Breviarium

Eutropius

LiberI DOMINOVALENTIGOTHICOMAXIMOPERPETUOAUGUSTO EUTROPIUSV.C.MAGISTERMEMORIAE. Res Romanas exvoluntatemansuetudinis tuaeaburbeconditaadnostrammemoriam, quae in negotiis vel bellicis vel civilibus eminebant, per ordinem temporum brevi narratione collegi, strictimadditisetiamhis,quaeinprincipumvitaegregiaextiterunt,uttranquillitatistuaepossit mens divina laetari prius se inlustrium virorum facta in administrando imperio secutam, quam cognosceretlectione. LIBERPRIMUS. [1] Romanum imperium, quo neque ab exordio ullum fere minus neque incrementis toto orbe ampliushumanapotestmemoriarecordari,aRomuloexordiumhabet,quiReaeSilviae,Vestalis virginis,filiuset,quantumputatusest,MartiscumRemofratreunopartueditusest.Iscuminter pastoreslatrocinaretur,decemetoctoannosnatusurbemexiguaminPalatinomonteconstituitXI Kal.Maias,Olympiadissextaeannotertio,postTroiaeexcidium,utquiplurimumminimumque tradunt,annotrecentesimononagesimoquarto. [2]Conditacivitate,quamexnominesuoRomamvocavit,haecfereegit.Multitudinemfinitimorum in civitatem recepit, centum ex senioribus legit, quorum consilio omnia ageret, quos senatores nominavitproptersenectutem.Tum,cumuxoresipseetpopulussuusnonhaberent,invitavitad spectaculumludorumvicinasurbiRomaenationesatqueearumvirginesrapuit.Commotisbellis propter raptarum iniuriam Caeninenses vicit, Antemnates, Crustuminos, Sabinos, Fidenates, Veientes.Haecomniaoppidaurbemcingunt.Etcumortasubitotempestatenoncomparuisset,anno regnitricesimoseptimoaddeostransissecreditusestetconsecratus.DeindeRomaeperquinosdies senatoresimperaveruntethisregnantibusannusunuscompletusest. [3]PosteaNumaPompiliusrexcreatusest,quibellumquidemnullumgessit,sednonminuscivitati quamRomulusprofuit.NametlegesRomanismoresqueconstituit,quiconsuetudineproeliorum iam latrones acsemibarbariputabantur,etannum descripsit indecemmensespriussine aliqua supputationeconfusum,etinfinitaRomaesacraactemplaconstituit.Morbodecessitquadragesimo ettertioimperiianno. [4]HuicsuccessitTullusHostilius.Hicbellareparavit,Albanosvicit,quiaburbeRomaduodecimo miliariosunt,VeientesetFidenates,quorumaliisextomiliarioabsuntaburbeRoma,aliioctavo decimo, bello superavit, urbem ampliavit, adiecto Caelio monte. Cum triginta et duos annos regnasset,fulmineictuscumdomosuaarsit. [5]PosthuncAncusMarcius,Numaeexfilianepos,suscepitimperium.ContraLatinosdimicavit, AventinummontemcivitatiadiecitetJaniculum,apudostiumTiberiscivitatemsupramaresexto decimomiliarioaburbeRomacondidit.Vicesimoetquartoannoimperiimorboperiit.

[6]DeinderegnumPriscusTarquiniusaccepit.Hicnumerumsenatorumduplicavit,circumRomae aedificavit, ludos Romanos instituit, qui ad nostram memoriam permanent. Vicit idem etiam SabinosetnonparumagrorumsublatumisdemurbisRomaeterritorioiunxit,primusquetriumphans urbemintravit.Murosfecitetcloacas,Capitoliuminchoavit.Tricesimooctavoimperiiannoper Ancifiliosoccisusest,regiseius,cuiipsesuccesserat. [7]PosthuncServiusTulliussuscepitimperium,genitusexnobilifemina,captivatamenetancilla. HicquoqueSabinossubegit,montestres,Quirinalem,Viminalem,Esquilinum,urbiadiunxit,fossas circummurumduxit.Primusomniumcensumordinavit,quiadhucperorbemterrarumincognitus erat.SubeoRomaomnibusincensumdelatishabuitcapitaLXXXIIImiliaciviumRomanorum cumhis,quiinagriserant.OccisusestsceleregenerisuiTarquiniiSuperbi,filiieiusregis,cuiipse successerat,etfiliae,quamTarquiniushabebatuxorem. [8] L. Tarquinius Superbus,septimus atque ultimus regum,Volscos,quaegens adCampaniam euntibusnonlongeaburbeest,vicit,GabioscivitatemetSuessamPometiamsubegit,cumTuscis pacemfecitettemplumJovisinCapitolioaedificavit.PosteaArdeamoppugnans,inoctavodecimo miliario ab urbe Roma positam civitatem, imperium perdidit. Nam cum filius eius, et ipse Tarquiniusiunior,nobilissimamfeminamLucretiameandemquepudicissimam,Collatiniuxorem, stuprasseteaquedeiniuriamaritoetpatrietamicisquestafuisset,inomniumconspectuseoccidit. Propter quamcausamBrutus, parens etipseTarquinii, populumconcitavit etTarquinio ademit imperium.Moxexercitusquoqueeum,quicivitatemArdeamcumipsoregeoppugnabat,reliquit; veniensqueadurbemrexportisclausisexclususest,cumqueimperassetannosquattuoretviginti cumuxoreetliberissuisfugit.ItaRomaeregnatumestperseptemregesannisducentisquadraginta tribus,cumadhucRoma,ubiplurimum,vixusqueadquintumdecimummiliariumpossideret. [9]Hincconsulescoepere,prounoregeduo,haccausacreati,ut,siunusmalusessevoluisset,alter eum, habens potestatem similem, coerceret. Et placuit, ne imperium longius quam annuum haberent,neperdiuturnitatempotestatisinsolentioresredderentur,sedcivilessemperessent,quise postannumscirentfuturosesseprivatos.FueruntigiturannoprimoabexpulsisregibusconsulesL. Iunius Brutus, qui maxime egerat, ut Tarquinius pelleretur, et Tarquinius Collatinus, maritus Lucretiae.SedTarquinioCollatinostatimsublataestdignitas.Placueratenim,nequisquaminurbe remaneret,quiTarquiniusvocaretur.Ergoacceptoomnipatrimoniosuoexurbemigravit,etloco ipsiusfactusestL.ValeriusPublicolaconsul.CommovittamenbellumurbiRomaerexTarquinius, quifueratexpulsus,etcollectismultisgentibus,utinregnumpossetrestitui,dimicavit. [10] In primapugnaBrutusconsuletArruns,Tarquinii filius, invicemseocciderunt,Romani tamenexeapugnavictoresrecesserunt.BrutummatronaeRomanae,defensorempudicitiaesuae, quasi communem patrem per annum luxerunt. Valerius Publicola Sp. Lucretium Tricipitinum collegamsibifecit,Lucretiaepatrem,quomorbomortuoiterumHoratiumPulvillumcollegamsibi sumpsit.Itaprimusannusquinqueconsuleshabuit,cumTarquiniusCollatinuspropternomenurbe cessisset,Brutusinproelioperisset,Sp.Lucretiusmorbomortuusesset. [11] Secundo quoqueannoiterum Tarquinius utrecipereturinregnum bellum Romanis intulit, auxiliumeiferentePorsenna,Tusciaerege,etRomampaenecepit.Verumtumquoquevictusest. TertioannopostregesexactosTarquinius,cumsuscipinonpossetinregnumnequeeiPorsenna,qui pacemcumRomanisfecerat,praestaretauxilium,Tusculumsecontulit,quaecivitasnonlongeab urbeest,atqueibiperquattuordecimannosprivatuscumuxoreconsenuit.Quartoannopostreges exactos,cumSabiniRomanisbellumintulissent,victisuntetdehistriumphatumest.Quintoanno L. Valeriusille,Bruticollegaetquaterconsul,fatalitermortuusest,adeopauper,ut,collatis a

populonummis,sumptumhabueritsepulturae.QuemmatronaesicutiBrutumannumluxerunt. [12]Nonoannopostregesexactos,cumgenerTarquiniadiniuriamsocerivindicandamingentem collegisset exercitum, nova Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur, maior quam consulatus. Eodem anno etiam magister equitum factus est, qui dictatori obsequeretur. Neque quicquamsimiliuspotestdiciquamdictaturaantiquahuicimperiipotestati,quamnunctranquillitas vestrahabet,maximecumAugustusquoqueOctavianus,dequoposteadicemus,etanteeumC. Caesar sub dictaturae nomine atque honore regnaverint. Dictator autem Romae primus fuit T. Larcius,magisterequitumprimusSp.Cassius. [13]SextodecimoannopostregesexactosseditionempopulusRomaefecit,tamquamasenatu atqueconsulibuspremeretur.Tumetipsesibitribunosplebisquasipropriosiudicesetdefensores creavit,perquoscontrasenatumetconsulestutusesseposset. [14] Sequenti anno Volsci contra Romanos bellum reparaverunt, et victi acie etiam Coriolos civitatem,quamhabebantoptimam,perdiderunt. [15]OctavodecimoannopostquamregeseiectierantexpulsusexurbeQ.Marcius,duxRomanus, qui Coriolos ceperat, Volscorum civitatem, ad ipsos Volscos contendit iratus et auxilia contra Romanosaccepit.Romanossaepevicit,usqueadquintummiliariumurbisaccessit,oppugnaturus etiam patriamsuam, legatis quipacem petebant, repudiatis,nisi adeum materVeturia et uxor Volumniaexurbevenissent,quarumfletuetdeprecationesuperatusremovitexercitum.Atquehic secunduspostTarquiniumfuit,quiduxcontrapatriamsuamesset. [16]C.FabioetL.Virginioconsulibustrecentinobileshomines,quiexFabiafamiliaerant,contra Veientesbellumsolisusceperunt,promittentessenatuietpopuloperseomnecertamenimplendum. Itaqueprofecti,omnesnobilesetquisingulimagnorumexercituumducesessedeberent,inproelio conciderunt. Unus omnino superfuit ex tanta familia, qui propter aetatem puerilem duci non potueratadpugnam.PosthaeccensusinurbehabitusestetinventasuntciviumcapitaCXVIImilia CCCXIX. [17]SequentiannocuminAlgidomonteaburbeduodecimofermemiliarioRomanusobsideretur exercitus, L. Quintius Cincinnatus dictator est factus, qui agrum quattuor iugerum possidens manibussuiscolebat.Iscuminopereetaransessetinventus,sudoredetersotogampraetextam accepitetcaesishostibusliberavitexercitum. [18] Anno trecentesimo et altero ab urbe condita imperium consulare cessavit et pro duobus consulibusdecemfactisunt,quisummampotestatemhaberent,decemvirinominati.Sedcumprimo anno bene egissent, secundo unus ex his, Ap. Claudius, Virginii cuiusdam, qui honestis iam stipendiiscontraLatinosinmonteAlgidomilitarat,filiamvirginemcorrumperevoluit;quampater occidit,nestuprumadecemvirosustineret,etregressusadmilitesmovittumultum.Sublataest decemvirispotestasipsiquedamnatisunt. [19]AnnotrecentesimoetquintodecimoaburbeconditaFidenatescontraRomanosrebellaverunt. AuxiliumhispraestabantVeientesetrexVeientiumTolumnius.Quaeambaecivitatestamvicinae urbisunt,utFidenaesexto,Veioctavodecimomiliarioabsint.ConiunxeruntsehisetVolsci.Sed Mam.AemiliodictatoreetL.QuintioCincinnatomagistroequitumvictietiamregemperdiderunt. Fidenaecaptaeetexcisae.

[20] Post viginti deinde annos Veientani rebellaverunt. Dictator contra ipsos missus est Furius Camillus, qui primum eos vicit acie, mox etiam civitatem diu obsidens cepit, antiquissimam Italiaequeditissimam.PosteamcepitetFaliscos,nonminusnobilemcivitatem.Sedcommotaestei invidia,quasipraedammaledivisisset,damnatusqueobeamcausametexpulsuscivitate.Statim Galli Senones ad urbem venerunt et victos Romanos undecimo miliario a Roma apud flumen Alliamsecutietiamurbemoccupaverunt.NequedefendiquicquamnisiCapitoliumpotuit;quod cum diu obsedissent et iam Romani fame laborarent, accepto auro ne Capitolium obsiderent, recesserunt.SedaCamillo,quiinvicinacivitateexulabat,Gallissuperventumestgravissimeque victisunt.PosteatamenetiamsecutuseosCamillusitacecidit,utetaurum,quodhisdatumfuerat, et omnia, quae ceperant, militaria signa revocaret. Ita tertio triumphans urbem ingressus est et appellatussecundusRomulus,quasietipsepatriaeconditor.

LiberII [1]Annotrecentesimosexagesimoquintoaburbecondita,postcaptamautemprimo,dignitates mutataesunt,etproduobusconsulibusfactitribunimilitaresconsularipotestate.Hinciamcoepit Romana res crescere.NamCamilluseoannoVolscorumcivitatem,quaeperseptuagintaannos bellum gesserat, vicit et Aequorum urbem et Sutrinorum atque omnibus deletis earundem exercitibusoccupavitettressimultriumphosegit. [2] T. etiam Quintius Cincinnatus Praenestinos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello venerant, persecutus ad flumen Alliam vicit, octo civitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit,ipsumPraenesteadgressusindeditionemaccepit.Quaeomniaabeogestasuntviginti diebus,triumphusqueipsidecretus. [3]Verumdignitastribunorummilitariumnondiuperseveravit.Nampostaliquantumnullosplacuit fierietquadrienniuminurbeitafluxit,utpotestatesibimaioresnonessent.Praesumpserunttamen tribunimilitaresconsularipotestateiterumdignitatemettriennioperseveraverunt.Rursusconsules facti. [4]L.GenucioetQ.ServilioconsulibusmortuusestCamillus.HonoreipostRomulumsecundus delatusest. [5]T.QuintiusdictatoradversusGallos,quiadItaliamvenerant,missusest.Hiaburbequarto miliariotransAnienemfluviumconsederant.IbinobilissimusdesenatoribusiuvenisL.Manlius provocantemGallumadsingularecertamenprogressusoccidit,etsublatotorqueaureocolloquesuo inpositoinperpetuumTorquatietsibietposteriscognomenaccepit.Gallifugatisunt,moxperC. Sulpicium dictatorem etiam victi. Non multo post a C. Marcio Tusci victi sunt et octo milia captivorumexhisintriumphumducta. [6]Censusiterumhabitusest.EtcumLatini,quiaRomanissubactierant,militespraestarenollent, exRomanistantumtironeslectisunt,factaequelegionesdecem,quimodussexagintavelamplius armatorummiliaefficiebat.ParvisadhucRomanisrebustantatameninremilitarivirtuserat.Quae cumprofectaeessentadversumGallosduceL.Furio,quidamexGallisunumexRomanis,quiesset optimus,provocavit.TumseM.Valeriustribunusmilitumobtulit,etcumprocessissetarmatus, corvuseisupradextrumbracchiumsedit.MoxcommissaadversumGallumpugnaidemcorvusalis etunguibusGallioculosverberavit,nerectumpossetaspicere.ItaatribunoValeriointerfectus. Corvusnonsolumvictoriamei,sedetiamnomendedit.NamposteaidemCorvinusestdictus.Ac propterhocmeritumannorumtriumetviginticonsulestfactus. [7]Latini,quinoluerantmilitesdare,hocquoqueaRomanisexigerecoeperunt,utunusconsulex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur. Quod cum esset negatum, bellum contra eos susceptum est et ingenti pugna superati sunt; ac de his perdomitis triumphatum est. Statuae consulibusobmeritumvictoriaeinRostrispositaesunt.EoannoetiamAlexandriaabAlexandro Macedoneconditaest. [8]IamRomanipotentesessecoeperunt.Bellumenimincentesimoettricesimoferemiliarioab urbeapudSamnitasgerebatur,quimediisuntinterPicenum,CampaniametApuliam.L.Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam rediret, Q. Fabio

Maximo,magistroequitum,quemapudexercitumreliquit,praecepit,neseabsentepugnaret.Ille occasione reperta felicissime dimicavit et Samnitas delevit. Ob quam rem a dictatore capitis damnatus,quodsevetantepugnasset,ingentifavoremilitumetpopuliliberatusesttantaPapirio seditionecommota,utpaeneipseinterficeretur. [9]PosteaSamnitesRomanosT.VeturioetSp.Postumioconsulibusingentidedecoreviceruntet subiugummiserunt.Paxtamenasenatuetpopulosolutaest,quaecumipsispropternecessitatem factafuerat.PosteaSamnitesvictisuntaL.Papirioconsule,septemmiliaeorumsubiugummissa. Papirius primus de Samnitibus triumphavit. Eo tempore Ap. Claudius censor aquam Claudiam induxit et viam Appiam stravit. Samnites reparato bello Q. Fabium Maximum vicerunt tribus milibushominumoccisis.Postea,cumpatereiFabiusMaximuslegatusdatusfuisset,etSamnitas vicit et plurima ipsorum oppidacepit.DeindeP. Cornelius RufinusM.CuriusDentatus, ambo consules,contraSamnitasmissiingentibusproeliiseosconfecere.TumbellumcumSamnitibusper annosquadragintanovemactumsustulerunt.NequeullushostisfuitintraItaliam,quiRomanam virtutemmagisfatigaverit. [10] Interiectis aliquotannisiterumseGallorumcopiaecontra RomanosTuscisSamnitibusque iunxerunt,sedcumRomamtenderent,aCn.CornelioDolabellaconsuledeletaesunt. [11]EodemtemporeTarentinis,quiiaminultimaItaliasunt,bellumindictumest,quialegatis Romanoruminiuriamfecissent.HiPyrrum,Epiriregem,contraRomanosinauxiliumpoposcerunt, quiexgenereAchillisoriginemtrahebat.IsmoxadItaliamvenit,tumqueprimumRomanicum transmarino hoste dimicaverunt. Missus est contra eum consul P. Valerius Laevinus, qui cum exploratoresPyrricepisset,iussiteospercastraduci,ostendiomnemexercitumtumquedimitti,ut renuntiarent Pyrro quaecumque a Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret,elephantorumauxiliovicit,quosincognitosRomaniexpaverunt.Sednoxproeliofinem dedit;Laevinustamenpernoctemfugit,PyrrusRomanosmilleoctingentoscepiteteossummo honoretractavit,occisossepelivit.Quoscumadversovulnereettrucivultuetiammortuosiacere vidisset,tulisseadcaelummanusdiciturcumhacvoce:setotiusorbisdominumessepotuisse,si talessibimilitescontigissent. [12] Postea Pyrrus, coniunctis sibi Samnitibus, Lucanis, Brittiis, Romam perrexit, omnia ferro ignique vastavit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste venit, miliario ab urbe octavo decimo.Moxterroreexercitus,quieumcumconsulesequebatur,inCampaniamserecepit.Legati adPyrrumderedimendiscaptivismissiabeohonorificesusceptisunt.CaptivossinepretioRomam misit. Unum ex legatis Romanorum, Fabricium, sic admiratus, cum eum pauperem esse cognovisset,utquartaparteregnipromissasollicitarevoluerit,utadsetransiret,contemptusqueest aFabricio.QuarecumPyrrusRomanorumingentiadmirationeteneretur,legatummisit,quipacem aequiscondicionibuspeteret,praecipuumvirum,Cineamnomine,itautPyrruspartemItaliae,quam iamarmisoccupaverat,obtineret. [13]PaxdisplicuitremandatumquePyrroestasenatueumcumRomanis,nisiexItaliarecessisset, pacemhaberenonposse.TumRomaniiusseruntcaptivosomnes,quosPyrrusreddiderat,infames haberi, quod armati capi potuissent, nec ante eos ad veterem statum reverti, quam si binorum hostiumoccisorumspoliaretulissent.ItalegatusPyrrireversusest.AquocumquaereretPyrrus, qualemRomamcomperisset,Cineasdixitregumsepatriamvidisse;scilicettalesillicfereomnes esse,qualisunusPyrrusapudEpirumetreliquamGraeciamputaretur.MissisuntcontraPyrrum ducesP.SulpiciusetDeciusMusconsules.CertaminecommissoPyrrusvulneratusest,elephanti interfecti, viginti milia caesa hostium, et ex Romanis tantum quinque milia; Pyrrus Tarentum

fugatus. [14] Interiecto anno contra Pyrrum Fabricius est missus, qui prius inter legatos sollicitari non potuerat,quartaregnipartepromissa.Tum,cumvicinacastraipseetrexhaberent,medicusPyrri nocteadeumvenit,promittensvenenosePyrrumoccisurum,sisibialiquidpolliceretur.Quem Fabricius vinctum reduci iussit ad dominum Pyrroque dici quae contra caput eius medicus spopondisset.Tumrexadmiratuseumdixissefertur:"IlleestFabricius,quidifficiliusabhonestate quamsolacursusuoavertipotest."TumrexadSiciliamprofectusest.FabriciusvictisLucaniset Samnitibus triumphavit. Consules deinde M. Curius Dentatus et Cornelius Lentulus adversum Pyrrummissisunt.Curiuscontraeumpugnavit,exercitumeiuscecidit,ipsumTarentumfugavit, castracepit.Eadiecaesahostiumvigintitriamilia.Curiusinconsulatutriumphavit.PrimusRomam elephantosquattuorduxit.PyrrusetiamaTarentomoxrecessitetapudArgos,Graeciaecivitatem, occisusest. [15] C. Fabio Licinio C. Claudio Canina consulibus anno urbis conditae quadringentesimo sexagesimoprimolegatiAlexandriniaPtolomaeomissiRomamvenereetaRomanisamicitiam, quampetierant,obtinuerunt. [16] Q. Ogulnio C. Fabio Pictore consulibus Picentes bellum commovere et ab insequentibus consulibusP.SempronioAp.Claudiovictisunt;etdehistriumphatumest.ConditaeaRomanis civitatesAriminuminGalliaetBeneventuminSamnio. [17] M. Atilio Regulo L. Iulio Libone consulibus Sallentinis in Apulia bellum indictum est, captiquesuntcumcivitatesimulBrundisini,etdehistriumphatumest. [18]Annoquadringentesimoseptuagesimoseptimo,cumiamclarumurbisRomaenomenesset, arma tamen extra Italiam mota non fuerant. Ut igitur cognosceretur, quae copiae Romanorum essent,censusesthabitus.Tuminventasuntciviumcapitaducentanonagintaduomiliatrecenta triginta quattuor,quamquamaconditaurbenumquambella cessassent.Et contraAfrosbellum susceptumestprimumAp.ClaudioQ.Fulvioconsulibus.InSiciliacontraeospugnatumestetAp. ClaudiusdeAfrisetregeSiciliaeHieronetriumphavit. [19]InsequentiannoValerioMarcoetOtacilioCrassoconsulibusinSiciliaaRomanisresmagnae gestaesunt.Tauromenitani,Catinensesetpraetereaquinquagintacivitatesinfidemacceptae.Tertio annoinSiciliacontraHieronem,regemSiculorum,bellumparatumest.Iscumomninobilitate SyracusanorumpacemaRomanisimpetravitdeditqueargentiducentatalenta.AfriinSiciliavicti suntetdehissecundoRomaetriumphatumest. [20] Quinto annoPunicibelli, quodcontraAfros gerebatur,primumRomaniC.Duillio et Cn. CornelioAsinaconsulibusinmaridimicaveruntparatisnavibusrostratis,quasLiburnasvocant. ConsulCorneliusfraudedeceptusest.DuilliuscommissoproelioCarthaginiensiumducemvicit, trigintaetunamnavescepit,quattuordecimmersit,septemmiliahostiumcepit,triamiliaoccidit. NequeullavictoriaRomanisgratiorfuit,quodinvictiterraiametiammariplurimumpossent.C. Aquilio Floro L. Scipione consulibus Scipio Corsicam et Sardiniam vastavit, multa milia inde captivorumadduxit,triumphumegit. [21] L. ManlioVulsoneM.AtilioReguloconsulibusbelluminAfricamtranslatumest.Contra Hamilcarem, Carthaginiensium ducem,inmaripugnatumvictusque est.Nam perditis sexaginta quattuornavibusretroserecepit.Romanivigintiduasamiserunt.SedcuminAfricamtransissent,

primam Clypeam,Africaecivitatem,indeditionemacceperunt.ConsulesusqueadCarthaginem processerunt multisque castellis vastatis Manlius victor Romam rediit et viginti septem milia captivorumreduxit,AtiliusRegulusinAfricaremansit.IscontraAfrosacieminstruxit.Contratres Carthaginiensiumducesdimicansvictorfuit,decemetoctomiliahostiumcecidit,quinquemilia cum decem et octo elephantis cepit, septuaginta quattuor civitates in fidem accepit. Tum victi Carthaginienses pacem a Romanis petiverunt. Quam cum Regulus nollet nisi durissimis condicionibus dare, Afri auxilium a Lacedaemoniis petiverunt. Et duce Xanthippo, qui a Lacedaemoniismissusfuerat,RomanorumduxRegulusvictusestultimapernicie.Namduomilia tantumexomniRomanoexerciturefugerunt,quingenticumimperatoreRegulocaptisunt,triginta miliaoccisa,Regulusipseincatenasconiectus. [22]M.AemilioPauloSer.FulvioNobilioreconsulibusamboRomaniconsulesadAfricamprofecti suntcumtrecentarumnaviumclasse.PrimumAfrosnavalicertaminesuperant.Aemiliusconsul centum et quattuor naves hostium demersit, triginta cum pugnatoribus cepit, quindecim milia hostiumautocciditautcepit,militemsuumingentipraedaditavit.EtsubactaAfricatuncfuisset, nisiquodtantafameserat,utdiutiusexercitusexpectarenonposset.Consulescumvictriciclasse redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt. Et tanta tempestas fuit, ut ex quadringentis sexagintaquattuornavibustantumoctogintaservaripotuerint;nequeullotemporetantamaritima tempestasauditaest.Romanitamenstatimducentasnavesreparaverunt,nequeinaliquoanimushis infractusfuit. [23] Cn. Servilius Caepio C. Sempronius Blaesus consules cum ducentis sexaginta navibus ad Africamprofectisunt.Aliquotcivitatesceperunt.Praedamingentemreducentesnaufragiumpassi sunt. Itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent, decrevit senatus, ut a maritimis proeliisrecedereturettantumsexagintanavesadpraesidiumItaliaesalvaeessent. [24] L. Caecilio Metello C. Furio Placido consulibus Metellus in Sicilia Afrorum ducem cum centumtrigintaelephantisetmagniscopiisvenientemsuperavit,vigintimiliahostiumcecidit,sexet viginti elephantos cepit, reliquos errantes per Numidas, quos in auxilium habebat, collegit et Romamdeduxitingentipompa,cumCXXXelephantorumnumerusomniaitineracompleret.Post haecmalaCarthaginiensesRegulumducem,quemceperant,petiverunt,utRomamproficiscereturet pacemaRomanisobtineretacpermutationemcaptivorumfaceret. [25]IlleRomamcumvenisset,inductusinsenatumnihilquasiRomanusegit,dixitqueseexilladie, quainpotestatemAfrorumvenisset,Romanumessedesisse.Itaqueetuxoremacomplexuremovit etsenatuisuasit,nepaxcumPoenisfieret;illosenimfractostotcasibusspemnullamhabere;se tantinonesse,uttotmiliacaptivorumpropterunumseetsenemetpaucos,quiexRomaniscapti fuerant,redderentur.Itaqueobtinuit.NamAfrospacempetentesnullusadmisit.IpseCarthaginem rediit,offerentibusqueRomanis,uteumRomaetenerent,negavitseineaurbemansurum,inqua, postquamAfrisservierat,dignitatemhonesticivishaberenonposset.RegressusigituradAfricam omnibussuppliciisextinctusest. [26] P. Claudio Pulchro L. Iunio consulibus Claudius contra auspicia pugnavit et a Carthaginiensibusvictusest.Namexducentisetvigintinavibuscumtrigintafugit,nonagintacum pugnatoribus captae sunt, demersae ceterae. Alius quoque consul naufragio classem amisit, exercitumtamensalvumhabuit,quiavicinalitoraerant. [27]C.LutatioCatuloA.PostumioAlbinoconsulibus,annobelliPunicivicesimoettertioCatulo bellumcontraAfroscommissumest.ProfectusestcumtrecentisnavibusinSiciliam;Africontra

ipsumquadringentasparaverunt.Numquaminmaritantiscopiispugnatumest.LutatiusCatulus navem aeger ascendit; vulneratus enim in pugna superiore fuerat. Contra Lilybaeum, civitatem Siciliae,pugnatumestingentivirtuteRomanorum.NamLXIIICarthaginiensiumnavescaptaesunt, CXXVdemersae,XXXIImiliahostiumcapta,XIIImiliaoccisa,infinitumauri,argenti,praedaein potestatemRomanorumredactum.ExclasseRomanaXIInavesdemersae.PugnatumestVIIdus Martias.StatimpacemCarthaginiensespetiverunttributaqueesthispax.CaptiviRomanorum,qui tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt. Etiam Carthaginienses petiverunt, ut redimi eos captivosliceret,quosexAfrisRomanitenebant.Senatusiussitsinepretioeosdari,quiinpublica custodia essent;quiautemaprivatistenerentur,utpretiodominis redditoCarthaginemredirent atqueidpretiumexfiscomagisquamaCarthaginiensibussolveretur. [28]Q.LutatiusA.ManliusconsulescreatibellumFaliscisintulerunt,quaecivitasItaliaeopulenta quondamfuit.Quodamboconsulesintrasexdies,quamvenerant,transegeruntXVmilibushostium caesis,ceterispaceconcessa,agrotamenexmedietatesublato.

LiberIII [1]FinitoigiturPunicobello,quodperXXIIIannostractumest,Romaniiamclarissimaglorianoti legatosadPtolomaeum,Aegyptiregem,miseruntauxiliapromittentes,quiarexSyriaeAntiochus bellumeiintulerat.IllegratiasRomanisegit,auxiliaaRomanisnonaccepit.Iamenimfueratpugna transacta.EodemtemporepotentissimusrexSiciliaeHieroRomamvenitadludosspectandoset ducentamiliamodiorumtriticipopulodonumexhibuit. [2] L. Cornelio Lentulo Fulvio Flacco consulibus, quibus Hiero Romam venerat, etiam contra Ligures intra Italiam bellum gestum est et de his triumphatum. Carthaginienses tamen bellum reparare temptabant, Sardinienses, qui ex condicione pacis Romanis parere debebant, ad rebellandumimpellentes.VenittamenRomamlegatioCarthaginiensiumetpacemimpetravit. [3]T.ManlioTorquatoC.AtilioBulcoconsulibusdeSardistriumphatumest,etpaceomnibuslocis facta Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam semel tantum Numa Pompilioregnantecontigerat. [4] L. Postumius Albinus Cn. Fulvius Centumalus consules bellum contra Illyrios gesserunt et multis civitatibus captis etiam reges in deditionem acceperunt. Ac tum primum ex Illyriis triumphatumest. [5]L.AemilioconsuleingentesGallorumcopiaeAlpestransierunt.SedproRomanistotaItalia consensit,traditumqueestaFabiohistorico,quieibellointerfuit,DCCCmiliahominumparataad idbellumfuisse.Sedresperconsulemtantumprosperegestaest.XLmiliahostiuminterfectasunt ettriumphusAemiliodecretus. [6] Aliquot deinde annis post contra Gallos intra Italiam pugnatum est, finitumque bellum M. ClaudioMarcelloetCn.CornelioScipioneconsulibus.TumMarcelluscumparvamanuequitum dimicavitetregemGallorum,Viridomarumnomine,manusuaoccidit.Posteacumcollegaingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum expugnavit, grandem praedam Romam pertulit. Ac triumphansMarcellusspoliaGallistipitiinpositaumerissuisvexit. [7]M.MinucioRufoP.CornelioconsulibusHistrisbelluminlatumest,quialatrocinatinavibus Romanorum fuerant, quae frumenta exhibebant, perdomitique sunt omnes. Eodem anno bellum PunicumsecundumRomanisinlatumestperHannibalem,Carthaginiensiumducem,quiSaguntum, HispaniaecivitatemRomanisamicam,obpugnareadgressusest,annumagensvicesimumaetatis, copiis congregatis CL milium. Huic Romani per legatos denuntiaverunt, ut bello abstineret. Is legatosadmitterenoluit.RomanietiamCarthaginemmiserunt,utmandareturHannibali,nebellum contrasociospopuliRomanigereret.DuraresponsaaCarthaginiensibusdatasunt.Saguntiniinterea famevictisunt,captiqueabHannibaleultimispoenisadficiuntur. [8]TumP.CorneliusScipiocumexercituinHispaniamprofectusest,Ti.SemproniusinSiciliam, bellumCarthaginiensibusindictumest.HannibalrelictoinHispaniafratreHasdrubalePyrenaeum transiit.Alpes,adhuceaparteinvias,sibipatefecit.TradituradItaliamLXXXmiliapeditum,X miliaequitum,septemetXXXelephantosadduxisse.IntereamultiLiguresetGalliHannibalise coniunxerunt. SemproniusGracchuscognitoadItaliamHannibalisadventuexSiciliaexercitum Ariminumtraiecit.

[9]P.CorneliusScipioHannibaliprimusoccurrit.Commissoproelio,fugatissuisipsevulneratusin castra rediit. Sempronius Gracchus et ipse confligit apud Trebiam amnem. Is quoque vincitur. Hannibali multi se in Italia dediderunt. Inde ad Tusciam veniens Hannibal Flaminio consuli occurrit.IpsumFlaminiuminteremit;RomanorumXXVmiliacaesasunt,ceteridiffugerunt.Missus adversusHannibalemposteaaRomanisQ.FabiusMaximus.Iseumdifferendopugnamabimpetu fregit,moxinventaoccasionevicit. [10]QuingentesimoetquadragesimoannoaconditaurbeL.AemiliusPaulusP.TerentiusVarro contra Hannibalem mittuntur Fabioque succedunt, qui abiens ambo consules monuit, ut Hannibalem, callidum et inpatientem ducem, non aliter vincerent, quam proelium differendo. VerumcuminpatientiaVarronisconsuliscontradicentealteroconsule[idestAemilioPaulo]apud vicum,quiCannaeappellaturinApulia,pugnatumesset,amboconsulesabHannibalevincuntur.In eapugnatriamiliaAfrorumpereunt;magnaparsdeexercituHannibalissauciatur.Nullotamen proelio Punico bello Romani gravius accepti sunt. Periit enim in eo consul Aemilius Paulus, consularesautpraetoriiXX,senatorescaptiautoccisiXXX,nobilesviriCCC,militumXLmilia, equitumIIImiliaetquingenti.InquibusmalisnemotamenRomanorumpacismentionemhabere dignatusest.Servi,quodnumquamante,manumissietmilitesfactisunt. [11] Post eam pugnam multae Italiae civitates, quae Romanis paruerant, se ad Hannibalem transtulerunt. HannibalRomanis obtulit, utcaptivosredimerent,responsumqueestasenatu eos cives non esse necessarios, qui cum armati essent, capi potuissent. Ille omnes postea variis suppliciisinterfecitettresmodiosanulorumaureorumCarthaginemmisit,quosexmanibusequitum Romanorum,senatorumetmilitumdetraxerat.IntereainHispania,ubifraterHannibalisHasdrubal remanserat cummagnoexercitu,uteamtotam Afris subigeret,aduobusScipionibus,Romanis ducibus, vincitur.PerditinpugnaXXXVmiliahominum;exhiscapiunturXmilia,occiduntur XXV milia. Mittuntur ei a Carthaginiensibus ad reparandas vires XII milia peditum, IV milia equitum,XXelephanti. [12]AnnoquartopostquamadItaliamHannibalvenit,M.ClaudiusMarcellusconsulapudNolam, civitatemCampaniae,contraHannibalembenepugnavit.HannibalmultascivitatesRomanorumper Apuliam, Calabriam, Brittios occupavit. Quo tempore etiam rex Macedoniae Philippus ad eum legatos misit, promittens auxilia contra Romanos sub hac condicione, ut deletis Romanis ipse quoquecontraGraecosabHannibaleauxiliaacciperet.CaptisigiturlegatisPhilippietrecognita RomaniinMacedoniamM.ValeriumLaevinumireiusserunt,inSardiniamT.ManliumTorquatum proconsulem.NametiameasollicitataabHannibale,Romanosdeseruerat. [13]Itaunotemporequattuorlocispugnabatur:inItaliacontraHannibalem,inHispaniiscontra fratremeiusHasdrubalem,inMacedoniacontraPhilippum,inSardiniacontraSardosetalterum HasdrubalemCarthaginiensem.IsaT.Manlioproconsule,quiadSardiniammissusfuerat,vivusest captus, occisa cum eo duodecim milia, capti mille quingenti, et a Romanis Sardinia subacta. ManliusvictorcaptivosetHasdrubalemRomamreportavit.IntereaetiamPhilippusaLaevinoin MacedoniavincituretinHispaniaabScipionibusHasdrubaletMago,tertiusfraterHannibalis. [14] Decimo anno postquam Hannibal in Italiam venerat, P. Sulpicio Cn. Fulvio consulibus, Hannibalusqueadquartummiliariumurbisaccessit,equiteseiususqueadportam.Moxconsulum cum exercitu venientium metu Hannibal ad Campaniam se recepit. In Hispania a fratre eius HasdrubaleamboScipiones,quipermultosannosvictoresfuerant,interficiuntur,exercitustamen integermansit;casuenimmagiserantquamvirtutedecepti.QuotemporeetiamaconsuleMarcello

Siciliaemagnaparscaptaest,quamtenereAfricoeperant,etnobilissimaurbsSyracusana;praeda ingensRomamperlataest.LaevinusinMacedoniacumPhilippoetmultisGraeciaepopulisetrege AsiaeAttaloamicitiamfecit,etadSiciliamprofectusHannonemquendam,Afrorumducem,apud AgrigentumcivitatemcumipsooppidocepiteumqueRomamcumcaptivisnobilibusmisit.XL civitatesindeditionemaccepit,XXVIexpugnavit.ItaomnisSiciliareceptaetMacedoniafracta; ingentigloriaRomamregressusest.HannibalinItaliaCn.Fulviumconsulemsubitoadgressuscum octomilibushominuminterfecit. [15]IntereaadHispanias,ubioccisisduobusScipionibusnullusRomanusduxerat,P.Cornelius Scipiomittitur,filiusP.Scipionis,quiibidembellumgesserat,annosnatusquattuoretviginti,vir Romanorumomniumetsuaaetateetposterioretemporefereprimus.IsCarthaginemHispaniae capit,inquaomneaurum,argentumetbelliapparatumAfrihabebant,nobilissimosquoqueobsides, quosabHispanisacceperant.Magonemetiam,fratremHannibalis,ibidemcapit,quemRomamcum aliismittit.Romaeingenslaetitiaposthuncnuntiumfuit.ScipioHispanorumnobsidesparentibus reddidit; quare omnes fere Hispaniae uno animo ad eum transierunt. Post quae Hasdrubalem, Hannibalisfratrem,victumfugatetpraedammaximamcapit. [16]IntereainItaliaconsulQ.FabiusMaximusTarentumrecepit,inquaingentescopiaeHannibalis erant.IbietiamducemHannibalisCarthalonemoccidit,XXVmiliahominumcaptivorumvendidit, praedam militibus dispertivit, pecuniam hominum venditorum ad fiscum retulit. Tum multae civitatesRomanorum,quaeadHannibalemtransierantprius,rursusseFabioMaximodediderunt. InsequentiannoScipioinHispaniaegregiasresegitetperseetperfratremsuumL.Scipionem; LXXcivitatesreceperunt.InItaliatamenmalepugnatumest.NamClaudiusMarcellusconsulab Hannibaleoccisusest. [17]TertioannopostquamScipioadHispaniasprofectusfuerat,rursusresinclitasgerit.Regem Hispaniarummagnoproeliovictuminamicitiamaccepitetprimusomniumavictoobsidesnon poposcit. [18] Desperans Hannibal Hispanias contra Scipionem diutius posse retinere, fratrem suum HasdrubalemadItaliamcumomnibuscopiisevocavit.Isvenienseodemitinere,quoetiamHannibal venerat,aconsulibusAp.ClaudioNeroneetM.LivioSalinatoreapudSenam,Picenicivitatem,in insidias conpositas incidit. Strenue tamen pugnans occisus est; ingentes eius copiae captae aut interfectae sunt, magnum pondus auri atque argenti Romam relatum est. Post haec Hannibal diffidereiamdebellicoepiteventu.Romanisingensanimusaccessit;itaqueetipsievocaveruntex HispaniaP.CorneliumScipionem.IsRomamcumingentigloriavenit. [19]Q.CaecilioL.Valerioconsulibusomnescivitates,quaeinBrittiisabHannibaletenebantur, Romanissetradiderunt. [20] Anno quarto decimo posteaquam in Italiam Hannibal venerat, Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et in Africam missus. Cui viro divinum quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. Is in Africa contra Hannonem,ducemAfrorum,pugnat;exercitumeiusinterficit.Secundoproeliocastracapitcum quattuormilibusetquingentismilitibus,XImilibusoccisis.Syphacem,Numidiaeregem,quise Afrisconiunxerat,capitetcastraeiusinvadit.SyphaxcumnobilissimisNumidisetinfinitisspoliis Romam a Scipione mittitur. Qua re audita omnis fere Italia Hannibalem deserit. Ipse a CarthaginiensibusredireinAfricamiubetur,quamScipiovastabat.

[21]ItaannoseptimodecimoabHannibaleItalialiberataest.LegatiCarthaginiensiumpacema Scipione petiverunt; ab eo ad senatum Romam missi sunt. Quadraginta et quinque diebus his indutiaedataesunt,quousqueireRomametregredipossent;ettrigintamiliapondoargentiabhis accepta sunt. SenatusexarbitrioScipionispacemiussit cumCarthaginiensibusfieri.Scipiohis condicionibusdedit:neampliusquamtrigintanaveshaberent,utquingentamiliapondoargenti darent,captivosetperfugasredderent. [22] Interim HannibalevenienteadAfricampaxturbataest,multahostiliaabAfrisfacta sunt. LegatitameneorumexurbevenientesaRomaniscaptisunt,sediubenteScipionedimissi.Hannibal quoque frequentibus proeliis victus a Scipione petit etiam ipse pacem. Cum ventum esset ad colloquium,isdemcondicionibusdataest,quibusprius,additisquingentismilibuspondoargenti centum milibus librarum propter novam perfidiam. Carthaginiensibus condiciones displicuerunt iusseruntque Hannibalem pugnare. Infertur a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum, qui amicitiamcumScipionefecerat,Carthaginibellum.HannibaltresexploratoresadScipioniscastra misit,quoscaptosScipiocircumducipercastraiussitostendiquehistotumexercitum,moxetiam prandiumdaridimittique,utrenuntiarentHannibaliquaeapudRomanosvidissent. [23]Intereaproeliumabutroqueduceinstructumest,qualevixullamemoriafuit,cumperitissimi viricopiassuasadbellumeducerent.ScipiovictorreceditpaeneipsoHannibalecapto,quiprimum cum multis equitibus, deinde cum viginti, postremo cum quattuor evasit. Inventa in castris Hannibalisargentipondovigintimilia,aurioctoginta,ceterasupellectiliscopiosa.Postidcertamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphavit atque Africanusexeoappellaricoeptusest.FinemaccepitsecundumPunicumbellumpostannumnonum decimum,quamcoeperat.

LiberIV [1] Transacto Punico bello secutum est Macedonicum contra Philippum regem quingentesimo quinquagesimoetprimoannoaburbecondita. [2]T.QuintiusFlamininusadversumPhilippummissusremprosperegessit.Paxeidataesthis legibus:neGraeciaecivitatibus,quasRomanicontraeumdefenderant,belluminferret,utcaptivos ettransfugasredderet,quinquagintasolasnaveshaberet,reliquasRomanisdederet,perannosdecem quaternamiliapondoargentipraestaretetobsidemdaretfiliumsuumDemetrium.T.Quintiusetiam Lacedaemoniisintulitbellum.DucemeorumNabidemvicitetquibusvoluitcondicionibusinfidem accepit. Ingenti gloria trimphavit; duxit ante currum nobilissimos obsides, Demetrium, Philippi filium,etArmenenNabidis. [3] Transacto bello Macedonico secutum est Syriacum contra Antiochum regem P. Cornelio Scipione M. Acilio Glabrione consulibus. Huic Antiocho Hannibal se iunxerat, Carthaginem, patriam suam, metu, ne Romanis traderetur, relinquens. M. Acilius Glabrio in Achaia bene pugnavit. Castra regis Antiochi nocturna pugna capta sunt, ipse fugatus. Philippo, quia contra AntiochumRomanisfuissetauxilio,filiusDemetriusredditusest. [4]L.CornelioScipioneetC.LaelioconsulibusScipioAfricanusfratrisuoL.CornelioScipioni consuli legatus datus contra Antiochum profectus est. Hannibal, qui cum Antiocho erat, navali proeliovictusest.IpseposteaAntiochuscircaSipylumapudMagnesiam,Asiaecivitatem,aconsule CornelioScipioneingentiproeliofususest.AuxiliofuitRomanisineapugnaEumenes,Attaliregis frater,quiEumeniaminPhrygiacondidit.Quinquagintamiliapeditum,triaequitumeocertamineex parteregisoccisasunt.Tumrexpacempetit.Isdemcondicionibusdataestasenatu,quamquam victo,quibusanteofferebatur:utexEuropaetAsiarecederetatqueintraTaurumsecontineret, decem milia talentorum et viginti obsides praeberet, Hannibalem, concitatorem belli, dederet. Eumeni regi donatae sunt a senatu omnes Asiae civitates, quas Antiochus bello perdiderat, et Rhodiis, qui auxiliumRomaniscontraregemAntiochum tulerant,multaeurbes concessae sunt. ScipioRomamrediit,ingentigloriatriumphavit.NomenetipseadimitationemfratrisAsiagenis accepit,quiaAsiamvicerat,sicutifrateripsiuspropterAfricamdomitamAfricanusappellabatur. [5] Sp. Postumio Albino Q. Marcio Philippo consulibus M. Fulvius de Aetolis triumphavit. Hannibal, qui victo Antiocho, ne Romanis traderetur, ad Prusiam, Bithyniae regem, fugerat, repetitusetiamabeoestperT.QuintiumFlamininum.Et,cumtradendusRomanisesset,venenum bibitetapudLibyssaminfinibusNicomedensiumsepultusest. [6] Philippo, rege Macedoniae, mortuo, qui et adversum Romanos bellum gesserat et postea RomaniscontraAntiochumauxiliumtulerat,filiuseiusPerseusinMacedoniarebellavitingentibus copiisadbellumparatis.NamadiutoreshabebatCotyn,Thraciaeregem,etregemIllyrici,Gentium nomine.RomanisauteminauxilioerantEumenes,Asiaerex,AriaratusCappadociae,Antiochus Syriae,PtolomaeusAegypti,MasinissaNumidiae.PrusiasautemBithyniae,quamquamsororem Perseiuxoremhaberet,utrisqueseaequumpraebuit.DuxRomanorumP.Liciniusconsulcontra eum missus est et aregegravi proeliovictus. Neque tamenRomani,quamquam superati, regi petentipacempraestarevoluerunt,nisihiscondicionibus:utseetsuossenatuietpopuloRomano dederet.MoxmissuscontraeumL.AemiliusPaulusconsuletinIllyricumC.Aniciuspraetorcontra Gentium.SedGentiusfacileunoproeliovictusmoxsededidit.Matereiusetuxoretduofilii,frater

quoquesimulinpotestatemRomanorumvenerunt.ItabellointraXXXdiesperfectoantecognitum estGentiumvictum,quamcoeptumbellumnuntiaretur. [7]CumPerseoautemAemiliusPaulusconsulIIINonasSeptembresdimicavitvicitqueeumviginti milibuspeditumeiusoccisis.Equitatuscumregeintegerfugit.Romanorumcentummilitesamissi sunt.UrbesMacedoniaeomnes,quasrextenuerat,Romanissedediderunt;ipserex,cumdesereretur abamicis,venitinPaulipotestatem.SedhonoremeiAemiliusPaulusconsulnonquasivictohabuit. Nametvolentemadpedessibicaderenonpermisitetiuxtaseinsellaconlocavit.Macedonibuset IllyriishaelegesaRomanisdatae:utliberiessentetdimidiumeorumtributorumpraestarent,quae regibuspraestitissent,utappareret,populumRomanumproaequitatemagisquamavaritiadimicare. ItaqueinconventuinfinitorumpopulorumPaulushocpronuntiavitetlegationesmultarumgentium, quaeadeumvenerant,magnificentissimeconviviopavit,dicenseiusdemhominisessedebereet bellovincereetinconviviiapparatuelegantemesse. [8]MoxseptuagintacivitatesEpiri,quaerebellabant,cepit,praedammilitibusdistribuit.Romam ingentipomparediitinnaviPersei,quaeinusitataemagnitudinisfuissetraditur,adeoutsedecim ordines dicatur habuisse remorum. Triumphavit autem magnificentissime in curru aureo cum duobusfiliisutroquelatereadstantibus.DuctisuntantecurrumduoregisfiliietipsePerseus,XLV annosnatus.PosteumetiamAniciusdeIllyriistriumphavit.Gentiuscumfratreetfiliisantecurrum ductusest.AdhocspectaculumregesmultarumgentiumRomamvenerunt,interaliosvenitetiam AttalusatqueEumenes,Asiaereges,etPrusiasBithyniae.Magnohonoreexceptisuntetpermittente senatudona,quaeattulerant,inCapitolioposuerunt.PrusiasetiamfiliumsuumNicomedensenatui commendavit. [9]InsequentiannoL.MemmiusinLusitaniabenepugnavit.Marcellusposteaconsulresibidem prosperasgessit. [10]TertiumdeindebellumcontraCarthaginemsuscipitur,sexcentesimoetalteroaburbecondita anno, L. Manlio Censorino et M. Manilio consulibus, anno quinquagesimo primo postquam secundumPunicumtransactumerat.HiprofectiCarthaginemoppugnaverunt.ContraeosHasdrubal, dux Carthaginiensium,dimicabat. Famea,duxalius,equitatuiCarthaginiensiumpraeerat.Scipio tunc,ScipionisAfricaninepos,tribunusibimilitabat.Huiusapudomnesingensmetusetreverentia erat. Nam et paratissimus addimicandum etconsultissimus habebatur.Itaqueper eummulta a consulibusprosperegestasunt,nequequicquammagisvelHasdrubalvelFameavitabant,quam contraeamRomanorumpartemcommittere,ubiScipiodimicaret. [11]PeridemtempusMasinissa,rexNumidarum,perannossexagintafereamicuspopuliRomani, annovitaenonagesimoseptimomortuusquadragintaquattuorfiliisrelictisScipionemdivisorem regniinterfiliossuosesseiussit. [12] Cum igitur clarum Scipionis nomen esset, iuvenis adhuc consul est factus et contra Carthaginemmissus.Iseamcepitacdiruit.Spoliaibiinventa,quaevariarumcivitatumexcidiis Carthago collegerat, etornamentaurbium civitatibusSiciliae,Italiae,Africaereddidit,quaesua recognoscebant.ItaCarthagoseptingentesimoanno,quamconditaerat,deletaest.Scipionomen, quodavuseiusacceperat,meruit,scilicetutproptervirtutemetiamipseAfricanusiuniorvocaretur. [13] Interim in Macedonia quidam Pseudophilippus arma movit et Romanum praetorem P. Iuventiumcontrasemissumadinternicionemvicit.PosteumQ.CaeciliusMetellusduxaRomanis contraPseudophilippummissusestetXXVmilibuseiusoccisisMacedoniamrecepit,ipsumetiam

Pseudophilippuminpotestatemsuamredegit. [14] Corinthiis quoque bellum indictum est, nobilissimae Graeciae civitati, propter iniuriam legatorumRomanorum.HancMummiusconsulcepitetdiruit.TresigiturRomaesimulceleberrimi triumphifuerunt:AfricaniexAfrica,antecuiuscurrumductusestHasdrubal,MetelliexMacedonia, cuiuscurrumpraecessitAndriscus,idemquietPseudophilippus,MummiiexCorintho,antequem signaaeneaetpictaetabulaeetaliaurbisclarissimaeornamentapraelatasunt. [15] Iterum in Macedonia Pseudoperses, qui se Persei filium esse dicebat, collectis servitiis rebellavitet,cumsedecimmiliaarmatorumhaberet,aTremellioquaestoresuperatusest. [16] Eodem tempore Metellus in Celtiberia apud Hispanos res egregias gessit. Successit ei Q. Pompeius.NecmultopostQ.quoqueCaepioadidembellummissusest,quodquidamViriathus contraRomanosinLusitaniagerebat.QuometuViriathusasuisinterfectusest,cumquattuordecim annisHispaniasadversusRomanosmovisset.Pastorprimofuit,moxlatronumdux,postremotantos adbellumpopulosconcitavit,utadsertorcontraRomanosHispaniaeputaretur.Etcuminterfectores eius praemium a Caepione consule peterent, responsum est numquam Romanis placuisse imperatoresasuismilitibusinterfici. [17] Q. Pompeius deinde consul, a Numantinis, quae Hispaniae civitas fuit opulentissima, superatus,pacemignobilemfecit.PosteumC.HostiliusMancinusconsuliterumcumNumantinis pacemfecitinfamem,quampopulusetsenatusiussitinfringiatqueipsumMancinumhostibustradi, utinillo,quemauctoremfoederishabebant,iniuriamsolutifoederisvindicarent.Posttantamigitur ignominiam,quaaNumantinisbisRomaniexercitusfuerantsubiugati,P.ScipioAfricanussecundo consul factus etadNumantiammissus est. Isprimum militemvitiosum et ignavum exercendo magisquampuniendosinealiquaacerbitatecorrexit,tummultasHispaniaecivitatespartimcepit, partimindeditionemaccepit,postremoipsamNumantiamdiuobsessamfameconfecitetasolo evertit,reliquamprovinciaminfidemaccepit. [18] Eodem tempore Attalus, rex Asiae, frater Eumenis, mortuus est heredemque populum Romanumreliquit.ItaimperioRomanopertestamentumAsiaaccessit. [19]MoxetiamD.IuniusBrutusdeCallaecisetLusitanismagnagloriatriumphavitetP.Scipio Africanus de Numantinis secundum triumphum egit quarto decimo anno postquam priorem de Africaegerat. [20]MotuminteriminAsiabellumestabAristonico,Eumenisfilio,quiexconcubinasusceptus fuerat.HicEumenesfraterAttalifuerat.AdversuseummissusP.LiciniusCrassusinfinitaregum habuitauxilia.NametBithyniaerexNicomedesRomanosiuvitetMithridatesPonticus,cumquo bellum postea gravissimum fuit, et Ariarathes Cappadox et Pylaemenes Paphlagon. Victus est tamenCrassusetinproeliointerfectusest.CaputipsiusAristonicooblatumest,corpusSmyrnae sepultum.PosteaPerperna,consulRomanus,quisuccessorCrassoveniebat,auditabellifortunaad AsiamceleravitetacievictumAristonicumapudStratonicencivitatem,quoconfugerat,famead deditionemconpulit.AristonicusiussusenatusRomaeincarcerestrangulatusest.Triumpharienim deeononpoterat,quiaPerpernaapudPergamumRomamrediensdiemobierat. [21] L. Caecilio Metello et T. Quintio Flaminino consulibus Carthago in Africa iussu senatus reparataest,quaenuncmanet,annisduobusetvigintipostquamaScipionefuerateversa.Deducti eosuntcivesRomani.

[22]AnnosexcentesimovicesimoseptimoaburbeconditaC.CassiusLonginusetSex.Domitius CalvinusconsulesGallistransalpinisbellumintuleruntetArvernorumtuncnobilissimaecivitati atqueeorumduciBituitoinfinitamquemultitudinemiuxtaRhodanumfluviuminterfecerunt.Praeda extorquibusGallorumingensRomamperlataest.BituitusseDomitiodeditatqueabeoRomam deductusest,magnaquegloriaconsulesambotriumphaverunt. [23]M.PorcioCatoneetQ.MarcioRegeconsulibus,sexcentesimotricesimoettertioannoaburbe conditaNarboneinGalliacoloniadeductaestannoquepostaL.CaecilioMetelloetQ.Mucio ScaevolaconsulibusdeDalmatiatriumphatumest. [24]AburbeconditaannosexcentesimotricesimoquintoC.CatoconsulScordiscisintulitbellum ignominiosequepugnavit. [25] C. CaecilioMetelloetCn.Carbone consulibus duoMetelli fratreseodemdie,alterum ex Sardinia,alterumexThracia,triumphumegerunt,nuntiatumqueRomaeestCimbroseGalliain Italiamtransisse. [26] P. Scipione Nasica et L. Calpurnio Bestia consulibus Iugurthae, Numidarum regi, bellum inlatumest,quodAdherbalemetHiempsalem,Micipsaefilios,fratressuos,regesetpopuliRomani amicos, interemisset. Missus adversus eum consul Calpurnius Bestia, corruptus regis pecunia, pacemcumeoflagitiosissimamfecit,quaeasenatuimprobataest.Posteacontraeundeminsequenti anno Sp. Postumius Albinus profectus est. Is quoque per fratrem ignominiose contra Numidas pugnavit. [27]TertiomissusestQ.CaeciliusMetellusconsul.Isexercitumaprioribusducibuscorruptum ingenti severitate et moderatione correctum, cum nihil in quemquam cruentum faceret, ad disciplinam Romanamreduxit. Iugurthamvariis proeliis vicit,elephantoseiusoccidit vel cepit, multascivitatesipsiusindeditionemcepit.Etcumiamfinembellopositurusesset,successumestei aC.Mario.IsIugurthametBocchum,Mauritaniaeregem,quiauxiliumIugurthaeferrecoeperat, paritersuperavit.AliquantaetipseoppidaNumidiaecepitbelloqueterminumposuitcaptoIugurtha perquaestoremsuumCorneliumSullam,ingentemvirum,tradenteBocchoIugurthamquiproeo antepugnaverat.AM.IunioSilano,collegaQ.Metelli,CimbriinGalliavictisunt,etaMinucio RufoinMacedoniaScordiscietTriballi,etaServilioCaepioneinHispaniaLusitanisubacti.Acti suntetduotriumphideIugurtha,primusperMetellum,secundusperMarium.Antecurrumtamen MariiIugurthacumduobusfiliisductusestcatenatusetmoxiussuconsulisincarcerestrangulatus est.

LiberV [1]DumbelluminNumidiacontraIugurthamgeritur,RomaniconsulesM.ManliusetQ.Caepioa CimbrisetTeutonisetTugurinisetAmbronibus,quaeerantGermanorumetGallorumgentes,victi suntiuxtaflumenRhodanumetingentiinternicione;etiamcastrasuaetmagnampartemexercitus perdiderunt.TimorRomaegrandisfuit,quantusvixHannibalistemporePunicisbellis,neiterum Galli Romam venirent. Ergo Marius post victoriam Iugurthinam secundo consul est factus bellumque ei contra Cimbros et Teutones decretum est. Tertio quoque ei et quarto delatus est consulatus, quia bellum Cimbricum protrahebatur. Sed in quarto consulatu collegam habuit Q. Lutatium Catulum. Cum Cimbris itaque conflixit et duobus proeliis CC milia hostium cecidit, LXXXmiliacepitetducemeorumTeutobodum,propterquodmeritumabsensquintoconsulest factus. [2]IntereaCimbrietTeutones,quorumcopiaadhucinfinitaerat,adItaliamtransierunt.IterumaC. MarioetQ.Catulocontraeosdimicatumest,sedaCatulipartefelicius.Namproelio,quodsimul ambogesserunt,CXLmiliaautinpugnaautinfugacaesasunt,LXmiliacapta.Romanimilitesex utroqueexercitutrecentiperierunt.TriaettrigintaCimbrissignasublatasunt;exhisexercitusMarii duoreportavit,CatuliexercitusXXXI.Isbellifinisfuit;triumphusutriquedecretusest. [3]Sex.IulioCaesareetL.MarcioPhilippoconsulibus,sexcentesimoquinquagesimononoannoab urbecondita,cumpropealiaomniabellacessarent,inItaliagravissimumbellumPicentes,Marsi Peligniquemoverunt,qui,cumannisnumerosisiampopuloRomanoobedirent,tumlibertatemsibi aequamadsererecoeperunt.Perniciosumadmodumhocbellumfuit.P.Rutiliusconsulineooccisus est,Caepio,nobilisiuvenis,PorciusCato,aliusconsul.DucesautemadversusRomanosPicentibus etMarsisfueruntT.Vettius,HieriusAsinius,T.Herennius,A.Cluentius.ARomanisbenecontra eos pugnatumestaC.Mario,quisexies consulfuerat,etaCn.Pompeio,maximetamenaL. CornelioSulla,quiinteraliaegregiaitaCluentium,hostiumducem,cummagniscopiisfudit,utex suis unum amitteret. Quadriennio cum gravi tamen calamitate hoc bellum tractum est. Quinto demumannofinemaccepitperL.CorneliumSullamconsulem,cumanteaineodembelloipse multastrenue,sedpraetor,egisset. [4] Anno urbis conditae sexcentesimo sexagesimo secundo primum Romae bellum civile commotumest,eodemannoetiamMithridaticum.CausambellociviliC.Mariussexiensconsul dedit. Nam cum Sulla consul contra Mithridatem gesturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupaverat,mitteretur,isqueexercituminCampaniapaulisperteneret,utbellisocialis,dequo diximus,quodintraItaliamgestumfuerat,reliquiaetollerentur,Mariusadfectavit,utipseadbellum Mithridaticummitteretur.QuareSullacommotuscumexercituadurbemvenit.IlliccontraMarium etSulpiciumdimicavit.PrimusurbemRomamarmatusingressusest,Sulpiciuminterfecit,Marium fugavit,atqueitaordinatisconsulibusinfuturumannumCn.OctavioetL.CornelioCinnaadAsiam profectusest. [5] Mithridates enim, quiPonti rexeratatqueArmeniam minoremettotumPonticum mare in circuitu cum Bosphoro tenebat, primum Nicomeden, amicum populi Romani, Bithynia voluit expelleresenatuiquemandavitbellumseeipropteriniurias,quaspassusfuerat,inlaturum.Asenatu responsum Mithridati est, si id faceret, quod bellum a Romanis et ipse pateretur. Quare iratus CappadociamstatimoccupavitetexeaAriobarzanen,regemetamicumpopuliRomani,fugavit. Mox etiam Bithyniam invasit et Paphlagoniam pulsis ex ea regibus, amicis populi Romani,

PylaemeneetNicomede.IndeEphesumcontenditetperomnemAsiamlitterasmisit,utubicumque inventiessentcivesRomani,unodieocciderentur. [6]IntereaetiamAthenae,civitasAchaiae,abAristoneAtheniensiMithridatitraditaest.Miserat eumiamadAchaiamMithridatesArchelaum,ducemsuum,cumcentumetvigintimilibusequitum acpeditum,perquemetiamreliquaGraeciaoccupataest.SullaArchelaumapudPiraeum,nonlonge abAthenis,obsedit,ipsasAthenascepit.PosteacommissoproeliocontraArchelaumitaeumvicit, ut ex CXX milibus vix decem Archelao superessent, ex Sullae exercitu XIII tantum homines interficerentur.HacpugnaMithridatescognitaseptuagintamilialectissimaexAsiaArchelaomisit, contraquemiterumSullacommisit.Primoproelioquindecimmiliahostiuminterfectasuntetfilius ArchelaiDiogenes;secundoomnesMithridatiscopiaeextinctaesunt,Archelausipsetriduonudusin paludibuslatuit.HacreauditaMithridatesiussitcumSulladepaceagi. [7]InterimeotemporeSullaetiamDardanos,Scordiscos,DalmatasetMaedospartimvicit,aliosin fidem accepit. Sed cum legati a rege Mithridate, qui pacem petebant, venissent, non aliter se daturum Sulla esse respondit, nisirex relictis his, quae occupaverat, adregnum suum redisset. Posteatamenadcolloquiumambovenerunt.Paxintereosordinataest,utSullaadbellumcivile festinansatergopericulumnonhaberet.NamdumSullainAchaiaatqueAsiaMithridatemvincit, Marius,quifugatuserat,etCorneliusCinna,unusexconsulibus,belluminItaliareparaveruntet ingressi urbem Romam nobilissimos e senatu et consulares viros interfecerunt, multos proscripserunt, ipsius Sullae domo eversa filios et uxorem ad fugam conpulerunt. Universus reliquussenatusexurbefugiensadSullaminGraeciamvenit,orans,utpatriaesubveniret.Illein Italiamtraiecit,bellumcivilegesturusadversusNorbanumetScipionemconsules.Etprimoproelio contraNorbanumdimicavitnonlongeaCapua.Tumsexmiliaeiuscecidit,sexmiliacepit,CXXIV suos amisit. Inde etiam ad Scipionem se convertit et ante proelium totum eius exercitum sine sanguineindeditionemaccepit. [8]Sed,cumRomaemutaticonsulesessent,Marius,Mariifilius,acPapiriusCarboconsulatum accepissent,SullacontraMariumiunioremdimicavitetXVmilibuseiusoccisisCCCCdesuis perdidit.Moxetiamurbemingressusest.Marium,Mariifilium,Praenestepersecutusobseditetad mortemconpulit.RursuspugnamgravissimamhabuitcontraLamponiumetCarinatem,ducespartis Marianae,adportamCollinam.LXXmiliahostiumineoproeliocontraSullamfuissedicuntur.XII miliaseSullaedediderunt,ceteriinacie,incastris,infugainsatiabiliiravictorumconsumptisunt. Cn.quoqueCarbo,consulalter,abAriminoadSiciliamfugitetibiperCn.Pompeiuminterfectus est,quemadulescentemSullaatqueannosunumetvigintinatumcognitaeiusindustriaexercitibus praefecerat,utsecundusaSullahaberetur. [9] Occiso ergo Carbone Siciliam Pompeius recepit. Transgressus inde ad Africam, Domitium, Marianaepartisducem,etHiardam,regemMauritaniae,quiDomitioauxiliumferebat,occidit.Post haecSulladeMithridateingentigloriatriumphavit.Cn.etiamPompeius,quodnulliRomanorum tributumerat,quartumetvicesimumannumagensdeAfricatriumphavit.Huncfinemhabuerunt duobellafunestissima,Italicum,quodetsocialedictumest,etcivile,quaeambotractasuntper annosdecem.ConsumpseruntautemultraCLmiliahominum,virosconsularesXXIV,praetorios VII,aediliciosLX,senatoresfereCC.

LiberVI [1]M.AemilioLepidoQ.Catuloconsulibus,cumSullarempublicamconposuisset,bellanova exarserunt, unuminHispania,aliudin PamphyliaetCilicia,tertiuminMacedonia,quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, timens fortunam ceterorum, qui interempti erant, ad bellum commovit Hispanias. Missi sunt contra eum duces Q. Caecilius Metellus,filiuseius,quiIugurthamregemvicit,etL.Domitiuspraetor.ASertoriiduceHirtuleio Domitiusoccisusest.MetellusvariosuccessucontraSertoriumdimicavit.Postea,cuminparpugnae solus Metellus putaretur, Cn. Pompeius ad Hispanias missus est. Ita duobus ducibus adversis Sertoriusfortunavariasaepepugnavit.Octavodemumannopersuosoccisusest,etfiniseibello datus per Cn. Pompeium adulescentem et Q. Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae in dicionempopuliRomaniredactae. [2]AdMacedoniammissusestAp.Claudiuspostconsulatum.Leviaproeliahabuitcontravarias gentes,quaeRhodopamprovinciamincolebant,atqueibimorbomortuusest.MissuseisuccessorC. Scribonius Curio post consulatum. Is Dardanos vicit et usque ad Danubium penetravit triumphumquemeruitetintratrienniumbellofinemdedit. [3]AdCiliciametPamphyliammissusestP.Serviliusexconsule,virstrenuus.IsCiliciamsubegit, Lyciaeurbesclarissimasoppugnavitetcepit,inhisPhaselida,Olympum,CorycumCiliciae.Isauros quoque adgressus in dicionemredegit atque intratrienniumbellofinem dedit. Primus omnium RomanoruminTauroiterfecit.RevertenstriumphumaccepitetnomenIsauricimeruit. [4]AdIllyricummissusestC.Cosconiusproconsule.MultampartemDalmatiaesubegit,Salonas cepitetconpositobelloRomampostbienniumrediit. [5]IsdemtemporibusconsulM.AemiliusLepidus,Catulicollega,bellumcivilevoluitcommovere, intraunamtamenaestatemmotuseiusoppressusest.Itaunotemporemultisimultriumphifuerunt, MetelliexHispania,PompeiisecundusexHispania,CurionisexMacedonia,ServiliiexIsauria. [6]Annourbisconditaesexcentesimoseptuagesimosexto,L.LicinioLuculloetM.AurelioCotta consulibusmortuusestNicomedes,rexBithyniae,etpertestamentumpopulumRomanumfecit heredem.MithridatespaceruptaBithyniametAsiamrursusvoluitinvadere.Adversuseumambo consulesmissivariamhabuerefortunam.CottaapudChalcedonemvictusabeoacie,etiamintra oppidumcoactusestetobsessus.SedcumseindeMithridatesCyzicumtranstulisset,utCyzico captatotamAsiaminvaderet,Lucullusei,alterconsul,occurrit.AcdumMithridatesinobsidione Cyzicicommoratur,ipseeumatergoobseditfamequeconsumpsitetmultisproeliisvicit,postremo Byzantium,quaenuncConstantinopolisest,fugavit.NavaliquoqueproelioduceseiusLucullus oppressit.ItaunahiemeetaestateaLuculloadcentumferemiliaregisextinctasunt. [7]AnnourbisRomaesexcentesimoseptuagesimooctavoMacedoniamprovinciamM.Licinius Lucullusaccepit,consobrinusLuculli,quicontraMithridatembellumgerebat.EtinItalianovum bellumsubitocommotumest.SeptuagintaenimetquattuorgladiatoresducibusSpartaco,Crixoet OenomaoeffractoCapuaeludofugerunt.EtperItaliamvagantespaenenonleviusbelluminea, quamHannibalmoverat,paraverunt.NammultisducibusetduobussimulRomanorumconsulibus victissexagintaferemiliumarmatorumexercitumcongregaverunt,victiquesuntinApuliaaM. Licinio Crasso pro consule, et post multas calamitates Italiae tertio anno bello huic est finis

inpositus. [8]Sexcentesimooctogesimoprimoannourbisconditae,P.CornelioLentuloetCn.AufidioOreste consulibusduotantumgraviabellainimperioRomanoerant,MithridaticumetMacedonicum.Haec duoLuculliagebant,L.LucullusetM.Lucullus.L.ergoLuculluspostpugnamCyzicenam,qua vicerat Mithridatem, et navalem, qua duces eius oppresserat, persecutus est eum et recepta Paphlagonia atque Bithynia etiam regnum eius invasit, Sinopen et Amison, civitates Ponti nobilissimas,cepit.SecundoproelioapudCaberamcivitatem,quoingentescopiasexomniregno adduxerat Mithridates, cum XXX milia lectissima regis a quinque milibus Romanorum vastata essent,Mithridatesfugatusest,castraeiusdirepta.Armeniaquoqueminor,quamtenuerat,eidem sublataest.SusceptustamenestMithridatespostfugamaTigrane,Armeniaerege,quitumingenti gloriaimperabat,Persassaepevicerat,MesopotamiamoccupaveratetSyriametPhoenicespartem. [9] Ergo Lucullus repetens hostem fugatum etiam regnum Tigranis qui Armeniis imperabat ingressus est. Tigranocertam, civitatem Arzanenae, nobilissimam regni Armeniaci, cepit, ipsum regemcumseptemmilibusquingentisclibanariisetcentummilibus sagittariorumetarmatorum venientemdecemetoctomiliamilitumhabensitavicit,utmagnampartemArmeniorumdeleverit. IndeNisibinprofectuseamquoquecivitatemcumregisfratrecepit.Sedhi,quosinPontoLucullus reliqueratcumexercitusparte,utregionesvictasetiamRomanorumtuerentur,neglegenterseet avare agentes occasionem iterum Mithridati in Pontum inrumpendi dederunt, atque ita bellum renovatumest.LuculloparanticaptaNisibicontraPersasexpeditionemsuccessorestmissus. [10] Alter autem Lucullus, qui Macedoniam administrabat, Bessis primus Romanorum intulit bellumatqueeosingentiproelioinHaemomontesuperavit.OppidumUscudamam,quodBessi habitabant,eodemdie,quoadgressusest,vicit,Cabylencepit,usqueadDanubiumpenetravit.Inde multas supra Pontum positas civitates adgressus est. Illic Apolloniam evertit, Callatim, Parthenopolim, Tomos, Histrum, Burziaonem cepit belloque confecto Romam rediit. Ambo triumphaverunt,tamenLucullus,quicontraMithridatempugnaverat,maioregloria,cumtantorum regnorumvictorredisset. [11] Confecto bello Macedonico, manente Mithridatico, quod recedente Lucullo rex collectis auxiliisreparaverat,bellumCreticumortumest.AdidmissusQ.CaeciliusMetellusingentibus proeliis intra triennium omnem provinciam cepit appellatusque est Creticus atque ex insula triumphavit.QuotemporeLibyaquoqueRomanoimperiopertestamentumAppionis,quirexeius fuerat,accessit,inquainclutaeurbeserantBerenice,Ptolomais,Cyrene. [12]Dumhaecgeruntur,pirataeomniamariainfestabantita,utRomanistotoorbevictoribussola navigatiotutanonesset.QuareidbellumCn.Pompeiodecretumest.Quodintrapaucosmenses ingentietfelicitateetceleritateconfecit.MoxeidelatumetiambellumcontraregemMithridatemet Tigranem. QuosusceptoMithridateminArmeniaminorenocturnoproeliovicit,castradiripuit, quadraginta milia eius occidit, viginti tantum de exercitu suo perdidit et duos centuriones. Mithridates cum uxore fugit et duobus comitibus. Neque multo post, cum in suos saeviret, Pharnacis,filiisui,apudmilitesseditioneadmortemcoactusvenenumhausit.Huncfinemhabuit Mithridates. Periit autem apud Bosphorum, vir ingentis industriae consiliique. Regnavit annis sexaginta,vixitseptuagintaduobus,contraRomanosbellumhabuitannisquadraginta. [13]TigranideindePompeiusbellumintulit.IlleseeidediditetincastraPompeiisextodecimo miliarioabArtaxatavenitacdiademasuum,cumprocubuissetadgenuaPompeii,inmanibusipsius conlocavit.QuodeiPompeiusreposuithonorificequeeumhabitumregnitamenpartemultavitet

grandipecunia.AdemptaesteiSyria,Phoenice,Sophanene;sexmiliapraetereatalentorumargenti indicta,quaepopuloRomanodaret,quiabellumsinecausaRomaniscommovisset. [14]PompeiusmoxetiamAlbanisbellumintuliteteorumregemOrodentervicit,postremoper epistulasacmunerarogatusveniameiacpacemdedit.HiberiaequoqueregemArtacenvicitacieet in deditionem accepit. Armeniam minorem Deiotaro, Galatiae regi, donavit, quia socius belli Mithridatici fuerat. Attalo et Pylaemeni Paphlagoniam reddidit. Aristarchum Colchis regem imposuit.MoxIturaeosetArabasvicit.EtcumvenissetinSyriam,Seleuciam,vicinamAntiochiae civitatem,libertatedonavit,quodregemTigranennonrecepisset.Antiochensibusobsidesreddidit. AliquantumagrorumDaphnensibusdedit,quolucusibispatiosiorfieret,delectatuslociamoenitate etaquarumabundantia.IndeadIudaeamtransgressusest,Hierosolyma,caputgentis,tertiomense cepitXIImilibusIudaeorumoccisis,ceterisinfidemacceptis.HisgestisinAsiamserecepitet finemantiquissimobellodedit. [15] M. Tullio Cicerone oratore et C. Antonio consulibus, anno ab urbe condita sexcentesimo octogesimonono,L.SergiusCatilina,nobilissimigenerisvir,sedingeniipravissimi,addelendam patriamconiuravitcumquibusdamclarisquidem,sedaudacibusviris.ACiceroneurbeexpulsus est.Sociieiusdeprehensiincarcerestrangulatisunt.AbAntonio,alteroconsule,Catilinaipsevictus proelioestetinterfectus. [16] Sexcentesimo nonagesimo anno urbis conditae D. Iunio Silano et L. Murena consulibus MetellusdeCretatriumphavit,PompeiusdebellopiraticoetMithridatico.Nullaumquampompa triumphisimilisfuit.DuctisuntanteeiuscurrumfiliiMithridatis,filiusTigranisetAristobulus,rex Iudaeorum;praelataestingenspecuniaetauriatqueargentiinfinitum.Hoctemporenullumper orbemterrarumgravebellumerat. [17]AnnourbisconditaesexcentesimononagesimotertioC.IuliusCaesar,quiposteaimperavit, cumL.Bibuloconsulestfactus.DecretaesteiGalliaetIllyricumcumlegionibusdecem.Isprimus vicit Helvetios, qui nunc Sequani appellantur, deinde vincendo per bella gravissima usque ad Oceanum Britannicum processit. Domuit autem annis novem fere omnem Galliam, quae inter Alpes,flumenRhodanum,RhenumetOceanumestetcircuitupatetadbisettriciescentenamilia passuum.Britannismoxbellumintulit,quibusanteeumnenomenquidemRomanorumcognitum erat, eosque victos obsidibus acceptis stipendiarios fecit. Galliae autem tributi nomine annuum imperavitstipendiumquadringenties,GermanosquetransRhenumadgressusinmanissimisproeliis vicit.Intertotsuccessustermalepugnavit,apudArvernossemelpraesensetabsensinGermania bis.Namlegatieiusduo,TituriusetAurunculeius,perinsidiascaesisunt. [18] Circa eadem tempora anno urbis conditae sexcentesimo nonagesimo septimo, M. Licinius Crassus,collegaCn.PompeiiMagniinconsulatusecundo,contraParthosmissusestetcumcirca Carras contra omen et auspicia dimicasset, a Surena, Orodis regis duce, victus ad postremum interfectusestcumfilio,clarissimoetpraestantissimoiuvene.ReliquiaeexercitusperC.Cassium quaestoremservataesunt,quisingularianimoperditasrestantavirtuterestituit,utPersasrediens transEuphratencrebrisproeliisvinceret. [19]Hinciambellumcivilesuccessitexsecrandumetlacrimabile,quopraetercalamitates,quaein proeliisacciderunt,etiampopuliRomanifortunamutataest.CaesarenimrediensexGalliavictor coepitposcerealterumconsulatumatqueitautsinedubietatealiquaeideferretur.Contradictumest aMarcelloconsule,aBibulo,aPompeio,aCatone,iussusquedimissisexercitibusadurbemredire. Propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatos habebat, adversum patriam cum

exercituvenit.ConsulescumPompeiosenatusqueomnisatqueuniversanobilitasexurbefugitetin Graeciamtransiit.ApudEpirum,Macedoniam,AchaiamPompeioducesenatuscontraCaesarem bellumparavit. [20] Caesar vacuam urbem ingressus dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompeii exercitus validissimos et fortissimos cum tribus ducibus, L. Afranio, M. Petreio, M. Varrone, superavit.InderegressusinGraeciamtransiit,adversumPompeiumdimicavit.Primoproeliovictus estetfugatus,evasittamen,quianocteintervenientePompeiussequinoluit,dixitqueCaesarnec Pompeium scire vincere et illo tantum die se potuisse superari. Deinde in Thessalia apud Palaeopharsalumproductisutrimqueingentibuscopiisdimicaverunt.PompeiacieshabuitXLmilia peditum,equitesinsinistrocornusexcentos,indextroquingentos,praetereatotiusOrientisauxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, praetorios, consulares et qui magnorum iam bellorum victoresfuissent.CaesarinaciesuahabuitpeditumnonintegraXXXmilia,equitesmille. [21] Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus ducibus convenerant, totum terrarum orbem facile subacturae, si contra barbaros ducerentur. Pugnatum tamenestingenticontentionevictusqueadpostremumPompeiusetcastraeiusdireptasunt.Ipse fugatusAlexandriampetiit,utaregeAegypti,cuitutorasenatudatusfueratpropteriuvenilemeius aetatem,acciperetauxilia.QuifortunammagisquamamicitiamsecutusocciditPompeium,caput eiusetanulumCaesarimisit.QuoconspectoCaesaretiamlacrimasfudissedicitur,tantiviriintuens caputetgeneriquondamsui. [22] Mox Caesar Alexandriam venit. Ipsi quoque Ptolomaeus parare voluit insidias, qua causa bellumregiinlatumest.VictusinNiloperiitinventumqueestcorpuseiuscumloricaaurea.Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit, Ptolomaei sorori, cum qua consuetudinem stupri habuerat.RediensindeCaesarPharnacen,MithridatisMagnifilium,quiPompeioinauxiliumapud Thessaliamfuerat,rebellanteminPontoetmultaspopuliRomaniprovinciasoccupantemvicitacie, posteaadmortemcoegit. [23] Inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum M. Aemilio Lepido, qui ei magister equitumdictatorianteannumfuerat.IndeinAfricamprofectusest,ubiinfinitanobilitascumIuba, Mauretaniaerege,bellumreparaverat.DucesautemRomanierantP.CorneliusScipioexgenere antiquissimoScipionisAfricani(hicetiamsocerPompeiiMagnifuerat),M.Petreius,Q.Varus,M. Porcius Cato, L. Cornelius Faustus, Sullae dictatoris filius. Contra hos commisso proelio, post multas dimicationes victor fuit Caesar. Cato, Scipio, Petreius, Iuba ipsi se occiderunt. Faustus, Sullaequondamdictatorisfilius,Pompeiigener,aCaesareinterfectusest. [24] Post annum Caesar Romam regressus quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias est profectus,ubiPompeiifilii,Cn.PompeiusetSex.Pompeius,ingensbellumpraeparaverant.Multa proelia fuerunt, ultimum apud Mundam civitatem, in quo adeo Caesar paene victus est, ut fugientibus suis se voluerit occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adulescentium,natusannossexetquinquaginta,veniret.Deniquereparatissuisvicit.ExPompeii filiismaioroccisusest,minorfugit. [25]IndeCaesarbelliscivilibustotoorbeconpositisRomamrediit.Agereinsolentius coepitet contraconsuetudinemRomanaelibertatis.Cumergoethonoresexsuavoluntatepraestaret,quia populoanteadeferebantur,necsenatuiadsevenientiadsurgeretaliaqueregiaetpaenetyrannica faceret,coniuratumestineumasexagintavelampliussenatoribusequitibusqueRomanis.Praecipui fueruntinterconiuratosduoBrutiexeogenereBruti,quiprimusRomaeconsulfueratetreges

expulerat,etC.CassiusetServiliusCasca.ErgoCaesar,cumsenatusdieinterceterosvenissetad curiam,tribusetvigintivulneribusconfossusest.

LiberVII [1] Anno urbis septingentesimo fere ac nono interfecto Caesare civilia bella reparata sunt. Percussoribus enim Caesaris senatus favebat. Antonius consul partium Caesaris civilibus bellis opprimereeosconabatur.ErgoturbatarepublicamultaAntoniussceleracommittensasenatuhostis iudicatusest.Missiadeumpersequendumduoconsules,PansaetHirtius,etOctavianus,adulescens annosXetVIIInatus,Caesarisnepos,quemilletestamentoheredemreliqueratetnomensuumferre iusserat.Hicest,quiposteaAugustusestdictusetrerumpotitus.QuiprofecticontraAntoniumtres ducesvicerunteum.Evenittamenutvictoresconsulesambomorerentur.Quaretresexercitusuni CaesariAugustoparuerunt. [2]FugatusAntoniusamissoexercituconfugitadLepidum,quiCaesarismagisterequitumfueratet tummilitumcopiasgrandeshabebat,aquosusceptusest.MoxLepidooperamdanteCaesarpacem cumAntoniofecitetquasivindicaturuspatrissuimortem,aquopertestamentumfueratadoptatus, Romam cum exercitu profectus extorsit, ut sibi vicesimo anno consulatus daretur. Senatum proscripsit,cumAntonioacLepidorempublicamarmistenerecoepit.PerhosetiamCiceroorator occisusestmultiquealiinobiles. [3] Interea Brutus et Cassius, interfectores Caesaris, ingens bellum moverunt. Erant enim per MacedoniametOrientemmultiexercitus,quosoccupaverant.ProfectisuntigiturcontraeosCaesar Octavianus Augustus etM.Antonius;remanseratenimaddefendendam Italiam Lepidus. Apud Philippos,Macedoniaeurbem,contraeospugnaverunt.PrimoproeliovictisuntAntoniusetCaesar, periittamenduxnobilitatisCassius,secundoBrutumetinfinitamnobilitatem,quaecumillisbellum gesserat,victaminterfecerunt.Acsicintereosdivisaestrespublica,utAugustusHispanias,Gallias etItaliamteneret,AntoniusAsiam,Pontum,Orientem.SedinItaliaL.Antoniusconsulbellum civile commovit, frater eius, qui cum Caesare contra Brutum et Cassium dimicaverat. Is apud Perusium,Tusciaecivitatem,victusetcaptusest,nequeoccisus. [4]InterimaSex.Pompeio,Cn.PompeiiMagnifilio,ingensbelluminSiciliacommotumesthis, qui superfuerant ex partibus Bruti Cassiique, ad eum confluentibus. Bellatum per Caesarem AugustumOctavianumetM.AntoniumadversusSex.Pompeiumest.Paxpostremoconvenit. [5]EotemporeM.AgrippainAcquitaniaremprosperegessitetL.VentidiusBassusinrumpentesin SyriamPersastribusproeliisvicit.Pacorum,regisOrodisfilium,interfeciteoipsodie,quoolim Orodes,Persarumrex,perducemSurenamCrassumocciderat.HicprimusdeParthisiustissimum triumphumRomaeegit. [6] Interim Pompeius pacem rupit et navali proelio victus fugiens ad Asiam interfectus est. Antonius,quiAsiametOrientemtenebat,repudiatasororeCaesarisAugustiOctavianiCleopatram, reginam Aegypti, duxit uxorem. Contra Persas etiam ipse pugnavit. Primis eos proeliis vicit, regrediens tamen fame et pestilentia laboravit et, cum instarent Parthi fugienti, ipse pro victo recessit. [7] Hic quoque ingens bellum civile commovit cogente uxore Cleopatra, regina Aegypti, dum cupiditatemuliebrioptatetiaminurberegnare.VictusestabAugustonavalipugnaclaraetinlustri apudActium,quilocusinEpiroest,exquafugitinAegyptumetdesperatisrebus,cumomnesad Augustumtransirent,ipseseinteremit.Cleopatrasibiaspidemadmisitetvenenoeiusextinctaest.

AegyptusperOctavianumAugustumimperioRomanoadiectaestpraepositusqueeiC.Cornelius Gallus.HuncprimumAegyptusRomanumiudicemhabuit. [8]ItabellistotoorbeconfectisOctavianusAugustusRomamrediit,duodecimoanno,quamconsul fuerat.Exeorempublicamperquadragintaetquattuorannossolusobtinuit.Anteenimduodecim anniscumAntonioetLepidotenuerat.Itaabinitioprincipatuseiususqueadfinemquinquagintaet sex anni fuerunt. Obiit autem septuagesimo sexto anno morte communi in oppido Campaniae Atella.RomaeincampoMartiosepultusest,vir,quinoninmeritoexmaximapartedeosimilisest putatus.Nequeenimfacileulluseoautinbellisfeliciorfuitautinpacemoderatior.Quadragintaet quattuorannis,quibussolusgessitimperium,civilissimevixit,incunctosliberalissimus,inamicos fidissimus,quostantisevexithonoribus,utpaeneaequaretfastigiosuo. [9]NullotemporeanteeummagisRomanaresfloruit.Namexceptiscivilibusbellis,inquibus invictusfuit,RomanoadiecitimperioAegyptum,Cantabriam,Dalmatiamsaepeantevictam,sed penitus tunc subactam, Pannoniam, Aquitaniam, Illyricum, Raetiam, Vindelicos et Salassos in Alpibus,omnesPontimaritimascivitates,inhisnobilissimasBosphorumetPanticapaeum.Vicit autem multis proeliis Dacos. Germanorum ingentes copias cecidit, ipsos quoque trans Albim fluvium summovit, qui in Barbarico longe ultra Rhenum est. Hoc tamen bellum per Drusum, privignumsuum,administravit,sicutperTiberium,privignumalterum,Pannonicum,quobelloXL captivorummiliaexGermaniatranstulitetsupraripamRheniinGalliaconlocavit.Armeniama Parthisrecepit.Obsides,quodnulliantea,Persaeeidederunt.ReddideruntetiamsignaRomana, quaeCrassovictoademerant. [10]ScythaeetIndi,quibusanteaRomanorumnomenincognitumfuerat,muneraetlegatosadeum miserunt.Galatiaquoquesubhocprovinciafactaest,cumantearegnumfuisset,primusqueeamM. Lolliuspropraetoreadministravit.Tantoautemamoreetiamapudbarbarosfuit,utregespopuli Romaniamiciinhonoremeiusconderentcivitates,quasCaesareasnominarent,sicutinMauritania a rege Iuba, et in Palaestina, quae nunc urbs est clarissima. Multi autem reges ex regnis suis venerunt,uteiobsequerentur,ethabituRomano,togatiscilicet,advehiculumvelequumipsius cucurrerunt.MoriensDivusappellatus.RempublicambeatissimamTiberiosuccessorireliquit,qui privignusei,moxgener,postremoadoptionefiliusfuerat. [11]Tiberiusingentisocordiaimperiumgessit,gravicrudelitate,scelestaavaritia,turpilibidine. Namnusquamipsepugnavit,bellaperlegatosgessitsuos.Quosdam regesadseperblanditias evocatosnumquamremisit,inquibusArchelaumCappadocem,cuiusetiamregnuminprovinciae formamredegitetmaximamcivitatemappellarinominesuoiussit,quaenuncCaesareadicitur,cum Mazacaanteavocaretur.Hictertioetvicesimoimperiianno,aetatisseptuagesimooctavo,ingenti omniumgaudiomortuusestinCampania. [12]SuccessiteiC.Caesar,cognomentoCaligula,Drusi,privigniAugusti,etipsiusTiberiinepos, sceleratissimusacfunestissimusetquietiamTiberiidedecorapurgaverit.BellumcontraGermanos suscepit et ingressus Sueviam nihil strenue fecit. Stupra sororibus intulit, ex una etiam filiam cognovit.Cumadversumcunctosingentiavaritia,libidine,crudelitatesaeviret,interfectusinPalatio estannoaetatisvicesimonono,imperiitertio,mensedecimodiequeoctavo. [13]PosthuncClaudiusfuit,patruusCaligulae,Drusi,quiapudMogontiacummonumentumhabet, filius,cuiusetCaligulaneposerat.Hicmedieimperavit,multagerenstranquilleatquemoderate, quaedamcrudeliteretinsulse.Britanniaeintulitbellum,quamnullusRomanorumpostC.Caesarem attigerat, eaque devicta per Cn. Sentium et A. Plautium, inlustres ac nobiles viros, triumphum

celebremegit.QuasdaminsulasetiamultraBritanniasinOceanopositasimperioRomanoaddidit, quae appellantur Orchades,filio autem suoBritannici nomen inposuit. Tam civilis autem circa quosdamamicosextitit,utetiamPlautium,nobilemvirum,quiexpeditioneBritannicamultaegregie fecerat, triumphantem ipse prosequeretur et conscendenti Capitolium laevus incederet. Is vixit annosIVetLX,imperavitXIV.PostmortemconsecratusestDivusqueappellatus. [14] Successit huic Nero, Caligulae, avunculo suo, simillimus, qui Romanum imperium et deformavitetdiminuit,inusitataeluxuriaesumptuumque,utquiexemploC.Caligulaeincalidiset frigidis lavaret unguentis, retibus aureis piscaretur, quae blattinis funibus extrahebat. Infinitam senatusparteminterfecit,bonisomnibushostisfuit.Adpostremumsetantodedecoreprostituit,ut etsaltaretetcantaretinscaenacitharoedicohabituveltragico.Parricidiamultacommisit,fratre, uxore,sorore,matreinterfectis.UrbemRomamincendit,utspectaculieiusimaginemcerneret,quali olimTroiacaptaarserat.InremilitarinihilomninoaususBritanniampaeneamisit.Namduosubeo nobilissimaoppidacaptaillicatqueeversasunt.ArmeniamParthisustuleruntlegionesqueRomanas subiugummiserunt.Duaetamensubeoprovinciaefactaesunt,PontusPolemoniacusconcedente regePolemoneetAlpesCottiaeCottioregedefuncto. [15]PerhaecRomanoorbiexecrabilisabomnibussimuldestitutusestetasenatuhostisiudicatus; cumquaerereturadpoenam,quaepoenaerattalis,utnudusperpublicumductus,furcacapitieius inserta,virgisusqueadmortemcaedereturatqueitapraecipitareturasaxo,ePalatiofugitetin suburbanolibertisui,quodestinterSalariametNomentanamviamadquartumurbismiliarium,se interfecit. Is aedificavit Romae thermas, quae ante Neronianae dictae nunc Alexandrianae appellantur.Obiittricesimoetalteroaetatisanno,imperiiquartodecimo,atqueineoomnisAugusti familiaconsumptaest. [16]HuicSer.Galbasuccessit,antiquissimaenobilitatissenator,cumseptuagesimumettertium annumageretaetatis,abHispanisetGallisimperatorelectus,moxabuniversoexercitulibenter acceptus.Namprivataeiusvitainsignisfueratmilitaribusetcivilibusrebus.Saepeconsul,saepepro consule, frequenter dux in gravissimis bellis. Huius breve imperium fuit et quod bona haberet exordia,nisiadseveritatempropensiorvideretur.InsidiistamenOthonisoccisusestimperiimense septimo.IugulatusinforoRomaesepultusqueinhortissuis,quisuntAureliavianonlongeaburbe Roma. [17] OthooccisoGalbainvasitimperium,maternogenerenobiliorquampaterno,neutrotamen obscuro. In privata vita mollis et Neroni familiaris, in imperio documentum sui non potuit ostendere.Namcumisdemtemporibus,quibusOthoGalbamocciderat,etiamVitelliusfactusesset aGermanicianisexercitibusimperator,bellocontraeumsusceptocumapudBetriacuminItalialevi proelio victus esset, ingentes tamen copias ad bellum haberet, sponte semet occidit. Petentibus militibus,netamcitodebellidesperareteventu,cumtantisenonessedixisset,utproptereum bellum civile moveretur,voluntariamorteobiittricesimoetoctavoaetatis anno,nonagesimo et quintoimperiidie. [18]DeinVitelliusimperiopotitusest,familiahonoratamagisquamnobili.Nampatereiusnon admodumclarenatustrestamenordinariosgesseratconsulatus.Hiccummultodedecoreimperavit etgravisaevitianotabilis,praecipueingluvieetvoracitate,quippecumdediesaepequarto vel quinto feratur epulatus. Notissima certe cena memoriae mandata est, quam ei Vitellius frater exhibuit,inquasuperceterossumptusduomiliapiscium,septemmiliaaviumadpositatraduntur. HiccumNeronisimilisessevelletatqueidadeopraeseferret,utetiamexequiasNeronis,quae humiliter sepultae fuerant, honoraret, a Vespasiani ducibus occisus est interfecto prius in urbe

Sabino,Vespasianiimperatorisfratre,quemcumCapitolioincendit.Interfectusautemestmagno dedecore:tractusperurbemRomampublice,nudus,erectocomacapiteetsubiectoadmentum gladio,stercoreinvultumetpectusabomnibusobviisadpetitus,postremoiugulatusetinTiberim deiectus etiam communi caruit sepultura. Periit autem aetatis anno septimo et quinquagesimo, imperiimenseoctavoetdieuno. [19]Vespasianushuicsuccessit,factusapudPalaestinamimperator,princepsobscurequidemnatus, sed optimis conparandus, privata vita inlustris, ut qui a Claudio in Germaniam et deinde in Britanniammissustriciesetbiscumhosteconflixerit,duasvalidissimasgentes,viginti oppida, insulam Vectam, Britanniae proximam, imperio Romano adiecerit. Romae se in imperio moderatissimegessit.Pecuniaetantumavidiorfuit,itatamen,uteamnulliiniusteauferret.Quam cumomnidiligentiaeprovisionecolligeret,tamenstudiosissimelargiebatur,praecipueindigentibus. Nec facile ante eum cuiusquam principis vel maior est liberalitas comperta, vel iustior. Placidissimae lenitatis, ut qui maiestatis quoque contra se reos non facile punierit ultra exilii poenam. Sub hoc Iudaea Romano accessit imperio et Hierosolyma, quae fuit urbs nobilissima Palaestinae.Achaiam,Lyciam,Rhodum,Byzantium,Samum,quaeliberaeanteidtempusfuerant, itemThraciam,Ciliciam,Commagenen,quaesubregibusamicisegerant,inprovinciarumformam redegit. [20] Offensarumetinimicitiarum inmemorfuit, conviciaacausidicisetphilosophis insedicta leviter tulit, diligens tamen coercitor disciplinae militaris. Hic cum filio Tito de Hierosolymis triumphavit.Perhaeccumsenatui,populo,postremocunctisamabilisaciucundusesset,profluvio ventris extinctus est in villa propria circa Sabinos, annum agens aetatis sexagesimum nonum, imperiinonumetdiemseptimum,atqueinterDivosrelatusest.Genituramfiliorumitacognitam habuit, ut, cum multae contra eum coniurationes fierent, quas patefactas ingenti dissimulatione contempsit,insenatudixeritautfiliossibisuccessuros,autneminem. [21]HuicTitusfiliussuccessit,quietipseVespasianusestdictus,viromniumvirtutumgenere mirabilis adeo, ut amor et deliciae humani generis diceretur, facundissimus, bellicosissimus, moderatissimus. Causas Latine egit, poemata et tragoedias Graece conposuit. In oppugnatione Hierosolymorumsubpatremilitansduodecimpropugnatoresduodecimsagittarumconfixitictibus. Romae tantae civilitatis in imperio fuit, ut nullum omnino puniret, convictos adversum se coniurationis dimiserit vel in eadem familiaritate, qua antea, habuerit. Facilitatis et liberalitatis tantaefuit,ut,cumnulliquicquamnegaretetabamicisreprehenderetur,responderitnullumtristem debereabimperatorediscedere,praeterea,cumquadamdieincenarecordatusfuissetnihilseillo die cuiquam praestitisse, dixerit: "Amici, hodie diem perdidi". Hic Romae amphitheatrum aedificavitetquinquemiliaferarumindedicationeeiusoccidit. [22]Perhaecinusitatofavoredilectusmorboperiitinea,quapater,villapostbienniumetmenses octo,diesviginti,quamimperatoreratfactus,aetatisannoalteroetquadragesimo.Tantusluctuseo mortuopublicusfuit,utomnestamquaminpropriadoluerintorbitate.Senatusobituipsiuscirca vesperamnuntiatonocteinrupitincuriamettantaseimortuolaudesgratiasquecongessit,quantas necvivoumquamegeratnecpraesenti.InterDivosrelatusest. [23] Domitianus mox accepit imperium, frater ipsius iunior, Neroni aut Caligulae aut Tiberio similiorquampatrivelfratrisuo.Primistamenannismoderatusinimperiofuit,moxadingentia vitiaprogressuslibidinis,iracundiae,crudelitatis,avaritiaetantuminseodiiconcitavit,utmeritaet patrisetfratrisaboleret.Interfecitnobilissimosesenatu.Dominumseetdeumprimusappellari iussit.NullamsibinisiaureametargenteamstatuaminCapitoliopassusestponi.Consobrinossuos

interfecit.Superbiaquoqueineoexecrabilis fuit.Expeditionesquattuorhabuit,unamadversum Sarmatas, alteram adversum Cattos, duas adversum Dacos. De Dacis Cattisque duplicem triumphumegit,deSarmatissolamlaureamusurpavit.Multastamencalamitatesisdembellispassus est;naminSarmatialegioeiuscumduceinterfectaestetaDacisOppiusSabinusconsulariset CorneliusFuscus,praefectuspraetorio,cummagnisexercitibusoccisisunt.Romaequoquemulta opera fecit, inhisCapitolium etForum Transitorium, Divorum Porticus,Isium acSerapium et Stadium. Verum, cum ob scelera universis exosus esse coepisset, interfectus est suorum coniurationeinPalatioannoaetatisquadragesimoquinto,imperiiquintodecimo.Funuseiusingenti dedecorepervespillonesexportatumetignobiliterestsepultum.

LiberVIII [1] Anno octingentesimo et quinquagesimo ab urbe condita, Vetere et Valente consulibus res publicaadprosperrimumstatumrediitbonisprincipibusingentifelicitatecommissa.Domitiano enimexitiabilityranno,Nervasuccessit,virinprivatavitamoderatusetstrenuus,nobilitatismediae. Qui senex admodum operam dante Petronio Secundo, praefecto praetorio, item Parthenio interfectoreDomitiani,imperatorestfactus;aequissimumseetcivilissimumpraebuit.Reipublicae divina provisione consuluit Traianum adoptando. Mortuus est Romae post annum et quattuor mensesimperiisuiacdiesocto,aetatisseptuagesimoetalteroanno,atqueinterDivosrelatusest. [2]SuccessiteiUlpiusCrinitusTraianus,natusItalicaeinHispania,familiaantiquamagisquam clara.Nampatereiusprimumconsulfuit.ImperatorautemapudAgrippinaminGalliisfactusest. Rempublicamitaadministravit,utomnibusprincipibusmeritopraeferatur,inusitataecivilitatiset fortitudinis. Romani imperii, quod post Augustum defensum magis fuerat quam nobiliter ampliatum, fines longe lateque diffudit. Urbes trans Rhenum in Germania reparavit. Daciam Decibalovictosubegit,provinciatransDanubiumfactainhisagris,quosnuncTaifali,Victoaliet Tervingihabent.Eaprovinciadeciescentenamiliapassuumincircuitutenuit. [3]Armeniam,quamoccupaverantParthirecepit,Parthomasiriocciso,quieamtenebat.Albanis regemdedit.HiberorumregemetSauromatarumetBosphoranorumetArabumetOsdroenorumet Colchoruminfidemaccepit.Carduenos,MarcomedosoccupavitetAnthemusium,magnamPersidis regionem,Seleuciam,Ctesiphontem,Babylonem;Messeniosvicitactenuit.UsqueadIndiaefines etmareRubrumaccessitatqueibitresprovinciasfecit,Armeniam,Assyriam,Mesopotamiam,cum hisgentibus,quaeMadenamattingunt.Arabiamposteainprovinciaeformamredegit.InmariRubro classeminstituit,utpereamIndiaefinesvastaret. [4]Gloriamtamenmilitaremcivilitateetmoderationesuperavit,Romaeetperprovinciasaequalem se omnibus exhibens, amicos salutandi causa frequentans vel aegrotantes vel cum festos dies habuissent, convivia cum isdem indiscreta vicissim habens, saepe in vehiculis eorum sedens, nullumsenatorumlaedens,nihiliniustumadaugendumfiscumagens,liberalisincunctos,publice privatimque ditansomnesethonoribusaugens,quosvelmediocrifamiliaritatecognovisset,per orbemterrarumaedificansmulta,inmunitatescivitatibustribuens,nihilnontranquillumetplacidum agens,adeoutomnieiusaetateunussenatordamnatussitatqueistamenpersenatumignorante Traiano. Ob haec per orbem terrarum deo proximus nihil non venerationis meruit et vivus et mortuus. [5]Interaliadictahocipsiusferturegregium.Amicisenimculpantibus,quodnimiumcircaomnes communisesset,respondittalemseimperatoremesseprivatis,qualesessesibiimperatoresprivatus optasset.PostingentemigiturgloriambellidomiquequaesitamePersiderediensapudSeleuciam Isauriaeprofluvioventrisextinctusest.Obiitautemaetatisannosexagesimotertio,mensenono,die quarto, imperii nonodecimo, mense sexto, die quintodecimo. Inter Divosrelatus est solusque omnium intraurbemsepultusest.Ossaconlatainurnamaureaminforo,quodaedificavit, sub columnapositasunt,cuiusaltitudoCXLIVpedeshabet.Huiustantummemoriaedelatumest,ut usqueadnostramaetatemnonaliterinsenatuprincipibusadclametur,nisi"FeliciorAugusto,melior Traiano".Adeoineogloriabonitatisobtinuit,utveladsentantibusvelverelaudantibusoccasionem magnificentissimipraestetexempli.

[6]DefunctoTraianoAeliusHadrianuscreatusestprinceps,sinealiquaquidemvoluntateTraiani, sedoperamdantePlotina,Traianiuxore;nameumTraianus,quamquamconsobrinaesuaefilium, vivus noluerat adoptare. Natus et ipseItalicae inHispania.Qui Traianigloriae invidens statim provinciastresreliquit,quasTraianusaddiderat,etdeAssyria,Mesopotamia,Armeniarevocavit exercitusacfinemimperiiessevoluitEuphraten.IdemdeDaciafacereconatumamicideterruerunt, ne multi cives Romani barbaris traderentur, propterea quia Traianus victa Dacia ex toto orbe Romanoinfinitaseocopiashominumtranstuleratadagroseturbescolendas.Daciaenimdiuturno belloDecibalivirisfueratexhausta. [7]Pacemtamenomniimperiisuitemporehabuit,semeltantumperpraesidemdimicavit.Orbem Romanumcircumiit;multaaedificavit.FacundissimusLatinosermone,Graecoeruditissimusfuit. Non magnam clementiae gloriam habuit, diligentissimus tamen circa aerarium et militum disciplinam.ObiitinCampaniamaiorsexagenario,imperiiannovicesimoprimo,mensedecimo, die vicesimo nono. Senatus ei tribuere noluit divinos honores, tamen cum successor ipsius T. Aurelius Antoninus Fulvius hoc vehementer exigeret, etsi universi senatores palam resisterent, tandemobtinuit. [8]ErgoHadrianosuccessitT.AntoninusFulviusBoionius,idemetiamPiusnominatus,genere claro, sed non admodum vetere, vir insignis et qui merito Numae Pompilio conferatur, ita ut Romulo Traianus aequetur. Vixit ingenti honestate privatus, maiore in imperio, nulli acerbus, cunctis benignus, in re militari moderata gloria, defendere magis provincias quam amplificare studens, viros aequissimos ad administrandam rem publicam quaerens, bonis honorem habens, inprobossinealiquaacerbitatedetestans,regibusamicisvenerabilisnonminusquamterribilis,adeo ut barbarorum plurimae nationes depositis armis ad eum controversias suas litesque deferrent sententiaequeparerent.Hicanteimperiumditissimusopesquidemomnessuasstipendiismilitumet circaamicosliberalitatibusminuit,verumaerariumopulentumreliquit.Piuspropterclementiam dictusest.ObiitapudLorium,villamsuam,miliarioaburbeduodecimo,vitaeannoseptuagesimo tertio,imperiivicesimotertio,atqueinterDivosrelatusestetmeritoconsecratus. [9] Post hunc imperavit M.Antoninus Verus, haud dubie nobilissimus,quippe cum eius origo paterna aNumaPompilio, materna aSolentino regependeret, et cumeoL.Annius Antoninus Verus.TumqueprimumRomanarespublicaduobusaequoiureimperiumadministrantibusparuit, cumusqueadeumsingulossemperhabuissetAugustos. [10]Hietgenereinterseconiunctifueruntetadfinitate.NamVerusAnniusAntoninusM.Antonini filiaminmatrimoniumhabuit,M.autemAntoninusgenerAntoniniPiifuitperuxoremGaleriam Faustinamiuniorem,consobrinamsuam.HibellumcontraParthosgesserunt,quipostvictoriam Traianitumprimumrebellaverant.VerusAntoninusadidprofectusest.QuiAntiochiaeetcirca Armeniam agens multa per duces suos et ingentia patravit. Seleuciam, Assyriae urbem nobilissimam,cumquadringentismilibushominumcepit;Parthicumtriumphumrevexit.Cumfratre eodemque socero triumphavit. Obiit tamen in Venetia, cum a Concordia civitate Altinum proficiscereturetcumfratreinvehiculosederet,subitosanguineictus,casumorbi,quemGraeci apoplexinvocant.Viringeniiparumcivilis,reverentiatamenfratrisnihilumquamatroxausus.Cum obissetundecimoimperiianno,interdeosrelatusest. [11]PosteumM.Antoninussolusrempublicamtenuit,virquemmirarifaciliusquisquamlaudare possit.Aprincipiovitaetranquillissimus,adeoutexinfantiaquoquevultumnecexgaudionecex maeroremutaverit.PhilosophiaededitusStoicae,ipseetiamnonsolumvitaemoribus,sedetiam eruditionephilosophus.Tantaeadmirationisadhuciuvenis,uteumsuccessoremparaveritHadrianus

relinquere, adoptato tamen Antonino Pio generum ei idcirco esse voluerit, ut hoc ordine ad imperiumperveniret. [12] Institutus est ad philosophiam per Apollonium Chalcedonium, ad scientiam litterarum GraecarumperSextusChaeronensem,Plutarchinepotem,LatinasautemeumlitterasFronto,orator nobilissimus,docuit.HiccumomnibusRomaeaequoiureegit,adnullaminsolentiamelatusest imperiifastigio;liberalitatispromptissimae.Provinciasingentibenignitateetmoderationetractavit. ContraGermanoseoprinciperesfelicitergestaesunt.BellumipseunumgessitMarcomannicum, sed quantum nullamemoriafuit, adeoutPunicis conferatur. Nam eograviusestfactum, quod universiexercitusRomaniperierant.Subhocenimtantuscasuspestilentiaefuit,utpostvictoriam PersicamRomaeacperItaliamprovinciasquemaximahominumpars,militumomnesferecopiae languoredefecerint. [13]Ingentiergolaboreetmoderatione,cumapudCarnuntumiugitriennioperseverasset,bellum Marcomannicumconfecit,quodcumhisQuadi,Vandali,Sarmatae,Sueviatqueomnisbarbaria commoverat,multahominummiliainterfecit,acPannoniis servitioliberatis Romaerursus cum CommodoAntonino,filiosuo,quemiamCaesaremfecerat,triumphavit.Adhuiusbellisumptum cumaerarioexhaustolargitionesnullashaberetnequeindicereprovincialibusautsenatuialiquid vellet,instrumentumregiicultusfactainforodiviTraianisectionedistraxit,vasaaurea,pocula crystallinaetmurrina,uxoriamacsuamsericametaureamvestem,multaornamentagemmarum.Ac perduoscontinuosmenseseavenditiohabitaestmultumqueauriredactum.Postvictoriamtamen emptoribuspretiarestituit,quireddereconparatavoluerunt;molestusnullifuit,quimaluitsemel emptaretinere. [14] Hic permisit viris clarioribus, ut convivia eodem cultu quo ipse et ministris similibus exhiberent. In editione munerum post victoriam adeo magnificus fuit, ut centum simul leones exhibuissetradatur.Cumigiturfortunatamrempublicametvirtuteetmansuetudinereddidisset, obiitXVIIIimperiianno,vitaeLXI,etomnibuscertatimadnitentibusinterDivosrelatusest. [15]HuiussuccessorL.AntoninusCommodusnihilpaternumhabuit,nisiquodcontraGermanos feliciter et ipse pugnavit. Septembrem mensem ad nomen suum transferre conatus est, ut Commodusdiceretur.Sedluxuriaetobscenitatedepravatusgladiatoriisarmissaepissimeinludo, deincepsetiaminamphitheatrocumhuiusmodihominibusdimicavit.Obiitmortesubitaatqueadeo, ut strangulatus vel veneno interfectus putaretur, cum annis XII post patrem et VIII mensibus imperasset,tantaexecrationeomnium,uthostishumanigenerisetiammortuusiudicaretur. [16]HuicsuccessitPertinax,grandaevusiametquiseptuagenariamattigissetaetatem,praefecturam urbi tum agens, ex senatus consulto imperare iussus. Octogesimo die imperii praetorianorum militumseditioneetIulianiscelereoccisusest. [17]PosteumSalviusIulianusrempublicaminvasit,virnobilisetiureperitissimus,neposSalvii Iuliani,quisubDivoHadrianoperpetuumconposuitedictum.VictusestaSeveroapudMulvium pontem,interfectusinPalatio.Vixitmensibusseptem,postquamcoeperatimperare. [18] Hinc imperii Romani administrationem Septimius Severus accepit, oriundus ex Africa, provinciaTripolitana,oppidoLepti.SolusomnimemoriaetanteetposteaexAfricaimperatorfuit. Hicprimumfisciadvocatus,moxmilitaristribunus,permultadeindeetvariaofficiaatquehonores usqueadadministrationemtotiusreipublicaevenit.Pertinacemseappellarivoluitinhonoremeius Pertinacis,quiaIulianofueratoccisus.Parcusadmodumfuit,naturasaevus.Bellamultaetfeliciter

gessit.PescenniumNigrum,quiinAegyptoetSyriarebellaverat,apudCyzicuminterfecit.Parthos vicitetArabasinterioresetAdiabenos.Arabaseousquesuperavit,utetiamprovinciamibifaceret. Idcirco Parthicus,Arabicus,Adiabenicus dictusest.Multa totoorbeRomanoreparavit.Sub eo etiamClodiusAlbinus,quiinoccidendoPertinacesociusfueratIuliano,CaesaremseinGalliafecit, victusqueapudLugdunumetinterfectus. [19]Severustamenpraeterbellicamgloriametiamcivilibusstudiisclarusfuitetlitterisdoctus, philosophiaescientiamadplenumadeptus.NovissimumbelluminBritanniahabuit,utquereceptas provinciasomnisecuritatemuniret,vallumperCXXXIIIpassuummiliaamariadmarededuxit. DecessitEboraciadmodumsenex,imperiiannosextodecimo,mensetertio.Divusappellatusest. Namfiliosduossuccessoresreliquit,BassianumetGetam,sedBassianoAntonininomenasenatu voluit inponi. Itaquedictus estM.Aurelius Antoninus Bassianuspatriquesuccessit. Nam Geta hostispublicusindicatusconfestimperiit. [20] M. igitur Aurelius Antoninus Bassianus, idemque Caracalla, morum fere paternorum fuit, paulo asperior et minax. Opus Romae egregium fecit lavacri, quae thermae Antoninianae appellantur,nihilpraetereamemorabile.Inpatientislibidinis,quinovercamsuamIuliamuxorem duxerit.DefunctusestinOsdroenaapudEdessammoliensadversumParthosexpeditionemanno imperiisexto,mensesecundo,vixegressusquadragesimumtertiumannum.Funerepublicoelatus est. [21]DeindeOpiliusMacrinus,quipraefectuspraetorioerat,cumfilioDiadumenofactiimperatores nihilmemorabileextemporisbrevitategesserunt.Namimperiumeorumduummensiumetunius annifuit.Seditionemilitariambopariteroccisisunt. [22]CreatusestposthosM.AureliusAntoninus.HicAntoniniCaracallaefiliusputabatur,sacerdos autemHeliogabalitemplierat.IscumRomamingentietmilitumetsenatusexpectationevenisset, probris se omnibus contaminavit. Inpudicissime et obscenissime vixit, biennioque post et octo mensibustumultuinterfectusestmilitarietcumeomaterSymiasera. [23]SuccessithuicAureliusAlexander,abexercituCaesar,asenatuAugustusnominatus,invenis admodum,susceptoqueadversusPersasbelloXerxen,eorumregem,gloriosissimevicit.Militarem disciplinamseverissimerexit.Quasdamtumultuanteslegionesintegrasexauctoravit.Adsessorem habuitvelscriniimagistrumUlpianum,iurisconditorem.Romaequoquefavorabilisfuit.Periitin Galliamilitaritumultutertiodecimoimperiiannoetdienono.InMamaeam,matremsuam,unice pius.

LiberIX [1]PosthuncMaximinusexcorporemilitariprimusadimperiumaccessitsolamilitumvoluntate, cumnullasenatusintercessissetauctoritasnequeipsesenatoresset.IsbelloadversusGermanos feliciter gesto cum a militibus imperator esset appellatus, a Pupieno Aquileiae occisus est deserentibus eummilitibussuis cumfilioadhucpuero,cumquoimperaverattriennioetpaucis diebus. [2]PosteatressimulAugustifuerunt,Pupienus,Balbinus,Gordianus,duosuperioresobscurissimo genere, Gordianus nobilis, quippe cuius pater, senior Gordianus, consensu militum, cum proconsulatumAfricaegereret,Maximinoimperanteprincepsfuissetelectus.ItaquecumRomam venissent, Balbinus et Pupienus in Palatio interfecti sunt, soli Gordiano imperium reservatum. GordianusadmodumpuercumTranquillinamRomaeduxissetuxorem,IanumGeminumaperuitet adOrientemprofectusParthisbellumintulit,quiiammoliebanturerumpere.Quodquidemfeliciter gessitproeliisqueingentibusPersasadflixit.RedienshaudlongeaRomanisfinibusinterfectusest fraude Philippi, qui post eum imperavit. Miles ei tumulum vicesimo miliario a Circesio, quod castrum nuncRomanorumestEuphrataeinminens,aedificavit,exequiasRomamrevexit,ipsum Divumappellavit. [3] Philippi duo, filius ac pater, Gordiano occiso imperium invaserunt atque exercitu incolumi reductoadItaliamexSyriaprofectisunt.HisimperantibusmillesimusannusRomaeurbisingenti ludorumapparatuspectaculorumquecelebratusest.Ambodeindeabexercituinterfectisunt,senior PhilippusVeronae,Romaeiunior.Annisquinqueimperaverunt;interDivostamenrelatisunt. [4]PosthosDeciusePannoniainferioreBudaliaenatusimperiumsumpsit.Bellumcivile,quodin Galliamotum,fueratoppressit.FiliumsuumCaesaremfecit.Romaelavacrumaedificavit.Cum imperassentbiennioipseetfilius,uterqueinBarbaricointerfectisunt.SeniormeruitinterDivos referri. [5]MoximperatorescreatisuntGallusHostilianusetGallifiliusVolusianus.SubhisAemilianusin Moesia res novas molitus est; ad quem opprimendum cum ambo profecti essent, Interamnae interfecti sunt nonconpleto biennio. Nihil omnino clarum gesserunt. Sola pestilentia et morbis atqueaegritudinibusnotuseorumprincipatusfuit. [6]Aemilianusobscurissimenatusobscuriusimperavitactertiomenseextinctusest. [7]HincLiciniusValerianusinRaetiaetNoricoagensabexercituimperatoretmoxAugustusest factus.GallienusquoqueRomaeasenatuCaesarestappellatus.HorumimperiumRomanonomini perniciosum et paene exitiabile fuit vel infelicitate principum vel ignavia. Germani Ravennam usquevenerunt.ValerianusinMesopotamiabellumgerensaSapore,Persarumrege,superatusest, moxetiamcaptusapudParthosignobiliservituteconsenuit. [8]Gallienus,cumadulescensfactusessetAugustus,imperiumprimumfeliciter,moxcommode,ad ultimumperniciosegessit.NamiuvenisinGalliaetIllyricomultastrenuefecitoccisoapudMursam Ingenuo,quipurpuramsumpserat,etTrebelliano.Diuplacidusetquietus,moxinomnemlasciviam dissolutus, tenendae rei publicae habenas probrosa ignavia et desperatione laxavit. Alamanni vastatisGalliisinItaliampenetraverunt.Dacia,quaeaTraianoultraDanubiumfueratadiecta,tum

amissa,Graecia,Macedonia,Pontus,AsiavastataestperGothos,PannoniaaSarmatisQuadisque populata est, Germani usque ad Hispanias penetraverunt et civitatem nobilem Tarraconem expugnaverunt,ParthiMesopotamiaoccupataSyriamsibicoeperantvindicare. [9]IamdesperatisrebusetdeletopaeneimperioRomanoPostumusinGallia,obscurissimenatus, purpuramsumpsitetperannosdecemitaimperavit,utconsumptaspaeneprovinciasingentivirtute et moderationereparaverit. Quiseditione militum interfectus est,quodMogontiacum civitatem, quae adversus eum rebellaverat Laeliano res novas moliente, diripiendam militibus tradere noluisset. Post eum Marius, vilissimus opifex, purpuram accepit et secundo die interfectus est. VictorinusposteaGalliarumaccepitimperium,virstrenuissimus,sedcumnimiaelibidinisessetet matrimoniaalienacorrumperet,Agrippinaeoccisusestactuarioquodamdolummachinante,imperii suiannosecundo. [10] Huic successit Tetricus senator, qui Aquitaniam honore praesidis administrans absens a militibusimperatorelectusestetapudBurdigalampurpuramsumpsit.Seditionesmultasmilitum pertulit.SeddumhaecinGalliageruntur,inOrienteperOdenathumPersaevictisunt.Defensa Syria,receptaMesopotamiausqueadCtesiphontemOdenathuspenetravit. [11]ItaGallienorempublicamdeserenteRomanumimperiuminOccidenteperPostumum, per OdenathuminOrienteservatumest.GallienusintereaMediolanicumValerianofratreoccisusest imperiiannononoClaudiusqueeisuccessitamilitibuselectus,asenatuappellatusAugustus.Hic GothosIllyricumMacedoniamquevastantesingentiproeliovicit.Parcusviracmodestusetiusti tenax acreipublicaegerendaeidoneus,quitamenintraimperiibienniummorbointeriit.Divus appellatusest.Senatuseumingentihonoredecoravit,scilicetutincuriaclipeusipsiaureus,itemin Capitoliostatuaaureaponeretur. [12] Quintillus post eum, Claudii frater, consensu militum imperator electus est, unicae moderationis vir et civilitatis, aequandus fratri vel praeponendus. Consensu senatus appellatus Augustusseptimodecimoimperiidieoccisusest. [13]PosteumAurelianussuscepitimperium,DaciaRipensioriundus,virinbellopotens,animi tameninmodicietadcrudelitatempropensioris.IsquoqueGothosstrenuissimevicit.Romanam dicionemadfinespristinosvariabellorumfelicitaterevocavit.SuperavitinGalliaTetricumapud CatalaunosipsoTetricoprodenteexercitumsuum,cuiusadsiduasseditionesferrenonpoterat.Quin etiamperlitterasoccultasAurelianumitafueratdeprecatus,utinteraliaversuVergilianouteretur: "Eripemehis,invicte,malis".Zenobiamquoque,quaeoccisoOdenathomaritoOrientemtenebat, haudlongeabAntiochiasinegraviproeliocepit,ingressusqueRomamnobilemtriumphumquasi receptor Orientis Occidentisque egit praecedentibus currum Tetrico et Zenobia. Qui quidem TetricuscorrectorLucaniaeposteafuitacprivatusdiutissimevixit;Zenobiaautemposteros,qui adhucmanent,Romaereliquit. [14]HocimperanteetiaminurbemonetariirebellaveruntvitiatispecuniisetFelicissimorationali interfecto.QuosAurelianusvictosultimacrudelitateconpescuit.Plurimosnobilescapitedamnavit. Saevusetsanguinariusacnecessariusmagisinquibusdamquaminulloamabilisimperator.Trux omni tempore,etiam filiisororisinterfector,disciplinaetamenmilitarisetmorum dissolutorum magnaexpartecorrector. [15] Urbem Romam muris firmioribus cinxit. Templum Soli aedificavit, in quo infinitum auri gemmarumqueconstituit.ProvinciamDaciam,quamTraianusultraDanubiumfecerat,intermisit,

vastatoomniIllyricoetMoesia,desperanseamposseretinere,abductosqueRomanosexurbibuset agrisDaciaeinmediaMoesiacollocavitappellavitqueeamDaciam,quaenuncduasMoesiasdividit etestindextraDanubioinmarefluenti,cumanteafueritinlaeva.Occiditurservisuifraude,quiad quosdam militares viros, amicos ipsius, nomina pertulit adnotata, falso manum eius imitatus, tamquam Aurelianus ipsospararetoccidere;itaqueut praeveniretur,abisdem interfectusest in itinerismedio,quodinterConstantinopolimetHeracleameststrataeveteris;locusCaenophrurium appellatur.Morstameneiusinultanonfuit.MeruitquoqueinterDivosreferri. [16]Tacitusposthuncsuscepitimperium,viregregiemoratusetreipublicaegerendaeidoneus. Nihiltamenclarumpotuitostendereintrasextummensemimperiimortepraeventus.Florianus,qui Tacito successerat, duobus mensibus et diebus XX in imperio fuit neque quicquam dignum memoriaegit. [17]PosthuncProbus,virinlustrisgloriamilitari,adadministrationemreipublicaeaccessit.Gallias abarbarisoccupatasingentiproeliorumfelicitaterestituit.Quosdamimperiumusurpareconatos, scilicetSaturninuminOriente,ProculumetBonosumAgrippinae,certaminibusoppressit.Vineas GallosetPannonioshaberepermisit,operemilitariAlmammontemapudSirmiumetAureumapud Moesiamsuperioremvineis conseruitetprovincialibuscolendosdedit.Hiccumbellainnumera gessisset,paceparatadixitbrevimilitesnecessariosnonfuturos.Viracer,strenuus,iustusetqui Aurelianumaequaretgloriamilitari,morumautemcivilitatesuperaret.InterfectustamenestSirmii tumultumilitariinturriferrata. [18] Post hunc Carus est factus Augustus, Narbone natus in Gallia. Is confestim Carinum et Numerianum filios Caesares fecit. Sed dumbellumadversus Sarmatas gerit, nuntiatoPersarum tumultu ad Orientem profectus res contra Persas nobiles gessit. Ipsos proelio fudit, Cochen et Ctesiphontem,urbesnobilissimas,cepit.EtcumcastrasuperTigridemhaberet,vidivinifulminis periit. Numerianus quoque, filius eius, quem secum Caesarem ad Persas duxerat, adulescens egregiaeindolis,cumoculorumdolorecorreptusinlecticulaveheretur,inpulsoreApro,quisocer eiuserat,perinsidiasoccisusest.Etcumdolooccultareturipsiusmors,quousqueAperinvadere possetimperium,foetorecadaverisproditaest.Militesenim,quieumsequebantur,putorecommoti deductislecticulaepalliispostaliquotdiesmortemeiusnotamhaberepotuerunt. [19] Interea Carinus, quem Caesarem ad Parthos proficiscens Carus in Illyrico, Gallia, Italia reliquerat,omnibussesceleribusinquinavit.Plurimosinnoxiosfictiscriminibusoccidit,matrimonia nobilia corrupit, condiscipulis quoque, qui eum in auditorio vel levi fatigatione taxaverant, perniciosusfuit.Obquaeomnibushominibusinvisusnonmultopostpoenasdedit.NamdePerside victor exercitus rediens, cum Carum Augustum fulmine, Numerianum Caesarem insidiis perdidisset, Diocletianum imperatorem creavit, Dalmatia oriundum, virum obscurissime natum, adeoutaplerisquescribaefilius,anonnullisAnullinisenatorislibertinusfuissecredatur. [20]IsprimamilitumcontioneiuravitNumerianumnullosuodolointerfectum,etcumiuxtaeum Aper, qui Numeriano insidias fecerat, constitisset, in conspectu exercitus manu Diocletiani percussusest.PosteaCarinumomniumodioetdetestationeviventemapudMargumingentiproelio vicit,proditumabexercitusuo,quemfortioremhabebat,autcertedesertum,interViminaciumatque Aureummontem.ItarerumRomanarumpotituscumtumultumrusticaniinGalliaconcitassentet factioni suae Bacaudarumnomeninponerent,ducesautemhaberentAmandumetAelianum, ad subigendoseosMaximianumHerculiumCaesaremmisit,quilevibusproeliisagrestesdomuitet pacemGalliaereformavit.

[21]PerhaectemporaetiamCarausiusquivilissimenatusstrenuaemilitiaeordinefamamegregiam fuerat consecutus, cum apud Bononiam per tractum Belgicae et Armorici pacandum mare accepisset,quodFrancietSaxonesinfestabant.Multisbarbarissaepecaptisnecpraedaintegraaut provincialibusredditaautimperatoribusmissacumsuspicioessecoepissetconsultoabeoadmitti barbaros,uttranseuntescumpraedaexciperetatquehacseoccasioneditaret,aMaximianoiussus occidipurpuramsumpsitetBritanniasoccupavit. [22] Ita cum peromnemorbemterrarumresturbataeessent,CarausiusinBritanniisrebellaret, Achilleus in Aegypto, Africam Quinquegentiani infestarent, Narseus Orienti bellum inferret, Diocletianus MaximianumHerculiumexCaesarefecitAugustum,ConstantiumetMaximianum Caesares, quorumConstantiusper filiam neposClaudiitraditur, MaximianusGaleriusinDacia haud longe a Serdica natus. Atque ut eos etiam adfinitate coniungeret, Constantius privignam HerculiiTheodoramaccepit,exquaposteasexliberos,Constantinifratres,habuit,Galeriusfiliam DiocletianiValeriam,ambouxores,quashabuerant,repudiareconpulsi.CumCarausiotamen,cum bellafrustratemptataessentcontravirumreimilitarisperitissimum,adpostremumpaxconvenit. EumpostseptenniumAllectus,sociuseius,occiditatqueipseposteumBritanniastrienniotenuit. QuiductuAsclepiodoti,praefectipraetorio,oppressusest.ItaBritanniaedecimoannoreceptae. [23]PeridemtempusaConstantioCaesareinGalliabenepugnatumest.CircaLingonasdieuna adversam et secundam fortunam expertus est. Nam cum repente barbaris ingruentibus intra civitatemessetcoactustampraecipitinecessitate,utclausisportisinmurumfunibustolleretur,vix quinquehorismediisadventanteexercitusexagintaferemiliaAlamannorumcecidit.Maximianus quoque Augustus bellum in Africa profligavit domitis Quinquegentianis et ad pacem redactis. Diocletianus obsessum Alexandriae Achilleum octavo fere mense superavit eumque interfecit. Victoria acerbe usus est; totam Aegyptum gravibus proscriptionibus caedibusque foedavit. Ea tamenoccasioneordinavitprovidemultaetdisposuit,quaeadnostramaetatemmanent. [24]GaleriusMaximianusprimumadversusNarseumproeliuminsecundumhabuitinterCallinicum Carrasquecongressus,cuminconsultemagisquamignavedimicasset;admodumenimparvamanu cum copiosissimo hostecommisit. Pulsusigitur etadDiocletianum profectus cumeiinitinere occurrisset,tantainsolentiaaDiocletianoferturexceptus,utperaliquotpassuummiliapurpuratus tradaturadvehiculumcucurrisse. [25] Mox tamen per Illyricum Moesiamque contractis copiis rursus cum Narseo,Hormisdae et Saporisavo,inArmeniamaiorepugnavitsuccessuingentinecminoreconsilio,simulfortitudine, quippequietiamspeculatorismunuscumalteroauttertioequitesusceperit.PulsoNarseocastraeius diripuit;uxores,sorores,liberoscepit,infinitamextrinsecusPersarumnobilitatem,gazamPersicam copiosissimam.Ipsuminultimasregnisolitudinesegit.QuareaDiocletianoinMesopotamiacum praesidiistummoranteovansregressusingentihonoresusceptusest.Variadeincepsetsimulet viritim bella gesserunt Carpis et Basternis subactis, Sarmatis victis, quarum nationum ingentes captivorumcopiasinRomanisfinibuslocaverunt. [26] Diocletianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenii, et qui severitatemsuamalienainvidiavelletexplere.Diligentissimustamenetsollertissimusprincepset quiimperioRomanoprimusregiaeconsuetudinisformammagisquamRomanaelibertatisinvexerit adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum vestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in chlamyde purpurea tantum erat, reliqua communia.

[27]Herculiusautempropalamferusetincivilisingenii,asperitatemsuametiamvultushorrore significans.HicnaturaesuaeindulgensDiocletianoinomnibusestsaevioribusconsiliisobsecutus. CumtameningravescenteaevoparumseidoneumDiocletianusmoderandoimperioessesentiret, auctorHerculiofuit,utinvitamprivatamconcederentetstationemtuendaereipublicaeviridioribus iunioribusquemandarent.Cuiaegrecollegaobtemperavit.Tamenuterqueunodieprivatohabitu imperiiinsignemutavit,NicomediaeDiocletianus,HerculiusMediolani,posttriumphuminclitum, quem Romae ex numerosis gentibus egerant, pompa ferculorum inlustri, qua Narsei coniuges sororesqueetliberiantecurrumductisunt.ConcesserunttamenSalonasunus,alterinLucaniam. [28]Diocletianusprivatusinvilla,quaehaudproculaSalonisest,praeclarootioconsenuit,inusitata virtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad privataevitaestatumcivilitatemqueremearet.Contigitigiturei,quodnullipostnatoshomines,ut cumprivatusobisset,interDivostamenreferretur.

LiberX [1]HisigiturabeuntibusadministrationereipublicaeConstantiusetGaleriusAugusticreatisunt divisusqueintereositaRomanusorbis,utGalliam,Italiam,AfricamConstantius,Illyricum,Asiam, OrientemGaleriusobtineret,sumptisduobusCaesaribus.Constantiustamen,contentusdignitate Augusti Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusavit, vir egregius et praestantissimae civilitatis, divitiis provincialium ac privatorum studens, fisci commoda non admodumadfectans,dicensquemeliuspublicasopesaprivatishaberiquamintraunumclaustrum reservari,adeoautemcultusmodici,utfestisdiebus,siamicisnumerosioribusessetepulandum, privatorum ei argento ostiatim petito triclinia sternerentur. Hic non modo amabilis, sed etiam venerabilis Gallis fuit, praecipue quod Diocletiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariamtemeritatemimperioeiusevaserant.ObiitinBritanniaEboraciprincipatusannotertio decimoatqueinterDivosrelatusest. [2]Galeriusviretprobemoratusetegregiusremilitari,cumItaliamquoquesinenteConstantio administrationisuaeaccessissesentiret,Caesaresduoscreavit,Maximinum,quemOrientipraefecit, etSeverum,cuiItaliamdedit.IpseinIllyricomoratusest.VerumConstantiomortuoConstantinus, ex obscuriore matrimonio eius filius, in Britannia creatus est imperator et in locum patris exoptatissimusmoderatoraccessit.RomaeintereapraetorianiexcitotumultuMaxentium,Herculii filium,quihaudproculaburbeinvillapublicamorabatur,Augustumnuncupaverunt.Quonuntio Maximianus Herculius ad spem arrectus resumendi fastigii, quod invitus amiserat, Romam advolavit e Lucania, quam sedem privatus elegerat in agris amoenissimis consenescens, Diocletianumque etiam per litteras adhortatus est, ut depositam resumeret potestatem, quas ille irrisashabuit.SedadversummotumpraetorianorumatqueMaxentiiSeverusCaesarRomammissus a Galerio cum exercitu venit obsidensque urbem militum suorum scelere desertus est. Auctae Maxentiiopesconfirmatumqueimperium.SeverusfugiensRavennaeinterfectusest. [3] Herculius tamen Maximianus post haec in contione exercituum filium Maxentium nudare conatusseditionemetconviciamilitumtulit.IndeadGalliasprofectusestdoloconposito,tamquam a filio esset expulsus, ut Constantino genero iungeretur, moliens tamen Constantinum reperta occasioneinterficere,quiinGalliisetmilitumetprovincialiumingentiiamfavoreregnabatcaesis FrancisatqueAlamanniscaptisqueeorumregibus,quosetiambestiis,cummagnificumspectaculum munerisparasset,obiecit.DetectisigiturinsidiisperFaustamfiliam,quaedolumviroenuntiaverat, profugitHerculiusMassiliaequeoppressus(exeaenimnavigareadfiliumpraeparabat)poenasdedit iustissimoexitu,viradomnemacerbitatemsaevitiamqueproclivis,infidus,incommodus,civilitatis penitusexpers. [4] Per hoc tempus a Galerio Licinius imperator est factus, Dacia oriundus, notus ei antiqua consuetudineetinbello,quodadversusNarseumgesserat,strenuislaboribusetofficiisacceptus. Mors Galerii confestim secuta. Ita res publica tum a novis quattuor imperatoribus tenebatur, ConstantinoetMaxentio,filiisAugustorum,LicinioetMaximino,novishominibus.Quintotamen ConstantinusimperiisuiannobellumadversumMaxentiumcivilecommovit,copiaseiusmultis proeliisfudit,ipsumpostremoRomaeadversumnobilesomnibusexitiissaevientemapudpontem Mulvium vicitItaliaqueestpotitus.Non multodeincepsinOrientequoqueadversumLicinium MaximinusresnovasmolitusvicinumexitiumfortuitaapudTarsummortepraevenit. [5] Constantinus tamen, vir ingens et omnia efficere nitens, quae animo praeparasset, simul

principatumtotiusorbisadfectans,Liciniobellumintulit,quamquamnecessitudoetadfinitascum eo esset; nam soror Constantia nuptaLicinio erat.Acprimo eum in Pannoniasecunda ingenti apparatu bellum apud Cibalas instruentem repentinus oppressit omnique Dardania, Moesia, Macedoniapotitusnumerosasprovinciasoccupavit. [6]Variadeincepsintereosbellagestaetpaxreconciliataruptaqueest.PostremoLiciniusnavaliet terrestriproeliovictusapudNicomediamsedediditetcontrareligionemsacramentiThessalonicae privatusoccisusest.EotemporeresRomanasubunoAugustoettribusCaesaribus,quodnumquam alias,fuit,cumliberiConstantiniGalliae,OrientiItaliaequepraeessent.Veruminsolentiarerum secundarum aliquantum Constantinus ex illa favorabili animi docilitate mutavit. Primum necessitudines persecutus egregium virum filium et sororis filium, commodae indolis iuvenem, interfecit,moxuxorem,postnumerososamicos. [7]Virprimoimperiitemporeoptimisprincipibus,ultimomediisconparandus.Innumeraeineo animicorporisquevirtutesclaruerunt.Militarisgloriaeadpetentissimus,fortunainbellisprospera fuit,verumita,utnonsuperaretindustriam.NametiamGothospostcivilebellumvarieprofligavit pace his ad postremum data, ingentemque apud barbaras gentes memoriae gratiam conlocavit. Civilibus artibusetstudiisliberalibusdeditus,adfectatoriustiamoris,quemabomnibussibiet liberalitateetdocilitatequaesivit,sicutinnonnullosamicosdubius,itainreliquosegregius,nihil occasionumpraetermittens,quoopulentioreseosclarioresquepraestaret. [8] Multas leges rogavit, quasdam ex bono et aequo, plerasque superfluas, nonnullas severas, primusqueurbemnominissuiadtantumfastigiumeveheremolitusest,utRomaeaemulamfaceret. BellumadversusParthosmoliens,quiiamMesopotamiamfatigabant,unoettricesimoannoimperii, aetatissextoetsexagesimo,Nicomediaeinvillapublicaobiit.Denuntiatamorseiusestetiamper crinitamstellam,quaeinusitataemagnitudinisaliquamdiufulsit;eamGraecicometenvocant.Atque interDivosmeruitreferri [9]Issuccessoresfiliostresreliquitatqueunumfratrisfilium.VerumDalmatiusCaesarprosperrima indolenequepatruoabsimilishaudmultopostoppressusestfactionemilitarietConstantio,patrueli suo,sinentepotiusquamiubente.ConstantinumporrobellumfratriinferentemetapudAquileiam inconsultiusproeliumadgressumConstantisducesinteremerunt.ItarespublicaadduosAugustos redacta. Constantis imperium strenuum aliquamdiu et iustum fuit. Mox cum et valetudine inprosperaetamicispravioribusuteretur,adgraviavitiaconversus,cumintolerabilisprovincialibus, militiiniucundusesset,factioneMagnentiioccisusest.ObiithaudlongeabHispaniisincastro,cui Helenaenomenest,annoimperiiseptimodecimo,aetatistricesimo,rebustamenplurimisstrenuein militiagestisexercituiqueperomnevitaetempussinegravicrudelitateterribilis. [10]DiversaConstantiifortunafuit.APersisenimmultaetgraviaperpessussaepecaptisoppidis, obsessisurbibus,caesisexercitibus,nullumqueeicontraSaporemprosperumproeliumfuit,nisi quodapudSingarahauddubiamvictoriamferociamilitumamisit,quipugnamseditioseetstolide contrarationembellidieiampraecipitipoposcerunt.PostConstantisnecemMagnentioItaliam, Africam, Gallias obtinente etiam Illyricum resnovashabuit,Vetranioneadimperium consensu militumelecto.Quemgrandaevumiametcunctisamabilemdiuturnitateetfelicitatemilitiaead tuendumIllyricumprincipemcreaverunt,virumprobumetmorumveterumaciucundaecivilitatis, sed omnium liberalium artium expertem adeo, ut ne elementa quidem prima litterarum nisi grandaevusetiamimperatoracceperit. [11]SedaConstantio,quiadultionemfraternaenecisbellumcivilecommoverat,abrogatumest

Vetranioni imperium; novo inusitatoque more consensu militum deponere insigne conpulsus. Romae quoque tumultus fuit Nepotiano, Constantini sororis filio, per gladiatoriam manum imperiumvindicante,quisaevisexordiisdignumexitiumnanctusest.Vicesimoenimatqueoctavo dieaMagnentianisducibusoppressuspoenasdedit.Caputeiuspiloperurbemcircumlatumest, gravissimaequeproscriptionesetnobiliumcaedesfuerunt. [12] Non multo post Magnentius apud Mursam profligatus acie est ac paene captus. Ingentes Romaniimperiivireseadimicationeconsumptaesunt,adquaelibetbellaexternaidoneae,quae multumtriumphorumpossentsecuritatisqueconferre.OrientimoxaConstantioCaesarestdatus patruifiliusGallus,MagnentiusquediversisproeliisvictusvimvitaesuaeapudLugdunumattulit imperii anno tertio, mense septimo, frater quoque eius Decentius Senonibus, quem ad tuendas GalliasCaesaremmiserat. [13]PerhaectemporaetiamaConstantiomultisincivilibusgestisGallusCaesaroccisusest,vim naturaferusetadtyrannidempronior,sisuoiureimperarelicuisset.SilvanusquoqueinGalliares novas molitus ante diem tricesimum extinctus est, solusque imperio Romano eo tempore ConstantiusprincepsetAugustusfuit. [14] Mox Iulianum Caesarem ad Gallias misit, patruelem suum, Galli fratrem, tradita ei in matrimoniumsorore,cummultaoppidabarbariexpugnassent,aliaobsiderent,ubiquefoedavastitas esset Romanumque imperium non dubia iam calamitate nutaret. A quo modicis copiis apud Argentoratum, Galliae urbem, ingentes Alamannorum copiae extinctae sunt, rex nobilissimus captus,Galliaerestitutae.MultaposteapereundemIulianumegregiaadversumbarbarosgestasunt summotiqueultraRhenumGermanietfinibussuisRomanumimperiumrestitutum. [15]Nequemultopost,cumGermanicianiexercitusaGalliarumpraesidiotollerentur,consensu militum Iulianus factus Augustus est, interiectoque anno ad Illyricum obtinendum profectus ConstantioParthicisproeliisoccupato.Quirebuscognitisadbellumcivileconversusinitinereobiit interCiliciamCappadociamqueannoimperiioctavoettricesimo,aetatisquintoetquadragesimo, meruitqueinterDivosreferri,viregregiaetranquillitatis,placidus,nimiumamicisetfamiliaribus credens,moxetiamuxoribusdeditior,quitamenprimisimperiiannisingentisemodestiaegerit, familiariumetiamlocupletatornequeinhonorossinens,quorumlaboriosaexpertusfuissetofficia,ad severitatemtumpropensior,sisuspicioimperiimoveretur,mitisalias,etcuiusincivilibusmagis quaminexternisbellissitlaudandafortuna. [16]HincIulianusrerumpotitusestingentiqueapparatuParthisintulitbellum,cuiexpeditioniego quoque interfui. Aliquot oppida et castella Persarum in deditionem accepit vel vi expugnavit AssyriamquepopulatuscastraapudCtesiphontemstativaaliquamdiuhabuit.Remeansquevictor, dumseinconsultiusproeliisinserit,hostilimanuinterfectusestVIKal.Iul.,imperiiannoseptimo, aetatisalteroettricesimo,atqueinterDivosrelatusest,viregregiusetrempublicaminsigniter moderaturus,siperfatalicuisset.Liberalibusdisciplinisadprimeeruditus,Graecisdoctioratque adeo,utLatinaeruditionequaquamcumGraecascientiaconveniret,facundiaingentietprompta, memoriaetenacissimae,inquibusdamphilosophopropior.Inamicosliberalis,sedminusdiligens quam tantum principem decuit. Fuerunt enim nonnulli, qui vulnera gloriae eius inferrent. In provinciales iustissimus et tributorum, quatenus fieri posset, repressor. Civilis in cunctos, mediocremhabensaerariicuram,gloriaeavidusacpereamanimiplerumqueinmodici,religionis Christianaenimiusinsectator,perindetamen,utcruoreabstineret,M.Antoninononabsimilis,quem etiamaemularistudebat.

[17] Post hunc Iovianus, qui tunc domesticus militabat, ad obtinendum imperium consensu exercitus lectus est, commendatione patris militibus quam sua notior. Qui iam turbatis rebus exercitu quoque inopia laborante uno a Persis atque altero proelio victus pacem cum Sapore, necessariam quidem, sed ignobilem, fecit, multatus finibus ac nonnulla imperii Romani parte tradita.Quodanteeumannismillecentumetduobusdevigintifere,exquoRomanumimperium conditumerat,numquamaccidit.QuinetiamlegionesnostraeitaetapudCaudiumperPontium TelesinumetinHispaniaapudNumantiametinNumidiasubiugummissaesunt,utnihiltamen finiumtraderetur.Eapacisconditiononpenitusreprehendendaforet,sifoederisnecessitatemtum cumintegrumfuitmutarevoluisset,sicutaRomanisomnibushisbellis,quaecommemoravi,factum est.NametSamnitibusetNumantinisetNumidisconfestimbellainlatasuntnequepaxratafuit. Sed dumaemulumimperiiveretur,intraOrientemresidensgloriaeparumconsuluit. Itaque iter ingressus atqueIllyricum petensinGalatiaefinibusrepentinamorteobiit,viraliasneque iners nequeinprudens. [18]Multiexanimatumopinanturnimiacruditate(intercenandumenimepulisindulserat),aliiodore cubiculi,quodexrecentitectoriocalcisgravequiescentibuserat,quidamnimietateprunarum,quas gravi frigoreadolerimultasiusserat.Decessitimperii menseseptimo, tertiodecimoKal.Mart., aetatis,utquiplurimumvelminimumtradunt,tertioettricesimoanno,acbenignitateprincipum, quieisuccesserunt,interDivosrelatusest.Nametcivilitatipropioretnaturaadmodumliberalis fuit. Is status erat Romanae rei Ioviano eodem et Varroniano consulibus anno urbis conditae millesimocentesimoetoctavodecimo.Quiaautemadinclitosprincipesvenerandosqueperventum est,interimoperimodumdabimus.Namreliquastilomaioredicendasunt.Quaenuncnontam praetermittimus,quamadmaioremscribendidiligentiamreservamus.