METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________

2. VRSTE BREGASTIH MEHANIZAMA

Bregasti mehanizmi mogu biti izvedeni na razliite naine. Pri tome ih takoer moemo i klasificirati na nekoliko naina: prema obliku brijega i poluge, prema nainu kretanja brijega i poluge, prema nainu ostvarivanja kontakta izmeu brijega i poluge, i sl.

2.1. Vrste brjegova i poluga 2.1.1. Vrste brjegova

Oblici brjegova (slika 2) koji se najee nalaze u sastavu bregastih mehanizama su: ploasti brijeg, klinasti brijeg i valjkasti brijeg

Pored nabrojanih brjegova, koji se najee pojavljuju u sastavu bregastih mehanizama, mogui su i sledei oblici brjegova: ravni ploasti, yoke brijeg, globoidalni (konveksni i konkavni), konini, sferini, inverzni brijeg, trodimenzionalni.

a)

b)

c)

Slika 2. Vrste brjegova, a) ploasti brijeg, b) klinasti brijeg, c) valjkasti brijeg

Slika 3. Ploasti brijeg Ploasti brijeg (slika 3) ima oblik pravougaone ploe i vri translatorno kretanje. U svojoj povrini ima urezan tzv. vodei kanal kroz koji se kree radno tijelo poluge toki, te preko njega vri pomijeranje poluge. Poluga se moe kretati translatorno ili oscilatorno u zavisnosti od potreba koje su stavljene pred mehanizam. Ovo je najjednostavniji oblik brijega. Poluga preko radnog tijela i brijeg preko dodirne povrine ostvaruju kontakt i zadravaju ga na osnovu dejstva opruge ili na osnovu urezanog vodeeg kanala. Brijeg konstantne irine (slika 4) je omeen polugom sa suprotnim tokiima ili povrinama sa konstantnom udaljenou. Brijeg vri rotaciono kretanje dok poluga moe vriti rotaciono ili translatorno kretanje. Kontrola kretanja poluge na bregastom mehanizmu sa jednim brijegom je 0 ograniena na 180 rotacije brijega. _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 3

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________

Slika 4. Brijeg konstantne irine ( konstantna veliina dodirnih povrine ) Konjugirani, komplementarni ili brijeg sa dva diska (slika 5), je onaj koji ima dva radijalna diska i svaki od njih ima kontakt sa radnim tijelom poluge tokiem. Poluge sa radnim tijelom u obliku tokia se generalno koriste kod ovih brjegova.

Slika 5. Konjugirani ili komplementarni brijeg (brijeg sa dva diska) Dva tokia na poluzi omoguavaju bolje voenje odnosno rad mehanizma, sprjeavaju poskakivanja i trzaje, i meusobno se kontroliu. Ovakav dizajn efektivno umiruje polugu pri veim brzinama i visokom dinamikom optereenju, to dovodi do nie buke i vibracija i smanjenog troenja kontaktnih povrina. Spiralni brijeg (slika 6) ima posebne vodee kanale urezane u svojoj povrini. Ti kanali su zubaste staze po kojima se kreu zubasti radni lanovi poluga. Poluge mogu vriti translatorno ili rotaciono kretanje.

Slika 6. Spiralni brijeg _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 4

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________ U praksi se moe sresti da je sama poluga, tj. njen vrh ozubljen, i koristi se kao radno tijelo ili da se doda radno tijelo u obliku ozubljenog tokia. Ugaona brzina poluge je odreena rastojanjem izmeu urezanog zubastog kanala i same konture ivice brijega. Ova vrsta brjegova koristi se kod runo upravljanih sistema.

a)

b) Slika 7. Cilindrini brijeg a) cilindrini brijeg s urezanim kanalom za voenje, b) cilindrini brijeg s vanjskom (narezanim) voicom - inom Cilindrini brijeg ili valjkasti brijeg (slika 7), vre rotaciono kretanje oko svoje ose, a pogonjeni lan mehanizma, poluga, vri translatorno ili rotaciono kretanje. Kod bregastih mehanizama se najee primjenjuju poluge sa radnim tijelom u obliku tokia. U sluaju brzog troenja radijalnih tokia, da bi se izbjeglo njihovo troenje i da bi se reduciralo klizanje i troenje uzrokovano razliitim brzinama kretanja, koriste se ojaani konini tokii koji se slabo troe. Postoje dvije vrste cilindrinih brjegova. Cilindrini brijeg sa urezanim vodeim kanalom u svojoj povrini prikazan je na slici 7.a., dok cilindrini brijeg sa vanjskom voicom je prikazan na slici 7.b. Voica svojim izgledom podsjea na inu koja se nalazi na vanjskoj povrini cilindrinog brijega.

a)

b)

Slika 8. Globoidalni brijeg a) konkavna povrina brijega, b) koveksna povrina brijega _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 5

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________ Globoidalni brijeg rotira oko svoje ose i kroz urezani ili narezani kanal vri voenje poluge preko radnog tijela poluge tokia. Slian je izgledom i radom cilindrinom brijegu. Globoidalni brijeg, kao i cilindrini brijeg, moe imati urezan kanal za voenje radnog tijela poluge toki u svojoj povrini ili moe da ima na svojoj povrini voicu u obliku zakrivljene ine. Pored ove podjele moe se napraviti i podjela po obliku profila brijega pa moe biti konkavni (slika 8.a.) i konveksni (slika 8.b.) oblik brijega. Sve vrste globoidalnih brjegova imaju dug ivotni vijek, male vibracije i buku, slabo troenje kontaktnih povrina, slab zamor povrine i veliku preciznost u radu pri velikim brzinama. Ova vrsta brjegova je ekonomina za sve vrste bregastih mehanizama. Kada je rije o koninim brjegovima (slika 9), oni vre rotaciono kretanje dok poluga vri translatorno kretanje. Pored translatornog kretanja poluge ona moe vriti i rotaciono kretanje kao i sam brijeg.

Slika 9. Brijeg u obliku konusa Ova vrsta brjegova se slabo upotrebljava iz razloga kompleksne proizvodnje. Njihova upotreba je ograniena na podruja gdje je potrebna promjena smijera kretanja na ogranienom prostoru. Vodei kanal je usjeen u radijalnu konturu brijega, kroz koju se kree radno tijelo poluge toki.

Slika 10. Brijeg u obliku sfere Sferini brijeg (slika 10), kao to sam naziv kae, ima rotirajue tijelo u obliku sfere, koja svojim kretanjem uzrokuje oscilatorno kretanje poluge. Osa rotacije poluge je okomita na osu rotacije brijega. Ogranienja koja se odnose na ovu vrstu brjegova su slina oganienjima konusnih brjegova. _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 6

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________

Slika 11. Inverzni brijeg Inverzni brijeg je karakteristian primjer brjegova. Element koji odgovara poluzi bregastog mehanizma je koriten kao pogonski lan. Na slici 11 je prikazan bregasti mehanizam sa oscilatornom polugom ija je uloga pokretanje cijelog mehanizma, i translatornim gonjenim lanom ija je povrina za voenje radnog tijela poluge tokia, zakrivljena. Trodimenzionalni (3D) brijeg, ima zakrivljenu dodirnu povrinu koja rotira oko longitudinalne ose i relativno se kree du te ose u odnosu na ose translacije poluga. Pozicija poluga zavisit e od ugla nagiba brijega u odnosu na osu poluge i pozicije u kojoj se brijeg nae pri translatornom kretanju. Ova vrsta brjegova ima ogranienu upotrebu iz razloga velikih trokova proizvodnje, pojave frikcionih sila i zahtijeva za velikim radnim prostorom. 2.1.2. Vrste poluga

Oblici poluga (slika 12) koje se najee nalaze u sastavu bregastih mehanizama su: poluga sa picastom dodirnom povrinom, poluga sa tokiem i poluga sa ravnom ili sferinom dodirnom povrinom tzv. gljivasta poluga.

Poluga sa picastom dodirnom povrinom (slika 12.a.), ostvaruje kontakt sa dodirnom povrinom brijega u taki. Iako je jednostavna za dizajniranje i izradu, ovaj tip poluge nije praktian iz razloga pretjeranog troenja dodirne povrine zbog pojave trenja u dodirnoj taki. Istroenost dodirne povrine uzrokuje nepravilan rad mehanizma i potrebno je izvriti zamjenu poluge. Ovo je uticalo na ekonominost proizvodnje i upotrebe ove vrste poluge. Da bi se pokualo smanjiti brzo troenje dodirne povrine poluge izvreno je redizajniranje poluge i dolo do dizajna koji je podrazumijevao izmjenjive dodirne povrine. Izmjenjivi dio se proizvodio u obliku kuglice i igle koje su termiki obraene radi poveanja povrinske tvrdoe. Pri izboru oblika poluge nastoji se odabrati geometrijski jednostavniji oblik, a zadato kretanje postie se ispravnim profilisanjem brijega u skladu sa izabranim oblikom poluge. Sljedei tip poluge jeste poluga ije radno tijelo je toki (slika 12.b.). Poluga i brijeg su ostvarivali kontakt preko radnog tijela tokia. Kao i kod prethodne vrste poluge, radno tijelo toki je termiki obraen radi poveanja povrinske tvrdoe. Troenje dodirne povrine tokia je smanjeno u odnosu na prethodni sluaj poluge, a pri njegovoj istroenosti uslijedila je njegova zamjena novim. U kontaktu sa dodirnom povrinom brijega, radnog tijela tokia, dolazi do pojave kotrljanja odnosno trenja kotrljanja, pri niim brzinama kretanja brijega, dok pri veim brzinama kretanja brijega evidentna je pojava proklizavanja tj. trenja klizanja. Kod valjkastih bregastih mehanizama promjena brzine kretanja radnog tijela poluge tokia je rezultat rotacionog ubrzanja, uzrokovanog kretanjem tokia kroz kanal za voenje sa razliitim prenicima zaobljenja kontura kanala. _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 7

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________

a)

b)

c)

d)

Slika 12. Poluge sa razliitim dodirnim povrinama a) poluga sa picastom dodirnom povrinom, b) poluga sa tokiem, c) poluga sa ravnom dodirnom povrinom, d) poluga sa sferinom dodirnom povrinom Sljedei tip poluge jeste poluga sa ravnom i sferinom dodirnom povrinom (slika 12.c. i 12.d.), tzv. gljivasta poluga. Kod oba sluaja gljivaste poluge, dodirne povrine su termiki tretirane. Sferina dodirna povrina gljivaste poluge ima veliki radijus koji omoguava kompenzaciju u sluaju mimoilaenja dodirnih povrina, to nije sluaj sa gljivastom polugom sa ravnom dodirnom povrinom. U sluaju savijanja rubova dodirnih povrina gljivaste poluge mogue je izvriti ojaanja razliitim oblicima podupiraa.

a)

b)

Slika 13. Poloaj ose translatornog kretanja u odnosu na centar rotacije brijega a) ekscentrinost, b) - centrinost Osa translatornog kretanja poluge u odnosu na centar rotacije brijega moe biti ekscentrina ili centrina, tj. da osa translatornog kretanja poluge i centar rotacije brijega lee na istoj osi (slika 13). esto, pomijeranje ose tj. upotreba ekscentriciteta, ima za cilj da se pobolja iskoritenje performansi mehanizma. To iskoritenje se ogleda kroz reduciranje sila optereenja, smanjenje zamora kao i smanjenje veliine brijega. Ekscentricitet bi trebao biti na onoj strani bregastog mehanizma koja e obezbijediti bolje djelovanje sila komponenti mehanizma, koje imaju tendenciju da zataje pri translatornom kretanju poluge. _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 8

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________ 2.2. Vrste kretanja brijega i poluge U tabeli 1 biti e prikazana podjela bregastih mehanizama u odnosu na vrstu kretanja brijega i poluge. Tabela 1. Podjela mehanizama s obzirom na nain kretanja brijega i poluge

Bregasti mehanizam sa rotirajuim brijegom i polugom sa ravnom dodirnom povrinom koja vri translatorno kretanje.

Bregasti mehanizam sa rotirajuim brijegom i polugom ije radno tijelo je toki, koja vri rotaciono kretanje.

Bregasti mehanizam sa rotirajuim brijegom i polugom sa ravnom dodirnom povrinom, koja vri rotaciono kretanje.

Bregasti mehanizam sa brijegom koji vri translatorno kretanje i polugom ije radno tijelo je toki, koja vri translatorno kretanje.

Bregasti mehanizam sa brijegom koji vri translatorno kretanje i polugom ije radno tijelo je toki, koja vri rotaciono kretanje.

Bregasti mehanizam sa brijegom koji vri translatorno kretanje i polugom sa ravnom dodirnom povrinom, koja vri rotaciono kretanje.

Prostorni bregasti mehanizam sa valjkastim brijegom, koji vri rotaciono kretanje i polugom ije radno tijelo je toki, koja vri rotaciono kretanje.

Prostorni bregasti mehanizam sa valjkastim brijegom, koji vri rotaciono kretanje i polugom ije radno tijelo je valjak ( konus ili toki ), koja vri translatorno kretanje. _________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 9

METODOLOGIJA PROJEKTOVANJA BREGASTIH MEHANIZAMA -Diplomski rad_________________________________________________________________________________ 2.3. Nain ostvarivanja kontakta izmeu dodirnih povrina brijega i poluge Uspostavljanje i odravanje stalnog kontakta dodirnih povrina poluge i brijega (slika 14) moe se ostvariti tzv. pozitivnim voenjem, to je sluaj kod valjkastih brjegova gdje toki se kree po profilisanoj povrini kanalu ili kod konjugovanih brjegova, dejstvom opruge, upotrebom brijega konstantne irine i pod uticajem gravitacije. Dosadanja iskustva pokazuju da pri upotrebi bregastih mehanizama kod kojih se ostvaruje kontakt izemeu radnog tijela poluge tokia i brijega, voenjem kroz profilisani kanal (valjkasti bregasti mehanizmi), se ne dobija velika tanost voenja iz razloga pojave zazora izmeu dodirnih povrina radnog tijala tokia i profilisanog kanala. Klizanje, troenje, buka i vibracije mogu se javiti pri velikim brzinama kretanja valjkastog brijega. Velike brzine kretanja i veliki teret, koji optereuje valjkasti bregasti mehanizam, mogu uzrokovati iskakanje radnog tijela poluge tokia iz profilisanog kanala. Da bi se izbjeglo iskakanje radnog tijela tokia iz profilisanog kanala i smanjilo troenje i zamor kontaktne povrine, mogu se upotrijebiti radna tijela poluge tokii konusnog oblika ili tokii sa krunicom.

a)

b)

c)

d)

e)

Slika 14. Ostvarivanje stalnog kontakta izmeu brijega i poluge a) voenje tokia pomou kanala, b) pomou konjugovanih brjegova, c) pomou dejstva opruge, d) pomou brijega konstantne irine (kinematiko zatvaranje), e) pomou dejstva gravitacije

_________________________________________________________________________________ Jasmin Mrkaljevi Strana 10