KOCAEL NVERSTES ELEKTRONK VE HABAERLEME MHENDSL DERSN ADI:MKRODALGA MHENDSL

DERS VEREN RETM YES: Yard. Do. Dr. Arif DOLMA

RENCLER:Erdin Kayack(080208029),uayip Auk(080208036)

KONU:LETM HATALARININ EM ALAN ANALZ

GR
letim hatlar elektromanyetik alan analizi bal altnda ilediimiz sunumuzda,letim hatlar ebekelerinden daha ok,mikrodalga ile ilgili ve kk boyutlarda olan yaplar stnden aklamalarda bulunduk.Ayrca etkileim analizlerini inceleyen metodlar stnde younlatk.

Veri letimi in Kullanlan Ortamlar

Veri iletimi iin pek ok ortam kullanlr. Bu ortamlar, bakr tel, cam lifler, hava olaraksralayabiliriz. Bakr teller kullandmzda veri elektrik akm kullanarak, cam lifler zerinde k yardm ile, hava da ise radio dalgalar, mikrodalga ya da kzltesi nlar ile aktarlr. Doal olarak, her ortamda o ortamn zelliklerine uygun bir kodlama yaplmas gerekir.

 LF-low frequency (dk frekans) MF-medium frequency (orta frekans) HF-high frequency (yksek frekans) VHF-very high frequency (ok yksek frekans) UHF-ultra high frequency (ultra yksek frekans) SHF-super high frequency (super yksek frekans) EHF-extremely high frequency (ar yksek frekans) THF-tremendously high frequency (muazzam yksek frekans) Bolukta tm elektromanyetik dalgalar, frekanslarnda bamsz olarak, ayn hzda ilerler. Bu hz k hz olarak adlandrlr ve 3x108 m/sndir. Ik hz bir st limittir. Hibir sinyal bundan daha hzl gidemez. Bakrda ve camda yaylma hz bunun 2/3ne der ve frekansa baml hale gelir. Frekans (f), dalga boyu () ve boluktaki k hz (c) arasndaki iliki: f = c eklinde ifade edilir.

Dk frekanslarda bir elektrik devresinde, diren,indktans ve elektriksel bileenlerin fiziksel boyutu gibi parametreler devre analizinde hibir rol oynamaz .Ancak frekans arttka, bileenlerin boyutunu nemli hale gelir, ki bu deyile, boluk devrenin performansnda nemli bir rol oynamaya balar. Voltaj ve akm dalga biiminde mevcuttur.Basit bir tel balants bile devrenin davrann deitirebilir.Bir iletim hattnn temel amac dier bir konumdan verimli elektromanyetik enerjiyi tamak olsa da, yksek frekans devre tasarmnda geni bir uygulama alan vardr.Frekans arttka, devre yolundaki herhangi bir sreksizlik, elektromanyetik radyasyona yol aar. Ayrca yksek frekanslarda, sinyaller ve transit sre gz ard edilemez. Veri hzlarndaki biraz bozulma, sinyalde yansma, yksek hzl iletiim alar iinde hayati bir rol oynamaktadr.

Enerji iletim hatlar, yksek gerilim ve zerinde tadklar akmlar nedeniyle evrelerinde ok dk frekansl (ELF) elektromanyetik alanlar meydana getirmektedir. Bilim adamlar, bu alanlarn insanlar zerindeki etkilerini uzun sredir merak etmi ve birok aratrmalar yapmlardr. Bununla birlikte aratrmalar sonucu, henz kesin sonulara varlamadndan ak ve net kurallar ortaya konamamtr. Yaplan tm aratrma ve incelemeler nda, Dnya Salk rgt ELF manyetik alanlar olas kanserojen snfna sokmutur.

ENERJ LETM HATTI EVRESNDEK ELEKTROMANYETK ALANIN MODELLENMES

Enerji iletim hatt evresinde llen elektrik ve manyetik alan deerleri *lmn yapld koul ve zamandaki akm Deerlerine, *Hattn gerilim dzeyine, hattn yksekliine, sehimine, arazi koullarna, iletken cinsine, *Her fazdaki iletken saysna vb. etmenlere bal olarak deiim gsterirler

Bir enerji iletim hatt kurulmadan nce, o hattn planlanan akm ve gerilim deerlerine, kendinin ve bulunduu ortamn fiziksel zelliklerine ve tasarm deerlerine gre ve arzu edilen deiik koullar iin elektrik alan ve manyetik alannn belirlenmesi, belli bir hata payyla (kullanlan verilerin ve modelin kalitesine gre deien), matematiksel modeller kullanlarak mmkn olabilmektedir Dnyada deiik konulardaki binlerce modelleme almas gstermitir ki, en iyi model bile gerek durumu birebir temsil edemez ve kestiremez. Bu nedenle, modelleme sonularnda belli bir hata pay olabilmektedir. letim hatlarnn etrafndaki manyetik alan Biot Savart kanununa gre kolaylkla belirlenebilir.

ULUSLARARASI STANDARTLAR VE REFERANS DEERLER

lkemizde enerji iletim hatlarndan kaynakl elektrik ve manyetik alanlara ilikin zel bir standart bulunmamakta olup, ehir ebekesi frekansn da iine alan dk frekanslar iin nsanlarn Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalmas- Dk Frekanslar (0 Hz 10 kHz) isimli bir TSE standard bulunmaktadr. Bu standart iinde, eitli frekanslardan kaynakl elektromanyetik alanlar iin referans deerler verilmektedir . Bunlara ek olarak, elektromanyetik alanlar referans almayan, yksek gerilim hatlarna gvenli yaklamn salanabilmesi iin, 30 Kasm 2000 tarih ve 24246 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren "Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliinde emniyetli yaklam mesafe deerleri

tanmlanmtr. Bu ynetmeliin 46. Maddesinde yer alan yatay ve dey mesafeler baz alnmak kayd ile hattn tesisine izin verilmektedir

Enerji letim Hatlarnn Oluturduu EM alan

Hat tarafndan retilen gerek alanlar birok etkene baldr.Bu etkenler; /devreden geen akm ve gerilim/iletim hattna olan uzaklk/zeminden olan uzaklk/ ve /iletim sisteminde kullanlan ift devrelerin fazlarnn manyetik alana etkisi/ eklindedir.ekilde tipik bir havai iletim hatt tarafndan retilen manyetik alan ve elektrik alan izgileri grlmektedir.Enerji iletim hatlar iin EM alan tespit etmenin en salkl yolu lmler yapmaktadr ve bunun iin en salkl yntemler genelde matematiksel yntemlerdir pratikte aln an lmler teorikten farkl kabilmektedir keza gnmzde kullanlan bilgisayar teknolojileri sayesinde tam sonuca yakn deerler bulunabilmektedir

K BOYUTLU TLM (letim Hatt Matris Modeli)

TLM elektromagnetik problemleri zmek iin alan teorisi ile devre teorisi arasndaki analojiden yararlanan bir saysal zmleme metodudur.Bu sistem Maxwell denklemleri ile iletim hattndaki akm ve gerilim arasndaki edeerler zerine kurulmutur.Asl ama ise elektromagnetik problemleri simule etmektir.Bunuda saysal yntemlerden yararlanarak salarz.nk elektromagnetik dalgalar gremediimiz ve etkilerini hissedemedimiz iin simlasyon tekniklerini kullanmak zorundayzdr. TLM metodu elle zlemeyecek kadar zor olan ilemleri bilgisayar ortamna aktararak zer.Bu metodun ana zellii uygulamadaki formlasyon ve programlarn kolayldr. Genelde alan problemlerinin gelitirilmesi iin kullanlan numerik tekniin frekans spektrumu 3 tane sra vardr. Cihazn dalga boyu ve yaklak boyutta siyle bunlar sralanr

ki boyutlu TLM modeli

SAYISAL YNTEMLER
letim Hatt Matris Modeli(TLM) Zaman Domeninde Sonlu Farklar Metodu(FDTD) (FDTD:Maxwell denklemlerinin dorudan zaman domenin de ayrklatrlp zlmesidir) ntegral Denklem Metodu(IE) Parabolik Denklem Metodu(PE) Moment Metodu(MoM) Spektral Domen Metodu(SDM) TLM YNTEM (letim Hatt Matris Modeli) letim hatt matis modeli(transmsision line matrix) veya transmisson line modelling method olarakta bilinir.letim hatt modeli P.B Johns tarafndan 1970 ylnda gelitirilmitir. Bu yntem alan teorisi-devre teorisi edeerliine dayanr. letim hatt modellemesi yapy birim hcrelere bler ve her hcre

ayr ayr zlerek yap modellemesi yaplr .Bamsz deiken olarak akm ve gerilim kullanlr.Hcreler , Kirchoff un gerilim ve akm yasasna gre akm ve gerilim deerleri hesaplanarak giri gerilimi ile k gerilimi arasnda iliki kurulur.Her hcre zaman domeninde dalga iletimi giden ve yansyan gerilimlerle temsil edilir. TLM yntemi FDTD deki gibi Maxwell denkelemleri ile ilgilenir. (H)Yapy birim hcrelere bler ve birim hcreler zerinden sistem btnlne gider.Birim hcreler elektriksel devre olarak dnlr ve elektriksel devre zm ile ilgilenir.TLM yntemi SDM ,MoM yntemlerindeki gibi n matematiksel ilem gerektirmeden dorudan sisteme uygulanabilir.Zaman domeninde ilem yapld iin dorudan sistem cevab elde edilir. letim hatt modellemesinde edeer devre kurulamamasndan dolay bilgisayar modellemesi iin uygun bir yntemdir.TLM ynteminin saylan bu avantajlar nedeniyle TLM yntemi zerinde allm ve iki boyutlu yaplarn analizi gerekletirilmitir. FDTD ile TLM yntemlerinin her ikiside ayn sorunla ilgilenirler ve bulunan zmlerde sonular yaklak ayn kar.Sadece bak alar deiiktir.FDTD yntemi ile bulunan sonular elle zlme imkan vardr..Fakat TLM ynteminde kan differansiyel denkelemlerin elle zlmesi imkanszdr.Bu nedenle 1980 yllarndan sonra gelien bilgisayar teknolojisiyle TLM ytemiyle ilgilenilmi ve gelimeler kaydedilmitir.

TLM (LETM HATTI MODELLEMES)

TLM ynteminin temel prensipleri ayn kalmakla birlikte, iletim hatlarnn deiik kombinasyonlar sonucu oluan farkl tipleri bulunmaktadr.

Geniletilmi Dm (Expanded Node) ,EN Asimetrik Sktrlm Dm (Asymmetrical Condensed Node) ,ASCN Simetrik Sktrlm Dm (Symmetrical Condensed Node),SCN

Fakat bu kombinasyonlardan genelde SCN-TLM yntemi en ok kullanlan kombinasyondur.

Koaksiyel Kablo EM Alan Etkileimi

Koaksiyel kablo da ift burgulu kablolar gibi, kullanm kolay ve yapay grlt etkilerini azaltan bir kablo eidi olup yksek frekansl sinyalleri tamak iin tasarlanmtr. Koaksiyel kablolarn ortasnda bulunan bakr iletken bir yaltm katmanyla evrelenmitir. Bu katmann zerinde ise koruyucu grev yapan rg eklinde bakr veya alminyum bir kabuk kaplama vardr. Merkezdeki iletken dardan karan parazit sinyallerden rg biimindeki d iletken aracl ile korunur. Ayrca elektromanyetik radyasyonun bir sonucu olarak ortaya kan kayplar azaldndan, ift burgulu kabloya gre daha gvenilirdir. Koaksiyel kablo zerinden standart radyo frekans sinyal iletiminin standart elektronik devrelerle btnletirilmesi basittir ve olduka ksa mesafeler ve dk veri hzlarnda idealdir. Birka yz metre uzaklktan 10 Mb/s lk veri rahatlkla iletilebilir. Veriyi elektrik sinyalleri olarak iletir ve veri hz 200 Mb/sa karlabilir. 1 Gb/s zerindeki hzlarda ise zayflama artmaktadr. Bu yntem, geni band geniliindeki iletim iin pratik deildir.

Koaksiyel Kablo

FiberOptik Kablolar
Fiber optik kablolar veri ve ses iletimi iin en ideal kablo trdr. Yapsna gre, cam fiberler, plastik kapl silisyum fiberler ve plastik fiberler olmak zere e ayrlr. Veri iletimi asndan en iyi performans gsteren cam fiberlerdir. Fiber optik kablolarn bakra gre birok avantajlar vardr. Fiber optik kablolar bakr koaksiyel kablolardan daha fazla iletim kapasitesine sahip olmasnn yannda arlklar da dk (daha ince) ve daha az yer kaplamaktadrlar. Ayrca elektromanyetik etkilerden etkilenmezler ve sinyal kaaklar da meydana gelmediinden olduka gvenilirdir. Optik frekanslardaki tayc sinyal frekans yksek olduundan fiberlerin kullanlabilirband genilii olduka yksektir (25 Thz (terahertz)). Fiber optik kablolarn dier iletiim ortamlarndan en nemli fark, ses, veri ve grnt iletiimindeki yksek hzdr. Bylece byk miktardaki verileri daha hzl ve daha uzak mesafelere tarlar

FiberOptik Kablo

letim Hatlarnda Yaylma Modlar

letim hatlar yaylma modlar asndan; enine elektromanyetik iletim hatt (TEM*) ve yksek mertebe iletim hatt olmak zere iki tip altnda incelenebilir: ekilde enine elektromanyetik iletim hatt gsterilmektedir

Enine Elektromanyetik letim Hatt

Bu hatlarda yaylan dalgalar elektrik ve manyetik alanlarla karakterize edilir ve yaylma dorultusuna diktirler. Buna TEM modu denir. Buna en gzel rnek koaksiyel hat verilebilir. Koaksiyel hatta elektrik alan izgileri i ve d iletken arasnda radyal yndedir, manyetik alan izgileri ise i iletken etrafnda dairesel halkalar eklindedir, bylece ne elektrik alan ne de manyetik alan hat uzunluu boyunca (dalgann yaylma dorultusu) her hangi bir bileene sahip deildir. ki telli ve paralel plaka iletim hatlar da yaklak olarak TEM modunda saylmaktadr. nk enine olmayan bileenlerin miktar enine (dik) bileenlerle karlatrldnda fark ok byktr. TEM hatlarnn ortak zellii bunlarn iki paralel iletken yzeyden olumas olarak dnlebilir

Yksek mertebe iletim hatt

Bu hatlarda yaylan dalgalar yaylma dorultusunda baskn olarak en az bir olan bileene sahiptir. Oyuk iletken dalga klavuzlar dielektrik ubuklar ve optik fiberler bu snfa dahildir. Sadece TEM moduna dein mek yeterli olacaktr. Bunun sebebi hem TEM matematik adan kolay hem de ok kullanlmakta olmasdr. TEM dalgalarn ve hatlarn incelemeye balamadan nce iletim hattntoplu eli devre modeline gre temsil edilmesini inceleyelim. Daha sonra Kirof voltaj ve akm yasalar uygulanarak hat iin geerli denklemler elde edilecektir. Bu denklemlere ayn zamanda telgraf denklemleri de denir. Bu denklemleri birletirerek hat zerinde her hangi bir noktada voltaj ve akm iin dalga denklemleri elde edilir. Bu denklemlerin zmleri bir ok pratik problemin zmnde kullanlan formllere nayak olmu olacaktr. Yine bu konu ile ilgili olarak Smith aba kullanlarak bir ok iletim hatt problemi kompleks saylar da ieren hesaplamalar yapmadan zlm olacaktr.

Kaynaklar

lhan KOALAY TRT Bilgi Teknolojileri Dairesi Bk., Enerji Sis. Mdrl, C-412, TRT Sitesi, Oran, ANKARA ilhan.kosalay@trt.net.tr

Yrd.Do.Dr S.DEMREL YT Mikrodalga teknii ders notlar

SLEYMAN DEMREL NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS 50Hz LETM HATLARINDA HAT OPTMZASYONU Tezi Ruslan ABDULLAH Danman: Prof. Dr. Mustafa MERDAN