıpranmış motifler yüzeye akta-
rılmalı ve numune alınarak en uygun boya ve renk
tonları belirlenerek imalat yapılmalıdır.
Yapının oturtma ahşap çatısı, kadınlar bölü-
münün çatısıyla birlikte bir bütün olarak ele alı-
narak onarılmalı; çürümüş ve yıpranmış ahşap
elemanlar yenilenmelidir. Çatı üst örtüsünün
özgün malzemesi olduğu düşünülen alaturka
kiremit ile örtülmesi öngörülmüştür. İnce yapı-
ya yönelik olarak, pencere doğramaları, kadınlar
bölümünün merdiveni ve ana ibadet mekânı
içindeki galerinin, oturma grupları ile teva ve
ehal’in yeniden ahşaptan imalatı önerilmektedir.
Yeniden İşlev Kazandırılması
Yapının yeni işlevine yönelik öneriler getirilirken,
yapının anıtsal niteliği ile uyumlu, taşıdığı somut
ve soyut miras değerinin korunmasını ve devamını
sağlayacak yeni bir işlev arayışına gidilmiştir.
Günümüzde Hasköy’de Yahudi cemaatinden
sadece bir ailenin ikamet etmesi ve Hasköy Yahudi
Cemaati başkanı Moiz Bahar ile yapılan görüşme
sonucunda, Abudara Sinagogu’nun belirli günler-
de sinagog işlevini yerine getirmesi, ancak bunun
yanında, yapıya Neva Şalom Sinagogu’nda oldu-
ğu gibi, ek bir kültürel işlev de kazandırılması
düşünülmüştür. Şişhane semtinde yer alan ve
İstanbul’un en büyük sinagogu olan Neve Şalom
Sinagogu’nda, sinagog işleviyle birlikte klasik
İNCELEME
müzik konserleri gibi kültürel etkinlikler de Resim 14. Parmakkapı
düzenlenmektedir. Abudara Sinagogu’nun Sinagogu zemin kat planı
yeniden işlev önerisi
10.7.2018 tarihinde Kültürel Mirası Koruma (Kına, 2018: 184).
Derneği (KMKD) tarafından düzenlenen bir kitap
tanıtımı etkinliğinde başarılı şekilde kullanılmış
olması da kültürel bir ek işlevin yapı için uygunlu-
ğunu teyit eder niteliktedir. Bu nedenle yapının
gerektiğinde konser, seminer, tanıtım gibi etkin-
likler için kullanılması öngörülmektedir.
Restorasyon önerisinde yapının özgün planı
korunmuş, yeni işlev kapsamında sadece tefriş
olarak düzenleme yapılması planlanmıştır (Resim
14). Yapı teva’sının ve teva çevresinde bulunan
115 kişilik sıralı sandalyelerin yerlerinin sabit
kalarak teva önüne konacak portatif mini sahne
ile sinagogun konser, seminer, tanıtım gibi kül-
türel etkinlikler için uygun hale getirilmesi düşü-
nülmüştür. Bu sayede yapı, Hasköy gibi İstanbul
Yahudileri için önemli ve köklü bir geçmişe sahip
olan bir semtte, Yahudi yaşam ve kültürünü ser-
gileyen bir anıt, Yahudi inancı için bir ibadethane
ve dönem dönem kullanılacak kültürel etkinlik
alanı olarak işlev görecektir.
Sonuç Olarak
Sefarad Yahudileri, Güney İspanya’dan taşıdık-
ları somut olmayan kültürel miras öğelerini,
Hasköy’de inşa etmiş oldukları yapılı çevre ile
bütünleştirerek günümüze kadar süregelmiş
çok zengin bir miras oluşturmuşlardır. Abudara
Sinagogu bu zengin mirasın önemli öğelerin-
den birisidir. Yapı, 1950’li yıllardan itibaren
Hasköy’den Yahudilerin göç etmesi sonucu
işlevsiz kalmış, bunu müteakiben imalathane
olarak kiralanmış ve pek çok hasara uğramıştır.
mimar•ist 2019/3 87
İNCELEME
Abudara Sinagogu’nun etrafında Yahudi
nüfusun kalmaması, yapının korunmasını zor-
laştırmıştır. Bu yüzden sinagogun yeniden aktif
şekilde kullanılabilmesi için, ibadet işlevinin
yanı sıra ek bir kültürel işlev verilmesi de öneri-
lir. Böylece, Sefarad kültürünün somut ve
somut olmayan kültürel mirasının yakın geçmiş-
teki önemli bir merkezi durumunda olan Has-
köy’deki Abudara Sinagogu, bu mirasa ait izle-
rin gelecek kuşaklara aktarılmasını mümkün
kılabilir. Ayrıca uluslararası kuruluşlardan bu
anıtın korunmasına ilişkin bilimsel destek ve
maddi fon alınabileceği de göz önünde bulun-
durulmalıdır. 2010 yılında İstanbul’un Avrupa
Kültür Başkenti seçilmesi ve Avrupa Birliği’n-
den alınan fonla kurulan İstanbul Kültür Baş-
kenti Ajansı, benzer biçimde harap durumdaki
Kumkapı Vortvots Vorodman Kilisesi’nin onarı-
mını üstlenerek, yapının hem dini, hem kültürel
işlevle yeniden kente kazandırılmasını sağlamış-
tır. Yapı kilise işlevi yanında, Patrik Mesrop
Mutafyan Kültür Merkezi olarak klasik müzik
konserleri gibi etkinliklere ev sahipliği yapmak-
tadır. Hasköy Abudara Sinagogu’nun korunma-
sı adına da benzer bir uygulamanın hayata geçi-
rilebilmesi umulmaktadır.
Mine Esmer, Dr. Öğr. Üyesi, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üni.
Mimarlık ve Tasarım Fak., mesmer@fsm.edu.tr
Muhammed Cihad Kına, Y. Mimar (Restorasyon Uzmanı),
cihadkina@gmail.com
The Parmakkapı Synagogue at Hasköy: a 500-year
settlement for the Sepharads
Hasköy, mentioned by Evliya Çelebi as “a beautiful and unique town that
houses eleven Jewish neighborhoods with gardens of lemon and
pomegranate trees”, appears to have had a very different urban fabric in
the 17th century. Following the Tanzimat Edict (1839) and the Crimean
War (1853-1856) consecutively, the wealthier members of the Jewish
community at Hasköy are known to abandon the quarter. After the
political developments in the 20th century, the district lost almost its
entire Jewish population around 1950s. In addition, starting from the
19th century, the Ottoman industry began to settle on the shores of the
Golden Horn and continuation of the industrial functions during the
Republican Era have resulted in drastic changes in the urban fabric at
Hasköy culminating in the usage of synagogues of the quarter for
industrial functions.
Abudara (Parmakkapı) Synagogue is one of the above-mentioned
synagogues of the area which was recently evacuated and cleaned of its
previous industrial use by the Jewish community of Hasköy. The
synagogue has been the subject of a detailed survey and some
suggestions for its restitution and restoration have been developed by
the authors of this article. The article aims to shed light on the history of
the edifice and emphasize its heritage value and therefore raise
awareness for its conservation.
88 mimar•ist 2019/3
Notlar
1. Nar meyvesi Sefarad kültürünün çok yaygın olduğu
Güney İspanya’nın Granada Şehri’ne adını vermiş ve günü-
müze kadar şehrin sembolü olmuştur.
2. Bu yazı FSMVÜ Mühendislik ve Fen Bilimleri Enstitüsü
Mimari Koruma ve Restorasyon Programı’nda, Dr. Öğr.
Üyesi Mine Esmer danışmanlığında, Mimar M. Cihad Kına
tarafından 2018’de tamamlanan “İstanbul Hasköy Abudara
(Parmakkapı) Sinagogu Restorasyonu” başlıklı yüksek lisans
tezinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Parmakkapı Sinago-
gu’nda çalışmamıza olanak sağlayan tarihçi-yazar Naim
Avigdor Güleryüz ve Hasköy Musevi Cemaati Başkanı
Moiz Bahar’a ve cemaat üyesi Yakup Ancel’e, iç mekândaki
yazıtı okuyan Dr. Noah Kaye ve İzak Perez’e içtenlikle
teşekkür ederiz.
3. Musevilerin evlerinin giriş kapısının sağ pervazına yerleş-
tirdiği ve içinde Tevrat’tan metinler bulunan kutucuk.
Kaynakça
Adam, B. (2009), “Sinagog”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.
37, s. 222-224
Angel, M. D. (2009), Foundations of Sephardic Sprituality,
The Inner Life of Jews of the Ottoman Empire, Jewish
Lights Pub
Benbassa, E., A. Rodrigue (2002), Histoire des Juifs sép-
harades de Tolède à Salonique, Éditions Points, Paris,
France.
Besalel, Y. (2002), Yahudilik Ansiklopedisi, İstanbul: Göz-
lem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ
BOA A.DVNS.MHMd. no: 251, s. 104, Hüküm No: 192,
Evahir-i Ş 1250/23.12.1834-31.12.1834
Galante, A., 1985, Histoire des Juifs de Turquie, Cilt:5, s.
259-63, İstanbul: İsis Yayınevi.
Göncüoğlu, S. (2005), Tarihte Hasköy: Hasköy, Sütlüce ve
Halıcıoğlu Semtleri Monografisi, Sinpaş Kültür Yay., İs-
tanbul
Gutas, D. (2017), Yunanca Düşünce Arapça Kültür, Bağ-
dat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abba-
si Toplumu, 7. Basım, İstanbul: Kitap Yayınevi
Güleryüz, N. A. (1992), İstanbul Sinagogları, İstanbul:
Ajans Class Yayıncılık
Kına, M. C. (2018), “İstanbul Hasköy Abudara (Parmak-
kapı) Sinagogu Restorasyonu”, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, FSMVÜ
Shaw, S. J. (1991), Jews of the Ottoman Empire and the Tur-
kish Republic, NY: NYU Press
Tok, A. (2015), “İmparatorluğun Son Dönemi’nde İstan-
bul’da Tuğla Üretimi ve Ticareti”, Osmanlı İstanbul’u.
III. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bil-
dirileri 25-26 Mayıs, 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul
Tuna, S. (2006), “Türkiye’de Sinagog Mimarisi ve Edirne
Büyük Sinagogu”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
MSGSÜ
Türkoğlu, İ. (2001), “Antik Çağdan Günümüze Türkiye’de
Sinagog Mimarisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ege Üniversitesi
URL 1:<http://jewishencyclopedia.com/articles/650-a-
bu>, erişim tarihi 10.07.2018
URL 2:<http://www.biblical-baby-names.com/mea-
ning-of-dara.html>, erişim tarihi
Yaşar, K. (2017), “19. Yüzyılda Bir Haliç Yerleşimi Olarak
Ayvansaray”, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, İTÜ
FBE

Tanımsız Kentsel Açık Alanlar Üzerine
Mekânsal Tarifler, Sorunlar, İmkânlar:
Büyükdere Aksı Levent Bölgesi
Neslinur Hızlı Erkılıç - Ayşen Ciravoğlu
“Boşluk, yerine getirilmemiş vaat ve
sınırsız fırsatın alanıdır.”
Hans van Dijk, 1996
G eniş bir otoyol boyunca uzanan boş çimenlik
alanlar, etrafı tellerle örülü yeni bir yapılaşma
için bekleyen boş arsalar, karanlık dar sokaklar,
yıkık bir yapının kalıntılarını içeren metruk bir
arazi, kullanılmayan park alanları, köşeleri kavisli
geniş kaldırımlar veya konutların ihmal edilen arka
bahçeleri… Bu metin* bakımsız, boş, düzensiz,
sahipsiz, karanlık, terk edilmiş, metruk vb çeşitli
olumsuz çağrışımlarla adlandırılan ‘tanımsız kent-
sel açık alanlar’ı anlama ve potansiyellerini keşfet-
me üzerinedir. Kentteki boş alanların bir tipi ola-
rak gelişen ve ‘müphemliği’ ile tanınan bu alanlar,
herhangi bir işlevin yüklenmediği tasarlanmamış
alanlar olabildikleri gibi, yetersiz derecede tasarla-
nan veya var olan fonksiyonunu yitirmiş, uzun
süredir veya geçici olarak kullanılmayan alanlar
olabilmektedir. Çeşitli sebeplerle tanımsız kalmış
olan bu alanların kentsel yaşama katılabilme ola-
naklarını araştırmanın, içinde bulunduğumuz
dönemin çetrefil kentsel sorunları nedeniyle, gide-
rek daha da yaşamsal hale geldiği söylenebilir.
Tanımsız kentsel açık alanlara nasıl bir yakla-
şımda bulunulması gerektiği bu alanların birbirin-
den farklı tarihsel değerleri ve mevcut niteliklerine
bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Bu
durum her kent özelinde çeşitlenen kentsel müda-
hale yaklaşımlarını araştırmayı gerekli kılmaktadır.
Bu doğrultuda, bu araştırmanın, tanımsız kentsel
açık alanların kentsel dokudaki ayırt edici nitelikle-
rini bulmaya odaklanan tanımlayıcı ve yorumlayıcı
bir çalışma olması hedeflenmiştir. Çalışmadaki
amaç, kavramları mekânsal açıdan analiz ederek
barındırdıkları problemler ve potansiyellerin deşif-
re edilmesi ve bu alanların kentlerimize yeniden
katılmasında etkin kriterlerin belirlenmesidir.
Çalışma alanı olarak İstanbul’un bir dönem
periferisinde yer alan, 1950’li yıllarla birlikte Şiş-
li-Mecidiyeköy’den itibaren kentin kuzey yerleşim-
lerine doğru lineer olarak ilerlediği Büyükdere
Caddesi aksı üzerinde yer alan Levent Bölgesi
seçilmiştir. Aksın bir tarafında, 1950’li yıllarda
KENT
tarımsal arazi üzerine kurulan ilk planlı toplu konut
projesi yer alırken, diğer tarafında terk edilmiş
sanayi alanlarından kalan arazide Levent’in ‘prestij
alanı’ adını almasını sağlayan yüksek yoğunluklu iş
merkezleri yer almaktadır. Alanın seçiminde,
Büyükdere Caddesi ile ayrılan bu iki farklı dokuda
gözlemlenen farklı yerleşim modelleri, sektörel
boşalmalar ve yerlerine gelen yeni işlevlerle birlikte
oluşan birbirine eklemlenen işlev çeşitliliğinin varlı-
ğı etken olmuştur. Çalışma sonucunda, farklı
dönem ve kentsel örüntüleri yansıtan bu iki ayrı
bölgedeki işlevsel çeşitliliklere hizmet eden tanım-
sız kentsel açık alanlar, onları etkileyen faktör ve
belirleyen ayırt edici nitelikleri üzerinden bu alan-
ları tanımak, sorunlarını ve niteliklerini kavramak
ve potansiyellerini ortaya çıkarmak adına üç aşama-
lı bir kurgu ile kavramsallaştırılmaya çalışılmıştır.
Kentin Gizil Varlıkları:
Tanımsız Kentsel Açık Alanlar
Metinde genel bir başlıkla ‘tanımsız’ kentsel açık
alanlar olarak ele alınan bu alanlar, birbirinden
farklı oluşumlar ve değişimlerin bir ürünü veya
uzantısı olarak oluşmakta, çeşitli karakteristik
özellikler göstermektedir. Bu gibi alanları tanım-
layan, birbirlerini kapsayan, benzeşen kavramlar
üzerine yapılan kapsamlı bir literatür araştırması,
çeşitli araştırmacılar tarafından literatüre dahil
edilen birbirinden farklı yetmişin üzerinde teri-
min varlığını göstermektedir. Tarihsel süreç içeri-
sinde terimlerin tanımlamalarında kullanılan
“arada, artakalan, kayıp, boş, açık, sahipsiz, işlen-
memiş, terk edilmiş, metruk, müphem” gibi ifa-
deler ve sözü edilen mekânların kavramsallaştırıl-
ması ile ilgili sorunsallaşmış bir durum söz konu-
sudur. Farklı yorumlamalarla tekrar ele alınan,
çeşitlenen, benzeşen ve ayrışan kavramların içinde
yer aldığı bu terimler dizininin çeşitli kaynaklarda
tek bir başlık altında sunulması, birbirinin türevi
olarak yansıtılması, kavramların kullanımlarını ve
yorumlanmalarını zorlaştırmaktadır. Dahası bir-
birinden farklı özelliklere sahip olan, kentteki terk
edilmiş bir endüstri bölgesi, karanlık ara sokaklar,
park yerleri, kullanılmayan arka bahçeler gibi
alanların ‘belirsiz-arada mekânlar’ gibi tek bir baş-
mimar•ist 2019/3 89
KENT
lık altında ve genel olarak olumsuz yönleriyle
ifade edilmesi, bu alanların kentler için muhtemel
bir olasılıklar mekânları iken gözden kaçırılan
mekânlar olmalarına neden olabilmektedir.
1950-80 aralığında literatüre katılan artakalan
mekân (space left over) (Anonim, 1951), sınır
vakumları (border vacuums) (Jacobs, 2009), boş
arazi (vacant land) (Niedercorn ve Hearle, 1964),
metruk arazi (derelict land) (Oxenham, 1966),
boş manzara (zero panorama) (Smithson, 1967),
planlamadan artakalan mekân (SLOAP) (Gins-
burg, 1973), kentsel bataklıklar (urban sinks)
(Clay, 1980), atık araziler (wastelands) (Gemmell,
1977), ölü mekânlar (dead space) (Coleman,
1982), insanın çevresiyle olan ilişkisini ve kamusal
yaşamını zedeleyen, kentte görünen ve görünme-
yen pek çok bağlantının koptuğu noktalar olarak
görülürken yakın dönemde tanımsız kentsel açık
alanlar üzerine geliştirilen yeni kuramsal yaklaşım-
lar, bu alanlardan büyük bir kısmının kamusal
mekânların yeniden beden bulduğu mekânlar ola-
rak ortaya çıktığını ve beraberinde kente yeni fır-
satlar sunduğunu göstermektedir. Örneğin arta-
kalan mekân kavramı,1 rasyonalist kent planlama-
sına ve modernizmin konvansiyonel form ve sınır-
larına getirilen eleştirilerin etken bir öğesi iken,
zamanla günümüz kentlerinde kamusal yaşamı,
serbestliği, sınırsızlığı ve hareketliliği çağrıştıran
olasılıklar mekânına evrilmiştir. Yakın dönemlerde
literatüre katılan bulunan mekân (found space)
(Rivlin ve Windsor, 1986), müphem alan (terrain
vague) (Sola Morales, 1995), garip mekân
(awkward space) (Sucher, 1995), artık mekân
(residual space) (Winterbottom, 2000), belirsiz
mekân (indeterminate space) (Groth ve Corjin,
2005), gevşek mekân (loose space) (Franck ve Ste-
vens, 2006), gözenekli mekân (porous space)
(Stavrides, 2007), açık-uçlu mekân (open-ended
space) (Fernando, 2007), kentin ara yerleri (urban
interstices) (Tonnelat, 2008) kavramlarını ifade
eden kuramcıların bu alanlara ilişkin yaklaşımları-
na bakıldığında, tanımsız kentsel açık alanlara iliş-
kin kavramlara farklı bir boyut kazandıran, bera-
berinde kullanılan “çok anlamlılık, kamusal ola-
naklar, özgürlük, hareket, deneyime açıklık, hete-
rojen yapı, alternatif yaşam modeli, farklı mekânsal
pratikler, sosyal etkileşim” gibi anahtar kelimeler,
olumsuz söylemlerin yerini olumlu çağrışımlara
bıraktığını göstermekte ve bu potansiyeli açığa
çıkarmaya yönelik yaklaşımlar, kavramın gizil varlı-
ğına işaret etmektedir. Mekân tartışmalarını zen-
ginleştiren bu kavramsal çelişkilerin ortaklıklarını
ve zıtlıklarını irdelemek, ayırt edici özelliklerini
tespit etmek ve çeşitli sınıflamalar yapmak kavram-
90 mimar•ist 2019/3
ların evrildiği yeri, anlamını ve sahip olduğu kent-
sel dinamikleri görebilmek adına önemlidir. Böy-
lece tanımsız kentsel açık alanların kamusal yaşa-
mın bir parçası olarak yeniden yorumlanabileceği
gerçeği, potansiyel olarak alternatif bir mekânsallı-
ğa dönüşmesi ve hangi kentsel dinamikler rehber-
liğinde bu noktaya taşındığı görülebilecektir.
Tanımsız Kentsel Açık Alanları Tanımlamak
Kentte var olan bir ‘boşluğu’ tanımlamak, ortaya
çıktığı sebep ve ortam ile onu tarif edecek çeşitli
niteliklerin –geçmişteki yeri, gelecekteki öngörü-
len durumu ve mevcut kullanımının görünen ve
görünmeyen dinamiklerinin– kapsamlı bir analizi
mümkündür. Tanımsız açık alanlara nasıl yaklaş-
mak gerektiği bu bağlamda yerin kültürel bağla-
mından ayrı düşünülmemelidir. Farklı oluşum ve
karakterdeki alanlara uygulanacak müdahaleler,
her coğrafya özelinde farklı iyileştirme ve dönüş-
türme stratejileri içerebilmektedir. Bu bağlamda
kavramlar farklı araştırmacılar tarafından genel
başlıklarla fiziksel, mekânsal, kullanım nitelikleri
bağlamında irdelenmiş, belirli ortak özellikleri
üzerinden kategorize edilmiştir. Literatürde boş
arazi (vacant land), boş kentsel arazi (vacant
urban land), bulunan mekân (found space), artık
mekân (residual space), atıl kentsel boşluklar kav-
ramlarına ilişkin tipoloji çalışmalarına rastlanmıştır
(Tablo 1). Ülke veya kentler özelinde değerlendir-
me kriterleri ve dolayısıyla tipler değişkenlik gös-
termektedir. Bu yolla kavramsallaştırılan terimler,
aynı zamanda kentte hangi alanları kapsıyor ve
nasıl çeşitleniyor oldukları üzerinden çeşitli araştır-
macılar tarafından yeniden yorumlanmıştır. Örne-
ğin Northam (1971), Amerika kentleri özelinde
yaptığı çalışmada artık arazi parçaları, inşa edile-
mez araziler, kurumsal rezerv alanlar, spekülasyo-
na bağlı araziler ve kurumsal yedek araziler olarak
beş kategoriye ayırdığı boş arazileri, özellikle arazi
kullanım modelleri, emlak piyasası ve fiziksel
etmenler gibi çeşitli kentsel durumlardan etkilen-
meleri, kamu veya özel mülke ait olması duru-
mundan ötürü “mülkiyet” ve “gelişebilirlik” ola-
rak iki belirgin faktör üzerinden ele almıştır. Bu
faktörler altında Northam boş arazileri değerlen-
dirirken boyut, biçim, konum ve mülkiyet durum-
ları üzerinden irdelemeler sunmuştur. 1973’teki
petrol krizinin yol açtığı ekonomik durgunluk
döneminde hızla artış gösteren ve 1970’lerin
ortasında metropol kentlerdeki arazilerin ortala-
ma olarak yüzde beşini oluşturan boş arazilerin
niteliği ve miktarının İngiliz kentlerinde yarattığı
sorunsal üzerine araştırmalar sunan Burrow
(1978), bu alanları değerlendirirken Northam’ın
 KENT

kriterlerine ek olarak boş arazilerin fiziksel görü-
nümlerini vurgulayan bir kategori sunmuştur.
Kentin içinde ve çeperindeki terk edilmiş, tahrip
edilmiş ve ihmal edilmiş fiziksel görünüme sahip
alanları özellikle önceki kullanımlarını belirterek
birbirinden ayırmıştır. Genellikle çeperlerde mey-
dana gelen boş arazilerin yanı sıra kent içinde göz-
lemlenen ve çoğunlukla ulaşım ağlarının ve kent-
sel projelerin sebep olduğu artık mekânların kent-
te yarattığı sorunlar üzerine literatürde farklı kent-
ler özelinde farklı yaklaşımlar görmek mümkün-
dür. Winterbottom, Amerika’nın Seattle kentinde
artık mekânların kentte yarattığı sorunların gide-
rilmesi için bu alanların yeniden keşfedilmeleri
gerektiğini vurgulamıştır. Kentteki park alanları-
nın azalması ile kentlinin ‘kendiliğinden oluşan
etkileşim/karşılaşma mekânlarına’ ihtiyaç duydu-
ğunu ve yeniden uyarlanabilir açık alan kullanım-
ları ile uygun ve anlık fırsatlar sunan artık alanların Tablo 1. Tanımsız kentsel açık
alanlara ilişkin ayırt edici
bir çözüm önerisi olarak gelişebileceğini belirten özelliklerin belirlenmesi ve
Winterbottom (2000), artık mekânları konum, kategorizasyon çalışmaları
biçim, kullanım nitelikleri ve kullanım süresi kri- (Northam, 1971; Burrow,
1978; Rivlin ve Windsor,
terleri üzerinden, hareket güzergâhlarına yakın
1986; Winterbottom, 2000;
tanımlanan yok-mekânlar, programlanmamış Alanyalı, 2003; Villagomez,
artakalan mekânlar ve geçici olarak kullanılmayan 2010; Khalil ve Eissa, 2013;
Çelik, Doğrusoy ve Zengel,
çift kullanımlı mekânlar olarak üç çeşitte ele almış-
2015 kaynaklarından
tır. Alanyalı (2003) ise, Ankara kenti özelinde, faydalanılarak yazarlar
oluşum sebepleri, fiziksel ve kullanım niteliklerine tarafından hazırlanmıştır.)

Kavram Değerlendirme Kriterleri Kategoriler

Teorisyen, Yıl, Ülke/Kent (Ayırt edici nitelikler)
Boş arazi Boyut 1. Artık arazi parçaları (remnant parcel)
(Vacant land) Biçim 2. İnşa edilemez araziler (unbuildable)
Ray Northam, 1971 Konum 3. Kurumsal rezerv araziler (corporate reserve)
Amerika kentleri Mülkiyet 4. Spekülasyona bağlı araziler (held for speculation)
5. Kurumsal yedek araziler (institutional reserve)
Boş kentsel araziler (Vacant Konum 1. Fiziksel olarak sahipsiz/terk edilmiş (derelict) ve kusurlu/bozulmuş görünen alanlar
urban land) Önceki kullanım (önceki kullanım: Maden çıkarma ve kamu hizmet kurumları; ulaşım gibi)
John Burrow, 1978 Mülkiyet 2. Fiziksel olarak yıkım alanı gibi görünen alanlar (önceki kullanım: Konut veya sanayi)
İngiliz kentleri Boyut 3. Fiziksel olarak ihmal edilmiş görünen boş araziler (tarım veya bayır, bataklık gibi önceki
Fiziksel görünüm kullanımı olmayan alanlar)
Bulunan mekân 1. Fiziksel nitelikler: 1. Büyük kamu binalarının önündeki merdivenler
(Found space) -Konum, çevreyle bağlantılar-ilişkiler 2. Tüneme yerleri (perching places); birini beklerken oyalanılan, vakit geçirilen yerler; kilise
Leanne G. Rivlin ve A. Windsor, -Boyut/ölçek, biçim/topografya, materyaller, bitki örtüsü, önü, hastane binası önü, heykellerin yanları vb.
1986 strüktürler 3. Taşan yerler (spillover places); binanın içinde ve dışında insanların olduğu alanlar; bir
Amerika, New York (Brooklyn ve 2. Kullanım nitelikleri: binaya bitişik olan kaldırımlardaki kullanımlar (satıcılar vs); ilkokul binasının oyun alanında
Mannathan) -Artık mekân olmadan önceki aktiviteler kurulan hafta sonu bitpazarı; parkın cadde sınırındaki kenarlığı boyunca kurulan el sanatları
-Kentin mevcut bir bileşeni olarak değerini belirleyen sergisi.
aktiviteler
3. Kullanım süresi
Artık mekân Konum 1. Yok-mekân (non-space); genel olarak hareket güzergâhlarına yakın alanlar
(Residual Space) Biçim 2. Artık (leftover) mekân; programlanmamış alanlar
Daniel Winterbottom, 2000 Kullanım nitelikleri 3. Çift kullanımlı mekân (dual-use); belli dönemlerde geçici süreliğine artık alanlar
Amerika, Seattle Kullanım süresi
Artık mekân Mekânların oluşum sebepleri 1. İnşa edilemez alanlar; bataklık, dik eğimli yerler vs
(Leftover space) Fiziksel nitelikler 2. Terk edilmiş bölgeler; terk edilmiş endüstri bölgeleri, demiryolu istasyonları, tersaneler vb
Ela Alanyalı Aral, 2003 Kullanım nitelikleri 3. Boş arsalar; mülkiyet problemleri, yeniden inşa sürecinde ertelemeler sebebiyle boş
Türkiye, Ankara parseller
4. Ara mekânlar; binaların ön, arka, yanlarındaki mekânlar
5. Yan mekânlar (sub-spaces); sirkülasyon arterlerinin yanı, altı, üstü, arasında kalan, yaya-
araç yolu, altgeçitler vb
6. İhmal edilen kamusal park ve meydanlar
7. Tümülüs; Frig dönemi yapay mezarlık içeren tepeler
Artık mekân (Yapı adası bazında irdeleme) 1. Yıkım sonrası oluşan ara mekânlar (spaces between)
(Residual Space) Oluşum sebepleri 2. Yeterince kullanılmayan Çatılar (rooftops)
Erick Villagomez, 2010 Potansiyel kullanımları 3. Kent sistemlerinin kesiştiği (genel olarak asimetrik-üçgen formda) arazi parçaları (wedges)
Kuzey Amerika Kentleri 4. Yapı çevrelerinde geniş, Boş mekânlar (void spaces)
5. Eski kentsel dokuda yeni yerleşmelerin oluşturduğu ara bölgeler (spaces around)
6. İhtiyaç fazlası altyapı (redundant infrastructure)
7. Büyük altyapı (büyük otoban, yollar) (oversized infrastructure)
8. Yapı altı - ulaşım hattı altı mekânlar (spaces below)
Artık mekân 1. Yetersiz düzeyde tasarlanan, kullanıcı ihtiyaçlarını karşılamayan açık kamusal alanlar; terk
1. Fiziksel nitelikler; erişilebilirlik, güvenlik düzeyi, görünürlük,
(Residual Space) alan sınırları, topografya, biçim bütünlüğü, büyüklük, konum, edilmiş park ve bahçeler
Marwa Hassan Khalil ve Doha komşu işlevler, yoğun ulaşım rotalarına yakınlık 2. Enformel alanlardaki rastgele büyümelerle ve eski yapıların yıkımıyla oluşan alanlar
Mohamed Eissa, 2013 2. Kullanım nitelikleri; yeterince kullanılmamış, imkân 3. Köprü ve otoyolların alt-üst-yanlarında oluşan mekânlar; refüjler, köprü altı mekânları
Kahire, Mısır dahilinde işletilebilir, terk edilmiş, sahiplenilmiş, eskimiş-
metruk, kâr etmeyen
3. Mekânsal nitelikleri; gizli, kirlenmiş, şeklen bozulmuş,
tanımsız sınırlar, belli olmayan ve flu, sınırsız, plansız, yeniden
tasarlanması gerekli
Atıl Kentsel Boşluklar Planlama sürecinde açığa çıkan problemler 1. Yeni yerleşim ve dönüşüm alanları sonucu oluşan atıl alanlar
Merve Çelik, İlknur Türkseven Oluşma nedenleri 2. Ulaşım ağı problemlerinin yarattığı atıl alanlar
Doğrusoy, Rengin Zengel, 2015 3. Rant kaygısı ve yıkımlar sebebiyle oluşan atıl alanlar
Türkiye, İzmir 4. İşlevsel eskime nedeniyle oluşan atıl alanlar
5. Plan değişiklikleri nedeniyle oluşan atıl alanlar

mimar•ist 2019/3 91
KENT
Resim 1. a) Levent
Mahallesi Projesi (1952’de
1. Levent, 1954’te
2. Levent, 1957’de
3. Levent, 1969’da
4. Levent kısımları inşa
edilmiştir.) (Emlak Kredi
Arşivi); b) Levent’te ilk
yerleşim, 1950’ler
(Aru ve Gorbon, 1952).
göre incelediği artık mekânları, inşa edilemez
alanlar, terk edilmiş bölgeler, boş arsalar, ara
mekânlar, yan mekânlar, ihmal edilen kamusal
nitelikli park ve meydanlar ve tümülüsler olarak
yedi farklı biçimde gözlemlemiştir. Benzer bir yak-
laşımla, Khalil ve Eissa (2013), Alanyalı’nın kriter-
lerine ek olarak mekânların belirsiz, plansız,
tanımsız ve sınırsız vb mekânsal nitelikleri üzerin-
den değerlendirdikleri Kahire’nin artık mekânları-
nı, yetersiz düzeyde tasarlanan, kullanıcı ihtiyaçla-
rını karşılamayan açık kamusal alanlar, enformel
alanlardaki rastgele büyümelerle ve eski yapıların
yıkımıyla oluşan alanlar ve köprü-otoyolların alt/
üst/yanlarında oluşan mekânlar olarak üç tip
örnek üzerinden aktarmışlardır. Bu çalışmaların
yanı sıra, tanımsız açık alanları kamusal yaklaşımla
ilintili olarak başka bir pencereden ele alan bir yak-
laşım olarak Rivlin ve Windsor’ın bulunan mekân-
lar (found space) üzerine yaptıkları çalışma, alanla-
rın kentli tarafından kullanımlarının özellikle ne
olduğu ve ne kadar sürdüğü üzerine yaptıkları
gözlemle şekillenmiştir. Bu kapsamda, Brooklyn
ve Mannattan kentlerinde seçilmiş 11 ayrı yere
odaklanan çalışmadaki kategorileri, büyük kamu
alanlarının önündeki merdivenler, birini beklerken
oyalanılan tüneme yerleri (perching places) ve bina
yüzeyi ile temas halinde olan, binaya ait (veya
değil), insanların binadan dışarı taştığı yerler (spil-
lover places) olarak tanımlamışlardır.
Tanımsız Kentsel Açık Alanları Okumak:
Levent Bölgesi
İstanbul’un sınırlarının kuzeyde Şişli’ye kadar
uzandığı dönemlerde, kentin sayfiye alanlarına
ulaşımı sağlayan, iki yanı ağaçlıklı dar eski bir kır
yolu olan Büyükdere Caddesi, günümüzde görü-
nümü ve nitelikleri farklılaşmış, yüksek yoğunluk-
lu ofis bloklarının, alışveriş merkezlerinin, banka-
ların çekim merkezi olan bir finans bulvarına
dönüşmüştür. İstanbul’un kentleşmesinin tarihsel
yolculuğuna şahit olan cadde, birlikte ilerlediği aks
92 mimar•ist 2019/3
boyunca boş tarım arazisi üzerinde zamanla geli-
şen sanayi, konut, ticaret gibi yeni kentsel işlevlere
hizmet eden dokular arasındaki bir planlama aracı
ve mekânsal bir üreteç olarak okunduğunda, ken-
tin ticari hareketliliği, yerleşim birimleri, ulaşımı ve
siyasi gelişmelerinin öncesine ve akıbetine dair
çıkarımlar yapabileceğimiz önemli bir kent bileşe-
nidir. Günümüzde dört ayrı belediyenin (Beşik-
taş, Şişli, Kâğıthane ve Sarıyer) sınırını oluşturan
ve farklı imar planları sonucunda gelişen Büyük-
dere Caddesinin (Cengiz, 1995) büyük ölçekli
alışveriş merkezleri ve iş merkezleri ile yarattığı
bağlam sebebiyle bulunduğu bölgede alçak, bah-
çeli bir yapı stilinin değil, yüksek katlı yapıların
uygulanıldığı düşünülmektedir (URL 1). Bunun
yanında özellikle Levent bölgesinde caddenin çev-
resiyle mekânsal bir bütünlük kurmuyor oluşu,
altyapı ve otopark yetersizliği, iş merkezlerine ait
servislerin iş çıkışı saatlerinde kentin bütününe
etki eden trafik sorunu, caddenin kentsel ve mima-
ri platformlarda sıkça yer verilen sorunlarıdır.
1950’li yıllar itibariyle kentin kuzey yerleşimle-
re doğru ilerlediği Büyükdere asfaltının, bir tür
bölgeleme (zoning) uygulaması sonucu, doğusu
konut yerleşimlerine, batısı sanayiye ayrılmış, sana-
yi alanları beraberinde gecekondu yerleşmelerini
getirmiştir (Tümertekin, 1997). 1950’lerde ken-
tin çeperinde yer alan, Emlak Kredi Bankası tara-
fından satın alınan “Levend Çiftliği” üzerinde
kurulan ilk yerleşim ve kentin Boğaziçi doğrultu-
sunda yayılışının öncü adımları olarak görebilece-
ğimiz Levent Mahallesi Projesi (Resim 1a, b), dört
ayrı kısımdan oluşan Cumhuriyet döneminin
modern kent yaşamını yansıtan önemli örnekler-
den biridir. Boğaz yolu üzerine Leventlerin talim
yaptığı 150 Ha’lık kırsal arazi üzerinde inşa edilen
1. Levent projesinin yerleşim planı Kemal Ahmet
Arû ve Rebii Gorbon tarafından tasarlanmıştır.
Yapıldığı dönem kentin dışında ve ıssız bir alanda
oluşundan ötürü “buraya kimse gitmez, buradan
ev alınmaz” şeklinde halk tarafından eleştirilen 1.
 KENT

Levent projesi, bahçe-şehir modeliyle inşa edilen

Raymond Unwin ve Barry Parker tarafından tasar-
lanan Letchworth yerleşimine benzeyen yeşil
meydanlar etrafında dizili evlerden ilham alınarak
oluşturulmuştur (Aru, 1995). Dönemin şehircilik
esaslarına göre parsellenen Levent Mahallesi, tek
ve çift katlı farklı tipte 391 evle inşa edilmiş, kamu-
sal ihtiyaçlar için mahallede çarşı, sinema, meydan
düşünülmüştür (Aru ve Gorbon, 1952).
1980’li yıllarda terk edilmiş sanayi alanları yeri-
ne gelen iş merkezleri ile kentin merkezi iş alanı
haline gelen Levent-Maslak aksı, gökdelenler ile
dolmaya başladıktan sonra, diğer kompleks yapıla-
rın ve alışveriş merkezlerinin açılması ile ortaya
çıkan yoğunluk, çevrede giderek artan büro des-
tek hizmetleri, küçük boy ticari firmalar, kafe ve
barlar, restoran ve gece kulüpleri, anaokulları ve
bunlara hizmet eden arabalar az yoğunluklu
Levent mahallesine doğru yayılmaya başlamıştır.
Tarihsel gelişme içerisinde bu durumun bir getirisi
olarak, Levent evlerinin normal konut statüsün-
den kira bedelleri artan yerleşimlere dönüşmesini,
Karabey (2012), “gökdelenlerin kılcal uzantıları
olan mini plazalar” şeklinde yorumlamıştır.
İstanbul kentinin, merkezde meydana gelen
dönüşümlerin yanında, çeperde süregelen kentsel
hareketliliği ile sahip olduğu kentsel boşluklar fark-
lı biçim ve niteliklerle artış göstermektedir. Kentin
dışına doğru hızla yayılmanın etkisiyle tahrip edi-
len ormanlık alanlar, terk edilmiş sanayi alanları,
boş depolar, geniş otopark alanları vb büyük kulla-
nılmayan alanlar, tanımsız kentsel açık alanlar başlı-
ğı altında ele alınabilmektedir. Fakat bu çalışma
kapsamında, genellikle kentin çeperlerinde dikkat
alanlar işaretlenmiş (Resim 2b) ve alanlara ilişkin Resim 2. a) Çalışma alanı
ayırt edici değişkenler listelenmiştir. Nitel bir araş- sınırları; Levent bölgesi;
b) Çalışma alanı sınırları
tırma yaklaşımı benimsenen alan çalışmasında veri içinde saptanan tanımsız
toplama araçları olarak seçili bölgelere ilişkin tarih- kentsel açık alanlar.
sel bilgi, fotoğraflar ve haritalar incelenirken,
Haziran-Ağustos 2018 tarihleri aralığında, gece
ve gündüz saatleri olmak üzere alanlar gözlemlen-
miştir. Gözlem sonucunda, fiziksel, kullanıma iliş-
kin ve sosyokültürel niteliklerini açıklayan kodlarla
yüklü tüm bilgiler sistematik bir süzgeçten geçiri-
lerek, alanların birbirlerinden ayrışmalarına etken
olan faktör ve ayırt edici nitelikler belirlenmiştir.
Bu sınıflama çalışmasına belirli zaman kesitlerini
dahil eden okumalar, haritalama çalışmaları ve
güncel fotoğraflar eklenmiş, birbirinden farklı baş-
lıklar altında ayrışan alanlar, kente kattıkları prob- Tablo 2. Tanımsız kentsel
açık alanları anlamak için
lem ve potansiyel değerler üzerinden yazarların
kullanılan altlık; fiziksel,
öne sürdüğü kapsayıcı tanımlamalar ve temsili kullanım, sosyo-kültürel
örneklerle sunulmuştur. özellikler.
Faktörler Ayırt Edici Nitelikler
Sosyokültürel

çeken bu örneklerin ötesinde, kentin merkezine Oluşum sebepleri (kentsel ve mekânsal açıdan)
Özellikler

odaklanan, planlı ve plansız yerleşmelerin yan yana Ortaya çıktığı dönemdeki toplumsal ve siyasal konjonktürün etkisi
Tarihsel değer, sembolik değer taşıması
geldiği dokularla oluşan mekânsal örüntülerde Güvenlik düzeyi
gündelik yaşamın içinde unutulan veya gözden
Biçim
kaçırılan mekânların kamusal yaşama dahil edilme- Sınırlarının tanımlı/sız oluşu
Fiziksel Özellikler

sinde taşıdıkları problem ve potansiyellerin göz- Büyüklük

Morfoloji
lemlenebileceği düşüncesiyle Büyükdere aksı Topografik durum
Alanın içerisinde yapı/kalıntı olma/ma/sı
Levent bölgesi seçilmiştir. Alan çalışması olarak Bitki örtüsü varlığı
seçilen bölge- farklı işlevlerin yan yana eklemlendi- Komşu kullanımlar (yapı, boşluk, yeşil alan, altyapı öğesi)
ği iki dokuyu, 1950’lerde inşa edilen bahçe-şehir Konum Erişilebilirlik
Ulaşım ağlarına yakınlık
ideolojisi üzerinden tasarlanan konutları içine alan,
Önceki kullanım
Levent Mahallesi ve caddenin diğer tarafında yer Mevcut bir işlevin olma/ma/sı (terk edilmiş, eski-metruk vb)
alan yüksek katlı iş merkezleri ve alışveriş merkezle- Kullanımlar Mevcut işlevin dışındaki kullanım (enformel, katılım yoluyla vb)
Kullanım Özellikleri

Gelecek için planlanan bir kullanım önerisi olma/ma/sı

rinin yer aldığı dokuları kapsamaktadır (Resim 2a).
Altyapısal kullanımlar
Levent bölgesindeki tanımsız kentsel açık Kamu
alanları tanımak, sorunlarını ve niteliklerini kavra- Mülkiyet Özel mülk
mak ve kente katılma olanaklarını göstermek adına Mülkiyet belirsizliği olması
Mülk sahibi/kiracı (yasal kullanımlar)
izlenen yöntem şöyle açıklanabilir: Öncelikle seçi- Kullanıcı
Alanı sahiplenenler (enformel kullanımlar)
li bölge üzerinde literatürde gözlemlenen kavram- Geçici süreliğine kullanılmayan alanlar
Kullanım süresi
ların özelliklerini taşıyan tanımsız kentsel açık Uzun süredir kullanılmayan alanlar

mimar•ist 2019/3 93
 KENT

Resim 3. Planlama (1) ve

yönetimsel (2) sebeplerle
oluşan tanımsız kentsel
açık alanlar.

Resim 4. 4. Levent Etabı

Yerleşim Planında kamusal
açık alan olarak bırakılan
alanlar.

Tanımsız açık alanların fiziksel, kullanım, sos-
yokültürel özellikleri bağlamında belirlenen fak-
tör ve ayırt edici nitelikler üzerinden yapılan
incelemede, oluşum sebepleri, morfoloji (biçim,
büyüklük), konum (komşu kullanımlar ve ulaşım
ağlarına yakınlık), kullanımlar (mevcut işlev kul-
lanımı, mevcut işlevin dışında kullanım, gelecek
için planlanan kullanım önerisi) başlıkları üze-
rinden ortak özellikler gösteren tanımsız kentsel
açık alanlar tespit ve tasnif edilmiştir (Tablo 3).
Bu sınıflandırmalar tanımsız kentsel açık alanla-
Tablo 3. Saptanan tanımsız
rın bu dört ana faktör ile ortaya çıktığını gösterir-
kentsel açık alanların
analizi ve ortaklıklarına ken, Tablo 3’te yer almayan fakat Tablo 2’te
göre sınıflandırılması. sunulan diğer faktör ve nitelikler, alanlara ilişkin
Oluşum sebepleri
• Planlama artığı alanlar
• Tanımlı bir geometriyi tarif Planlama/tasarım kararları
Morfoloji
fiziksel ve mekânsal betimlemeleri yapabilmek
açısından önem taşımaktadır. Metnin ilerleyen
kısımlarında her bir sınıflamaya ilişkin örnekleri
paylaşmadan önce Tablo 3 ile ilgili ayrıntılı bir
açıklama yapmak faydalı olacaktır.
Tablo 3’te belirtilen “oluşum sebepleri” başlı-
ğı, diğer belirleyici faktör ve niteliklerin dışında
onları kapsayan bir başlık olarak ele alınmıştır.
Bunun temel sebebi, tanımsız kentsel açık alanla-
rın genel bir bakışla iki temel sebeple –planlama/
tasarım kararları sonucu ve yönetim sürecindeki
problemler– kentte var olmasıdır.2 Diğer nitelikler
bu iki ana sebebin altında her bir alanı ayrı ayrı
incelemek, ayrıştırmak ve daha özellikli tanımla-
malar yapmak için aracı olan değerlendirme kriter-
leri olarak görülebilir.
Çalışma alanı kapsamında, planlama sonucu

Biçim
etmeyen herhangi bir işlev yüklen(e) sonucu oluşumlar oluşan tanımsız alanlar, biçim, konum ve kullanım
meyen alanlar
Tanımsız Kentsel Açık Alanların Tespit Edilen Ortak Özelliklerine Göre Sınıflamalar

faktörleriyle ayrı sınıflamalar gösterirken, yönetim-

• Ekonomik açıdan değerli boş
Büyüklük
araziler
• Altyapı tesislerinin çevresi (enerji
üretim, dağıtım, sulama alanları,
trafo alanları vb)
• Şirket ve kurumların (alışveriş
merkezleri, konut ve ofis kompleksleri,
Komşu elçilik veya konsolosluk binaları vb)
kullanımlar etrafında güvenlik sebebiyle
Konum
Yönetimsel sürece ilişkin
sel sürece ilişkin problemlerle oluşan tanımsız
problemler
alanlar morfoloji, konum ve kullanım faktörleri
etkisinde çeşitli sınıflamalara tabidir (Resim 3).
Oluşum sebepleri, Levent bölgesindeki tanım-
sız kentsel açık alanların konvansiyonel açık alan-
lardan nasıl farklılaştığını gösteren öncelikli özellik-

bariyerlerle kapatılmış kullanılmayan leri içeren önemli bir başlıktır. Levent Mahallesin-
alanlar veya aşamalı-kontrollü de planlama sonrası artakalan mekânlar olarak geli-
Planlama kararlarındaki
kullanılan alanlar
• Askeri güvenlik bölgesi sebebiyle
yetersizlikler ve şen mevcutta bakımsız olarak gözlemlediğimiz
yönetimsel sürece ilişkin bahçe, park ve açık alanlar, tasarım kararları sonucu
yapılanması kısmi alanlar
problemler
Ulaşım • Ulaşım arterlerinin etrafında kalan boş bırakılmış alanlardır. Fakat burada şunu belirt-
ağlarına alanlar (altgeçitler, yaya yolları,
yakınlık otoyol ve viyadük altları vb) mek gerekmektedir. K. A. Arû ve R. Gorbon tara-
• Yetersiz derecede kullanılan, fından döneminin çok ötesinde bir mimari yakla-
kullanılmayan veya kötü kullanılan şımla tasarlanan ve uygulanan Levent Mahallesi
Mevcut işlev alanlar
kullanımı • Yetersiz düzeyde tasarlanan projelerindeki açık ve yeşil alanlar, literatürde bahsi
kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayamayan geçen bahçe-kent eleştirileri üzerinden ‘planlama-
Kullanımlar

alanlar dan artakalan mekânlar’ olarak olumsuz bir yakla-

Mevcut işlevin
• Mevcut plan dışında işlev şımla ele alınmamalıdır. Levent Mahallesi özelinde,
dışında
getirilen alanlar
kullanım planlamadan artakalan alanların, Arû’nun 4.
Yönetimsel sürece ilişkin
Gelecek için
problemler Levent projesinde denemek istediği yeni bir plan-
planlanan bir • İşlevi değiştirilen ve askıya alınan
kullanım projelere ait boş alanlar lama yaklaşımının sonucu olduğunu söylemek
önerisi mümkündür. Yapıların dışında kalan alanları sonra-
94 mimar•ist 2019/3

dan düşünmek, planlamadan sonraya bırakmak
yerine Arû, büyük bir özveriyle kentsel açık alan
olarak kente kamusal yeşil alanlar olarak kazandır-
mak istediği alanları, esnek ve açık plan ilkesini
benimseyerek tasarlamıştır (Resim 4). Levent
konut sitelerinin 1. kısmının yapıldığı dönemden
itibaren mekânsal açıdan çok değiştiğini düşünen
Arû (1995), yapı adalarının parsel bazında satılma-
sı durumunun, her kullanıcının evlerin mimarisini
değiştirecek uygulamalar yapmasına sebep olması
ve cephelerdeki bozulmalara işaret etmiştir. Buna
karşın, 4. Levent’te bu duruma engel olabilmek
adına ‘binaların bastığı alanın o binanın mülkü
olması’ fikriyle, ilave yapı hakkının önünü kapat-
mıştır. Bu yolla tabanın dışına çıkılamayan 4.
Levent projesinde Arû şöyle belirtmiştir:
4. Levent’te dahiyane fikir geldi aklımıza:
binaların bastığı alan o binanın mülküdür. Yani
bastığı yerin dışına ilave yapı hakkı yok. Bu suretle
tabanın dışına çıkamadılar 4. Levent’te. Bütün boş
alanlar, Belediye’nin, Belediye de bir şey yapama-
dığına göre oraları öyle kaldı.” (Aru, 1995)
Bu alanlar bugün kullanıcıların yetersiz veya
kötü kullanımı, kent hizmetleri açısından yetersiz
düzeyde bakımının yapılması gibi sebeplerle
öngördüğü yaklaşımın uzağında kalan artık
mekânlara dönüşmüştür. Fakat yine de kentleri-
mizde sıkça gözlemlenen mekânsal ve toplumsal
kopukluklara neden olan kapalı konut yerleşmeleri
ve özelleştirilmiş bahçelerin yanında, geçici süreli-
ğine tanımsızlaşan bu alanların, ileride kentin ihti-
yacı olduğu noktada başvuracağı potansiyel varlık-
lar olduğunu söylemek mümkündür.
Biçimlerine Göre Tanımsız Kentsel Açık Alanlar
Çalışma alanında gözlemlenen tanımsız kentsel
açık alanların fiziksel açıdan sınırları belirli net
KENT
bir geometriyi tarif edebildiği gibi büyük Resim 5. a) Çalışma alanı
sınırları içinde farklı
çoğunluğunun tanımlanması güç formlarda
biçimlerde saptanan
kentlerimizde var olduğunu söylemek müm- tanımsız kentsel açık
kündür (Resim 5a). Levent Mahallesinde, plan- alanlar;
lamadan artakalan mekânlar olarak değerlendi- b) Levent Mahallesinde
bahçeli evler dışında kalan
rebileceğimiz genellikle dikdörtgen şeklinde
planlama artığı alanlar;
geometrik biçimlere sahip ihmal edilen bakım- c) İSKİ Depo-Terfi Merkezi
sız bırakılmış park alanlarının yanında, bah- ve Levent Çarşısı arasında
planlamadan artakalan
çe-kent ideolojisinin genel planlama pratiğinin
tanımlı bir geometriyi ifade
artığı olarak kentte var olan (Resim 5b, c) her- etmeyen alan olarak gelişen
hangi bir işleve hizmet edemeyen alanlar ve net Levent Pazar Çıkmazı;
bir geometriyi tanımlamayan alanlar gözlem- d) Gecekondu ve iş
merkezleri arasında kalan
lenmiştir. Büyükdere Caddesinin iş merkezleri tanımlı bir geometriyi ifade
bölgesinde ise artakalan alanlar, genel olarak etmeyen herhangi bir işlev
gecekondu bölgesinde Zincirlikuyu mezarlığı- yüklenemeyen alanlar.
na bakan sokaklar üzerinde ve evlerin önündeki
sahiplenilmiş amorf boşluklar, düzensiz kaldı-
rımlar, yeşil alanlar olarak karşımıza çıkmakta-
dır (Resim 5d). İş merkezleri ile gecekondu
bölgesi arasında Büyükdere Caddesine paralel
uzanan servis araçları ve devam eden inşaatlar
sebebiyle yoğun bir yaya-araç trafiğine sahip
olan sokak üzerinde ise, çöp ve atık maddelerin
yer aldığı ve sıklıkla otopark kullanımının
görüldüğü şerit biçimindeki kentsel parçalar
dikkat çekmektedir.
mimar•ist 2019/3 95
KENT
Resim 6. a) Çalışma alanı
sınırları içinde saptanan
büyük boyutlardaki
tanımsız alanlar;
b) Eski İETT Garajı alanı
servis saatleri dışında
kullanılmayan boş bir alan;
c) Merkez Bankası arazisi
uzun süredir kullanılmayan
boş alan
(www.hayal-et.org).
96 mimar•ist 2019/3
Büyüklüklerine Göre Tanımsız
Kentsel Açık Alanlar
Büyükdere Caddesinin üzerinde yer alan geçmiş-
te biri Merkez Bankasına, bir diğeri ise İETT
garajı olarak hizmet vermiş halen boş arsalar,
işlevleri değiştirilen fakat mülkiyet problemleri
sebebiyle ertelenen proje inşaatları sebebiyle
uzun süredir beklemede olan, arazi değeri yük-
sek alanlardır. Ekonomik açıdan taşıdıkları değer
nedeniyle çeşitli spekülasyonlara bağlı olarak
kente katılmayı bekleyen bu alanlar, kentin hafı-
zasında önemli yer tutmalarına rağmen Levent
bölgesindeki kullanıcılar tarafından gözden kaçı-
rılan bölgeler niteliğindedir. İçerisinde 1980’li
yıllarda yıkılan eski Squibb İlaç fabrikasına ait
kalıntılar da yer alan bugün Merkez Bankası ara-
zisi, etrafı kapatılmış, kent içinde saklı kalmış bir
değer olarak uygulanacak projeyi beklemektedir.
Komşu Kullanımlar ve Ulaşım Ağlarına
Yakınlıklarına Göre Tanımsız Kentsel Açık Alanlar
İstanbul’un 1960’lar sonrası kuzeye doğru lineer
gelişimindeki uygun altyapı ve ulaşım sisteminin
oluşmasında kentsel bir omurga görevi gören
Büyükdere Caddesi aksı zamanla çevresindeki
fonksiyonlara hizmet etmek amacıyla niteliği değiş-
miş, fiziksel olarak genişlemiş ve bu durum berabe-
rinde yeni kentsel altyapı ihtiyaçlarını getirmiştir.
Özellikle 1980 sonrasında, özgün bir mahalle
dokusuna sahip olan Levent’in bahçeli evleri,
Boğaz köprüleri güzergâhında ve ana ulaşım aksla-
rının arasında kalmasıyla mahallenin mekânsal kim-
liğinin sürekliliğini tehdit eden hızlı bir değişime
girmiş, farklılaşan işlev alanlarının eklemlenmesiyle,
bölge teknik altyapı ihtiyacı açısından yetersiz kal-
mıştır. Karşılanan ihtiyaçlar beraberinde getirdiği
yeni yol bağlantıları ve düzenlemelerle gerek
Levent Mahallesinde gerek iş merkezlerinin yer
aldığı alanda farklı dönemlerde değişik niteliklerde
artık mekânlar oluşmasına neden olmuştur. Özel-
likle Büyükdere Caddesi aksı boyunca ilerleyen
‘koruma bandı’ olarak adlandırılan büyük boyut-
lardaki boş yeşil alanlar bunun önemli bir örneği-
dir. Benzer şekilde, Büyükdere-Levent-Gültepe
kavşağında, bölgedeki merkezi iş alanlarına hizmet
eden, Levent Mahallesi ile 4. Levent yerleşimleri
arasında görsel ve fiziksel bir eşik olan, TEM oto-
yolu güzergâhında zamanla farklı niteliklerde artık
mekânlar oluşmuştur. Her iki yerleşmenin yola
bakan kısımlarında gözlemlenen bu mekânsal
kopukluklar, köprü altı mekânları, yollar boyunca
uzanan refüjler, konut birimlerinin çevrelerinde
zamanla oluşan artık mekânlar olarak çeşitlenmek-
tedir (Resim 7a, b). Altyapı sistemlerindeki hızlı
gelişmeler ve gelişigüzel uygulamalar, caddenin
batısında yer alan iş merkezlerinin de tetiklemesiyle
cadde üzerinde bütüncül bir tasarım açısından ele
alınmayan metro istasyonları girişleri, asansör kule-
leri ve altgeçit çevrelerinde oluşan kullanışsız alan-
ların oluşmasına etken olmuştur (Resim 7c).
Bunun yanı sıra iş merkezleri arasında kalan enerji
üretim, sulama ve dağıtım alanlarının yer aldığı
alanlar bölge içerisinde atıl durumda yer almakta
ve çevresinde de benzer alanların çoğalmasına
sebebiyet vermektedir. Ulaşım ağları ve altyapısal
tesislerin yanı sıra komşu kullanım olarak dikkate
değer alanlar, güvenlik sebebiyle bölgede yer alan
şirket veya kurumların (başkonsolosluk binaları, iş
merkezi kuleleri gibi) yakınında yer alan bariyerler-
le kapatılmış veya aşamalı-kontrollü kullanıma izin
veren alanlardır. Bazı alanlar, geçmiş senelerde böl-
gede gerçekleşen terör saldırıları ve eylemlerin
‘olay yeri’ olarak incelenen, polis incelemeleri için
kullanılan, geçici olarak kapatılan alanlar halini
almıştır. Alışveriş merkezlerinin ön ve arka girişle-
rinde yer alan daha çok tüketim amaçlı tasarlanan

kamusal alanlar, bu bağlamda sınırlı bir kullanım
sağlaması sebebiyle aşamalı ve kontrollü mekânla-
rın belirgin örneklerindendir (Resim 7d). Alanda
tek bir alan üzerinden örneklenen yapılaşması
kısmi alan ise, 4. Levent yerleşiminin kuzeyde
askeri lojmanlara bakan kısmında yer alan sık orma-
nın mülkiyet izleri içerisinde tespit edilen kullanıl-
mayan park alanıdır. Büyük alan kullanımı gerekti-
ren veya özel kanunlara tabi bu gibi kamu alanları,
yapılaşması kısmi alanlar oldukları için çeperlerinde
veya yakın çevrelerinde artakalan alanlar oluştura-
bilmektedir. Dolayısıyla park alanı işlevini sürdür-
memekte, uzun süredir kullanılamamaktadır.
Kullanım Durumuna Göre Tanımsız
Kentsel Açık Alanlar
Kullanımlarına göre mevcut işlevinde kullanılan
alanlar, mevcut işlevi dışında kullanılan alanlar ve
gelecek için planlanan bir kullanım önerisi olarak üç
ana başlık üzerinden okuyabileceğimiz tanımsız
kentsel açık alanlar, konum, morfoloji ve mülkiyet
faktörlerinin etkisiyle birbirinden farklılaşabilmekte-
dir. Kullanımlar üzerinden tanımsızlaştığı saptanan
örnekler genel olarak Levent bölgesindeki açık ve
yeşil alanlar olmuştur (Resim 8a, d, e). Bölgedeki
hızlı değişimlerin etkisiyle zaman içinde plan reviz-
yonlarıyla işlevleri değiştirilen Levent Mahallesinde-
ki yeşil alanlar, araç ve trafik yoğunluğu sebebiyle
otopark alanlarına dönüştürülmüştür (Resim 8b, c).
Çevredeki yeni park ve bahçe tasarımlarının uygula-
malarındaki yetersizlikler, donatı eksiklikleri ve
alanların kullanıcı ihtiyacını karşılayamamaları sebe-
biyle kullanılmayan veya belediyeler tarafından
bakımı sürdürülmeyen parklar ve bahçeler ihmal
edilmektedir. Bunun yanı sıra, 4. Levent’te binalar
dışında boş bırakılan kamuya terk edilen yeşil alan-
ların bazıları konutlardan atılan eskimiş eşyalarla
KENT
doldurulurken (Resim 8d, e), bazı örneklerde çev- Resim 7. a) Ulaşım
redeki kullanıcılar tarafından sahiplenilmiş, enfor- ağlarına yakın alanlar (1)
ve komşu kullanımlar
mel kullanımlar gözlemlenmiştir (Resim 8f). sebebiyle [altyapı (2),
şirket ve kurumların
Değerlendirme ve Sonuç kontrolündeki mekânlar
(3), askeri alan (4)]
Kentlerdeki hızlı gelişmeler ve değişmeler sonu-
tanımsız kentsel açık
cunda oluşan farklı niteliklere sahip tanımsız kentsel alanlar;
açık alanların anlamlandırılması ve kente yeniden b) Büyükdere aksı boyunca
kazandırılması sürecinde, kentle ve kullanıcıyla iliş- ilerleyen koruma kuşakları,
refüjler;
kilerini etkileyen özelliklerinden referans almak ve c) 4. Levent metro çıkışı ve
bu özellikler üzerinden her alan için farklı yaklaşım- çevresinde oluşan tanımsız
lar geliştirmek gerekmektedir. Dolayısıyla bu alan- alanlar;
d) Alışveriş merkezleri
ları tanımlayan özelliklerin ve birbirinden ayıran önündeki aşamalı kontrollü
niteliklerin belirli olması, müdahale sürecinde takip kamusal alanlar.
edilecek yolu ve yaklaşımı işaret edecektir.
Kent dokusundaki ‘canlılığını ve heterojen
yapısını’ programlanmamış mekânlarına borçlu
olan İstanbul kenti (Ertaş, 2010), gerek merke-
zinde gerekse çeperlerinde birbirinden farklı tür-
lerde gözlemleyebileceğimiz tanımsız kentsel açık
alanlara sahiptir. Herhangi bir işlevin yüklü olma-
dığı özellikle kullanıcıların yarattığı kullanımların
etkisiyle değişebilen dönüşebilen bu alanlar spon-
tane keşiflere ve müdahalelere açık yapısıyla
mekânsal açıdan çok özellikli, belirsiz ve potansi-
yel olanaklar barındıran alanlardır. Tek bir sebep
veya faktörün etken olmadığı, ilk planlandığı
dönemden bu döneme kentteki pek çok gelişme-
mimar•ist 2019/3 97
KENT

da belirsiz bırakmaktadır. Kentsel mekândaki tanım-

sız alanların ilk bakışta görünmeyen bu muğlak iliş-
kilerinin onları kentin serbest ve özgür mekânları
olarak tariflediğini söylemek mümkündür.
Resim 8. a) Mevcut işlev
kullanımı (1), mevcut işlev Ortaya gelişleri, kentte yarattığı olumsuz etki-
dışı kullanım (2) ve ler, kullanılmıyor oluşları ve durağan fiziksel görü-
gelecek için planlanan nümlerinin yanında, dünyadaki benzer örneklere
kullanım önerisi (3);
baktığımızda kentli tarafından çeşitli kullanımlara
b) Mevcut işlev dışında
kullanım; yer verildiğini görebiliriz.3 Örneğin dünyadaki çağ-
c) Park ve bahçelerdeki cıl örneklerde de görüldüğü gibi mülkiyeti belirsiz
otopark kullanımı; ve yönetimsel süreçlerdeki problemler sebebiyle
d) Mevcut işlev kullanımı;
e) Bakımsız bırakılan yeşil uzun süredir kullanılmayan bir alan çevredeki kul-
alanlar; lanıcılar tarafından bireysel taktikler, mikro ölçekli
f) Gelecek için planlanan geçici kentsel müdahaleler ile sahiplenilmiş veya
kullanım önerisi (mülk işgal edilmiş olabilmektedir. Kentliler tarafından
sahibi tasarrufunda
beklemede olan alanlar). ‘hiç kimsenin alanı’ olarak bilinen bu alanlar ‘kent-
teki herkesin alanı’na dönüşebilmektedir. Gündelik
yaşantıyı ve kentsel çevreyi daha yaşanabilir kılmak
amacıyla –halkın katılımı ile gerçekleşebildiği gibi
yerel yönetimin de desteği ile– geliştirilen bu
eylemler, tanımsız kentsel açık alanların kamusal
yaşama dahil olabilen ve çeşitli mekânsallıklar için
potansiyel barındıran imkanlar mekânına dönüş-
mesinde son zamanlarda önemli bir müdahale
modeli olarak gelişmiştir. Pop-up şehircilik (pop-up
urbanism), taktiksel şehircilik (tactical urbanism),
kendin-yap şehircilik (DIY urbanism), gerilla
şehircilik (guerilla urbanism), isyancı şehircilik
(insurgent urbanism), gündelik şehircilik (everday
urbanism), park günü (park-ing day) vb son
dönemde yaygınlaşan benzer kavramsal yaklaşımlar
doğrultusunda genellikle kentlinin katılımı ile geçi-
ci ve küçük ölçekli müdahalelerle yeni kent mekân-
ları üreten pratiklerle kolay üretilir, taşınabilir,
adapte edilebilir, düşük maliyetli, interaktif ve
deneyimsel ortamlar oluşturulabilmektedir (Hızlı
Erkılıç ve Ciravoğlu, 2018). Herhangi bir finansal
kaygı ve beklentisi olmadan, onay beklemeden ger-
çekleştirilen bu mekânsal pratikler, kentin durağan
işe yaramayan alanları olarak görülen alanlarını
geçici süreliğine faklı eylemlere açmakta, onları
kentin deneyime açık, serbestliği ve sınırsızlığı için-
nin etkisinde tanımsızlaştığı görülen alanlar, kay- de barındıran, gündelik hayatı diri tutan sosyal
bettiği niteliklerin yanında, yerini olumlu çağrı- etkileşimin güçlü bir unsuru yapmaktadır. Kentli-
şımlarla öne çıkan, konvansiyonel açık alanlardan nin kendi ihtiyaçlarını bu sınırları belirgin olmayan
farklı olarak daha özellikli alanlara bırakmaktadır. ve sahipsiz alanlar üzerinden yansıtması, tanımsız
Çalışmada fiziksel, kullanım ve sosyokültürel kentsel açık alanların örtük varlığını işaret etmekte-
özellikleri ile Levent bölgesinde gerçekleştirilen dir. Farklı aktörler tarafından farklı zamansallıklar
gözlemler sonucu saptanan alanlar, oluşum sebepleri, ve eylemler ile gündelik hayatın içinde sürekli ola-
morfoloji, konum ve kullanım durumu başlıkları rak yeniden üretilerek kamusal yaşama dahil edilen
üzerinden sınıflandırılmış ve analiz edilmiştir. Yapı- tanımsız kentsel açık alanların, yaratılan bu alterna-
lan bu sınıflamalardaki örneklerde de incelendiği tif mekânsal örüntülerin bir sonucu olarak oluşan
gibi, alanları ayırt eden niteliklerin birbirleriyle olan yeni toplumsal ilişkiler için kentin rezerv boşlukları
grift ilişkisi alanları bir açıdan tanımlarken bir nokta- olduklarını söylemek mümkündür.
98 mimar•ist 2019/3

Sorunları kapsayan tanımlamalar
İhmal edilen yeşil alanlar
• Konut yerleşim alanlarındaki bakımsız
durumdaki park ve bahçeler; yönetimsel
problemler sebebiyle eski ve kullanılmayan
park alanları; mevcut imar planlarındaki
işlev dışında otopark kullanımı gözlemlenen
alanlar
Planlama artığı alanlar
• Tanımlı bir geometriyi ifade etmeyen
planlama artığı alanlar; kaldırımlar ve ara
mekânlar
Sirkülasyon ağları ve çevrelerindeki geçiş mekânları
• Refüjler
• Koruma kuşakları
• Üst-alt geçit, metro istasyonu çevreleri
Yapılaşmanın yasak olduğu alanlar
• Askeri sebeple yapılanamayan, kısmi
yapılaşmanın mülkiyet sınırları içinde yer
alan alanlar
• Enerji üretim, dağıtım ve sulama alanları
ve trafo alanları çevresi
Aşamalı ve kontrollü mekânlar
• Büyük ölçekli İş merkezleri veya
kurumların girişlerinde yer alan aşamalı ve
kontrollü alanlar, “sözde kamusal mekânlar”
• Alışveriş merkezlerine ait tüketime odaklı
kamusal alanlar
Kentin durağan, işe yaramayan alanları olarak
bilinen alanlarının geçici süreliğine farklı eylemlere
yer açması, onları kentin deneyime açık, serbestliği
ve sınırsızlığı içinde barındıran, gündelik hayatı diri
tutan sosyal etkileşimin güçlü bir unsuru yapmakta-
dır. Kentlinin kendi ihtiyaçlarını bu sınırları belirgin
olmayan ve sahipsiz alanlar üzerinden yansıtması,
tanımsız kentsel açık alanların örtük varlığını işaret
etmektedir. Bu bağlamda, haritalarda tespit edilen
ve sınıflamalarla sunulan her bir alan aslında tanım-
sız kentsel açık alanlar olarak kentte olumsuz yönle-
ri ile var oldukları gibi aynı zamanda kentin potan-
siyel alanlarını da temsil etmektedir. Çalışmada elde
edilen haritaların çakıştırılarak çoğul okuması, kent-
le ilgili görünen/görünmeyen pek çok dinamiği
ortaya çıkarabilmek adına bir yöntem olarak gelişti-
KENT
İmkânları kapsayan tanımlamalar
Sahiplenilen yeşil alanlar
Esnafın ve konut kullanıcılarının ihtiyaçlarına
göre düzenlediği bahçeler; konut
kullanıcılarının evcil hayvanlarını gezdirmek
ve yürüyüş yapmak için sahiplendiği mülk
sahibi tasarrufunda kullanılmayan alanlar
Karşılaşma mekânları
Kentlinin birbiriyle karşılaştığı veya enformel
kullanımlara imkân veren ara mekânlar,
kestirme yollar, geçiş mekânları
Rekreasyon alanları
Kentli tarafından piknik yapmak ve koşu
yapmak vb amaçlarla kullanılan rekreatif
alanlar
Seyyar satıcıların geçici süreliğine organize
olduğu geçiş alanları
Doğal peyzaj alanları
Kentsel ihtiyaçlarla sahiplenilen alanlar
Yoğun kent dokusu içinde doğal peyzajın ele
geçirdiği geniş yeşillikli alanlar
Kamusal etkileşim alanları
Birliktelik ve toplumsallaşma alanları, eylem
alanları
rilebilir. Çeşitli kriterler üzerinden sınıflanan alanlar, Tablo 4. Tanımsız Kentsel
her ne kadar olumsuz söylemler üzerinden sözü Açık Alanların Sorunları ve
İmkanlarını Kapsayan
ediliyor olsa da farklı imkânlar dahilinde kullanımla- Tanımlamalar
rının varlığı, ileriye dönük oluşabilecek olumlu bir
sınıflamayı da beraberinde getirmektedir (Tablo 4).
Sorun ve imkânlar dahilinde ele alınan alanlara iliş-
kin bu muğlak tariflemeler tanımsız kentsel açık
alanların müphem varlığını yansıtmaktadır.
Yapılan değerlendirmeler sonucunda, tanımsız
kentsel açık alanların yeniden tanımlanması ve
kente kazandırılmasında, deneysel ve katılımcı orta-
mın –kullanıcılar tarafından yaratılan alternatif kul-
lanımların– önemli bir yer taşıdığı görülmektedir.
Kentin yaşam kalitesi ve kamusal açıdan canlandırıl-
ması adına önemli fırsatlar sunan tanımsız alanların
yeniden var olabilmesi, kentte gözlemlenen mekân-
mimar•ist 2019/3 99
KENT
sal ve sosyal kopuklukların önlenmesi adına esnek
ve geçici çözümler sunan yeni ve yaratıcı stratejile-
rin geliştirilmesiyle mümkün olacaktır.
Neslinur Hızlı Erkılıç, Arş. Gör., YTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık
Bölümü, neslinurhizli@gmail.com
Ayşen Ciravoğlu, Prof. Dr., YTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü
* Bu çalışma, 1. yazarın, 2. yazar danışmanlığında Yıldız
Teknik Üniversitesi Mimarlık Bölümü Bina Araştırma ve
Planlama Doktora Programında hazırlamakta olduğu dok-
tora çalışmasına dayanmaktadır.
Notlar
1. Literatürde yer alan ilk tanımlamalardan biri olan artakalan
mekân (space left over), Oxford Mimarlık Sözlüğünde (Curl ve
Wilson, 2015) “sokaklar ile uluslararası modern dilde ve katı
doğrusal formla inşa edilen, yapılar arasında arta kalan, işe yara-
mayan zemin parçaları” olarak tanımlanırken, Architectural
Review dergisinin Ekim 1951 tarihli sayısında, erken savaş son-
rası doğan konut ihtiyacına yönelik hızlı kentleşmenin hâkim
olduğu yeniden inşa döneminin olası sorunu olarak gösterilmiş-
tir (Jones ve Canniffe, 2012). Kavram, Leslie Ginsburg’ün
(1973) Birmingham Planlama Okulunda eğitim verirken, konut
yerleşim planları üzerine yapmış olduğu eleştiriler esnasında, açık
alanların kullanılamaz durumu, işe yaramayan pek çok yerle
örülü bir yerleşim planının varlığını belirterek çizimler üzerine
“planlamadan artakalan mekânlar” (SLOAP) yazması ile yeni-
den literatürde yer edinmiştir. Kavramın ‘planlamadan sonra’
artakalan bir yeri tarif etmesi aslında dönemin planlama yaklaşı-
mının arkasında/ardında bıraktığı sorunlara dikkat çekmekte ve
kavramın kendisi, dönemin kent planlaması yaklaşımına yapılan
eleştirinin bir başlığı niteliğini taşımaktadır.
2. Alanyalı (2003), Ankara özelinde artık alanların potansi-
yel değerlerini araştırdığı çalışmasında, artık alanların kentte
oluşumlarını, tasarım kararları ve yönetim süreçleri olarak
iki ana başlık üzerinden gruplandırmıştır. Bu metin de bu
görüşü desteklemekle birlikte sunduğu diğer belirleyici fak-
tör ve nitelikler üzerinden tanımsız kentsel açık alanlara iliş-
kin çeşitli ara başlıklar sunmayı hedeflemiştir.
3. Farklı kullanımlara ait örnekleri içeren çalışma için bakı-
nız: Hızlı Erkılıç, Ciravoğlu, 2018.
Spatial Definitions, Problems and Potentials on Undefined
Urban Open Spaces: The Case of Levent District on
Büyükdere Avenue Axis
This study is about understanding and exploring the potentials of
undefined urban open spaces which are often referred to as various
negative associations such as neglected, empty, derelict, abandoned,
waste, etc. by citizens and designers. It has become increasingly vital to
explore the possibilities of participation of these spaces in public life due
to various complicated urban problems of the period we are in. The
approaches to undefined urban open spaces vary depending on their
different historical values and existing characteristics. For this reason, it is
necessary to investigate diversified urban intervention approaches in each
city. Accordingly, this article is a descriptive and interpretative study that
focuses on finding the distinctive characteristics of undefined urban open
spaces. The aim of the study is to uncover the problems and potentials of
undefined spaces by analysing the concepts from a spatial point of view
and to determine the effective criteria for the reintegration of these spaces
in our cities. In the study, observations are made in Levent District on
Büyükdere Avenue axis which was located on the periphery of Istanbul
until the 1950s. As a result, undefined urban spaces are tried to be
conceptualized through three-stage methodology in order to identify these
areas through the factors affecting them and their distinctive qualities, to
comprehend their problems and to reveal their potentials.
100 mimar•ist 2019/3
Kaynakça
Alanyalı Aral, E. (2003), Leftover Space as a Value and a
Potentiality for the Public Realm in the City, Doktora
Tezi, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi
Anonim (1951), ‘Space Left Over: Making The Best Odd
Corner’, Architectural Review, October, s. 233-41
Aru, K. A. (1995), “Kemal Ahmet Aru”, Anılarda Mimarlık,
Yapı’dan Seçmeler - 7, İstanbul: Yem Yayınlar, s. 20-21
Aru, K. A.; R. Gorbon (1952), “Levent Mahallesi 1. Kısım
İnşaatı”, Arkitekt, No. 9-10 (253-254), s.174-181
Burrow, J. (1978), “Vacant Urban Land - a Continuing
Crisis”, The Planner, 64 (1), 7-9
Cengiz, H. (1995), İstanbul’un Çağdaş Metropoliten Kent
Merkezi Oluşumu: Büyükdere Caddesi Aksı, Yıldız
Teknik Üniversitesi, İstanbul
Clay, G. (1980), Close-up: How to Read the American City,
University of Chicago Press
Coleman, A. (1982), “Dead Space in the Dying İnner
City”,  International Journal of Environmental
Studies, 19 (2), 103-107
Curl, J. S., S. Wilson (2015), The Oxford Dictionary of Arc-
hitecture, Oxford University Press, USA, s. 711
Çelik, M., İ. T. Doğrusoy, R. Zengel (2015), “İzmir’deki
Kentsel Atıl Alanları Çözümlemeye Yönelik Bir Değer-
lendirme”, Mimarlık, 383 (Mayıs-Haziran)
Dijk, H. van (1996), “Colonizing the Void, The Landscape
as an Ally”, (Colonizing the Void: Adrian Geuze, West 8
Landscape Architects) Rotterdam: NAI Publishers
Ertaş, H. (2010), “The Potential of Istanbul’s Unprogrammed
Public Spaces”, Architectural Design, 80 (1), 53
Fernando, N. A. (2007), Open-Ended Space. Loose Space:
Possibility and Diversity in Urban life, 54.
Franck, K., Q. Stevens (2006), Loose Space: Possibility and
Diversity in Urban Life, Routledge
Gemmell, R. P. (1977), Colonization of Industrial
Wasteland, Edward Arnold Ltd.
Ginsburg, L. (1973), “Summing Up”, Architectural
Review, Vol. 154, No. 920 (Oct.), s. 263-266
Groth, J., E. Corijn (2005), “Reclaiming Urbanity:
Indeterminate Spaces, İnformal Actors and Urban
Agenda Setting, Urban Studies, 42 (3), 503-526
Hızlı Erkılıç, N., A. Ciravoğlu (2018), “Revitalizing
Undefined Urban Spaces by Temporar y Urban
Strategies”, Caumme 2018 Borders in Architecture
Bildiri Kitabı, s. 145-152, e-ISBN: 978-605-9532-13-6
Jacobs, J. (2009), Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve
Yaşamı, çev.  B. Doğan, İstanbul, Metis Yayınları
(Orijinal eser: 1961)
Jones, P. B., E. Canniffe (2012), Modern Architecture Through
Case Studies 1945 to 1990, Routledge, s.160-161
Karabey, H. (2012), Kemal Ahmet Arû ve Levent: Başarıl-
mış bir “Cumhuriyet Projesi” (Sergi belgeleri), Mimar
Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Khalil, M., D. Eissa (2013), “Reclaiming Residual Spaces
for the Public: A Case Study from the City of Cairo”,
ICCp, Colombo, Sri Lanka, 16 October, 2013
Niedercorn, J. H., E. F. R. Hearle (1964), “Recent
Land-Use Trends in Forty-Eight Large American
Cities”, Land Economics, 40 (1), 105-110
Northam, R. M. (1971), “Vacant Urban Land in the Ame-
rican City”, Land Economics, 47 (4), 345-355.
Oxenham, J. R. (1966), Reclaiming Derelict Land, Faber
and Faber, London
Rivlin, L. G., A. Windsor (1986), Final Report: A Study of
Found Public Spaces, New York: City University of New
York Graduate Center
Smithson, R. (1967), “A Tour of the Monuments of Passaic,
New Jersey”, The Collected Writings, ed. Jack Flam, s. 69-74
Sola Morales, I. de (1995), Terrain Vague, Anyplace, 118-123
Stavrides, S. (2007), “Heterotopias and the Experience of
Porous Urban Space”, Loose Space: Possibility and
Diversity in Urban Life, 174-192
Sucher, D. (1995), City Comforts: How to Build an Urban
Village, City Comfort Press, Seattle
Tonnelat, S. (2008), “Out of Frame’ The (in) Visible Life of
Urban İnterstices – a Case Study in Charenton-le-Pont,
Paris, France”, Ethnography, 9 (3), 291-324
Tümertekin, E. (1997), İstanbul, İnsan ve Mekân, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları
URL 1. Büyükdere Caddesi ve Mimarlık (2008), http://
www.mimdap.org/?p=3295 (Son Erişim Tarihi: 5
Aralık 2018)
Villagomez, E. (2010), “Claiming Residual Spaces in the
Heterogeneous City”, Insurgent Public Space,
Routledge, s. 93-108
Winterbottom, D. (2000), “Residual Space Re-evaluated
[Portfolio]”, Places, 13 (3)

DTGSYO + MÜGSF = BELLEK
Bauhaus’un 100. Kuruluş Yılında, Devlet Tatbiki Güzel
Sanatlar Yüksek Okulu ve Marmara Güzel Sanatlar
Fakültesi’ne İnsan, Eğitim, Mekân Bağlamında Bakış
İnci Deniz Ilgın
F iziksel varlığı 1919 ile 1933 yılları arasındaki
14 yıla sıkışan ancak kurulduğu tarihten
günümüze sanat ve tasarım alanındaki güçlü
etkisini sürdürmeye devam eden Bauhaus okulu-
nun Türkiye’deki izleri Ankara Gazi Eğitim Ter-
biye Enstitüsü ve Tatbiki Sanatlar Okulu’nda
görülür. 1932 yılında kurulan Ankara Gazi Eği-
tim Terbiye Enstitüsü Resim-İş Bölümünün,
Türkiye’deki tek sanat okulu olan “Sanayi-i Nefi-
se’nin akademizmine çağdaş bir alternatif oluş-
turması amaçlanmıştır” (Artun, 2009: 14).
Ankara Gazi Eğitim Terbiye Enstitüsü Resim-İş
Bölümünün kurucu kadrosu Almanya’da yetiş-
miş ve Kunstgewerbe, Werkkunst, Angewandte
Kunst ve Bauhaus gibi okullarının etkisinde kala-
rak, bu okullardaki benzer yaratıcılık eğitimini
Türkiye’de yaymak istemişlerdir. Resim-İş bölü-
mü öğretim elemanlarının Tatbiki Sanatlar Oku-
lu’nun kurulması fikrini öneri olarak ilettikleri ve
konunun Maarif Vekâleti tarafından benimsendi-
ği bilinmektedir (Aslıer, 2009). Kurulması plan-
lanan okulun temel hedefi “memleket sanayiinin
ihtiyacı olan mütehassıs teknisyen ve sanatkârla-
rın her bakımdan mükemmel yetişmelerini sağla-
mak...” (Artun, 2009: 14) olarak belirlenmiştir.
Bu amaçla Resim-İş Bölümü’nün ilk mezunla-
rından üç kişi 1935 yılında Almanya’ya yollanır.
Ancak savaş nedeniyle Tatbiki Sanatlar Oku-
lu’nun kuruluş sürecinin başlatılması 1955 yılına
kadar gecikir. Resmi kuruluş süreci, Maarif Vekâ-
leti’nin, Stuttgart Üniversitesi’nden Prof. Dr.
Ing. Adolf G. Schneck’i danışman olarak davet
etmesi ve Prof. Schneck’in 23 Temmuz 1956
tarihinde görevi kabul ederek imzaladığı sözleş-
me ile başlar. Hemen ardından, 27 Temmuz
1956 tarihinde İTÜ Mimarlık Fakültesi öğretim
üyesi Doç. Dr. Sabri Oran, kuruluş sürecini takip
etmek üzere okulun ilk müdürü olarak atanır
(Ak, 2008: 58-59).
Prof. Schneck, Bauhaus ekolü etkisiyle yetiş-
miş bir mimardır ve Stuttgart Üniversitesi öğre-
tim üyeliğinden emekli olmuştur. Aynı zaman-
da, Güney Amerika, Arjantin ve Brezilya da tat-
biki güzel sanatlar okulları kurulurken danış-
manlık yapmış tecrübeli bir isimdir. Görevi üst-
EĞİTİM
lendiği zaman öncelikle Anadolu’yu gezerek
mevcut el sanatlarını inceler ve Türkiye’nin hızlı
bir kentleşme sürecine gireceğini saptar. Bunun-
la bağlantılı olarak yapı endüstrisinin de gelişe-
ceğini öngörür. İncelemeleri sırasında pamuk
üretiminin gelişiyor olmasının tekstil endüstrisi-
nin gelişimini etkileyeceğini fark eder. Bu bağ-
lamda, tekstil alanında sanat ve tasarım faaliyet-
leri önem kazanacaktır. Tüm bu gelişmelerin
ticareti hızlandıracağına ve bu durumun iletişim
ihtiyacını harekete geçireceğini düşünür. Böyle-
likle grafik sanatçılarına da gereksinim doğaca-
ğını öngörür. Yapı ile beraber ihtiyaç olacak
diğer alanların seramik, iç mekânların tasarlan-
ması ve mobilya ihtiyacı olduğunu analiz eder.
Bauhaus felsefesinin temeli olan sanatın yapıyı
meydana getiren unsurların bütünü olması fik-
rinden yola çıkarak, okulda bir de dekoratif
resim bölümü olması gerektiğini düşünür.
“Dekoratif resim” adını özellikle seçerek resim
sanatını tual ile sınırlamayıp yapının elemanı
olan yüzeylerin resim sanatının alanına girdiğini
vurgular. Böylece ülkenin gereksinimlerini dik-
kate alarak, Dekoratif Resim, Grafik Sanatları,
Mobilya ve İç Mimarlık, Seramik ve Tekstil
Sanatları olmak üzere beş bölümün kurulmasını
tavsiye eder (Aslıer, 2014).
25 Ekim 1957 tarihinde öğretime açılan oku-
lun öğrencileri yetenek sınavı ile seçilir (Resim
1). Kabul edilecek öğrencilerin %75’i sanat ensti-
Resim 1. DTGSYO açılış
(Hayat, 15 Kasım 1957).
mimar•ist 2019/3 101
EĞİTİM

Resim 2. DTGSYO giriş uygun özel mobilyalar yapılır. O günün koşulla-

kapısı (Gaye Ergü arşivi).
tüsü (meslek lisesi), %25’i lise mezunu ya da 11.
sınıftan takıntısız geçmiş olmalıdır (Aslıer, 2009:
304). Sanat enstitülerinden mezunların da okula
kabul edilmesi daha çok gence fırsat tanınması
açısından önemli gelişmedir, çünkü Güzel Sanat-
lar Akademisi (Sanayi-i Nefise Mektebi) o
Resim 3. a) Öğrenci dönemde sanat enstitüleri mezunlarını kabul
masası, b) Öğrenci etmemektedir (Demir, 2009).
sandalyesi, c) Öğretim Okulun yerleşeceği bina olarak Beşiktaş Aka-
elamanı masası, d)
retler’deki Dolmabahçe Sarayı eski Baltacılar
Öğretim elamanı
sandalyesi (Fotoğraflar: Dairesi seçilir ve bina okulun eğitimi doğrultu-
Mustafa Bilge Satkın). sunda restore edilir (Resim 2) . Sınıf ve atölyelere
102 mimar•ist 2019/3
rında masraftan kaçınılmaz ve ihtiyaca göre
çözümler üretilir. Örneğin standart masa ölçüsü
yerine üç farklı boyutta masa üretilir (Aslıer,
2014). Mobilyaların bir kısmı öğretim elemanla-
rı tarafından tasarlanmış ve Sultan Ahmet Meslek
Okulu’nda üretilmiştir (Özel, 2018) (Resim 3).
Tatbiki Sanatlar Okulu’nun (sonraki ismiyle
Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu -
DTGSYO) ilk yönetmelik tasarısını ve eğitim
programını hazırlayan Prof. Schneck, okulun
kadrosunu Türk ve Alman ve öğretim elemanla-
rından eşit oranda oluşturmuştur. Müdür Sabri
Oran ve Müdür Yardımcısı Fethi Duyar’ın yanı
sıra Hakkı İzzet, Cevdet Koçak, Ratıp Erdem,
Oktay Uzel, Neriman Doğu, Hadi Tamer,
Harmi Ruland, Frank Metzger, Herwig Schu-
bert, Astrid Vollmer çekirdek kadroyu oluştu-
ran isimlerdir. Sonraki yıllarda, yurtdışından,
çoğunlukla Almanya’dan çok sayıda öğretim
elemanı eğitime katkıda bulunmuş, bu öğretim
elemanlarından Friedrich Rommel, Harald Sch-
midt, Harald Böhmer gibi bazı isimler uzun yıl-
lar okulun kadrosunda hizmet vermiş, Boris
Niemann gibi bazı öğretim elemanları da belli
bir aradan sonra tekrar geri dönüp eğitime kat-
kıda bulunmuştur. DTGSYO’nun kuruluşunun
ilk 15 yılında yeni öğretim elemanları yetiştir-
mek üzere yurtdışına, çoğunlukla Almanya’ya
gönderilen yeni mezunlar eğitimlerini tamamla-
dıktan sonra okulda eğitmen olarak görev
almışlardır (Özbiçer, 2018; Celbiş, 2018).
1985 yılına kadar eğitimin sürdüğü Beşiktaş
yerleşkesi, Bauhaus modelinde olduğu gibi,
farklı disiplinlerin etkileşim halinde olduğu,
yaşamla doğrudan bağın kurulduğu, “aklın, kal-
bin ve elin bir arada çalıştığı” (Alyanak, 2019),
“yaparak öğrenmeye” odaklı atölye sisteminin
dinamizmine ve öğrencilerle öğretim elemanla-
rının idealist bir yaklaşımla ortak üretimlerine
tanıklık etmiştir. Sınıf ve atölyeler yaratıcı
düşüncenin üretimle somutlaştığı deneyim
alanlarıdır (Resim 4). Bölümlerin ortak yaptığı
Temel Sanat Eğitimi dersi ilk yarıyılda 24 saat,
ikinci yarıyılda 16 saat olarak işlenmekte ve
öğrencilerin, birlikte çalışma ve üretme yetisi
kazanmaları sağlanmaktadır. Tüm öğrenciler
birbiri ile iletişim halindedir ve ortak üretim
olasılıklarını deneyimler. Temel Sanat Eğitimi
dersi, dört seneye yayılacak birlikte tasarlama ve
üretme kültürünün başlangıç noktasıdır.
Phlipp Oswalt (2013), Bauhaus’un Dessau’da-
ki binasını anlattığı kitapta, atölyeleri “praksisi kut-
lama” alanları olarak tanımlar. Dessau binası yeni

bir sentez alanıdır, disiplinleri bir araya getirmenin
yanı sıra insana ait “öğrenme, araştırma, üretme,
parti yapma, yeme, uyuma, etkileme, aktivite
yapma, sunum yapma ve benzeri eylemlerin yaşan-
dığı alandır. Kısacası Dessau binası, Bauhaus toplu-
luğunun çalışması ve yaşaması için ihtiyacı olan her
şeyin bir araya geldiği yerdir” (Oswalt, 2013: 8).
Benzer biçimde, DTGSYO Beşiktaş yerleşkesi de
öğrenci ve öğretim elemanlarının günlerinin
büyük bir kısmını, zaman zaman tamamını geçir-
dikleri, çalıştıkları, öğrendikleri, ürettikleri, eğlen-
dikleri, masalsı bir yerdir. Yaz tatillerinde dahi
öğrenciler okulun atölyelerinde çalışmaya devam
etmektedir. Okul aynı zamanda buluşma noktası-
dır; hafta sonları bir arada sergilere, kültürel etkin-
liklere gidilir, ardından okula dönülüp sınıf ve atöl-
yelerde çalışmaya devam edilirdi.
Beşiktaş yerleşkesinde tüm atölyeler, öğren-
cilerin yeni malzemeleri ve uygulamaları dene-
yimleyebilmelerine olanak tanıyacak donanım-
daydı. “O yıllar, kurumda polyester dökmekten,
pleksiglas kullanmaya kadar her türlü malzeme-
ye ulaşmanın mümkün olduğu güzel yıllardır”
(Özbiçer, 2019). Bunun yanı sıra staj, eğitimin
önemli bir parçasıdır. Öğrenciler bireysel olarak
staj yapabildikleri gibi okulun atölyelerinde bir
arada staj yaparak birlikte öğrenme pratiğini yaz
tatillerinde de sürdürebilmekteydi. Örneğin
Mobilya ve İç Mimarlık öğrencileri, staj kapsa-
mında her yaz okulun ahşap atölyesinde kendi
tasarladıkları mobilyaları birebir üretirlerdi
(Unansal, 2019). Bunun yanı sıra, birinci sınıfın
sonunda, tüm Mobilya ve İç Mimarlık Bölümü
öğrencileri Ankara Ağaç İşleri Olgunlaştırma
Enstitüsünde bir aylık bir staj yaparak mobilya
üretiminin tüm aşamalarını, döşemeden cilaya,
masif işçiliğinden düz tabla işçiliğine kadar bire-
bir yaşayarak öğrenirlerdi (Özbiçer, 2019).
Dekoratif Resim Bölümü öğrencileri, hocalarıy-
la birlikte binalara duvar resmi çalışmaları yapar-
lardı. Okulda geçirilen dört verimli ve mutlu yıl
mezunlara profesyonel yaşamlarında da başarı-
nın yolunu açmıştır. O yılların gazete ilanlarında
ofis ve firmaların “Devlet Tatbiki Güzel Sanat-
lar Yüksek Okulu mezunu elemanlar” tercih
ettikleri görülmektedir.
DTGSYO’ya özgü, okulu farklı kılan bir başka
özellik, yönetim, öğretim elemanları ve öğrenci-
ler arasındaki demokratik ilişkidir. Beş bölümden
öğrencilerin seçtiği beş öğrenci okulun üst yöne-
timinin yaptığı toplantılara katılır ve kurulda her
türlü konu konuşulur, paylaşılırdı (Eti, 2018).
Talebe Cemiyeti okulun işleyişinde aktif olarak
yer alır, okulu ilgilendiren tüm konulara dahil
EĞİTİM
olur, öğrencilere destek olur, şebekeleri (paso) Resim 4. Dekoratif Resim
dağıtır, okulun gereksinimlerini tespit edip yöne- öğrencileri çalışırken
(Tayfun Erdoğmuş arşivi).
timle işbirliği yaparak çözümler üretirdi.
Talebe Cemiyeti, öğrenciler, öğretim ele- Resim 5. Kantin inşası
manları ve yöneticilerin bu demokratik ortamda (Şermin Alyanak arşivi).
ortak üretimlerine ait en tipik örneklerden biri
okula yeni bir kantinin inşa edilmesidir. DTGS-
YO’nun ilk yıllarında kantin ahşap atölyesinin
yanında küçük bir yerdir ve oldukça kullanışsız-
dır. Talebe Cemiyeti ile birlikte diğer öğrenciler
bir araya gelerek yönetimden onay alır ve ahşap
konstrüksiyondan oluşan bir proje çizerek,
hocaların ve teknisyenlerin desteğiyle kantini
yeni yerinde inşa ederler (Resim 5). Bu deneyi-
min tamamı imece usulü ile gerçekleşmiştir.
Proje, Mobilya ve İç Mimarlık öğrencileri tara-
fından diğer bölümlerin öğrencilerinin önerileri
de dikkate alınarak çizilir, atölyeden sorumlu
usta ahşap işlerinde yardım eder, bir Mobilya ve
İçmimarlık öğrencisi tanıdıklarının yardımıyla
kantinde kullanılmak üzere Harry Bertoia esinli
tel sandalyelerin küçük modelini çok az para ile
ürettirir, Tekstil Bölümü öğrencileri kantinin
perdelerini basar, Seramik Bölümü öğrencileri
zemin malzemesini döşer. Ortaya, okulun
öğrencilerinin yanı sıra diğer okullardan öğren-
cilerin de özellikle gelip vakit geçirdiği, ortak
yaratıcılık ve emeğin ürünü olan bir kantin
çıkar. Önceleri kantinin küçük bir bölümü Tale-
be Cemiyeti tarafından kullanılmıştır, ardından
tamamı okula açık olarak kullanılmaya başlan-
mıştır (Alyanak, 2019; Celbiş, 2019).
1982 yılına gelindiğinde, YÖK’ün kurulma-
sıyla birlikte, DTGSYO, Marmara Üniversite-
si’ne bağlanmış ve “MÜ Güzel Sanatlar Fakül-
tesi” adını almıştır. 1985 yılında önce Resim
Bölümü, ardından tüm bölümleriyle Acıbadem
mimar•ist 2019/3 103
EĞİTİM
Resim 6. Logo tasarım:
Mehmet Ali
Müstecaplıoğlu.
yerleşkesine taşınmıştır. Günümüzde servis
bölümü olan Temel Eğitim Bölümü olmak
üzere, on iki bölümle eğitimini sürdüren okul,
kuruluşundan itibaren süregelen ve ağırlıkla
Alman sistemi ve Bauhaus eğitim felsefesine
dayalı uygulamalarını günün koşullarına adapte
ederek sürdürmeye devam etmektedir.
Belleğin İzinde
Bugün altmış iki yılı geride bırakan okula, Bau-
haus’un 100. kuruluş yılına denk gelen 2019’da
baktığımızda, tarihsel sürecine ait kapsayıcı bir
arşiv/dokümantasyonun oluşturulmamış oldu-
ğunu görmekteyiz. Az sayıda basılı yayının için-
de Bircan Ak’a (2008) ait “Sanat ve Tasarım
Eğitiminde Tatbiki Güzel Sanatlar Okulu Ger-
çeği” başlıklı yayınlanmış yüksek lisans tezi, oku-
lun kuruluş yılları ve ilk yıl programlarına ait
önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Okulun 50.
kuruluş yıldönümü kapsamında dönemin dekanı
Prof. Nazan Erkmen’in yapmış olduğu seri
etkinliklerden biri olan “Türkiye’de Mimarlık,
Sanat, Tasarım Eğitimi ve Bauhaus” sempozyu-
munda sunulan bildiriler, Ali Artun ve Esra Ali-
çavuşoğlu’nun editörlüğünde kitaba dönüştü-
rülmüş ve bu kitap da özellikle Bauhaus ekolü
ile bağ kuran önemli bir kaynak olmuştur. Bu iki
yayının yanı sıra okulun Marmara Üniversitesine
bağlandıktan sonraki sürecinde yapılan sergi,
sempozyum, seminer, panel, workshop vb etkin-
liklere ait basılı kataloglar da okulun belli
dönemlerine ait basılı kaynakları oluşturmakta-
dır. Ancak kurumun özellikle yüksekokul oldu-
ğu döneme ait bellek oluşturabilecek bir arşivi
Resim 7. Beşiktaş
yerleşkesi rölöve
çalışmaları.
104 mimar•ist 2019/3
bulunmamaktadır. Türkiye’nin sanat ve tasarım
dünyasına çok önemli katkıları bulunan ve bir
ekol olan okulun 62 yıl boyunca nelere tanıklık
ettiği, kurumda okuyanların, öğretenlerin ve
çalışanların neler yaşadığı, sınıflar, atölyeler, ofis-
lerin nasıl işlediği, atölyelerinde neler üretildiği,
insan ilişkilerinin nasıl olduğu, ne tür eşyaların
kullanıldığı, özet olarak, okulun gündelik yaşa-
mının nasıl olduğuna dair detaylı kaynak bulun-
mamaktadır. Özellikle Marmara Üniversitesine
bağlanma sürecine kadar olan ilk yirmi sekiz yıl-
lık süreç daha çok kişilerin belleklerinde saklıdır.
Bellek, tüm varlıklar için deneyim biriktirme,
yaşamı anlama, yaşama tutunma kaynağıdır.
Bireyler gibi kurumlar da var oluş nedenlerini ve
gelişimlerini belleğe dayandırır. Kurumlar için
bellek aynı zamanda sürdürülebilir olmak anla-
mına gelir. Bellek ortaya çıkarılmayı bekleyen bir
hazine gibidir, izinin sürülmesi ve keşfedilmesi
gerekir ve Juan Luis Vives’e göre “Bellek eksiksiz
her şeyin bulunduğu muazzam arşivdir” (Gülte-
kin, 2017: 92). İşte DTGSYO + MÜGSF =
BELLEK projesi (Resim 6), böyle bir arşiv yarat-
ma amacıyla, Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yük-
sek Okulu ve sonraki ismiyle Marmara Üniversi-
tesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nin tarihinin izlerini
sürmek üzere başlatılmıştır. Projenin amacı, Tür-
kiye’de güzel sanatlar eğitiminin yapı taşlarından
ve Bauhaus ekolü temsilcisi olan okulun kurulu-
şundan günümüze geçirdiği evreleri görünür kıl-
mak, güzel sanatlar ve tasarım eğitimine bugün
de model olmaya devam eden eğitim sisteminin
yaşamsal deneyimlerini hafızalarda kalmaktan
çıkarıp somut bilgi ve belgeye dönüştürerek ula-
şılabilir kılmaktır. Bu çalışma, aynı zamanda oku-
lun kuruluş sürecinden itibaren varlığını sürdü-
ren Bauhaus yaklaşımının izlerini sürecek ve
zaman içindeki evrilişini saptayacaktır.
Üç etapta sürdürülecek olan projenin ilk
etabı 1957-1982 yılları arasındaki süreci, bir
başka deyişle kuruluşundan YÖK ile MÜ Güzel
Sanatlar Fakültesine dönüşüm aşamasına kadar
olan 25 yıllık süreci, ikinci etabı ise 1982 itiba-
riyle fakülteye dönüşme sürecinden günümüze
kadar olan zaman dilimini arşivleyecektir. Kuru-
 EĞİTİM

Resim 8. Söyleşiler.

mun gündelik yaşamını insan, eğitim ve mekân söyleşilerden elde edilen sözlü tarih notları, fotoğ-
bütününde ortaya koyacak projenin üçüncü raflar, anılar, daha önce ulaşılamayan bazı belge-
aşaması ise Bauhaus ekolünün en belirgin özel- lerdeki bilgilere ve döneme ait gündelik yaşam
liği olan ortak tasarlama, üretme ve sanat ve pratiklerine ulaşabilmeyi sağlamıştır.
tasarımın topluma mal edilerek işlevselleştiril- Bina, iç mekân, mobilya, teçhizat ile ilgili
mesi kültürünü, Bauhaus okulundaki uygula- olarak öncelikle kuruluş tarihinden itibaren kul-
malara benzer biçimde deneyimleyecektir. lanılan mobilya ve teçhizatın envanteri çıkarıl-
İnci Deniz Ilgın, Esra Aliçavuşoğlu, Mehmet mış ve stüdyo ortamında fotoğrafları çekilmiştir.
Ali Müstecaplıoğlu, Mustafa Bilge Satkın, Duygu Bunun yanı sıra, Beşiktaş ve Acıbadem yerleşke-
Karabayraktar, Aslı Taş, Ceren Koç, Çağrı Ulu- lerinin rölöveleri çıkarılmıştır. Bir başka etap
düz, Emine Sarsılmaz Vagtborg, Refia Anıl Ağrı- olarak, eğitime ait gelişmelerin kayıt altına alın-
lı, Seden Odabaşıoğlu, Sevra Baklacı, Timuçin ması, yayımlanmış kitap ve katalogların dijital
Erkan, Can Gündoğdu olmak üzere 15 kişiden ortamda görünür kılınması, yapılan etkinliklere
oluşan DTGSYO + MÜGSF = BELLEK ekibi,
ait verilerin toplanması hedeflenmiştir. Bu
projenin ilk etabına ait arşivleme sürecini başlat-
süreçte, ulaşılan 72 adet basılı kitap ve katalog
mış bulunmaktadır. Küratöryel kurgu, grafik ve
dijital ortama geçirilmiş ve online ulaşılır olma-
kimlik tasarımı, editoryal yapı, fotoğraf ve video
ları sağlanmıştır.
çekimleri, envanter çıkarma, veri toplama, dijital
kayıt ve teknik çizimler, söyleşi transkripsiyonları Resim 9. Çekimler.
eşzamanlı olarak adı geçen ekip tarafından sürdü-
rülmektedir (Resim 7).
Fotoğraf ve video çekimi ile gerçekleşen söyle-
şiler, okulun kuruluş yıllarından günümüze önce
öğrenci, sonra öğretim üyesi olarak kurumun tüm
süreçlerine tanıklık etmiş öğretim elemanları ve
yöneticiler, öğrenciler, idari kadro ve teknisyenler-
le yapılmaktadır. Şimdiye kadar öğrenci ve/veya
öğretim elemanı olmuş 12 kişi ile görüşülerek
görüşmeler kayıt altına alınmıştır (Resim 8, 9). Bu
mimar•ist 2019/3 105
EĞİTİM
Projenin 1957-1982 yıllarına ait ilk etabı
tamamlanmak üzeredir. 1982 yılından günü-
müze kadar olan süreci kapsayan ikinci etaba ait
verilerin toplanma süreci devam etmektedir.
Yöntem olarak ilk iki etaptan farklı olan üçüncü
aşama ile ilgili detaylandırma çalışmaları devam
etmektedir. Bu etabın öncelikli hedefi envanteri
çıkarılmış ve tüm detayları ile arşivlenmiş olan
kuruma ait mobilyaların korunmaya alınmasıdır.
Bir sonraki aşamada birkaç örnek seçilecek ve
orijinal form, ölçü, malzeme ve yapım yöntem-
leri korunarak yeniden üretilecektir. Üretilen
mobilyalar, bu kez öğrenci, öğretim elemanı ve
tasarımcılar tarafından yorumlanarak yeni bir
bakışla tasarlanacak ve yine içlerinden seçilen
örnekler üretilecektir. Böylece, kurulduğu yıl-
larda bazılarını öğrenci ve öğretim elemanları-
nın tasarladığı ve sınıf ve atölyelerde bir kısmı
hâlâ kullanılmakta olan mobilyaların orijinalleri
yeniden hayat bulacak ve bunun ötesinde
öğrenci ve öğretim elemanları işbirliği ile yeni-
den yorumlanarak tasarlanacaktır. Bu aşamanın
bir sonraki hedefi ise üretilen mobilyaları okul
markası altında döner sermaye kapsamında kul-
lanıcı ile buluşturmak olacaktır. Bu aşamada
mobilyaların tescillenmesi ve markalaşması için
gerekli girişimlerde bulunulacaktır.
DTGSYO + MÜGSF = ARCHIVE
In the Centennial of the Bauhaus, Rethinking State School of
the Applied Arts (DTGSYO) and Marmara University Faculty
of Fine Arts (MÜGSF) through its people, places and
education
Tatbiki Sanatlar Okulu officially started in 1957 almost 20 years after
Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-İş instructors, who have studied in
Germany, proposed the need to establish an applied art school to the
National Education Council. The school’s constitution, the programs, and
the programs’ curriculum were developed by Prof. Ing. Adolf Gustav
Schneck upon the invitation extended by the National Education Council.
Prof. Schneck’s arrangement ensured so that each program consisted of
equal number of Turkish and German professors. The German
professors’ influence, specifically to the first year Basic Art/Design
studio, was powerful. Hence, the impact of the German system,
particularly Bauhaus philosophy eventually made the school the Bauhaus
counterpart in Turkey.
Looking back the school’s sixty-two years of history, we don’t come
across sufficient material that offer detailed information on the school’s
people, studios, education, in short its daily life rituals which together
create its retrospection. With the “DTGSYO + MÜGSF = BELLEK” project,
we aim to reveal the history, in other words, daily life practices of the
school that will uncover the untold, unshared, undocumented details and
stories of the school and simultaneously discover the details of the
Bauhaus influence. With this project, we aim to cultivate a
comprehensive archive that we intend to share with an exhibition, book,
film, catalog, website and social media mediums.
106 mimar•ist 2019/3
Projenin üçüncü aşaması kurumun Bauhaus
geleneğinden gelen tasarlama, üretme ve top-
lumla paylaşma kültürünü okul markası yarata-
rak sürdürmeyi hedeflemesi açısından önemli
bir misyon taşımaktadır. Bu bağlamda, DTGS-
YO + MÜGSF = BELLEK projesi bir yandan
okulun kapsamlı bir arşivini oluştururken diğer
yandan bugüne kadar uygulanmamış olan bir
aşamayı hayat geçirmeyi hedeflemektedir. Böy-
lece proje, bir yandan kurumsal bellek oluştu-
rurken diğer yandan geçmişe ait önemli kaza-
nımları örnek alarak koruma, yeniden üretme,
yorumlama, sürdürme gibi hedeflerle projenin
çıktılarını dinamik yapıya dönüştürecek ve bir
anlamda geçmiş, bugün ve gelecek arasındaki
organik bağı kurmayı sağlayacaktır. Projenin
bugüne kadar olan çıktılarının bir kısmı “tatbi-
ki.bellek” başlıklı Instagram (https://www.ins-
tagram.com/tatbiki.bellek/) ve “Tatbiki.Bel-
lek” başlıklı YouTube hesaplarında güncellene-
rek, paylaşılmaktadır. Veri toplama ve derleme
aşaması tamamlandığında elde edilen bilgiler bir
film, sergi, kitap, web sitesi ile paylaşılacaktır.
İnci Deniz Ilgın, Prof. Dr., MÜGSF İç Mimarlık Bölümü,
denizilgin@marmara.edu.tr
Kaynaklar
Ak, B. (2008), Sanat ve Tasarım Eğitiminde Tatbiki Güzel
Sanatlar Okulu Gerçeği, Yüksek Lisans Tezi, MÜGSF
50. Yıl Yayınları, İstanbul
Alyanak, Ş. (2019), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK proje-
si kapsamında söyleşi, (16 Nisan 2019), İstanbul
Artun, A. (2009), “Türkiye’de Mimarlık, Sanat, Tasarım
Eğitimi ve Bauhaus”, A. Artun ve E. Aliçavuşoğlu
(ed.), Bauhaus: Modernleşmenin Tasarımı: Türkiye’de
Mimarlık, Sanat, Tasarım Eğitimi ve Bauhaus, İletişim,
İstanbul
Aslıer, M. (2009), “Tatbiki Güzel Sanatlar Okul Eğitim
İlkelerinin ve Çalışma Yöntemlerinin Uygulanmasında
Alman Bauhaus ve Werkkunstschule Adlı Okulların
Etkinlikleri”, A. Artun ve E. Aliçavuşoğlu (ed.), Bau-
haus: Modernleşmenin Tasarımı: Türkiye’de Mimarlık,
Sanat, Tasarım Eğitimi ve Bauhaus, İletişim, İstanbul
Aslıer, M. (2014), MÜGSF ve GÖRSAV girişimi ile yapılan
söyleşi (Haziran 2014), İstanbul
Celbiş, Ü. (2018), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK projesi
kapsamında söyleşi (11 Haziran 2018), İstanbul
Demir, C. (2019), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK projesi
kapsamında söyleşi (21 Şubat 2019), İstanbul
Eti, E. (2018), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK projesi
kapsamında söyleşi (12 Nisan 2018), İstanbul
Gültekin, O. (der.) (2017), Mnemosyne’in Hazine Sandık-
ları: Platon’dan Derrida’ya Bellek Kuramı Üzerine
Metinler, Umur Yayınları, İstanbul
Işıngör, M. (2019), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK pro-
jesi kapsamında söyleşi (1 Şubat 2019), İstanbul
Oswalt, P. (2013), The Bauhaus Building in Dessau, Spec-
tor Books, Leipzig
Özbiçer, A. (2018), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK pro-
jesi kapsamında söyleşi (11 Haziran 2018), İstanbul
Özel, Y. (2018), DTGSYO+MÜGSF=BELLEK projesi
kapsamında söyleşi (24 Mayıs 2018), İstanbul
Unansal, N. (2019), DTGSYO + MÜGSF = BELLEK pro-
jesi kapsamında söyleşi (24 Ocak 2019), İstanbul

Mimarlık Eğitiminde UNESCO-UIA Validasyonunun Önemi:
Türkiye’de Bir İlk Olarak MSGSÜ
Mimarlık Eğitimi Validasyonu (II)
Demet Binan - Nazire Papatya Seçkin
B ir önceki makalede, UNESCO-UIA Onay
Sisteminin oluşumu, nitelikleri ve onay
sürecinin temel unsurları tanımlanarak, bu
süreçteki üç önemli aşamanın ilki üzerinden
MSGSÜ Mimarlık Bölümü’nün deneyimleri
aktarılmıştır. Bu makalede ise, onay sürecindeki
diğer iki aşama olan ‘Adaylık’ ve ‘Tam Tanın-
ma’nın gerekleri üzerinde durularak, MSGSÜ
Mimarlık Bölümü’nün bu süreçte edindiği
deneyimler paylaşılmaktadır.
Onay Süreci ve MSGSÜ Mimarlık Bölümünün
UNESCO-UIA Deneyimi
Yazımızın bir önceki bölümünde detaylıca anla-
tılan ‘Uygunluk’ aşamasının ardından, ön
rapor grubunun ziyareti sonunda, başvuruyu
yapan okulun ‘Adaylık’ aşamasına geçip geçme-
diği belli olur.
Adaylık
UNESCO-UIA Validasyon Adaylığı, programın
UNESCO-UIA Mimarlık Eğitim Şartı’nda belir-
tilen “Genel Değerlendirmeler”, “Mimarlık Eği-
timinin Amaçları” ve “Akredite Olmak İsteyen
Bir Okulun Yerine Getirmesi Gereken Şartlar”ın
yer aldığı ilk 3 bölümü karşılama potansiyeline
sahip olduğu anlamına gelmektedir.
UNESCO-UIA adaylığı tam tanınma ile
aynı değildir. Sistem, adaylık alan okulun tüm
akademik personel, öğrenci ve paydaşlarını bu
konuda bilgilendirmesini, dijital ve basılı tanıtıcı
metinlerde adaylık ve tam tanınma arasındaki
farkı ortaya koymasını istemektedir.
UNESCO-UIA adaylığı, ön rapor grubu
ziyareti tarihinden itibaren en fazla 2 yıllık bir
süre için uzatılır. Aday program, bu 2 yıllık süre
içinde tam rapor grubu ziyaretinin tarihinde
anlaşamaz veya UNESCO-UIA Mimari Eğitim
Validasyon Konseyi’ne adaylık süresinin neden
uzatılması gerektiğine ilişkin tam ve resmi bir
gerekçe sunamazsa, adaylığı geri alınır.
Okulun adaylık aşamasını geçememesi,
UNESCO-UIA Mimarlık Eğitim Şartı’nda
belirtilen hususları karşılayacak potansiyele
sahip olmadığı anlamına gelir. Bu durumda ön
EĞİTİM
ziyaret grubu üç seçenekten birini önerebilir.
Bunlar, ziyaret sırasında incelenen verilere daya-
narak, eğitim programının yakın bir gelecekte
UNESCO-UIA Mimarlık Eğitimi Şartı’nın
gerekliliklerini yerine getirmesinin mümkün
olmadığını ve UNESCO-UIA için yeni bir baş-
vuru yapması gerekeceği; tanınma için eğitim
programının ders yapısını, içeriğini ve sunumu-
nu daha iyi bir şekilde hazırlayabilmesi amacıyla
yapılacak değişiklikler konusunda tavsiyede
bulunmak üzere aday gösterilen bir UNESCO-
UIA eğitim danışmanı ile yürütmesi; eğitim
programının ön rapor grubunun tavsiyelerini
uyguladığı ve bir yeniden ziyaret için belirli bir
tarihi kabul ettiği yönünde olabilir.
Tam Tanınma (Onaylama)
Programın adaylığı onaylandıktan sonra tam rapor
grubunun ziyareti söz konusu olur. Tam rapor
grubunun ziyareti genellikle ön rapor grubu ziya-
ret tarihinden itibaren 12 aydan önce gerçekleş-
mez. Bu tarih, okul ve UIA VCAE ile mutabık
kalınan bir tarih olup, programın ön rapor grubu-
nun önerilerini dikkate alması için gerekli zaman
sağlar. Tam rapor grubu, UNESCO-UIA Bölgesel
Validasyon Konseyi’nden 2 üye (biri grup başka-
nı), bölgesel temsilci 1 üye (akademisyen veya
profesyonel mimar), RIBA’dan 2 üye (genellikle
biri grup raportörü) olmak üzere toplam 5 üye-
den oluşmaktadır.
Tam rapor grubunun ziyaret tarihi Bölüm
Kurulu kararıyla 20-23 Kasım 2017 olarak
belirlenmiş ve UNESCO-UIA Validasyon Kon-
seyine önerilmiştir. Tam Değerlendirme Rapo-
ru aşaması kapsamında, UNESCO-UIA Vali-
dasyon Konseyi üyeleri Prof. Dr. Fernando
Ramos, Nuno Soares, Vity Claude Nsalambi ile
RIBA üyeleri Martin Pearce ve Prof. Dr. Zeno
Bogdanescu ve ayrıca ülkemizi temsilen kurum
dışı katılımcı olarak Prof. Dr. Nur Esin’den olu-
şan bir heyet, 20-23 Kasım 2017 tarihlerinde
kurumu ziyaret etmişlerdir.
Rapor grubunun kurum ziyareti, tam
zamanlı ve standart bir takvime bağlı olarak en
az üç gün sürer. Bu süre:
mimar•ist 2019/3 107
EĞİTİM
• Mevcut tesislerin,
• Bir önceki yılda tamamlanan, tüm konular-
daki öğrenci çalışmalarını içeren geniş kap-
samlı bir serginin,
• Eğitimin her yılına ait müfredatın,
• Her konuda ve her yıla ait, mükemmelden
vasata kadar tüm dereceleri gösteren, öğren-
cilerin hazırlık çalışmalarının, sınavların,
ödevlerin ve
• Öğrencilerin sene sonu çalışmaları ve proje-
leri ile öğretim üyeleri tarafından yürütülen
araştırmaların denetimini içerir.
Ziyaret sırasında rapor grubu, akademik per-
sonel, ders yürütücüleri, her sınıftan öğrenciler,
okuldan mezun olan mimarlar, yerel meslek
örgütleri üyeleri ve ayrıca kurumun üst düzey
akademik yöneticileri ile özel toplantılar yapar.
Ön rapor grubunun ziyareti sırasında yapılan
inceleme ve değerlendirme toplantılarına bölüm
başkanı katılamazken, tam rapor grubunun
ziyaretinde böyle bir sınırlama yoktur.
Tam rapor grubunun ziyaretinde UNES-
CO-UIA Validasyon Sistemi tarafından talep
edilenlerin belirtildiği taslak program doğrultu-
sunda bölüm tarafından ayrıntılandırılan prog-
rama göre ilk gün Bölüm Başkanlığı’ndan bölü-
mün tanıtımı talep edilmektedir. Buna bağlı
olarak Bölüm Başkanı Prof. Dr. Demet Binan
tarafından,
• Bölümün kıdemi, tarihçesi,
• Konumu, bulunduğu şehir ve yerin önemi,
• Güzel Sanatlar Fakültesi ile bir arada olması,
ortak mekânları ve olanakları paylaşma avan-
tajı,
• Yüksek kabul standardı-öğrenci niteliği,
• Akademik kadronun niteliği ve sayısı,
• Öğrenci-öğretim elemanı sayısı dengesi,
• Lisansüstü programlarının sayısı,
• Mezunlar ile öğrenci ilişkisi - staj imkânları,
• Uluslararası işbirlikleri ve ERASMUS bağ-
lantıları,
• Meslek odaları, sivil toplum kuruluşları,
yerel ve merkezi idarelerle ilişkiler ve işbirlik-
leri,
• Mezunların iş bulma olanağı ve niteliği,
• UNESCO-UIA heyeti ön ziyareti sonrası
yapılan ortak katılımlı çalıştaylarla hazırlanan
öğretim programı revizyonu,
temel konularını içeren, bir sunum gerçekleşti-
rilmiştir.
Heyet, 4 gün boyunca Mimarlık Bölümü
eğitimini incelemiş, bölümün öğretim üyeleriy-
le, öğrencileriyle, mezunlarıyla, profesyonel
mimarlarla, Mimarlar Odası temsilcileriyle, dış
108 mimar•ist 2019/3
destekçilerle özel görüşmeler yapmış, Mimarlık
Bölümü atölyelerini, çalışma mekânlarını,
kütüphane vb imkânlarını incelemiş, öğrenciler-
le çalışma ortamında görüşme ve değerlendir-
melerde bulunmuştur.
Tam tanınma sürecinde hazırlanan sergi daha
geniş kapsamlı oluşturulmuştur. İlk sergide yer
alan tarihçe kısmı ve öğrenci çalışmalarının yanı
sıra, ülkemizdeki mimarlık eğitim süresi ile Avru-
pa ülkeleri mimarlık eğitim süreleri arasındaki
farklılık, lisansüstü eğitim ile lisans eğitimimizi
bütüncül bir bakış açısıyla aktarmamızı koşullan-
dırdığından, lisans ve lisansüstü programımız
atölye ve program sürekliliği bağlamında temati-
ze edilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca kuru-
mumuzun mimarlık öğrencilerini ve mimarlık
alanını desteklemek ve farkındalık sağlamak ama-
cıyla verdiği “Akdeniz Mimar Sinan Ödülü” ile
bölümde diploma projesini almış mezun olacak
öğrencilere verilen Muammer Onat Ödülü’nün
kapsam ve tanıtımını içeren sunumlar sergiye
eklenmiştir.
Her iki sergi de UIA-UNESCO Validasyon
Sistemi El Kitabı ile UNESCO-UIA Mimarlık
Eğitimi Şartı ve UIA ve Mimarlık Eğitimi:
Düşünceler ve Tavsiyeler dokümanları dikkate
alınarak hazırlanmıştır. Söz konusu sergiler, salt
öğrenci çalışmaları ile oluşmuş ders çıktıları ser-
gisi niteliğinden çok öte, Mimarlık Bölümü’nün
uluslararası eşdeğerliliğini göstermek üzere belli
bir konsepte göre hazırlanmış, mimarlık eğitim
sistemini tanıtan, kurumun mimarlık alanına
eğitim ve farkındalık olarak katkılarını ortaya
koymayı hedefleyen geniş kapsamlı sergiler ola-
rak hazırlanmıştır.
Ziyaret sırasında hazır bulunması gereken
notlandırılmış akademik portfolyolar ile ders
çıktıları, öğrencilerin çalışmalarını değerlendir-
menin ve UNESCO-UIA Mimarlık Eğitim
Şartı’nın 16 temel ölçütüne uygunluğunun sağ-
laması için kullanılan birincil araçlardır. Bu ders
çıktıları, akademik yıl içinde yer alan tüm ders-
lerde, öğrencilerin çalışmalarının derinliğini,
kapsamını, dersler boyunca gösterdikleri geliş-
meyi ortaya koyan unsurlardır.
Ayrıca ziyaret heyetinin talep ettiği öğrenci
portfolyolarının UIA-UNESCO Validasyon El
Kitabı’na uygun olarak sağlanması, kılavuzun
tüm gerekliliklerinin ziyaretten önce yerine
getirilmesi, portfolyoların sadece proje süreci-
nin tamamlanmış sunum çizimleri ve görsel çık-
tıları ile tanımlanmaması, tasarım sürecinin aşa-
malarını da içermesi dikkat edilmesi gereken
hususlardır.

Tam tanınmaya dair ziyarette tam rapor
grubu tarafından aşağıdaki hususlar dikkate alın-
mıştır (Full Visit Report, 2017):
• UNESCO-UIA validasyon kriterlerinin 16
maddesi kapsamında müfredatın tüm alanla-
rında kalitenin sağlanması, programın işleyi-
şinde ve yapısında sağlamlık,
• Entelektüel yeteneğin ve uygulama anlayışı-
nın entegrasyonunun kanıtlarının öğretilen
derslerin hem tasarım projeleri hem yazılı
sunumlar şeklindeki öğrenci çıktıları ile orta-
ya konması,
• UNESCO-UIA tarafından ortaya konan
mimarlık eğitimiyle ilgili anahtar belgelerde
yer alan öğrencilerin başarı çıktılarına yöne-
lik eşik standartlarına uygunluk,
• Öğrencilerin akademik portfolyoları aracılı-
ğıyla sergiledikleri mezuniyet niteliklerinin
diğer büyük uluslararası mimarlık okullarına
kabulleri açısından gözden geçirilmesi,
• Öğrencilerin akademik portföylerinde orta-
ya konan profesyonel becerilerin, mesleki
uygulamada istihdam edilebilirlik için ulus-
lararası standartlar ile eşleşebilirliği (ve aşıla-
bilirliği) açısından gözden geçirilmesi.
Heyet tarafından değerlendirme sürecinde
önemli bulunan ve dikkat çekilen konular;
1. Ziyaret sırasında açık ve net belgelendirme
yapılması, belgelerin dikkatli bir şekilde hazır-
lanması, akademik personelin eğitim progra-
mını anlatırken ve grubun sorularını yanıtlar-
ken net açıklamalarla yardımcı olması,
2. Hazırlanan serginin, öğrenci çalışmalarına
kapsamlı bir genel bakış sunması, tüm eği-
tim programının kapsamlı bir şekilde gruba
sergilenmesini sağlamak için tüm akademik
personelin büyük özen göstermesi,
3. Eğitim kurumunun geçmişi ile yüksek kali-
teli, bütünleşik bir mimari eğitim kurgusu
sağlamaya adanmış bir kurum olması
4. Güzel sanatlarla birlikte eğitim kurumunun
sahip olduğu mirasın, eğitim programının
etik yapısını ve çıktılarını belirleyen ayırt
edici bir özellik olarak kabul edilmesi, buna
bağlı olarak, müfredatta sunulan kapsamlı
seçeneklerle, öğrencilere çeşitli eğitim fırsat-
ları sunarak yaratıcı söylemi beslemeye yar-
dımcı olması,
5. Eğitim kurumunun, ön değerlendirme rapor
grubunun Mart 2017’deki gözlemlerini dik-
kate alarak, müfredatın rafine edilmesinde
belirgin bir ilerleme kaydetmesi, böylelikle
UNESCO-UIA sürecinin, kurum içinde
halihazırda başlamış ve sürmekte olan eğitim
EĞİTİM
müfredatı ile ilgili eleştirel tartışmayı teşvik Lisans, lisansüstü ve ödül
ettiğinin görülmesi, projelerinin yer aldığı
sergi.
6. Kurumda gerçekleştirilen Yunus Aran
Konferans serisi ve okul duvarlarının dışına
taşan diğer etkinlikleri, kırsal alanda yenilenme
faaliyetleri gibi, hem etki oluşturan hem de
anlam kazandıran projeleri hayata geçirilmesi,
7. Eğitim kurumunun gerek konumu gerekse
iyi tasarlanmış mekânları ile mimarlık eğitimi
için harika bir ortam olması,
şeklinde belirtilmiştir (Full Visit Report, 2017).
Tam ziyaret grubu, UIA-UNESCO Eğitim
Şartı’nın 16 kriterine bağlı olarak Mimarlık
Bölümü eğitimini değerlendirmiştir. Her bir
kritere ilişkin standartları daha da geliştirmek
için programın aktif olarak ele alması gereken
eylem önerilerini belirtmiştir. Ayrıca ülkemizde-
ki mimarlık eğitimi için genelleştirilebilecek
önerilerde de bulunulmuştur:
• UIA-UNESCO tarafından tanınan, dersler-
deki dış denetçi rolü, Türkiye’de yükseköğre-
tim sisteminin eğitim standartlarını geliştir-
mek amacıyla bir zorunluluk olmamasına
rağmen, okul çalışma programının geliştiril-
mesi amacıyla yıl sonunda çalışmaları objektif
bir şekilde değerlendirecek dış ses(ler)den –
eleştirel işbirlikçilerden– faydalanılabileceği;
• Müfredata “yaşayan” projeler (gerçek müş-
terilere yönelik ve gerçekleştirilme potansi-
yeli olan tasarım projeleri) dahil etme olasılı-
ğının, öğrencinin özgüvenini ve öğrenme
deneyimini artırarak okulun fakülte vizyonu
dahilinde amaç olarak belirttiği alansal etki-
lerine önemli bir katkı sağlayabileceği;
• Eğitim programının başlangıcından itibaren
yaratıcılığı teşvik etmek için kurumun güzel
sanatlar kültür ortamının daha fazla temsil
edilmesiyle, öğrencilerin konsept geliştirme
becerilerini artırmaya katkıda bulunabileceği;
mimar•ist 2019/3 109
EĞİTİM
• Teorik ve uygulamalı dersler arasında yatay bir
koordinasyon sağlamasıyla, tüm farklı konula-
rın atölye projelerinde ortaya konulması; dijital
temsil, modelleme ve baskı tesisleri ile tekno-
lojiye olan yatırımın sürdürülmesi ve geliştir-
mesi; kütüphanenin geniş yelpazede çağdaş
mimari kitap, dergi ve dijital kaynaklardan fay-
dalanması; atölye kültürünü geliştirmek ve
öğrencileri atölye kullanımına teşvik etmek
amacıyla binanın kullanım süresini genişlete-
rek, hafta sonu kullanımını sağlaması konula-
rında tavsiyelerde bulunulmuştur.
• Ayrıca pedagojik bir sürekliliğe ulaşmak ve
yüksek lisansın, lisans eğitiminde dışarıda
bırakılan alanları kapsayabilmesi için yüksek
lisans programı ile birlikte lisansın entegre
edilmesi, bu amaçla tüm yüksek lisans prog-
ramlarının ilk yılının bir atölye projesi ile
koordine edilmesi önerilmekte, böylece
Eğitim Şartı kriterlerinin lisans ile birlikte
yüksek lisans derecesinden mezun olan tüm
öğrenciler için tutarlı bir şekilde karşılanaca-
ğı belirtilmektedir.
Tam rapor grubu ziyaretinin çıktıları olumlu
ya da olumsuz olabilir. Tam tanınma aşamasındaki
onaylama, programın UNESCO-UIA Mimarlık
Eğitimi Şartının tüm gereklerini karşıladığı anla-
mına gelmektedir. Onay genellikle, tam rapor
grubu ziyaretinin tarihinden sonraki 5 yıl boyunca
geçerlidir. Bunun istisnası, rapor grubunun takdi-
rine bağlı olarak daha kısa olabilir.
Tam tanınma aşamasında eğitimin onaylan-
maması, tam rapor grubunun raporunda açıkça
tanımlanmış nedenlerle, programın beklendiği
gibi uygulanmadığı ve UNESCO-UIA Mimar-
lık Eğitimi Şartının gereklerini karşılamadığı
anlamına gelir. Bu durumda rapor grubu, oku-
lun tam rapor grubu ziyaretinin tekrarı için bir
tarih kabul etmesini (genellikle 12-18 ay içeri-
sinde) isteyecektir.
Yukarıda anlatılan süreçler ve değerlendirme-
ler sonunda, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üni-
versitesi, “UNESCO-UIA Validasyon” unvanı
için UIA Mimari Eğitim Konseyi’ne önerilmiş-
tir. UNESCO-UIA validasyonu, MSGSÜ
Mimarlık Eğitim Programının UNESCO-UIA
Mimarlık Eğitimi Şartının tüm gereklerini karşı-
ladığı anlamına gelmektedir.
Tam rapor grubunun önerileri doğrultusun-
da, eğitimin geliştirilmesi için, grubun ziyare-
tinden itibaren 2 yıl içerisinde tamamlanması
gereken, grubun gözlemlerinin dikkate alındığı
stratejik bir eylem planının hazırlık çalışmaları
başlatılmıştır.
110 mimar•ist 2019/3
Sonuç ve Değerlendirme
Birbirinin devamı niteliğinde iki makale halinde
hazırlanan bu çalışmada, süreçleri ve yapısı anlatı-
lan UNESCO-UIA Onay Sistemine Ekim 2016
tarihinde başvurmuş olan MSGSÜ Mimarlık
Bölümü, aşamaları başarıyla geçerek, 23 Kasım
2017 tarihinde süreci tamamlamıştır. MSGSÜ
mimarlık eğitiminin UNESCO-UIA Validasyon
kriterlerine tam uygunluk sağladığı, uluslararası
düzeyde tanınırlığı ve eşdeğerliliği 5 yıl için onay-
lanmış olup, süreç heyetin getirdiği tavsiyelerle
başarıyla sonuçlanmıştır. MSGSÜ Mimarlık Bölü-
mü, ülkemizde RIBA tarafından uygulanan,
UNESCO-UIA Validasyonu alan ilk mimarlık
bölümüdür. Tam rapor aşamasını takiben
12.6.2018 tarihinde Validasyon Konseyi toplantı-
sında kabul edilmiş ve duyurusu yapılmıştır.1
Kurumumuzun tecrübe ettiği UNES-
CO-UIA Onay Sistemi, kanıta dayalı bir süreç-
tir. Rapor grupları tarafından her iki ziyarette de
öğrenim çıktılarının niteliği ve kalitesi, staj eği-
timinin niteliği değerlendirilirken, eğitimde
tarihi çevrenin koruma ve restorasyonu; ekoloji
ve çevresel sistemler ile sürdürülebilir tasarım;
mimari profesyonel pratik, etik ve yasal sorum-
luluklar konularına yer verilmesi; teorik dersler
ile atölyedeki tasarım süreci arasında entegras-
yonun gerekliliği; uluslararası iletişimin dijital
teknolojilerle de geliştirilmesi ve uluslararası
işbirliklerinin önemi üzerinde durulmuştur.
Değerlendirmelerde UNESCO-UIA Mimar-
lık Eğitim Şartı’na göre mimarlık eğitiminin içer-
mesi gereken ‘16 ölçüt’ün dışında, mimarlık eği-
timinin kazandırması gereken ‘tasarım’, ‘bilgi’ ve
‘beceri’ nitelikleri göz önüne alınmıştır.
Her iki ziyarette de, müfredat yoğunluğuna
dikkat çekilerek, bu yoğunluğun kısmen, 5 yıllık
geleneksel eğitimin mevcut yükseköğretim
düzeninin gereksinimlerini karşılamak üzere 4
yıla sıkıştırılmasının sonucu olduğu ve eğitim
programının yapısını ve uzunluğunu belirleyen
yönetimsel zorunlulukları anlamakla beraber,
eğitimin 5 seneye yayılmasının gerekli olduğu
vurgulanmıştır. Nitekim yurtdışında mimarlık
mesleğini yapabilmek için, en az 5 yıl zorunlu
eğitim süresinin tamamlanması, hatta pek çok
ülkede deneyim ve mesleki sınavlar da mesleği
uygulayabilmek için önkoşul olarak kabul edil-
mektedir. Bu nedenle ülkemizde 4 yıllık zorun-
lu eğitim sonunda verilen “mimarlık diploma-
sı”, “mimar” unvanı ile uluslararası dolaşımda
yetki almada sorun yaratmaktadır. Erişim ve
ulaşımın kolaylaştığı küreselleşen dünyada farklı
ülkelerde hem öğrenci dolaşımında hem de

sonrasında mimar olarak yetki almada UIA-U-
NESCO Validasyonu almış kurumdan mezun
olmanın önemi büyüktür. Ülkemizde yetersiz
öğretim üyesi sayısı ile kurulan mimarlık bölüm-
lerinin akademik olarak güçlenmesi, kaliteli eği-
tim yapılması, mezuniyet sonrasında mesleki
deneyim ve mesleki yeterlik sınavı sonrasında
mimar yetkisinin verilmesi insan hayatını doğ-
rudan etkileyen üç temel meslekten biri olan
mimarlık için vazgeçilmezdir.
UNESCO-UIA Validasyonu ülkemizdeki
mevcut eğitim sistemine göre, 4 yıl (bachelor) +
2 yıl (master) olarak alınabilmektedir. Oysaki
yurtdışında eşdeğer kurumlarda yaygın olarak 3
(bachelor) + 2 (master) ile mimarlık diploması
alınmaktadır. Yurtdışındaki 5 yıllık eğitimin, sis-
temimizde 6 yıla karşılık gelmesi, mimarlık bölü-
mü öğrencilerinin yurtdışındaki mimarlık öğren-
cilerinden bir 1 yıl fazla eğitim almaları sonucu-
nu doğurmaktadır. Bu dezavantaja ek olarak,
YÖK tarafından belirlenmiş olan ‘Çift Diploma
(Ortak Programlar) Uygulama İlkeleri’2 doğrul-
tusunda, mezuniyet programlarındaki süreler eşit
olmadığı için yurtdışındaki mimarlık programına
sahip üniversiteler ile ülkemizdeki üniversitelerin
mimarlık bölümleri arasında ‘çift diploma (ortak
programlar)’ sistemi uygulanamamaktadır
(Binan ve Seçkin, 2018).
Ülkemizdeki mimarlık eğitimi programlarının
öncelikle ulusal akreditasyon sistemi olan MİAK
Akreditasyon Kurulu’ndan onay alması ve sonra-
sında uluslararası düzeydeki onay kurumlarından
validasyon ve/veya akreditasyon almalarıyla,
mimarlık öğrencilerimizin uluslararası öğrenci
dolaşımı ile mezunlarımızın mimarlık diplomaları
kabul gören mimarlar olarak tüm dünyada sayıları
artarak, başarıyla ve fark yaratarak mesleklerini
icra etmelerini temenni ederiz.
Demet Binan, Prof. Dr., MSGSÜ Mimarlık Fak. Mimarlık Bölümü
Başkanı, demet.binan@msgsu.edu.tr
Nazire Papatya Seçkin, Doç. Dr., MSGSÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık
Bölümü Başkan Yardımcısı, papatya.seckin@msgsu.edu.tr
Notlar
1. https://www.uia-architectes.org/webApi/en/wor-
king-bodies/formation.
2. 29.01.2016 tarihli 75850160-199/5397 sayılı YÖK
Başkanlığı Eğitim Öğretim Dairesi Başkanlığı’ndan gelen
“Çift Diploma (ortak programlar) Yazısı ve Protokollerin
Hazırlanmasında Dikkate Alınacak Uygulama İlkeleri”
kararı doğrultusunda ortak programların eğitim sürelerinin
yarısının Türkiye’deki üniversitede, diğer yarısının yurtdı-
şındaki üniversitede geçirilecek şekilde düzenleme yapılması
uygun bulunmaktadır.
Kaynaklar
Binan, D., N. P. Seçkin (2018), “Mimarlık Eğitimi UNES-
CO-UIA Validasyonu’nun Önemi ve Süreç Üzerine:
EĞİTİM
MSGSÜ Mimarlık Bölümü UNESCO-UIA Validasyo-
nu Deneyimi”, MOBBİG 46, Adana
Canberra Accord Rules and Procedures, 2014
Full Visit Report, UNESCO-UIA Validation System Study
Programme Full Visit Report, 20-23 November 2017,
MSFAU.
UIA Accord on Recommended International Standarts of
Professionalism in Architectural Practice, Durban,
2014.
UIA and Architectural Education Reflections and Recom-
mendations, Revised Edition, 2014.
UNESCO-UIA Charter for Architectural Education, Revi-
sed Edition, 2017.
UNESCO-UIA Validation System for Architectural Educa-
tion, Revised Edition, 2014
UNESCO-UIA Validation System Procedures Manual for
Study Programmes and Systems, Revised Edition, June
2017.
UNESCO-UIA Validation System Study Programme Preli-
minary Visit Report, 23-24 March 2017, MSFAU.
The Significance ıf UNESCO-UIA Validation in Architectural
Education: “The Validation of MSFAU Architectural
Education” As a Pioneer in Turkey
The UNESCO-UIA Validation System aims to promote access to high
quality education globally, focusing on increasing the international mobility
of architectural education and set an international standard for excellence
in architectural education, ensuring the prestige and integrity of validated
schools. For this reason, the recognition of architecture programs by the
UNESCO-UIA Validation System corresponds internationally benchmarked
assessment of quality in architectural education.
In October 2016, Mimar Sinan Fine Arts University made a formal
request for validation to the UNESCO-UIA Validation Council for
Architectural Education (VCAE). At the fall meeting of the Council, the
date of the full report group visit VCAE agreed it was appropriate for
UNESCO-UIA to convene a validation group visit to the school. A
preliminary visit took place on 23-24th March 2017, and followed by a
full visit on 20-23rd November 2017. MSGSU Department of
Architecture successfully completed the stages and the process on 23
November 2017 and validated for five years. MSGSU Department of
Architecture is the only study programme in our country, that obtained
UNESCO-UIA Validation.
In this study, which is prepared as two articles, the UNESCO-UIA
validation system, validation system process and our experiences in this
process has been shared with colleagues. In the first part of the study, the
basic elements and process of UNESCO-UIA validation system, and the
experiences of the MSGSU Architecture Department of first stage of
validation will be defined. In the second part of the study, the requirements
and the details about the other stages of the validation process and
through this process, the experiences of the MSGSU Architecture
Department will be shared. By sharing our experiences with the other
Architecture Departments in our country, we wish to continue to serve as
a pioneer for universities to be a part of this global, universal network.
mimar•ist 2019/3 111
ÇİZGİ Behiç Ak

112 mimar•ist 2019/3

 Ithal EPDM Membran

Novaproof FA
 Dört Aylık Mimarlık Kültürü Dergisi • Yıl: 19 • Sayı: 66 • Sonbahar 2019

Dosya: Yitirilen Köyler ve Dönüşen Peyzaj: Türkiye Kırsalının Geleceği

Yitirilen Köyler ve Dönüşen
Peyzaj: Türkiye Kırsalının Geleceği
A. Ceren Güler • Hürriyet Öğdül • Baki Remzi Suiçmez •
Mustafa Sönmez • Zeynep Eres • Koray Güler
Dönüştürülmesi Olanaksız “Yeni Bir
İstanbul” İnşa Etmek
Kentsel Dönüşüm Pratiğimiz...

2019/3
ISSN 1302-8219 66

7,50 TL

66