Katodi̇k Koruma

KATODK KORUMA
Sayfa 1 / 325
142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 2 / 325
NSZ Korozyonla mcadelenin en emin ve en ekonomik yolu olan katodik koruma btn dnyada olduu gibi lkemizde de geni ekilde uygulanmakta ve her geen gn daha da yaygn hale gelmektedir. Katodik koruma uygulanmas ok kolay olmasna ramen pratikte ou zaman eitli sorunlar ortaya kmaktadr. Dier taraftan katodik koruma projelerinin mutlaka temel teorik bilgiler ve standartlara dayandrlmas gerekmektedir. Aksi halde korozyonla mcadelenin en etkili yntemi olan katodik koruma eksik veya yanl uygulandnda, hi uygulanmamas halinden daha kt sonular dourabilir. Bunun nlenmesi teknik elemanlarmzn yeterli teknik bilgi ile donatlmas ile mmkn olabilir. Ne yazk ki katodik koruma ile uraan mhendislerimizin ounun kendi mesleklerinin kapsam dnda kalan korozyon konusunda temel bilgiler alamam durumda olduklar da bir gerektir. Bu kitap, katodik koruma konusunda alan mhendis ve teknisyenlerimize trke el kitab olmas amacyla hazrlanmtr. Kitapta korozyon ve katodik koruma ile ilgili temel teorik bilgiler her daldaki mhendisin anlayaca lde basitletirilerek topluca verilmeye allmtr. Kitabn temel konusu katodik korumann en geni uygulama alan olan yeralt boru hatlarnn katodik korumasdr. Ayrca sabit ve hareketli deniz ii yaplarnn ve betonarme demirlerinin katodik korumas da zel blmler halinde ele alnmtr. Kontrol mhendislerinin en ok ihtiya duyduu katodik koruma sistemlerinin kontrol ve bakm ile arazide yaplmas gereken deneyler konusu da ayr bir blm halinde ele alnarak deney yntemleri verilmitir. Son yllarda katodik koruma teknolojisi hzla gelimekte ve gn getikce yeni malzemeler ve yntemler ortaya kmaktadr. Bu yara katlmamz ve kaliteyi ykseltebilmemiz iin btn mhendislerimizin bu hzl gelimeye ayak uydurmas zorunludur. Bunun iin bir deil birok kitaba ihtiyacmz olacaktr. Katodik koruma konusunda hazrlam olduumuz bu kitabn mhendislerimize yardmc olacan mit etmekteyiz. Hayri YALIN Timur KO
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 3 / 325
NDEKLER
1 GR..................................................................................................................................4 1.2 KOROZYONUN ELEKTROKMYASAL LKELER.............................................9 Metal yzeyinde yerel farkllklar olumas,......................................................................15 Zemin cinsi veya yapsnn deimesi,...............................................................................15 Metal cinsi veya yapsnn deimesi,................................................................................15 4 . Farkl havalanma...........................................................................................................15 1.1 TERMODNAMK AIDAN KOROZYON............................................................20 1.2 1.5 - PASFLEME .................................................................................................24 1.3 1.6 - POLARZASYON ...........................................................................................27 2 Korozyon Potansiyeli ve Korozyon Akm ......................................................................28 2.1 KOROZYON ETLER .................................................................................33 2.1.1.1.1 6 - Filiform Korozyonu........................................................................38 3 Anot reaksiyonu :........................................................................................................49 3.1 ekil-3.64 Muhafaza borulu bir derin kuyu anot yata ...................................156 3.1.1 ekil-3.66 Derin kuyu anot yataklarna anotlarn montaj........................157 4 VE KATODK KORUMASI..................................................................................247 4.1 ekil-6.7 Klorr iyonu etkisiyle demir yzeyinde korozyon hcresinin olumas254 4.1.1 ekil -6.10 Su/imento orannn klorr penetrasyonu zerine etkisi.........257 4.2 ekil-6.13 Beton zgl elektrik direcinin rutubet derecesine gre deiimi.......260 4.3 ekil -6.17 Betonarme demirlerinin katodik korunmas.......................................267 4.4 ekil- 6.19 letken tabaka yntemi ile katodik koruma uygulanmas......................270 5 Anot................................................................................................................................310
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 4 / 325
BLM-1 1 GR
KOROZYON
Korozyon, metallerin iinde bulunduklar ortam ile kimyasal veya elektrokimyasal reaksiyonlara girerek metalik zelliklerini kaybetmeleri olaydr. Metallerin byk bir ksm su ve atmosfer etkisine dayankl olmayp normal koullar altnda bile korozyona urayabilir. Btn metaller doada mineral olarak bulunduklar hale dnmek eyilimindedir. Doada bulunan mineraller, sz konusu metalin en dk enerji tayan bileii yani en stabil halidir. Bu mineraller zel metalurjik yntemlerle ve enerji harcanarak metal haline getirilir. Ancak metallerin ou element halinde termodinamik olarak stabil deildir. Uygun bir ortamn bulunmas halinde zerinde tam olduklar kimyasal enerjiyi geri vererek yeniden minimum enerji tayan stabil bileikler haline dnmek isterler. Bu nedenle korozyon olaylar enerji aa kararak kendiliinden yrr. Baz soy metaller hari teknolojik neme sahip btn metal ve alamlar korozyona urayabilir. rnek olarak demiri ele alalm. Demirin doada en ok rastlanan minerali hematit ad ile bilinen Fe2O3 dr. Bu mineral yksek frnlarda kok kmr ile yksek scaklkta reaksiyona sokularak metalik demir haline dntrlr. 1 ton demir retmek iin yaklak 1 ton kok kmr harcanr. Elde edilen demir, sulu zeltiler iinde veya atmosfer etkisinde kendiliinden korozyona urayarak pas denilen korozyon rnlerini oluturur. Pasn bileimi de esas olarak hematit mineraline benzer ekilde demir hidroksit ve demir oksitten oluur. Korozyon reaksiyonunun yrtc kuvveti, reaksiyon srasnda aa kan enerji yani serbest entalpi azaldr. Termodinamik olarak, bir reaksiyonun kendiliinden yrmesi iin, reaksiyon serbest entalpi deiiminin mutlaka negatif olmas gerekir. Buna gre herhangi bir metalin belli bir ortamda korozyona urayp uramayaca, serbest entalpi deiiminin iaretine baklarak kolayca anlalabilir. Eer serbest entalpi deiiminin iareti pozitif ise , metalin sz konusu ortamda korozyona uramayaca kesin olarak sylenebilir. Bunun tersi , yani serbest entalpi deiiminin negatif olmas, korozyon olaynn olabileceini gsterir. Ancak baz hallerde metalin termodinamik adan korozyona uramas beklendii halde, pratikte reaksiyonun yrmedii veya nemsiz derecede yava yrmekte olduu grlr. Bu durum kabuk oluumu ve pasifleme gibi nedenlerle reaksiyon hznn azalmasndan kaynaklanr. Pasifleme nedeniyle bir ok metalin korozyon hz pratikte nemsenmeyecek kadar kktr. Buna karlk endstrinin temel yap malzemesi olan demir ve elik sulu ortamlarda ve atmosferde korozyona dayanksz bir metaldir. Bu nedenle korozif ortamlar sz konusu olduunda, ou zaman demir yerine korozyona daha dayankl fakat daha pahal baka metal veya alamlarn kullanlmas yoluna gidilir. Bu nedenle malzeme seiminde korozyon yannda ekonomik faktrler de gz nne alnr. Mhendislik asndan bakldnda, korozyonla mcadelinin temeli ekonomiye dayanr. Yani yeteri kadar emniyetin yannda en ucuz zmn bulunmas gerekir. Metal seiminde korozyon hzlar ile kullanlabilirlik dereceleri birlikte deerlendirilir. Ucuz metaller korozyon hzlar yksek olsa bile baz ortamlarda korozyona daha
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 5 / 325
dayankl metallere tercih edilir. Korozyon hz ile kullanlabilirlik derecesi arasndaki bant Tablo-1.1 de verilmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 6 / 325
TABLO-1.1 Metallerin Korozyon hzlar ve kullanlabilirlik dereceleri arasndaki bant Kullanlabilirlik Korozyon hz Pahal metaller (Ag ,Ti, Zr ) < 75 75 - 250 250 < (Ortalama penetrasyon), mm / yl Fiat orta derecede Ucuz metaller olan metaller (Adi elik, (Cu, Al, paslanmaz dkme demir) elik) < 100 < 225 100 - 500 225 - 1500 500 < 1500 <
Uygun Ancak zel koullarda kullanlabilir Koruma yaplmadan kullanlmas uygun deil
korozyon olay endstrinin her blmnde kendini gsterir. Ak atmosferde bulunan tanklar, depolar , direkler, korkuluklar, tat aralar, yeralt boru hatlar, betonarme demirleri, iskele ayaklar, gemiler, fabrikalarda kimyasal madde doldurulan kaplar, borular, depolar ve bir ok makina paras korozyon olay ile kar karyadr. Btn bu yaplar korozyon nedeniyle beklenenden daha ksa srede iletme d kalmakta ve byk ekonomik kayplar meydana gelmektedir. Korozyon kayplar lkelerin gayri safi milli haslasnn yaklak % 3,5 -4,5 u kadardr. 1976 ylnda Amerika Birleik Devletindeki korozyon kayb 70 milyar dolar / yl, 1982 ylnda 126 milyar dolar / yl olarak hesaplanmtr .Bu deerin korozyonla mcadelenin henz yetersiz olduu lkemizde daha byk olmas beklenebilir. Korozyon olaylarnn tam olarak yok edilebildii kabulne dayand iin bu deerler tam doru olmayabilir. Gerekte korozyon kayplarnn ancak belli bir yzdesini (yaklak % 30unu) nleyebilmek mmkn olabilir. Hangi yntem uygulanrsa uygulansn korozyon kayplarnn maliyetinin hesab ok zordur. Bu zorluk korozyon nedeniyle meydana gelen malzeme ve icilik kayb yannda gzle grlmeyen baz yan kayplarn belirlenmesinden kaynaklanr. Korozyonun dorudan neden olduu malzeme ve icilik kaybna , korozyon nedeniyle ortaya kan dier kayplarn da dahil edilmesi gerekir. Korozyonun neden olduu dolayl kayplar be maddede toplayabiliriz. 1 -Tesisin servis d kalmas: Korozyon sonucu meydana gelen arzann tamiri iin geen sre iinde tesis devre d kalarak retim duracaktr. rnein bir doal gaz borusunun veya ana su borusunun korozyon nedeniyle bir ka gn devre d kalmas ile meydana gelen kayplar hesap edilemeyecek kadar byktr. Ayrca sz konusu tesiste iletme kesikliinden doan prestij kayb da korozyonun neden olduu kayp olarak hesaba katlmaldr. 2 -rn kayb:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 7 / 325
Bir deponun, tankn veya boru hattnn korozyon sonucu delinmesi halinde, olayn farkna varlncaya kadar geen sre iinde rn kayb sz konusu olur. Bu kayplara korozyon kayb olarak bakmak gerekir. rn kaybnn yannda evre kirlenmesi ve eer rn yanc bir madde ise yangn tehlikesi de vardr. rnein benzin istasyonlarndaki yakt tanklarnn delinmesi sonucu yeraltna pek ok yakt kaca olmaktadr. Bu kaaklarn neden olduu maddi kayplarn belirlenmesi son derece gtr. 3 -rn kirlenmesi: znen korozyon rnleri, elde edilen kimyasal madde iine kararak onun kirlenmesine neden olur. zellikle gda, ila ve sabun gibi rnlere pas bulamas ile kalitesi bozulur. rnein kurun borular, ime suyu iine zehirli kurun bileiklerinin karmasna neden olur. 4 - Boya ve kaplamalar: Metalleri korozyondan korumak zere kullanlan boyalar, kalay ve inko ile yaplan kaplamalar da korozyon kayb olarak kabul edilmelidir. retilmekte olan boyalarn byk bir ksm korozyonu nlemek amac ile kullanlmaktadr. 5 -Korozyon iin alnan ar nlemler: ou zaman korozyon hznn ne byklkte olaca balangta tam olarak bilinemedii iin, tasarm srasnda gereinden kaln malzemeler veya ok pahal malzemelerin kullanlmas yoluna gidilmektedir. Bu harcamalar da grnmez korozyon kayb olarak kabul edilmelidir. Bunu bir rnek ile aklyalm. rnein, 20cm apnda ve 360 km uzunluunda bir akaryakt boru hattnda et kalnl 6,3 mm olan boru yerine korozyon dayankln artrmak iin 8,2 mm kalnlnda borularn kullanlmas halinde fazladan 3350 ton elik harcanm olacaktr. Burada meydana gelen zarar yalnz bu elik maliyetinden ibaret deildir. Boru et kalnl artrlnca kullanlacak borunun i apnda da azalma olacaktr. Bylece sz konusu boru hatt ile yaklak % 5 orannda daha az akaryakt tanacandan pompalama enerjisi ve tama maliyeti de artacaktr. Korozyon kayplarn mmkn olduunca azaltmak amacyla teknolojik olarak uygulanabilen eitli yntemler gelitirilmitir. Bunlarn en nemli olanlar yle zetlenebilir. 6-Boya ve Kaplamalar: Korozyonu nlemede en ucuz yntem olan boyalar ve dier kaplamalar pratikte ok eski zamanlardan beri kullanlmaktadr. Son yllarda boya eitlerinde ve kalitesinde byk gelimeler olmutur. En iddetli korozif ortamlarda bile 15-20 yl dayanabilen epoksi, poliretan, klor kauuk v.b. polimer boyalar gelitirilmitir. 7-Paslanmaz elikler : Bu asrn balarnda demir iine belli oranlarda krom ve nikel katlmak suretiyle elde edilen alamn korozyona dayankl olduu kefedilmitir. Balangta retilmekte olan paslanmaz elikler demir iinde bulunan karbon yzdesinin fazlal nedeniyle eitli
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 8 / 325
sorunlar yaratmtr. Gnmzde elik iindeki karbon yzdesini ok kk deerlere drebilen zel yntemler gelitirilmi, bylece stn zellikte paslanmaz elik trleri retebilmek mmkn olmutur. Halen, bata tbbi aralar, gda ve kimya endstrisi olmak zere su ve atmosfer etkisinde kalan btn yaplarda korozyona tam olarak dayankl ok eitli paslanmaz elikler kullanlmaktadr. 8-nhibitr kullanm: Metal cinsinin deitirilmesinin ekonomik olmad hallerde, evrenin korozif zelliini azaltmak amacyla inhibitr kullanlmas yoluna gidilmektedir. zellikle soutma sularnda olduu gibi kapal sistemlerde, inhibitr kullanm korozyonla mcadelede en ekonomik yntemi oluturmaktadr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 9 / 325
9-Anodik Koruma : Anodik koruma, pasifleme zellii gsteren bir metalin anodik ynde polarize edilerek pasif hale getirilmesi ilkesine dayanr. Bylece metalin sz konusu ortam iindeki korozyon hz yaklak binde biri dzeyine indirilebilir. rnein elik slfrik asit tanklarnn korozyonunu anodik koruma yaparak etkisiz hale getirmek mmkndr. 10- Katodik koruma: Uygulanmasna 1930 lu yllarda balanm olan katodik korumada son yllarda byk gelimeler olmu ve korozyonla mcadelede en etkili ve en ekonomik yntem durumuna gelmitir. Katodik korumann ilk uygulamalar boru hatlar zerinde olmutur. Gnmzde iskele ayaklar, gemiler, su ve petrol depolama tanklar, kimyasal maddeleri tayan kaplar, s deitiriciler, betonarme demirleri v.b. bir ok metalik yap katodik olarak korunmaktadr. zellikle yksek basnl petrol ve doal gaz boru hatlarnn emniyetle iletilebilmesi ancak katodik koruma yaplarak mmkn olabilmektedir. 1.2 KOROZYONUN ELEKTROKMYASAL LKELER
Elektrokimyasal hcreler Bir metal ubuk, kendi iyonlarn ieren bir zelti iine daldrlrsa, metal iyonlar zeltiye geer. zelti (+), metal (-) ykle yklenir. Ara yzeyde bir potansiyel fark doar. Elektron vererek zeltiye geen metal iyonlar ile, elektron alarak yeniden serbest metal haline geen metal atomlar Me = Me n+ + ne- dengesini oluturur. ekil-1.1. Denge halinde metal ile elektrolit arasnda oluan potansiyele elektrot potansiyeli denir. Denge halinde bulunan bir elektrodun potansiyeli sabit kalr. Ancak metal zerinde toplanan elektronlar herhangi bir ekilde uzaklatrlacak olursa denge bozulur. Bu durumda metal yeni elektronlar kararak znmeye devam eder. Bunun aksine olarak metale dardan elektron akm sz konusu olursa, bu defa zeltide
bulunan metal iyonlar metal haline indirgenerek bu elektronlar kullanlr. ekil-1.1 Metal / elektrolit denge potansiyeli
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
KATODK KORUMA
Sayfa 10 / 325
Birbirinden farkl iki elektrot bir elektrolit iine daldrlrsa, bir elektrokimyasal hcre (galvanik hcre) meydana gelir. Elektrotlardan daha negatif potansiyelli olan anot, dieri katot olur. Anotta biriken elektronlar d balant iletkeni zerinden katoda doru akar. Bylece anot metalinin srekli olarak znerek iyon haline gemesi salanm olur. Katoda giden elektronlarn orada bir redksiyon reaksiyonu ile ayni anda kullanlmas gerekir. Elektrolit genellikle iyon ieren bir sulu zeltidir. Elektrik akm elektrolit iinden iyonlar tarafndan tanr. D devreden ise, metalik iletken zerinden elektron akm gerekleir. Elektrolit iinde akm anottan katoda doru akar. D devrede elektrik akm yn, elektron ak ynnn tersine olarak katottan anoda dorudur. ekil-1.2. Bylece oluan elektrokimyasal hcre bir pil olarak kabul edilebilir. Anot ve katot arasnda yeterli derecede potansiyel fark bulunduu sre bu pil kendiliinden akm
retebilir. Korozyon hcreleri de benzer mekanizma ile alr. ekil- 1.2 Bir elektrokimyasal hcre (Ok iaretleri elektrik gstermektedir.) Elektrokimyasal Reaksiyonlar
akm
ynn
Elektrokimyasal reaksiyonlar anot ve katot yzeyinde elektron al verii ile birlikte yrr. Anotta ykseltgenme, katotda ise indirgenme reaksiyonu meydana gelir. Elektronlarn aa kt anda kullanlmas gerekir. Anotta oksidasyon reaksiyonu sonucu aa kan elektronlar bir metalik iletken zerinden akarak katoda gider ve orada ayni anda yrmekte olan katot reaksiyonunda kullanlr. Bu iki reaksiyon ayni anda gerekleir. Bylece anot ve katotdan edeer miktarda akm geer. Faraday yasasna gre , devreden 96500 kulon ( 1Faraday ) akm getiinde anot ve katotda daima 1 ekivalent gram madde kimyasal deiime urar. Elektrotlarda yryen kimyasal reaksiyonun yrtc kuvveti, hcreyi oluturan elektrotlarn potansiyelleri arasndaki farktr. Buna elektromotor kuvveti (EMK) denir. Elektrot potansiyelleri sz konusu elektrodun zelti iinde bulunan konsantrasyonuna (daha dorusu aktivitesine) bal olarak termodinamik yntemlerle hesaplanabilir. Bu amala Nernst Denklemi kullanlr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
10
KATODK KORUMA
Sayfa 11 / 325
E = Eo -
RT Ln a n+ Me nF
Burada, E : Oksidasyon olarak elektrot potansiyeli,Volt Eo : Standard haldeki elektrot potansiyeli,Volt R : niversal gaz sabiti, 8,314 J/mol.K T : Scaklk, K F : Faraday sabiti, 96500 kulon/ekivalent a : Metal iyonu aktivitesi dir Bu bantda , scaklk T = 298 K ve a Men+ = 1 alnrsa, E = Eo elde edilir. Eo deerine standard elektrot patansiyeli denir. Bu deer metal iyonu aktivitesinin aMen+ = 1 olduu hale ait elektrot potansiyelidir. Her metalin standart elektrot potansiyeli sabit bir deer olup bilinmektedir. Standart elektrot potansiyeli deerleri sz konusu metalin ne derece korozyona yatkn olduu hakknda relatif bir fikir verebilir. Hidrojenin standart elektrot potansiyeli sfr kabul edilerek metallerin standart elektrot potansiyelleri bykten ke doru sralanrsa, aktif metalden soy metale doru giden bir Standart Elektrot Potansiyelleri Serisi elde edilir. Tablo-1.2 Tabloda verilen elektrot potansiyelleri, elektrodun oksidasyon reaksiyonu iindir. Bu potansiyel ne kadar byk ise, elementin oksitlenme eilimi de o derece yksektir. Tabloda yukarda bulunan metaller kolay oksitlenebilen aktif metallerdir. Yukarda bulunan bir metal kendinden daha aada bulunan metallerin anodu olur. Hidrojenden daha yukarda bulunan metaller asit zeltilerinde hidrojen kararak znebilirler. Ancak listede verilmi olan bu potansiyel deerlerinin iyonik konsantrasyonunun 1 molar (daha dorusu a = 1) olmas haline kar geldii gzden uzak tutulmamaldr. Konsantrasyon deitikce elektrot potansiyelleri de deiir. Bu durumda listedeki sra da deiebilir.Dier taraftan metal yzeyinde oksit tabakas veya dier korozyon rnlerinin olumas halinde elektrot potansiyelinde dme meydana gelir. Pratikte listenin kullanlmas halinde bu durumun da gz nne alnmas gerekir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
11
KATODK KORUMA
Sayfa 12 / 325
TABLO-1.2 Standard Elektrot Potansiyelleri Serisi Elektrot Elektrot Reaksiyonu Standard elektrot potansiyeli (oksidasyon), Volt Na /Na+ Na = Na+ + e+ 2,714 2+ Mg / Mg Mg = Mg2+ + 2e+ 2,363 Al /Al3+ Al = Al3+ + 3e+ 1,662 Mn / Mn2+ Mn = Mn2+ + 2e+ 1,180 Zn /Zn2+ Zn = Zn2+ + 2e+ 0,763 Cr /Cr3+ Cr = Cr3+ + 3e+ 0,744 Fe /Fe2+ Fe = Fe2+ + 2e+ 0,440 Cd /Cd2+ Cd = Cd2+ + 2e+ 0,403 Co /Co2+ Co = Co2+ + 2e+ 0,277 2+ 2+ Ni /Ni Ni = Ni +2e + 0,250 Sn / Sn2+ Sn = Sn2+ + 2e+ 0,140 Pt / H2 / H+ H2 = 2H+ +2e0,000 Cu / Cu2+ Cu = Cu2+ + 2e- 0,337 Pt / OH/O2 4 OH- =O2+2H2O +4e- 0,401 + Cu / Cu Cu = Cu+ + e-0,521 Pt / I -/ I2 2 I- = I2 + 2e-0,536 Pt / Fe2+ / Fe3+ Fe2+ = Fe3+ + e-0,771 Hg / Hg2+ Hg = Hg2+ + 2e- 0,780 Ag / Ag+ Ag = Ag+ + e- 0,799 Pt / Br /Br2 2Br = Br2 + 2e -1,066 Pt / Cl-/Cl2 2Cl- = Cl2 + 2e-1,360 Au / Au3+ Au = Au3+ + 3e- 1,500 Gerek korozif ortamlarda metal hi bir zaman kendi iyonlarn ieren bir zelti iine daldrlmaz. Gerek elektrolitler iinde metal iyonu konsantrasyonu ok kktr. Dier taraftan metal yzeyi genellikle ince bir oksit filmi ile kapl haldedir. Byle bir metalin potansiyeli listede verilmi olan standart deerden farkl olur. Bu nedenlerle pratikte daha ok standart elektrot potansiyelleri serisi yerine galvanik seri kullanlr. Galvanik seri metaller iyi bir doal elektrolit olan deniz suyu (veya sentetik deniz suyu) iine daldrlarak doygun kalomel elektroda kar potansiyelleri llerek elde edilir. Tablo-1.3
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
12
KATODK KORUMA
Sayfa 13 / 325
TABLO -1.3 Baz metal ve alamlarn galvanik serisi ( 250C)
1.3 - YERALTI KOROZYONU Korozyon olaylar metal yzeylerinde oluan korozyon hcrelerinin anot ve katodunda meydana gelen elektrokimyasal reaksiyonlar ile yrr. Bir korozyon hcresinin olumas iin u koulun bir arada bulunmas gerekir. 1- yon ieren bir sulu zelti (elektrolit), 2-Yeteri kadar negatif potansiyelli bir anot ve 3- Anottan daha pozitif potansiyelli bir katot. Bu kouldan birinin bulunmamas halinde korozyonun olumayaca kesin olarak sylenebilir. Ancak baz halde bu koulun bulunmas halinde bile, eer kinetik koullar mevcut deilse, rnein elektrolit direnci ok yksek
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
13
KATODK KORUMA
Sayfa 14 / 325
veya anot -katot arasndaki potansiyel fark ok dk ise, korozyon olay pratik olarak yine de gereklemeyebilir. Yeralt Korozyonunun Oluumu Yeraltna konulmu olan metallerin korozyonunda zemin elektrolit rol oynar. Zemin boluklar iinde az veya ok su bulunur. Bu su iinde bata klorr ve slfat tuzlar olmak zere eitli iyonlar znm haldedir. Ayrca znm veya gaz halinde oksijen de bulunur. Byle bir elektrolit iinde korozyonun yrmesi iin mutlaka iki ayr metalin bulunmas art deildir. Metal yapsnda veya elektrolitte bulunan baz farkllklar nedeniyle meydana gelen potansiyel fark, mikro veya makro korozyon hcreleri oluturabilir. Bunun sonucu olarak, metal yzeyinin baz blgeleri katot, baz blgeleri de anot olur. Elektron akm metal zerinden gerekleir. ekil-1.3
ekil-1.3 Metal yzeyinde bir korozyon hcresinin olumas Korozyon hcresinin elektroliti doal su veya zemin olduunda katot reaksiyonu genellikle oksijen redksiyonu ile gerekleir. Korozyon olay metalin iyon haline ykseltgenmesi ile anot blgelerinde meydana gelir. Anotta metal iyon halinde zeltiye geer. Bu iyonlar alkali ortamlarda yzeyin yaknnda su ile hidroliz olarak hidroksit halinde kelir. Me = Me2+ + 2eMe2+ + 2 H2O = Me (OH)2 + 2 H+ Korozyon olaynda katot reaksiyonu ortam koullarna baldr. Katotda herhangi bir redksiyon olay meydana gelebilir. Katot reaksiyonu elektrolit ortamnn pH na ve znm oksijenin konsantrasyonuna baldr. Doal elektrolitler iinde yryen korozyon olaylarnda balca aadaki iki katot reaksiyonu sz konusu olur. a) Asidik ortamlarda katot reaksiyonu hidrojen iyonu indirgenmesi ve hidrojen k ile gerekleir. 2H+ + 2 e- = H2 b) Ntral ve znm oksijenin bulunduu ortamlarda katot reaksiyonu suiinde znm olan oksijenin elektron alarak hidroksil iyonu haline dnmesi eklinde yrr.
1 O + 2H2O + 2e = 2 OH 2 2
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
14
KATODK KORUMA
Sayfa 15 / 325
Doal sular iinde pH genellikle 7den daha yksektir. Bu nedenle doal sular ve zemin iindeki korozyon olay genellikle (b) de olduu gibi katotta oksijen redksiyonu ile gerekleir. Bu durumda yeralt ve sualt korozyonu hzn elektrolit iinde znm oksijen konsantrasyonu kontrol eder. Zemin inde Korozyonun Oluum Nedenleri Zemin iinde bulunan bir elik yap ok eitli nedenlerle korozyona urayabilir. Bunlardan en nemlileri unlardr:
Metal yzeyinde yerel farkllklar olumas, Zemin cinsi veya yapsnn deimesi, Metal cinsi veya yapsnn deimesi, 4 . Farkl havalanma.
1- Metal Yzeyindeki Farkllklar Nedeniyle Oluan Korozyon Korozyon hcreleri ancak bir potansiyel fark bulunduu zaman oluabilir. Yeraltnda bulunan bir boru yzeyinde kaplama bozukluu veya metalurjik yapda herhangi bir fark bulunmas, boru/zemin potansiyelinin yer yer deimesine neden olur. Hatta boru yzeyinde oluan heterojen kabuklar da korozyon hcresine yetecek lde potansiyel fark yaratabilir. rnein kumlu bir zemin iinde bulunan kaplamasz bir boru yzeyine yapan kil topaklar o blgenin daha az oksijen almasna ve korozyona uramasna neden olabilir. ekil-1.4
ekil-1.4 Boru yzeyine yapan kil topaklarnn neden olduu korozyon Buna benzer ekilde kaplamal bir boruda , kaplamann bozuk olduu kk bir blge anot olarak korozyona urar. Bu durumda katot/anot yzey alan oran ok byk olduundan kaplamann bozuk olduu ok kk bir blge iddetli korozyon etkisinde kalr. ekil-1.5
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
15
KATODK KORUMA
Sayfa 16 / 325
ekil-1.5 Kaplamann bozuk olduu blgede meydana gelen korozyon 2 -Zemin Cinsi ve Yapsnn Deimesi le Oluan Korozyon Zemin heterojen yapda bir elektrolittir. Zeminin fiziksel ve kimyasal yaps ksa mesafeler iinde deiebilir. Yeraltnda bulunan bir boru hatt az korozif bir zeminden ok korozif bir zemine girdii anda boru/zemin potansiyelinde ksa mesafe iinde byk bir deiim meydana gelir. Borunun korozif karakterdeki zemin iinde kalan blgesinde boru/zemin potansiyeli daha negatiftir. Bu blge anot olarak korozyona urar. ekil-1.6da farkl yapda bir zemin iinden geen bir boru hatt grlmektedir. Boru /zemin potansiyeli (A) zemini iinde - 0,5 Volt, (B) zemini iinde -0,40 Volt olarak llmtr. Bu durumda (A) zemini iinde kalan boru paras anot olarak korozyona urayacak ve boru zerinde katotdan anoda doru bir akm akacaktr.
ekil-1.6 Zemin yapsndaki farktan ileri gelen anot ve katot blgeleri Boru hatlar zemin iinde yatay olarak deiik zeminlerden geer. Uzun mesafeler iinde kil, kum, kalker vb. eitli cinste zeminler bulunabilir. Zemin cinsi deitikce boru/zemin potansiyelinde de deime olur. rnein kalker iinden geen bir boru hatt killi bir zemine girdiinde bu blgede boru/zemin potansiyeli daha negatif bir deer alr. Bu durumda boru hattnn kil iinde kalan blgelerinin anot, kalker iinde kalan blgelerinin katot olduu makro lde bir galvanik pil oluur . Bu iki blge arasnda boru zerinde katotdan anoda doru bir akm geii olur. ekil-1.7
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
16
KATODK KORUMA
Sayfa 17 / 325
ekil-1.7 Farkl zeminlerin neden olduu korozyon Yalnz zemin cinsinin deil, zemin rezistivitesinin deimesi halinde de boru hattnda potansiyel fark doabilir. ekil-1.8de boru hatt ksa bir blgede yeralt suyu tablasnn yksek olduu bir zemin iinden gemektedir. Boru hattnn bu blgesi anot olarak korozyona urayabilir.
ekil-1.8 Boru hattnn su tablas altnda kalan blgesinde oluan korozyon Elektrolit cinsinin deimesinden ileri gelen benzer bir korozyon olay da zemin iinden geerek betona giren boru hatlarnda grlr. Beton iindeki blgede boru potansiyeli zemin iindeki potansiyele gre ok dktr. Bu durumda borunun beton iinde kalan blm katot olurken, zemin iinde kalan ksm anot olarak korozyona urar. En iddetli korozyon olay borunun zeminden betona girdii blgede grlr. ekil-1.9
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
17
KATODK KORUMA
Sayfa 18 / 325
ekil- 1.9 Zeminden betona giren bir boru hattnda korozyon 3- Farkl Metallerin Balantsndan Oluan Korozyon Ayni elektrolit iinde bulunan farkl iki metalin balants galvanik bir hcre yaratacandan korozyon asndan son derece tehlikelidir. Bu nedenle pik, elik ve paslanmaz elik borular hibir zaman birbirine balanarak kullanlmamaldr. Hatta farkl cinste kaplama yaplm borularda bile etkili bir korozyon olay grlebilir. Pratikte sk raslanan bir olay, tamir srasnda yeni taklan boru ile eski borular arasnda meydana gelen korozyondur. Burada daha negatif potansiyelli yeni boru anot olarak korozyona urar. ekil-1.10
ekil-1.10 Eski ve yeni borular arasnda oluan korozyon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
18
KATODK KORUMA
Sayfa 19 / 325
4-Farkl Havalanmadan leri Gelen Korozyon Zemin iinde bulunan bir metal yzeyinin her blgesi ayni derecede oksijen almyabilir. Atmosferden zemin iine oksijen difzyon hz zeminin granlometrik yapsna, younluuna ve zellikle rutubet derecesine baldr. Yer yznden
yeraltnda bulunan boruya kadar olan mesafede oksijen transferi ayr mekanizma ile gerekleir. ekil-1.11 ekil-1.11 Atmosferden zemin iine oksijen transferi ekilde (A) ile gsterilen birinci blgede, zemin iinde bulunan boluklar atmosfere aktr. Bu blgede transfer konveksiyon yoluyla gerekleir. (B) blgesindeki zemin iinde de hava ile dolu boluklar vardr. Ancak bu boluklar kapal haldedir ve ileri ksmen su ile dolu olabilir. Buna ramen bu blgede de oksijen transferi yine gaz halindedir ve olduka hzldr. (C) blgesi su altndadr ve btn boluklar su ile doludur. Burada oksijen su iinde znerek metal yzeyine kadar difzyon yoluyla hareket eder. Bu nedenle oksijen transfer hz son derece kktr. Yukarda aklanm olduu gibi doal zeminler heterojen yapdadr. Bu nedenle zemin iinde bulunan bir boru hattnn her blgesi ayni derecede hava alamaz. Zeminin granlometrik yaps, younluu ve rutubet derecesine bal olarak borunun baz blgeleri az, baz blgeleri de ok oksijen alabilir. Bu farkl havalanma boru yzeyinde yer yer potansiyel fark domasna ve korozyon hcrelerinin olumasna neden olur. Farkl havalanma nedeniyle oluan korozyon olayna tipik bir rnek, yol geilerinde borunun kaplama altnda kalan blgesi ile, kenarlarda daha fazla oksijen alabilen blgeleri arasnda meydana gelen korozyon olaydr. Yolun geirimsiz kaplamas altnda kalan ve az oksijen alabilen blgeler anot olarak korozyona urar. ekil-1.12.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
19
KATODK KORUMA
Sayfa 20 / 325
ekil-1.12 Farkl havalanma nedeniyle yol geilerinde oluan korozyon Farkl havalanma nedeniyle oluan korozyon olayna dier bir rnek de, yeraltna hendek iine konulan borularn alt ksmlarnda oluan korozyondur. Bunun nedeni, montaj srasnda boru st ksmna yaplan dolgu ile hendek kenarlarnda bulunan bozulmam haldeki doal zeminin oksijen geirgenlii arasndaki farktr. Boru hendee konulduktan sonra st ksm yumuak ve niform yapda bir malzeme ile doldurulur. Bu dolgu doal zemine gre daha geirgendir. Dolays ile borunun st ksmlar bol oksijen alrken alt ksmlar ok az oksijen alabilir. Taban blgesi anot olarak korozyona urar. ekil-1.13 Boru hatlarnda delinmelerin genellikle taban blgesinde meydana gelmi olmas, borunun atmosfere yakn olan st blgesi ile zemine oturmu olduu alt blgesi arasnda oluan oksijen konsantrasyon pili ile
aklanmaktadr. ekil-1.13 korozyon 1.1 Hendek iine konulan bir boru hattnda farkl havalanmadan ileri gelen
TERMODNAMK AIDAN KOROZYON
Bir kimyasal reaksiyonun kendiliinden yryp yryemiyecei termodinamik yntemlerle kesin olarak belirlenebilir. Termodinamik yasalarna gre bir kimyasal reaksiyon ancak serbest enerji deiimi negatif ( G < 0 ) olduu zaman kendiliinden yryebilir. O halde belli bir ortamda anot ve katot reaksiyonlarnn toplamndan oluan korozyon reaksiyonunun serbest enerji deiimi hesaplanarak korozyonun meydana gelip gelmiyecei belirlenebilir. Bunu bir rnek ile aklyalm. rnein
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
20
KATODK KORUMA
Sayfa 21 / 325
demirin, pH = 4 olan (oksijensiz) bir sulu zelti iinde korozyona urayp uramayacan inceleyelim. Anot reaksiyonu , Fe = Fe2+ + 2 eKorozyonun gereklemesi halinde en az [Fe2+] = 10-6 mol/l olmas gerekir. Buna gre anot denge potansiyeli, E = 0,44 -
0,059 log 10-6 = 0,62 Volt 2
Anot reaksiyonunun serbest enerji deiimi, G = - nFE = - 2 x 96500 x 0,62 = - 119,7 kJ/mol Katot reaksiyonu, 2H+ + 2 e- = H2 Katot potansiyeli, 0,059 log ( E=02
1 )2 4 10
= - 0,236 Volt
Katot reaksiyonu serbest enerji deiimi, G = - nFE = - 2 x96500 ( - 0,236 ) = 45,5 kJ/mol Toplam korozyon reaksiyonu anot ve katot reaksiyonlarnn toplamndan oluur. Fe + 2H+ = Fe2+ + H2 Bu reaksiyonun serbest enerji deiimi, Gkorozyon = Ganot + Gkatot Gkorozyon = -119,7 + 45,5 = - 74,2 kJ/mol bulunur. Bu sonu, G < 0 olduu iin demirin pH = 4 olan sulu zelti iinde korozyona urayabileceini gstermektedir. Ancak termodinamik olarak korozyon hz hakknda bir fikir edinebilmek mmkn deildir. Korozyon hz ancak reaksiyon kinetii incelenerek anlalabilir. rnein pasifleme nedeniyle korozyon hz pratikte nemsiz saylacak kadar kk olabilir. Bu durumda korozyon bir tehlike yaratmayabilir. Eer korozyon reaksiyonunun serbest enerji deiimi pozitif ise, bu durumda korozyon olaynn meydana gelmiyecei kesin olarak sylenebilir. Potansiyel - pH Diyagramlar Yukarda aklanan termodinamik yntemlerle bir metalin sulu zeltiler iinde korozyon bakmndan aktif veya pasif halde olduu, zeltinin pH derecesi ve metalin
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
21
KATODK KORUMA
Sayfa 22 / 325
zelti iindeki elektrot potansiyeli grafie geirilerek kesin ekilde belirlenebilir. lk olarak Marcel Pourbaix tarafndan ortaya konulan bu potansiyel - pH diyagramlar Pourbaix Diyagramlar olarak bilinir. Btn metaller iin zel Pourbaix diyagramlar hazrlanmtr. Bu diyagramlar sz konusu olan ortamda olas kimyasal reaksiyonlar gz nne alnarak her bir bileenin kararl halde olduu blgeler termodinamik yntemlerle hesaplanarak belirlenmitir. Pourbaix diyagramlar, sz konusu olan metalin sulu zeltiler iinde korozyona uramad blgeyi kesinlikle ortaya koyar. Metalin korozyona uramasnn mmkn olduu blgelerde ise, gerekte korozyon olay gzlenmeyebilir. Bu blgelerde metal termodinamik olarak stabil halde deildir. Ancak korozyon hz ok yava olabilir, veya korozyon reaksiyonunu fiziksel olarak engelleyen (rnein pasifleme veya kabuk olumas gibi ) kinetik bir olay sz konusudur. Pourbaix diyagramlar kullanlrken bu durum gzden karlmamaldr. Su iin Pourbaix Diyagram Su elektroliz edilirse katotta hidrojen k olur. Suyun pH derecesine gre hidrojen k reaksiyonlar yledir. Asidik zeltilerde : 2 H+ + 2 e- = H2 Ntral ve alkali zeltilerde : 2 H2O + 2 e- = H2 + 2 OHNernst denklemine gre bu reaksiyonlarn denge potansiyeli, E
H+/H2
= EoH+/H2 -
eklinde yazlabilir. Bu denklemde E oH+/H2 = 0 , PH2 = 1 atm ve pH = -log a H+ olduu gz nne alnrsa, EH+ /H2 = 0,0 - 0,059 pH elde edilir. Yani sulu bir zelti iinde hidrojen k potansiyeli dorudan zelti pH deerine baldr. pH = 0 ise, E =0 Voltda ve pH = 7 ise, E = -0,413 Volt da hidrojen k balar. zeltinin pH derecesi arttkca, elektrot potansiyelinin negatif ynde lineer olarak artt grlr. Elektrot potansiyelinin pozitif deerlerinde reaksiyonlara gre oksijen k meydana gelir. suyun elektrolizinde aadaki
RT Ln PH2 // aH+ nF
Asidik zeltilerde : 2 H2O = O2 + 4 H+ + 4 eNtral ve alkali zeltilerde : 4 OH- = O2 + 2H2O + 4 eOksijen knda Po2 = 1 atm olduu gz nne alnarak Nernst denklemi yazlacak olursa, birinci reaksiyonun denge potansiyeli , EO2 /H2O = EoO2/H2O - 0,059 pH eklinde ifade edilebilir. Burada , E oO2/H2O = 1,227 Volt olduu gz nne alnrsa, suyun elektrolizinde oksijen k potansiyeli iin, EO2/H2O = 1,227 - 0,059 pH
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
22
KATODK KORUMA
Sayfa 23 / 325
bants bulunur. Burada pH = 7 deeri yerine konulursa, ntral bir suda oksijen knn E = 0,814 Volt da balam olduu anlalr. Suyun pH deeri ile potansiyel arasndaki bu bantlar ekil- 1.13 de grlmektedir. ekilde (a) dorusu hidrojen kna kar gelir. Bu doru zerinde hidrojen k reaksiyonu denge halindedir. Dorunun altnda, yani daha negatif potansiyellerde reaksiyon hidrojen k ynnde geliirken, daha pozitif potansiyel deerlerinde, yani (a) dorusunun zerinde su termodinamik olarak stabil halde bulunur. ekildeki (b) dorusu suyun ayrmas ile oksijen k reaksiyonuna kar gelir. Eer potansiyel daha pozitif ise su ayrarak oksijen kar. Eer potansiyel deeri (b) dorusunun altnda ve fakat (a) dorusu stnde bulunuyorsa, bu durumda su stabil halde kalr. Yukarda ntral zeltiler iin verilmi olan reaksiyon tersine dner. Eer su iinde znm oksijen varsa redklenerek OH - iyonu oluturur. Bu aklamalardan
anlalaca zere su iin hazrlanan Pourbaix diyagramnda termodinamik olarak stabil olan ayr blge bulunur. (a) dorusu altnda kalan blgede su ayrarak hidrojen k meydana gelir. (a) ve (b) dorular arasnda kalan blgede su stabil haldedir. Yani ne hidrojen, ne de oksijen k sz konusu olmaz. Bu blgede oksijen redklenerek suyu oluturur. (b) dorusunun stnde kalan blgede ise, hem asidik hem de alkali ortamlarda suyun ayrmas ile oksijen k meydana gelir. ekil-1.13 Su iin potansiyel -pH diyagram Demir + Su Sistemi in Pourbaix Diyagram Demirin su iinde znen iyonlar ve kat haldeki korozyon rnleri unlardr: yonlar : Fe
2+
, Fe
3+
, HFeO2-
Kat rnler : FeO , Fe2O3 , Fe3 O4 , Fe (OH)2 , Fe (OH)3 Bu rnlerin stabil halde olduu blgeler termodinamik olarak belirlenmi ve diyagramda blge halinde gsterilmitir. Demir + su sistemi iin hazrlanm olan Pourbaix diyagram ekil-1.14de verilmektedir. Korozyon Blgeleri : Potansiyelin - 0,62 Voltdan (SHE) daha pozitif ve pH'n 9 dan kk olduu blgede demir Fe 2+ ve Fe 3+ iyonlar oluturarak korozyona urar. Korozyon blgesinin alt ksmlarnda demir-2 , st ksmlarnda da demir-3 iyonlar stabildir. Dier korozyon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
23
KATODK KORUMA
Sayfa 24 / 325
blgesi, potansiyelin -0,80 Volt ile -1,2 Volt arasnda ve pH'n 13 den byk olduu dar bir aralkta grlr.
ekil - 1.14 Demir + su sistemi iin Pourbaix diyagram Baklk Blgesi : Demir - 0,62 Voltdan daha negatif potansiyelde iken termodinamik olarak stabil haldedir. Bu blgede demir korozyona uramaz. Potansiyel bu blgede tutulabilirse, demir katodik olarak korunur. Hidrojen elektroda gre -0,62 olan bu potansiyel deeri doygun bakr / bakr slfat referans elektrodu ile -0,850 Volt'a kar gelir. Bu deer demir ve eliin katodik korumasnda kriter olarak kullanlr. Pasiflik Blgesi : Bu blgede demir yzeyinde Fe 3O4 veya Fe2O3 oksitleri oluur. Bunlar metalin pasif halde kalmasna neden olur. Oluan oksit tabakasnn bileimi ve yaps ortam koullarna baldr. Yukarda belirtildii gibi Pourbaix diyagramlar ile hangi reaksiyonlarn hangi blgede gerekleeceini nceden belirliyebilmek mmkn olur, fakat korozyon hz hakknda bilgi edinilemez. Korozyon hznn belirlenmesi iin termodinamik dnda reaksiyon kinetii ile ilgili ek bilgilere de ihtiya vardr. rnein, Pourbaix diyagramnda znmeyen korozyon rnlerinin stabil olduu blge pasiflik blgesi olarak tanmlanr. Bu blgede, pratik olarak korozyonun etkili olarak yryp yrmiyecei hakknda kesin bir karar verilemez. Bu durum ancak deneysel olarak ortaya konulabilir. Korozyon rnlerinin yzeye yapmas ve salaml pasifliin olumasnda rol oynar. Buna karlk metalin stabil olduu immunite blgesinde korozyonun olmayaca kesin olarak sylenebilir. 1.2 1.5 - PASFLEME Pasifleme zellii olan bir metal anodik olarak polarize edilirse, ekil-1.15 de grlen biimde polarizasyon erileri elde edilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
24
KATODK KORUMA
Sayfa 25 / 325
ekil-1.15 Pasifleme zellii olan bir metalin anodik polarizasyon erileri ekilde, pasifleme zellii olan bir metalin havas giderilmi bir asit zeltisi iindeki anodik polarizasyon erisi ematik olarak verilmektedir. ekilden grld zere, balangta denge potansiyelinden itibaren potansiyel artrldka korozyon hz da artmaktadr. Metalin korozyona uramakta olduu bu blge aktif blge olarak tanmlanr. Metalin pasifleme potansiyeli olan (E pp) potansiyel deerine eriildiinde, pasifleme balar ve bu noktadan sonra potansiyelin hafif bir art ile korozyon hznda ani bir dme gzlenir. Korozyon hz bir anda binde bir veya daha fazla der ve (i pas) deerini alr. Pasif hale eriildikten sonra, potansiyel anodik ynde artrlmaya devam edilirse, korozyon hznn artk deimedii grlr. Bu durum metal yzeyinde oluan pasif tabaka krlncaya kadar devam eder. Metalin korozyon hznn dk bir deerde sabit kald bu blge pasif blge olarak tanmlanr. Potansiyel pozitif ynde belli bir deere eriince pasif film krlarak bozulur. Pasif tabakann bozulan noktalarnda ukur tipi korozyon olay balar. Bu noktadan sonra korozyon hznda yeniden art grlr. Bylece transpasif blge balam olur. Pasif blgenin bykl metalin iinde bulunduu ortam koullarna gre deiir.
Asitlik ve scaklk arttkca pasif blge gittike daralr. Buna paralel olarak blgenin korozyon hznda ( ipas ) art grlr. ekil-1.16 ekil-1.16 pH deeri ve scakln pasif blge zerine etkisi Katodik Reaksiyonun Pasiflik zerine Etkisi
pasif
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
25
KATODK KORUMA
Sayfa 26 / 325
Pasiflik zellii olan bir metalin korozyona urayp uramyaca anodik polarizasyon erisi ile katot reaksiyonu ile birlikte incelenerek belirlenebilir. ekil 1.17 de pasiflik zellii olan bir metalin anodik polarizasyon erisi ile sekiz ayr katodik polarizasyon erileri grlmektedir.
ekil-1.17 Pasif halde bulunan bir metalin korozyonu zerine katot reaksiyonlarnn etkisi Eer katodik polarizasyon erisi anodik eriyi (1) ve (2) de olduu gibi aktif blgede keserse, metal korozyona urar ve korozyon hz (i A) ve (iB) olur. Katodik polarizasyon erisi (3) te olduu gibi anodik eriyi biri aktif blgede dieri pasif blgede olmak zere iki noktada keserse, korozyon asndan kararsz bir durum ortaya kar. Potansiyeldeki ok kk bir oynama ile metal pasif halden aktif hale geebilir. Grafikte grlen (X) noktas stabil deildir. Katodik polarizasyon erileri anodik eriyi (4), (5), (6) da olduu gibi pasif blgede kesecek olursa, her halde de korozyon hz minimumdur ve ipas deerine eittir. (7) ve (8) de olduu gibi katodik polarizasyon erileri anodik eriyi transpasif blgede keserlerse , (E) ve (F) de olduu gibi metal yeniden iddetle korozyona urar. Pasiflik zerine zelti Hznn Etkisi inde znm oksijen bulunan ntral zeltilerde katodik reaksiyon oksijen redksiyonu eklinde yrr. Oksijenin bol olduu zeltiler iinde anodik ve katodik polarizasyon erileri pasif blge iinde kesiirler. Bu durumda korozyon hz i pas deerine eittir. Durgun zeltilerde katot yzeyine oksijenin difzyon hz ok yavatr.Bu nedenle bir sre sonra oksijen redksiyonu reaksiyonu limit akmn kontrol altna girer. Bu durumda katodik polarizasyon erisi, anodik eriyi aktif blge iinde de kesebilir. Bylece durgun bir zelti iinde pasif halde bulunan metal bir sre sonra aktif hale geebilir. zelti hz arttka limit akmn etkisi azalacandan bu durumda metal pasifliini korur. ekil-1.18
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
26
KATODK KORUMA
Sayfa 27 / 325
ekil-1.18 Limit akmn pasif bir metalin korozyon hz zerine etkisi Eer zelti iinde bol oksijen varsa anodik ve katodik polarizasyon erileri (5)ve (6) da olduu gibi yalnz pasif blge iinde kesiirler. Byle zeltiler iinde metal pasif halde bulunur. Eer znm oksijen konsantrasyonu az ise, veya zelti durgun halde ise bu durumda ksa srede limit akma eriilir. Bunun sonucu olarak katodik ve anodik polarizasyon erileri (1), (2), (3) ve (4) de olduu gibiaktif blge iinde de kesiebilir. Buradan ntral tuzlu sular iinde bulunan paslanmaz elikler iin u nemli sonu karlabilir: Oksijen konsantrasyonu dk olan durgun haldeki tuzlu zeltiler iinde pasiflik bozulabilir . Daha genel olarak da u sonuca varlabilir : Eer katodik reaksiyon hz, anodun krtik akm younluundan daha byk ise, metal pasif halini korur. 1.3 1.6 - POLARZASYON Bir galvanik hcreden akm getii zaman katot potansiyelinde negatif ynde anot potansiyelinde de pozitif ynde deime (polarizasyon) meydana gelir. Polarizasyon sonucu katot ve anot potansiyelleri gittike birbirine yaklaarak bir denge potansiyeline ular. ekil-1.19 ekil-1.19 Bir galvanik hcrenin polarizasyonu
Balangta katot potansiyeli ECorC ve anot potansiyeli ECorA dr. Anot ve katot birbirine balandktan sonra hcreden geen akmn etkisi ile bir E Denge potansiyeli oluur. Denge potansiyelinde anodik ve katodik reaksiyonlarn hz birbirine eittir. Sulu zeltiler iinde korozyona urayan bir metal de bir galvanik hcre gibi polarize olur. Byle bir korozyon hcresinin katot reaksiyonu hidrojen iyonu redksiyonu, anot reaksiyonu da metalin oksidasyonu eklindedir. ekil-1.20 de korozyona urayan bir metalin polarizasyonu grlmektedir. Balangta katot potansiyeli e H+/H , anot potansiyeli de eM/M+ deerindedir. Korozyonun balamas ile katot potansiyeli negatif
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
27
KATODK KORUMA
Sayfa 28 / 325
yne anot potansiyeli de pozitif yne doru artarak bir denge potansiyeline E cor eriirler. ekil-1.20 Korozyona urayan bir elektrodun polarizasyonu ekilde grld gibi Ecor potansiyelinde denge halinde bulunan bir elektroda katodik ynde iapp kadar bir d akm uygulanrsa elektrot potansiyeli c kadar negatif yne doru kayar. Akm altnda llen potansiyel ile denge potansiyeli arasndaki farka ar gerilim denir ve () ile gsterilir. = Ei - Eo dr. 2 Korozyon Potansiyeli ve Korozyon Akm
Bir korozyon hcresinden geen akm yalnz potansiyel farkna deil, anot ve katot direnleri ile metalik iletkenlerin toplam direncine baldr. Korozyon potansiyeli anot ve katot direnlerinin etkisi ile anoda veya katoda yakn bir noktada oluur. ekil-1.21 de bir korozyon hcresinin devre emas ve ekil-1.22 de korozyon hcresinden geen akmn direnlere ball grlmektedir. Byle bir korozyon hcresinden geen akm Ohm yasasna gre,
a c i = R + R +R m a c olacaktr. Metal direnci Rm sabittir. Anot ve katot direnleri ise, hcreden geen akma bal olarak zamanla artar. Korozyon potansiyeli bu direnlerin deerlerine gre oluur. E E
ekil-1.21 Bir korozyon hcresinde devre emas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
28
KATODK KORUMA
Sayfa 29 / 325
ekil-1.22 Bir korozyon hcresinde anodik ve katodik polarizasyon erileri Korozyon olaylarnda metal yzeyinde bulunan anodik ve katodik blgelerin yzey alanlar ok farkl olabilir. Anot ve katot direnlerine bal olarak anodik ve katodik polarizasyon erilerinin eimleri deiir. Korozyon potansiyeli anot veya katodun ak devre potansiyeline yakn bir noktada dengeye ular. ekil-1.23
ekil-1.23 Bir korozyon hcresinde korozyon potansiyelinin polarizasyon erilerinin eimine gre deiimi ,(a) karma kontrol, (b) anodik kontrol, (c) katodik kontrol (a) da anot ve katot polarizasyon erileri eimleri yaklak olarak birbirine eittir. Korozyon karma kontrol altndadr. (b) de anot polarizasyon direnci katotdan daha byktr. Korozyon anodik kontrol altndadr ve korozyon potansiyeli daha pozitifdir. (c) de katot direnci anotdan daha byktr. Korozyon katodik kontrol altndadr. Korozyon potansiyeli anot ak devre potansiyeline yakndr. Katodik koruma uygulamasnda da anodik ve katodik kontrol altnda olan korozyon hcrelerine uygulanan d akm younluunda byk fark grlr. Katodik korumada ama, korunacak olan metalin potansiyelini anodun ak devre potansiyeline kadar polarize etmektir. Bunu salamak iin metale katodik ynde bir d akm uygulanr. Uygulanacak d akmn bykln anodik ve katodik polarizasyon erilerinin eimi belirler.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
29
KATODK KORUMA
Sayfa 30 / 325
ekil-1.24 de anodik ve katodik kontrol altnda olan korozyon hcrelerine katodik koruma uygulanmas halinde polarizasyon erileri grlmektedir. Her iki halde de metal potansiyeli anot ak devre potansiyeline kadar polarize edilerek anodik akmlarn ia = 0 olmas salanmtr. (a) da olduu gibi anodik kontrol altnda olan hcreye daha byk bir d akm uygulanmas gerekmitir.
ekil-1.24 Bir korozyon hcresine katodik koruma uygulanmas

(a) Anodik kontrol altnda (b) Katodik kontrol altnda Anodik ve Katodik Polarizasyon Erilerinde Lineer Blgeler Yukarda aklanm olduu zere korozyona urayan bir elektroda denge durumundan itibaren bir d akm uygulanacak olursa, anodik ve katodik polarizasyon erileri elde edilir. Uygulanan d akm younluu ile elektrotlarda meydana gelen ( ) ar gerilim arasnda teorik olarak aadaki ekilde bir bant vardr. i = i0 { exp (1-) F - exp (- F) } RTRT Bu bant ar gerilimin ok byk ve ok kk deerleri iin baz kabuller yaplarak basitletirilebilir. ok byk ar gerilimler : Eer elektrotlardaki ar gerilim > 50 mV ise, bu durumda akm ve ar gerilimler arasnda yukarda verilmi olan genel denklemdeki ikinci terim birincinin yannda ok kk kalacandan ihmal edilebilir. i = io exp (1-) F RT veya > -50 mV ise, i = io exp ( - F ) RT elde edilir. Bu ifadenin her iki yannn logaritmas alnarak, Ln i = Ln i0 + (1-) F RT
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
30
KATODK KORUMA
Sayfa 31 / 325
ve buradan () ar gerilim deeri, = - RT Ln io + RT Ln i (1-)F (1-)F elde edilir. Bu denklemde yalnz ( ) ve ( i) deikendir. Sabit deerler (a) ve (b) ile gsterilirse, denklem aadaki ekli alr. = a + b Ln i Ar gerilim ile uygulanan d akmn logaritmas arasndaki bu ifade Tafel Denklemi olarak bilinir. Buna gre, uygulanan d akmn logaritmas ile ar gerilim arasnda > 50 mV olmas halinde lineer bir bant vardr. ekil -1.25 de deneysel olarak elde edilmi anodik ve katodik polarizasyon erileri grlmektedir. E-log i olarak izilen polarizasyon erilerinde, uygulanan d akm belli bir deere eritikten ve ar gerilimler yaklak olarak > 50 mV olduktan sonra lineer bir blge balamaktadr. Ar gerilim ile uygulanan d akmn logaritmasnn lineer olarak deitii bu blgelere Tafel blgesi denir . Bilimsel olarak Tafel blgesinin balam olduu, yani E-log i erisinin krld noktada metal yzeyinde anodik akmlarn bittii ispatlanmtr. Gerekten katodik ynde uygulanan d akm, korozyon akmnn yaklak 100 kat olduu zaman artk anodik akmlar katodik akm yannda ihmal edilecek kadar azalr. Bu noktadan itibaren ar gerilim ile uygulanan d akmn logaritmas arasnda lineer bir bant oluur. Bu nokta, Tafel blgesinin balam olduu noktadr. Bu noktaya kar gelen d akm younluu katodik koruma akm ihtiyac olarak alnabilir. Bu blgede elde edilenTafel dorular korozyon potansiyeline ekstrapole edilerek korozyon hz i cor belirlenebilir.ekil-1.26
ekil-1.25 Ar gerilim ile akm younluu arasnda E - log i diyagram
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
31
KATODK KORUMA
Sayfa 32 / 325
ekil-1.26 Tafel ekstrapolasyon yntemi ile korozyon hznn belirlenmesi ok kk ar gerilimler :
Ar gerilimin < 5 mV olmas halinde, akm younluu ile ar gerilim arasndaki genel denklemde stel terimler Mc Laurin serisine gre alp yalnz ilk iki terimi alnabilir. i = io { 1+ (1- ) F - 1 + F } RT RT Burada ksaltmalar yaplarak , i = i o F RT ve ( ) ar gerilimi, = RT i io F olarak elde edilir. Bu durumda da ar gerilimin akm younluuna gre lineer olarak deitii grlr ekil- 1.27
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
32
KATODK KORUMA
Sayfa 33 / 325
ekil - 1.27 Korozyon potansiyeli civarnda ar gerilim ile akm younluu arasndaki ( - i ) lineer bant Balangta korozyon potansiyeli civarnda uygulanan d akm younluu ok kkken, ar gerilim deerleri de ok kktr. Bu blgede (i) akm younluu ile ar geriliminin lineer olarak deitii grlr. Uygulanan d akm belli bir deere eritikten sonra, polarizasyon erisi artk lineerlikten sapar. Polarizasyon erilerinin lineer blgedeki eimine, R P = ( E / iapp) polarizasyon direnci denir. Deneysel olarak tayin edilen bu diren korozyon hznn hesaplanmasnda kullanlabi.
ac E = i 2,3icor (a + c )
Bu bant Stern-Geary denklemi olarak bilinir. Buradaki anodik ve katodik Tafel sabitleridir. Buradan korozyon hz, icor =
a c 2.3R ( + ) p a c
a ve c sabitleri
eklinde hesaplanr. 2.1 KOROZYON ETLER
eitli ortamlarda deiik etkilerle ve mekanizmalarla oluan korozyon olaylar birbirinden farkldr . Pratik olarak birbirinden ayrt edilebilen 16 ayr korozyon eidi bilinmektedir. 1 - niform Korozyon Metal yzeyinin her noktasnda ayn hzla yryen korozyon eididir. Normal olarak korozyon olaynn bu ekilde yrmesi beklenir. niform korozyon sonucu metal
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
33
KATODK KORUMA
Sayfa 34 / 325
kalnl her noktada ayn derecede incelir. niform korozyon hz, birim zamanda birim yzey alanna den arlk kayb olarak ( mg /dm2.gn ) veya ortalama penetrasyon olarak ( mpy veya mm / yl ) ifade edilebilir. Korozyon hznn hesaplanmasnda kullanlan bantlar, korozyonun niform ekilde yrd kabulne dayandrlr. Dier korozyon eitlerinde yzeyin baz blgelerinde korozyon hz ok yksek deerlere ular. Bunun sonucunda o blgeler beklenenden ok nce korozyon nedeniyle delinir veya krlr. niform korozyon btn yzeye dalm mikro korozyon hcreleri yoluyla gerekleir. Her metal iin verilen ortalama penetrasyon deerleri niform korozyonun sz konusu olduu kabulne dayanr. 2 - ukur Korozyonu Metal yzeyinin baz noktalarnda ukur oluturarak meydana gelen korozyon trdr. Bu tip korozyon olaynda anot ve katot blgeleri birbirinden kesin ekilde ayrlmtr. Anot, yzeyin herhangi bir noktasnda alan ukurun iindeki dar bir blge, katot ise ukurun evresindeki ok geni bir alandr. Korozyon sonucu ukur gittike byyerek metalin o noktadan ksa srede delinmesine neden olur. Bu nedenle ukur tipi korozyon ok tehlikeli bir korozyon tr olarak kabul edilir. ukur korozyonu, metal yzeyinin herhangi bir noktasnda oluan bir anodik reaksiyon ile balar. Eer metal ve evre koullar uygun ise, bu anodik reaksiyon birbirini douran bir seri otokatalitik reaksiyonlarla hzla devam ederek o noktada bir ukur olumasna neden olur. ukur belli bir derinlie eriince, ukur az korozyon rnleri ile kapanr ve korozyon hz artk yavalar. ukur korozyonu ancak durgun zeltiler iinde meydana gelebilir. Genellikle borularda, tanklarda ak hznn azald blgelerde kendini gsterir. ukur korozyonu oluumunda metal cinsi de nemli rol oynar. Pasifleme zellii olan metal ve alamlar ukur korozyonuna daha duyarldr. zellikle paslanmaz eliklerde ukur korozyonuna sk raslanr. Hatta yumuak elik bile ukur korozyonuna paslanmaz eliklerden daha dayankldr. ukur korozyonunun arlk kayb yoluyla deerlendirilmesi doru olmaz. ukur korozyonu, istatistik yntemlerle, ukur says ve derinlii llerek birlikte deerlendirilir. Ortalama ukur derinlii korozyon zarar konusunda tek bana bir fikir vermez. nemli olan maksimum ukur derinliidir. Bu ise ancak istatistik yntemler ile belirlenebilir. Belli bir yzeyde bulunan ukurlarn says, derinliklerine gre dzgn bir dalm gsterir. Olaslk yntemleri ile maksimum ukur derinlii veya belli bir derinlikteki ukur says hesaplanabilir. ukur korozyonunun deerlendirilmesinde ukurlama faktrnn belirlenmesi ok nemlidir. Bu faktr F = Pmax / Port olarak tanmlanr. Pmax , be en byk ukurun derinliinin ortalamas olarak bulunur. Port ise, ktle kaybndan hesaplanan niform korozyon derinliidir. ekil-1.28
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
34
KATODK KORUMA
Sayfa 35 / 325
ekil-1.28 ukurlama faktrnn belirlenmesi ukur korozyonundan korunmak iin ncelikle ukur korozyonuna kar duyarl olan metallerin kullanlmasndan kanlmas gerekir. Katodik koruma ve inhibitr kullanlmas da ukur korozyonu iin faydaldr. Fakat eer inhibitr dozu yetersiz ise, metal yzeyinde katot/anot yzey alan oran artrlm olacandan, katodik akmlar ok kk bir anot yzeyinde younlatrlm olacaktr. Bu durum hi inhibitr kullanlmamas halinden daha tehlikeli sonular dourabilir. 3- Galvanik Korozyon ki farkl metalin balantsndan ileri gelen bir korozyon eididir. Bu tip korozyona ok rastlanr. Metallerden daha soy olan katot, daha aktif olan ise anot olur. ekil -1.29. Bylece bir korozyon hcresi meydana gelir. Bu hcrede yalnz anot olan metal korozyona urar.
ekil -1.29 ki farkl metalin temasndan oluan galvanik korozyon Galvanik korozyon iin her iki metale de deen bir elektrolitin bulunmas gerekir. Eer metal yzeyi kuru ise, bu durumda galvanik korozyon sz konusu olmaz. Ancak darda atmosfere ak olarak duran metal yzeylerinde genellikle galvanik korozyona yetecek miktarda bir rutubet filmi bulunur. Deniz kenarnda aluminyum-bakr veya yumuak elik-paslanmaz elikten oluan metal balantlar galvanik korozyona urar. Buna karlk ayn metaller denizden uzak kuru krsal atmosferde korozyona uramaz. Deniz atmosferinde klorr iyonlar da mevcuttur. Bu durum galvanik hcre oluumunu kolaylatrr. Galvanik bir hcrede korozyon hz, yrtc kuvvet olan anot ve katot arasndaki potansiyel farkna baldr. Ancak bu fark, polarizasyon nedeniyle zamanla azalr. Polarizasyon genellikle katot blgesinde grlr. Galvanik korozyon hzna, evre elektrolitin iletkenlii ve katot/anot yzey alan oran da etki yapar. Eer elektrolitin iletkenlii yksek ise, korozyon daha geni bir alanda kendini gsterir. Bylece zararl etkisi azalr. Iletkenliin dk olmas halinde, iki metalin temas ettii blgenin yaknnda dar bir alanda iddetli olarak ortaya kar. Katot/anot yzey alan oran da
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
35
KATODK KORUMA
Sayfa 36 / 325
pratikte byk nem tar. Bu orann byk olmas yani byk bir katot yzeyine kar anot yzey alannn kk olmas, anot akm younluunun artmasna ve dar bir blgede iddetli korozyon olumasna neden olur. Bunun tipik rnei, elik plakaya yaplm bakr perin ile, bakr plaka zerine yaplm elik perinde grlr.ekil-1.30. Her ikisi de deniz suyu iine daldrldnda, elik perinler ok ksa srede tam olarak korozyona urad halde, bakr perinlerin katodik etkinliinin, geni bir elik yzey zerindeki korozyon etkisinin nemsiz olduu grlr.
ekil-1.30 Galvanik korozyonda katot/anot yzey alan oran etkisi a) elik zerine bakr perin,(kk katot-byk anot ve elektrolit iletkenlii yksek) b) elik zerine bakr perin,(kk katot -byk anot ve elektrolit iletkenlii dk) c ) Bakr zerine elik perin ,( byk katot-kk anot) Galvanik korozyona bir baka tipik rnek de, daha soy olan metal iyonlarn tayan sularn aktif bir metal zerine doru akmasdr. rnein plak bakr metali ile temas eden sular elik zerine doru akarsa, suda az miktarda znen bakr iyonlar aadaki reaksiyon ile eliin korozyona uramasna neden olur. Cu
2+
+ Fe = Fe
2+
+ Cu
Pratikte galvanik korozyona kar u nlemler alnabilir: Galvanik seride birbirine uzak konumda olan metallerin temas nlenmelidir. Eer bu iki metalin bir arada kullanlmas zorunlu ise, byk kotot-kk anot yzeyinden kanlmaldr. ki metal arasndaki balantlar izole flanlarla elektriksel olarak yaltlmaldr. Metal yzeyi (zellikle katot yzeyi) boyanarak izole edilmelidir. Eer kapal bir sistem sz konusu ise inhibitr kullanlmaldr. Tasarm srasnda anot olan parann daha kolayca yenisi ile deitirilebilmesi iin nlem alnmaldr. Veya bu para daha kaln olarak imal edilmelidir. Veya sisteme her iki metalden de daha anodik karekterde olan nc bir metal balanmal yani katodik koruma uygulanmaldr. 4- atlak Korozyonu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
36
KATODK KORUMA
Sayfa 37 / 325
Metal yzeyinde bulunan atlak, aralk veya cep gibi zeltinin durgun halde kald
bgelere oksijen transferi gleir. Bunun sonucu olarak bu blgeler anot, atlan evresindeki metal yzeyleri katot olur. ekil -1.31 ekil-1.31 atlak korozyonu oluumu atlak korozyonu yalnz metal yzeyinde bulunan bir atlakda deil, metal olmayan bir malzeme ile metal yzeyi arasnda da meydana gelebilir. rnein borularn izole flan ile birbirine baland noktalarda, flan ile elik arasnda atlak korozyonu oluabilir. Korozyonun en etkili olduu yer, atlan katot blgesine yakn olan az ksmdr. Milimetrenin binde biri kadar kk bir atlak bile, korozyonun balamas iin yeterlidir. 2-3 mm byklndeki aralklarda da hareketsiz ve dk oksijenli bir blge oluacandan bu byklkteki blgelerde de atlak korozyonu sz konusu olabilir. atlak korozyonu oluum nedeni aadaki ekilde aklanabilir: Bir civata veya perin ile birbirine balanm iki elik plakann deniz suyu iine konulduunu dnelim. Normal olarak metal ile zeltinin temas ettii yzeylerde zelti iinde bulunan oksijen konsantrasyonuna bal olarak, belli bir hzda korozyon olay meydana gelir. ki plakann birbirine yapk olduu blgede de balangta zelti iinde bulunan oksijen kullanlarak katodik ve anodik reaksiyonlar balar. Korozyon olay aralk iindeki zeltide bulunan oksijen tkeninceye kadar devam eder. Bu dar blge iine dardan yeni oksijen molekllerinin tanmas son derece gtr. atlan hemen dnda oksijen redksiyon olay normal hz ile devam eder. Buna karlk oksijen alamyan atlan i ksmlarnda katodik reaksiyon hz gittike azalr. Bu durumda atlak iinde yalnz metal oksidasyonu ve atlan dnda da oksijen redksiyonu meydana gelir. Bu reaksiyonlar sonucu atlak iinde Me n+ iyonlar konsantrasyonu gittikce artar. Bu pozitif ykl iyonlar atlak iine dardan negatif ykl klorr iyonlarnn difzlenmesine neden olur. Bunun sonucu olarak atlak iinde klorr iyonlar konsantrasyonu gittike artar. Korozyon olay yrdke atlak iinde oluan metal klorr bileii hidroliz olarak pas oluturur. MeCl2 + 2H2 O = Me(OH)2 +2H+ + 2ClPas Hidroliz sonucu atlak iinde hem klorr konsantrasyonu artar hem de pH deerinde dme grlr. Bu durum atlak iindeki korozyon hznn daha da artmasna neden olur. Yani korozyon olay yrdke kendi hzn artrc olarak geliir. zelti iinde balangta bulunan klorr konsantrasyonunun korozyon sonucu atlak
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
37
KATODK KORUMA
Sayfa 38 / 325
iinde 3-10 kat artt ve pH deerinin 2-3 e kadar dt grlr. Korozyon olay oluan ukurlarn az ksmlar demir hidroksit keltisi ile tkanncaya kadar hzla devam eder. atlak dndaki zeltinin oksijen konsantrasyonu ne kadar fazla ise, atlak iindeki korozyon hz da o derece yksek olur. atlan d ksmlar katot olacandan, atlak evresinde hi bir korozyon gzlenmez. Korozyon yalnz atlak iinde geliir. Kabuk alt korozyonu , filiform korozyonu ve rsubat korozyonu da atlak korozyonuna benzer bir mekanizma ile gerekleir. atlak korozyonu yalnz yukardaki rnekte olduu gibi klorrl ortamlarda deil, daha az iddetli olarak btn sulu zeltiler iinde meydana gelebilir. Ancak klorr bulunmayan ortamlarda korozyonun etkisi ok uzun sre sonra, yaklak bir yl iinde ortaya kabilir.. Pasifleme zellii olan veya hidroksit halinde kelebilen metal ve alamlar atlak korozyonuna daha duyarldrlar. rnein 18-8 paslanmaz eliklerde atlak korozyonu olayna skca raslanr. Paslanmaz elik civatalar atlak korozyonu sonucu ksa srede paslanr. atlak korozyonuna kar aadaki nlemler alnabilir: Civata ve perin yerine kaynak tercih edilmelidir. ki levhann st ste birletii yerler kaynak veya lehim yaplarak zelti giriine kapatlmaldr. Sv tayan kaplar projelendirilirken, kabn tam olarak boaltlabilmesine zen gsterilmelidir. Kap iinde temizlenemiyen blge kalmamaldr. Kap iinde oluan kelti veya birikintiler zaman zaman kontrol edilmelidir. Tahta, plastik gibi slak kalabilen maddelerin metal ile temas etmesi nlenmelidir. 5- Kabuk Alt Korozyonu Metal yzeyinde korozyon rnlerinin oluturduu veya baka bir nedenle oluan bir kabuk (birikinti) altnda meydana gelen korozyona kabuk alt korozyonu denir. Bu korozyon kabuk altnn rutubetli olmasndan ve yeteri kadar oksijen alamamasndan kaynaklanr. nk kabuk altnda sv hareketi yoktur. Bu durum atlak korozyonuna benzer bir ortam yaratr. Kabuun alt anot ve kabuk evresi ise katot olur. rnein, Boru yzeylerini izole etmek amac ile sarlan cam pamuu ya nedeniyle slanrsa , bu blgelerde iddetli bir kabuk alt korozyonu balar. 2.1.1.1.16 - Filiform Korozyonu Metal yzeyinde bulunan boya veya kaplama tabakas altnda yryen bir korozyon olaydr. ekil-1.32
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
38
KATODK KORUMA
Sayfa 39 / 325
ekil-1.32 Filiform korozyonu Filiform korozyonu, atlak korozyonunun bir tr olarak kabul edilebilir. Bu korozyona kabuk alt korozyonu da denilmektedir. Fakat filiform korozyonunda oksijen ve su difzyon mekanizmas kabuk alt korozyonundan farkldr. Filiform korozyonu kaplamann zayf bir noktasndan balyarak, kabuk altnda bir solucan hareketine benzer ekilde hareket eder. Bir filiform dier bir filiformu kesmez. Kesime halinde yansma yaparak yoluna devam eder. Filiform korozyonunun oluma mekanizmas aynen atlak korozyonunda olduu gibidir. Filiform korozyonu kaplamann zayf ve suyu geirebilen bir noktasnda balar. Bu noktada kabuk altna atmosferden oksijen ve su girii olur. Korozyonun balad noktada oksijen konsantrasyonu maksimumdur ve korozyonun yrd ynde gittike azalr. Korozyon sonucu metal hidroksiti ve hidrojen iyonlar olutuundan, filiformun u ksmnda oksijen az ve pH derecesi dktr. Bylece u ksmda korozyonun devam iin uygun bir ortam (dk oksijen konsantrasyonu ve dk pH ) salanm olur. Bu nedenle korozyon olay daima u noktadan ileriye doru hareket eder. 7 - Seimli Korozyon Bir alam iinde bulunan elementlerden birinin korozyona urayarak uzaklamas sonucu oluan korozyon olaydr. Bu tip korozyona en iyi rnek, pirin alam iinde bulunan inkonun bakrdan nce korozyona uramasdr. Bu seimli korozyona zel olarak dezinsifikasyon ad verilir.
Pirin , yaklak %70 bakr + % 30 inkodan oluan bir alamdr. Balangta sar renkli olan bu alam, inkonun korozyonundan sonra gittikce bakr krmzs rengine dnr. Alam porz bir yap kazanarak mukavemetini kaybeder. Alam iinde inko yzdesi ne kadar fazla ise, seimli korozyona dayankl o kadar azalr. zeltinin durgun olduu blgeler dezinsifikasyon korozyonu iin daha elverilidir. Dezinsifikasyon korozyonu eskiden yalnzca, inkonun znerek uzaklamas ve alam iinde bulunan bakrn iskelet halinde kalmas eklinde aklanmaktayd. Bu kabul, korozyona urayan alamn porz bir yap kazanm olmasna tam olarak aklk getirememitir. Son zamanlarda dezinsifikasyon korozyonunun mekanizmas u ekilde aklanmaktadr: Alam yzeyinde inko ve bakrn her ikisi de normal olarak korozyona urayarak znr. inko zeltide kalrken bakr iyonlar inkoyu zerek katodik bir redksiyon ile yeniden metal haline dner. Bakr iyonlar inkonun korozyonunu hzlandrr. Bylece korozyon olay yzeyde kalmaz, porz bir yap oluturacak ekilde derinlere doru ilerler. Bu korozyon olay zelti iinde oksijen olmadan da yryebilir. Dezinsifikasyon korozyonunu nlemek iin en uygun yol, alam iindeki inko yzdesini % 15 in altna drmektir. Eer pirin iine % 1 orannda kalay katlacak olursa korozyon dayanklnda art olur. Az miktarlarda arsenik, antimon veya fosfor katks da inhibitr olarak etki yapar. Sk raslanan dier bir seimli korozyon olay da, grafitizasyon denilen gri dkme demirde oluan korozyondur. Gri dkme demir iinde % 2 - 4 orannda karbon bulunur. Dkme demir iinde grafit katot ve demir anot olur. Bylece bir galvanik korozyon olay gerekleir. Demir znr ve grafit iskelet halinde kalr. Beyaz dkme demir iinde karbon serbest halde bulunmaz. Bu nedenle beyaz dkme demirde grafitizasyon olay meydana gelmez.
8- Taneler Aras Korozyon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
39
KATODK KORUMA
Sayfa 40 / 325
Bir metalin kristal yapsnda tanelerin snr izgisi boyunca meydana gelen korozyona taneler aras korozyon denir. Eritilmi bir metalin katlamas veya kat halde bulunan bir metalin herhangi bir sl ileme tabi tutulmas srasnda metal atomu kristallerinin snr blgelerinde korozyon asndan zayf baz bozukluklar meydana gelebilir. Metal korozif bir ortam iine girdiinde bu blgelerde taneler aras korozyon olay kendini gsterir. Taneler aras korozyonun en tipik rnei paslanmaz eliklerde grlr. Bu elikler yksek scaklkta sl ileme tabi tutulursa veya kaynak yaplrsa, elik iinde bulunan karbon ile krom krom karbr bileii ( Cr 23C6 ) oluturur. Krom karbrn kendisi korozyona uramaz. Ancak, taneler arasndaki snr blgelerinde
birikerek bu blgeleri korozyon asndan zayf bir hale getirir. ekil-1.33 ekil-1.33 304 paslanmaz elikte taneler arasnda krom karbr keltisi Taneler aras korozyon, taneler arasnda bulunan herhangi bir safszlktan, rnein bir alam elementinin daha fazla bulunmas veya bulunmamas nedeniyle de oluur. rnein alminyum iinde bulunan az miktarda demir taneler aras korozyona neden olabilir. nk alminyum iinde demir ok az znr, bu nedenle taneler arasnda toplanr. Taneler aras korozyon bakmndan 18-8 paslanmaz elik ok zel bir durum gsterir. Bu elik normal hallerde korozyona ok dayankl olduu halde, 500-800 oC e stldnda korozyona duyarl hale gelir. En iddetli scaklak etkisi 650 oC de bir saat bekletildiinde kendini gsterir. Bunun nedeni, bu scaklkta taneler aras blgede kromun son derece azalmasdr. Korozyona dayankl olmas iin paslanmaz elik iinde en az % 12 orannda krom bulunmas gerekir. Eer paslanmaz elik yukarda belirtilmi olan scaklklar arasnda stlrsa, bileiminde bulunan krom, karbonla reaksiyona girerek krom karbr bileii oluturur. Krom karbr elik iinde znmeyen bir bileiktir. Taneler arasnda snr izgisi boyunca toplanr. Kromun karbr halinde balanabilmesi iin elik iinde en az % 0,02 orannda karbon bulunmas gerekir. Daha dk oranda karbon bulunmas halinde oluan krom karbr bileii korozyon asndan etkili olmaz. Taneler aras korozyon olayna daha ok kaynak yaplan blgelerde raslanr. Buna kaynak rmesi denir. Kaynak yaplan blgede scaklk ykselir ve taneler arasnda krom karbr keltisi oluur. Scakln etkili olduu blgeler korozyon bakmndan duyarl hale gelir. Kaynak srasnda yalnz scakln ykseklii deil,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
40
KATODK KORUMA
Sayfa 41 / 325
scakln etkime sresi de nemlidir. Bu sre kaynak yaplan malzemenin kalnlna da baldr. rnein ince levhalar ksa srede kaynak edilip, ksa srede scakln kaybeder. Bu sre , krom karbr bileiinin olumas ve taneler arasnda birikmesi iin yeterli olmaz. Dolays ile bu durumda kaynak rmesi olay da meydana gelmez. Ayni nedenle paslanmaz eliklerin elektirikle kaynak edilmeleri daha uygun olur. eliklerde taneler aras korozyon olayn en aza indirmek iin pratikte aadaki yntem kullanlmaktadr:
Isl ilem yaplmas, Alam iine dayankl karbr bileii oluturan elementler katlmas, Paslanmaz elik iinde bulunan karbon yzdesinin % 0,03n altna indirilmesi. Pratikte en ok birinci yntem uygulanmaktadr. Isl ilem iin elik yaklak 1100 C ye kadar stldktan sonra, suya (veya uygun bir ya iine) daldrlarak aniden soutulur. Bu yksek scaklkta krom karbr bileii elik iinde henz zelti halindedir. Ani olarak soutulmakla alam iinde homojen bir dalm salanm olur. kinci yntemde, paslanmaz elik iine az miktarda titanyum veya kolombiyum gibi metaller katlarak, karbonun karbr bileii halinde stabilize edilmesi salanm olur. 321 ve 347 paslanmaz elikler byledir. Bu stabilizr elementler elik iinde bulunan btn karbonu kromdan daha salam olarak balayarak krom karbr olumasna engel olurlar. nc yntemde, paslanmaz elik iinde bulunan karbonun % 0,03 deerinin altna drlmesi yoluna gidilir. 304L tipi paslanmaz elik byle retilmitir. Bu tip paslanmaz eliklere ELC (Extra Low Carbon) elii denir. Normal 18-8 paslanmaz eliklerde karbon yzdesi % 0,20 civarndadr. Bu deeri herhangi bir yntem ile % 0,08 e kadar indirmek kolaydr. Ancak karbon yzdesinin daha dk deerlere indirilmesi iin zel yntemlerin uygulanmas gerekir.
9 -Erozyonlu Korozyon Korozif zeltilerin metal yzeyinden hzla akmas halinde, korozyon olay yannda erozyon da meydana gelir. Bu durum korozyon hznn da artmasna neden olur. Bunun nedeni, oluan korozyon rnlerinin akkan tarafndan srklenerek gtrlmesidir. Erozyonlu korozyonun tipik bir grn vardr. Yzey temiz halde olup hi bir korozyon rn grlmez. Ak ynnde gz ile grnen oyuklar ve dalga biiminde yuvarlak oluklar oluur. Erozyonlu korozyon olayna etkiyen en nemli faktr, akkann ak hzdr. Ak hz arttkca erozyon etkisi de artar. Akkan iinde kat partikl bulunmas, olayn iddetini artrr. Korozyon sonucu oluan kk bir oyuk trbilans etkisiyle erozyonlu korozyon olayn balatc etken olur. ekil-1.34
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
41
KATODK KORUMA
Sayfa 42 / 325
ekil-1.34 Erozyonlu korozyonun oluum mekanizmas Pasifleme zellii olan metaller erozyonlu korozyon olayna daha ok duyarldr. rnein alminyum, kurun ve paslanmaz elik byledir. Ancak bu korozyona en duyarl metal bakr ve bakr alamlardr. Bu metallerin yzeyinde erozyon etkisinde kalan blgelerde pasifleme tabakas oluamaz ve metal korumasz kalan bu blgelerde iddetle korozyona urar. Erozyonlu korozyon olay daha ok hareketli akkanlarn bulunduu ekipmanlarda, rnein borular, dirsekler, valfler, pompalar, santrifjler, pervaneler, kartrclar, s deitiriciler, kondenserler, orifisler, trbin paletleri gibi cihazlarda sz konusu olabilir. Erozyonlu korozyon olaylarnn etkisini azaltmak iin aadaki nlemler alnabilir:
Alnacak ilk nlem, erozyonlu korozyona dayankl bir me talin seilmesidir.

Tasarm srasnda erozyon etkisini azaltacak nlemler alnr. rnein, boru ap artrlr veya ak hz drlr. . Akkan kat partikl tayorsa, bunlar nceden keltilir. Scakln azaltlmas da erozyonlu korozyon olaylarnn iddetini azaltr.
Katodik koruma yaplarak da erozyonlu korozyon nlenebilir. 10 -Kavitasyon

Kavitasyon, erozyonlu korozyon olaynn zel bir eklidir. Akkan iinde bir gaz veya buhar kabarcnn bulunmas halinde, bu basnl gaz metal yzeyi zerinde bulunan herhangi bir engel nedeniyle patlyarak o noktada ypranmaya neden olabilir. Bu olay genellikle hidrolik trbinlerde, gemi pervanelerinde ve pompa paletlerinde ortaya kar. Kavitasyon olaynn mekanizmas yledir: Y ksek ak hzlarnda baz blgelerde vakum oluur ve bunun sonucu olarak sv buharlaabilir, veya sv iinde bulunan znm gazlar ayrr. Bylece sv iinde dk basnl gaz kabarcklar meydana gelir. Bu kabarcklar (habbecikler) ak hznn azald blgelerde, genellikle metal yzeyinin yaknnda snerler. Bu olay metal yzeyi zerinde kuvvetli bir emi (vakum) etkisi yaparak metalin oyulmasna neden olur.
Kavitasyon olay korozyonla veya erozyonla birlikte yryebilir. Olayn balamas iin ak yzeyinde herhangi bir hendek veya przn bulunmas gerekir. Gaz kabarcklar bu noktada patlar ve metali oyar. Oluan oyukta meydana gelen trbilans yeni kabarcklarn olumas iin uygun bir ortam oluturur. Bylece kavitasyon olay ayni noktada tekrarlanarak metal yzeyindeki oyuk gittike byr. ekil-1.35
ekil-1.35 Kavitasyon olaynn meydana gelii
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
42
KATODK KORUMA
Sayfa 43 / 325
Kavitasyon tipinde erozyon olaylarna ok az raslanmasna ramen, ince korozyon filmlerini skerek uzaklatran kavitasyonlu korozyon olayna ska rastlanr. Kavitasyonlu erozyon ile kavitasyonlu korozyon olaylar benzer sonu vermesine ramen birbirinden olduka farkldr. Kavitasyonlu korozyon olaynda mekanik ve kimyasal etkiler birlikte yrr. Kavitasyonlu korozyon katodik koruma ve inhibitr katlarak nlenebilir. Oysa yalnz mekanik etkiler ile yryen kavitasyonlu erozyon bu yntemler ile nlenemez. Kavitasyon erozyonu olay yalnz tasarm aamasnda alnacak nlemler ile kontrol edilebilir. 11- Anmal Korozyon Birbiri zerinde kayan iki yzeyin anmas ile birlikte yryen korozyon olaylarna anmal korozyon denir. Bu korozyon ancak belli koullarda gerekleir. Bu konuda iki deiik teori vardr. 1- ki metal yzeyi birbiri ile mekanik olarak srtnme yaptnda ok kk metal paralar yzeyden kopar. Kopan bu metal tozlar kolayca oksitlenerek korozyona urar. 2- Metal yzeyi oksijen ile temas ettiinde ince bir oksit filmi ile kaplanr. Srtnme sonucu metal yzeyindeki bu oksit filmi kaznarak uzaklatrlr. Oksit filmi uzaklatrlm olduundan son halde metal yzeyi parlaktr. Anmal korozyon daha ok metallerin yn halinde uzun mesafelere tanmalar srasnda ve yumuak balant yaplm elemanlar arasnda grlr. Bu rneklerden de grld gibi anmal korozyonun olumas iin suyun bulunmasna gerek yoktur. Galvaniz malzemenin tanmas srasnda anmal korozyon olay nemli sorun yaratr. Bu durumda yzeyde oluan oksit tabakas beyaz bir toz eklinde grlr. nce srtnme ile anm olan galvaniz malzeme, depoda bekledii sre iinde daha hzl korozyona urar. Bu gibi malzemeler depolanrken plakalar ayr ayr hava alacak ekilde depolanmaldr. Galvaniz plakalarn tanmas srasnda yalanmas ve hareket etmiyecek ekilde skca tutturulmas gerekir. Anma ve yorulmal anma olay tbbi olarak canl vcuduna konulan metal paralar iin de sz konusu olur. Bu metaller anma ile birlikte korozyona da urayabilir. 12 -Stres Korozyonu Korozif ortamda bulunan bir metal ayni zamanda statik bir gerilme altnda ise, metalin atlayarak krlmas abuklar. Metal yzeyinde bulunan herhangi bir ukur veya atlak gerilim altnda duyarl hale gelerek korozyonun balamas iin uygun bir ortam yaratr. Normal halde korozyon rnleri metal yzeyinde koruyucu bir kabuk oluturduu halde, stres altnda iken kabuk oluturamaz. Bunun sonucu olarak korozyon hzla devam ederek metalin o blgede atlamasna neden olur. Bu tip korozyona saf metallerden ok alamlar duyarldr. Burada sz konusu olan gerilme yalnzca ekme gerilmesidir. Basn gerilmesinin korozyonu artrc bir
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
43
KATODK KORUMA
Sayfa 44 / 325
etkisi yoktur. Korozif ortam stres korozyonun olumasna yardmc olur. rnein amonyakl ortamda bakr ve bakr alamlar, klorrl ortamlarda paslanmaz elikler ve nitrat zeltileri iinde karbon eliinin stres korozyonu daha iddetli ekilde yrr. Stres korozyonu dier ortamlarda da gerekleebilir. Gerek ukur tipi korozyon, gerekse taneler aras korozyon gerilmenin etkisini artrc bir rol oynar. ekme gerilmesi sonucu bu blgeler atlar. atlamann sonular dorudan krlma mekanii ilkeleri dorultusunda deerlendirilir. Genellikle kritik geliim peryodu altnda bulunan atlaklar zararszdr. atlak gelime hz ve krlmaya neden olan kritik atlak uzunluu hesapla bulunabilir. letme srasnda atlan bulunup bulunmad krlmasz (non destructive) deneyler yardm ile belirlenebilir. Stres korozyonu bir seri olay sonucu ortaya kar. Burada ana etken stresdir. atlaklar kopmaya yardmc olur. Tipik olaylarda korozyon da etkin rol oynayabilir. Stresin kayna iin genel bir kural yoktur ve her zaman basit ekilde belirlenemez. Stres korozyonu her ortam ve her metal iin zel bir durum gsterir. Belli bir metal iin atlama yapan ortam dier bir metal iin etkili olmayabilir. Stres korozyonunun en ok bilinen ekli, kazanlarda rastlanan kostik krlganldr. Buhar kazanlarnda kazan besleme sularnn korozif etkisini azaltmak amacyla sularn alkali karakterde olmas istenir. Bu alkali ortamn buharlamas sonucu baz perin boluklarnda konsantrasyon art meydana gelir, bu blgelerde atlak oluabilir.Buna kostik atlamas denir. Stres korozyonun olumasn nlemek iin ya malzeme zerindeki ekme gerilmesi kaldrlmal veya korozif ortam yok edilmelidir. Veya en iyisi iki faktrn her ikisinin de giderilmesi uygun olur. Malzemeyi ekme gerilimine kar daha dayankl hale getirmek iin sl ilemler nerilir. Uygun scaklk ve srede malzeme tavlanarak ekme gerilimine kar duyarl azaltlabilir. rnein pirin, eer 300 0 C scaklkta 1 saat bekletilirse veya paslanmaz elik 500 0 C de sl ileme tabi tutulursa stres korozyonuna kar daha dayankl hale gelir. En iyisi stres korozyonuna daha az duyarl olan bir metal kullanlmasdr. rnein 304 paslanmaz elik stres korozyonuna ok duyarldr.
Bunun yerine inconel alam kullanlabilir. ok daha ucuz olan karbon elii, stres korozyonuna paslanmaz eliklerden daha dayankldr.
13- Yorulmal Korozyon

Peryodik olarak ykleme - boaltma eklinde etkiyen dinamik bir stres altnda bulunan bir metal zamanla yorulur. Yorulmu halde bulunan metal, normalden daha kk gerilmelerin etkisi ile atlyabilir. Yorulma ve korozyonun birlikte etkisi metalin ksa srede atlamasna neden olur.
Korozyon olay yorulma etkisi ile birlikte yrrse, paralanma olay yalnz bana yorulma, veya yalnz bana korozyon nedeniyle meydana gelen paralanmadan daha ksa srede gerekleir. Bu olay korozyonu destekleyen etkenlere iyi bir rnek oluturur. Yorulmal korozyon, bir korozif ortamda ekme veya basn gerilmelerinin peryodik olarak deimesi sonucu ortaya kar. Bunun sonucu olarak malzemenin ekme gerilmesi zelliinde zayflama olur. Korozyon sz konusu olmadan, yalnzca yorulma etkisi ile bir ok eliin ekme dayanm normal dayanm deerinin yarsna kadar debilir. En byk d, tatl su, tuzlu su, hatta rutubetli hava etkilerinin birlikte olmas halinde grlr. Tuzlu su iinde ekme dayanm limiti, normal haldeki ekme dayanmndan % 6-7 daha dktr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
44
KATODK KORUMA
Sayfa 45 / 325
Dk alaml birok sper kalite elikler yorulmal korozyona adi karbon eliinden daha dayankszdr. Yorulmal korozyon iin belli bir dayanma limit deeri olmad kesin olarak sylenebilir. Buna ramen bir gerilme deerinde meydana gelecek arza ihtimali nceden tahmin edilebilir. Yorulmal korozyonun muhtemel olmas halinde, ya ortam koullar dzeltilmeli, ya da korozyona daha dayankl bir malzeme kullanlmaldr. Bu amala inhibitrler ve katodik koruma dnlebilir. Yorulmal korozyon etkisinin azaltlmasnda tasarm srasnda da nlem alnmas gerekir. Yorulmal korozyonu nlemek iin yaplacak ilk i malzeme zerindeki gerilmeyi uygun bir dzeye drmektir. Baz halde basn gerilmesinin de azaltlmas gerekebilir. Katodik koruma veya uygun bir inhibitr yorulmal korozyonu nliyebilir. Bu yntemler yorulmal korozyonda, korozyon olayn tamamen durdurabilir. Yorulmal
korozyon stres korozyonunun zel bir hali olmasna ramen alnacak nlemler biraz farkldr. Yorulmal korozyonu nlemenin en kolay yolu, malzeme zerindeki stresin azaltlmasdr. Metal yzeyi inko, krom, nikel veya bakr gibi metaller ile kaplanarak da yorulmal korozyonun etkisi azaltlabilir.
Yorulmal korozyon olayna eitli ortamlarda rastlanr. Tipik bir rnek gemi pervanelerinde skca rastlanan krlmadr. Pervanenin paletleri zerindeki yk, geminin hzna bal olarak deiir. Deniz suyu korozif bir ortam olduundan pervaneler yorulmal korozyona urar. Yorulmal korozyon iin dier bir rnee scak su tayan borularda rastlanr. Scaklk deiimi sonucu borularn genleme ve bzlme derecesinde deime olur. Bu durumda genlemeye kar kullanlm olan balant elemanlar srekli deien yk altnda kalr. 14- Hidrojen Krlganl Bir korozyon reaksiyonu sonucu veya katodik koruma uygulamasnda metal yzeyinde hidrojen atomlar oluur. Bunlar metal yzeyinde adsorbe edilir. Bu atomlardan bir ksm H +H = H 2 eklinde birleerek hidrojen molekl halinde atmosfere karr.
Hidrojen atomlarnn bir ksm da, metal bnyesine girerek orada bulunan boluklara yerleir. Daha sonra bu
hidrojen atomlar da molekl haline dnerek byk bir hacim artna neden olur. Molekl halindeki hidrojenin artk difzlenme zellii yoktur.. Metal iinde bulunan hidrojen moleklleri metal boluklarnda byk bir basn oluturarak metalin atlamasna neden olur. ekil-1.36 ekil-1.36 Metal iine hidrojen penetrasyonu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
45
KATODK KORUMA
Sayfa 46 / 325
Demir (ferrit) kbik merkezli intersititial kristal yapsnda olan bir metaldir. ntersititial kristal yapda olan metaller kristal a iinde yabanc bir atom veya iyonu kabul edebilirler. Byle bir yabanc atom krlganl artrc rol oynar. elik iine hidrojen atomlarnn girmesi eliin krlganlk zelliini artrr. Demir iine girmi alan hidrojen atomlar biraz gecikmeli olarak krlmaya neden olur. Bu durum ekme dayanm deneyinde akca grlr. Eer hidrojen hasar sz konusu olan numune ekme dayanm deneyine tabi tutulursa, normal ekme dayanm bir miktar ald halde krlma olmaz. Ancak bir ka saat gecikme ile aniden krlma meydana gelir .Hidrojen atomunun metal iine difzyonu iin belli bir sre gemesi gerekir. Metal iine hidrojen atomlar difzyonu, atom halinde hidrojen oluturan eitli olaylardan meydana gelebilir. Korozyon sonucu ortaya kan hidrojen, pikling ileminde meydana gelen hidrojen veya slak elektrot ile yaplan kaynak ileminde oluan hidrojen metal iin sorun yaratr. Islak bir elektrot ile kaynak yaplmas halinde, atom halinde hidrojen ortaya kar. Bu reaksiyon yledir : Fe + H2O = FeO + 2H Bu reaksiyondan ortaya kan atomik hidrojen birok metal bnyesine, zellikle demir faz iine difze olur. Eer sz konusu olan metal yk altnda deil ise, metal bnyesine girmi olan hidrojenin bir ksm metale hi bir zarar vermeden darya kar Normal scaklklarda 48 saat sonra hidrojen etkisiz hale gelir. Hidrojenin bir ksm ise, hi bir zaman metali terketmez. Ancak metal ksa sreli yksek scakla stlrsa bu hidrojen giderilebilir. Hidrojen nedeniyle hasar, eliin normal ekme gerilimi yaklak 700 MPa geildikten sonra kendini gsterir. Dk dayanml malzemelerde bu olaya az rastlanr. Galvanize edilmi aa vidalarda zellikle kuvvetle sktrlmalar halinde hidrojen krlganl etkisi grlebilir. Uygun yaplmayan pikling ve metal kaplama ilemlerinde de hidrojen hasar grlebilir. Bunun gibi metal yzeyinde hidrojen ar geriliminin yksek olduu btn olaylarda hidrojen krlganl iin uygun bir ortam oluabilir.
Hidrojen penetrasyonunun zararl etkilerini gidermek veya azaltmak iin u nlemler alnabilir:
Metal iine girmi olan hidrojen atomlar, metal 100 -150 C karlabilir.
scakla stlarak
Hidrojen krlganl daha ok yksek mukavemetli eliklerde ortaya kar. elik iine
nikel veya molibten katlarak hidrojen krlganlna dayankl artrlabilir.
Genel kural olarak, metal yzeyinde hidrojen kna meydan verilmemelidir. rnein slak halde kaynak yaplmamaldr. Katodik korumada ar voltajdan kanlmaldr. 15 - Kaak Akm Korozyonu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
46
KATODK KORUMA
Sayfa 47 / 325
Doru akm ile alan rayl tat aralar, doru akm tayan yksek voltajl elektrik hatlar ve kaynak makinalar zemin iine kaak akm yayarlar. Bu kaak akmlar evrede bulunan metalik yaplara girerek korozyona neden olurlar. rnein bir yeralt tren hattna paralel giden boru hattnda kaak akm korozyonu meydana gelebilir. Yeralt trenlerinde doru akm kaynann (+) ucu trene, (-) ucu da raya baldr. Trenin hareketi srasnda akm devresini tamamlyarak ray zerinden besleme istasyonuna dner. Ancak trenin bulunduu noktada akmn bir ksm zemine kaarak yaknda bulunan boru hattna girer. Akmn boru hattna girdii noktalar katot olur. Bu noktalarda korozyon sz konusu olmaz. Boru zerinden bir sre akan akm, yeniden zemine girerek oradan trafo istasyonuna dner. Korozyon olay akmn borudan kt blgelerde grlr.ekil-1.37
ekil -1.37 Rayl tat aracndan kaan akmlarn oluturduu korozyon D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde de kaak akm sz konusu olur. Bu nedenle katodik koruma sistemleri evre yaplar zerinde interferans korozyonuna neden olabilir. Katodik koruma sistemleri akm yayc ve toplayc olarak iki ynl alr. Anot yatandan evrede bulunan metalik yaplara akm kaa olur. Akmn yapya girmi olduu nokta katodik olarak korunur. Fakat akmn metali terkederek yeniden zemine girdii blgelerde korozyon olay grlr. 16 - Mikrobiyolojik Korozyon Mikrobiyolojik korozyon normal korozyon olaylarndan farkl yapda olmayp, baz mikro canllarn korozyon reaksiyon hzn artrmas eklinde kendini gsterir. Normal korozyon olaynn mevcut olmad ortamlarda mikrobiyolojik korozyon olayna nadir olarak rastlanr. Baka nedenlerle meydana gelen korozyon olaylarna ayrca mikrobiyolojik korozyon olaylar da katlarak korozyon hzn artrc etki yapar. Mikro canllarn gelimesi sonucu asitler ve slfrler gibi baz bileenler ortaya kar. Bu bilienler korozyon hzn artrc olarak rol oynar. Baz halde mikroplar dorudan elektrokimyasal reaksiyonlara da katlabilir. Slfr bileekleri bakteriler tarafndan elementel kkrt veya slfata kadar oksitlenebilir. Bazlar da bunun tersi reaksiyonu gerekletirir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
47
KATODK KORUMA
Sayfa 48 / 325
Thiobacillus thio oxidans gibi baz aerobik bakteriler, her eit slfr bileiini ve elementel kkrd slfat haline oksitliyebilir. Bu tip bakterilerin faaliyeti iin ortamda oksijen bulunmas zorunludur. Reaksiyon sonucu kkrt oksitlenerek slfrik asit haline dnr. 2 S + 3 O2 + 2 H2O = 2 H2SO4 Desulfovibrio cinsi slfat redkleyici bakteriler 25-30 o C scaklkta ve 6-7,5 pH derecesinde anaerobik ortamlarda yaar. Bu bakterinin bulunduu ortamda redoks potansiyeli -100mV civarndadr. Bunlar slfat iyonu kkrdn redkliyerek slfr iyonu haline dntrrler. Oluan slfr iyonu demirin korozyonunu hzlandrc olarak rol oynar. Byle bir korozyon olaynda anot ve katot reaksiyonlar yledir: Katot reaksiyonu: SO42- + 8 H+ + 8 e- = S2- + 4 H2 O Anot reaksiyonu : 4 Fe = 4 Fe2+ + 8 eFe2+ + S2- = FeS Toplam reaksiyon: 4 Fe + SO42- + 8 H+ = 3 Fe2+ + FeS + 4 H2O Reaksiyon denkleminden grld zere mikrobiyolojik korozyon sonucu oluan korozyon rnleri iinde mutlaka demir slfr bulunur. Bu durum oluan rsubata bir ka damla HCl damlatlarak aa kn karakteristik hidrojen slfr kokusundan anlalabilir Mikrobiyolojik korozyon olayna soutma suyu sistemlerinde zellikle durgun blgelerde ok sk rastlanr. Mikrobiyolojik korozyon genellikle tabanda durgun blgelerde oluur ve byk oyuklar meydana getirir. Yakndan incelenirse daha ok bir organizmann bymsine benzer biimde olduu grlr. ekil-1-38
ekil-1.38 Mikrobiyolojik korozyonun oluumu Bu tip korozyonu nlemek iin, pH derecesinin deitirilmesi, aralkl olarak dezenfeksiyon (klorlama) yaplmas veya organometalik metal bileikleri kullanarak mikro canllarn ldrlmesi yoluna gidilir. Ne yazk ki, bir ok mikro organizma kendisini ldrmek iin kullanlan bileiklere ksa zamanda adapte olmaktadr. Bu konuda mit verici bir mcadele ekli de mikro organizmalar iin gerekli olan baz eser elementlerin belirlenerek bunlarn ortamdan yok edilmesidir. Bu elementlerden en ok bilinenler inko ve vanadium metalleridir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
48
KATODK KORUMA
Sayfa 49 / 325
BLM -2 KATODK KORUMANIN TEORK LKELER Katodik koruma ilk olarak 1824 ylnda Sir Humpry Davy tarafndan Samarang isimli bir harp gemisi zerinde denenmitir. Geminin bakr kapl gvdesi inko anotlarla korunmutur. Ne yazk ki bu ilk uygulama baarszlkla sonulanmtr. Baarszln katodik koruma uygulamasnn yanllndan ileri gelmedii sonradan anlalmtr. Davy tarafndan bilimsel yntemlerle yaplm olan bu uygulamada katodik koruma ile bakrn korozyonu tam olarak nlenmitir. Fakat koruma sonucu bakr iyonlarnn toksik etkisi de kalmadndan gemi gvdesi deniz canllar ve yosundan oluan bir kabuk ile kaplanmtr. Bu grnt katodik korumann etkisiz kald eklinde yorumlanm ve katodik koruma uygulamasndan vazgeilmitir. Bu baarsz uygulamadan yaklak yz yl sonra, bu asrn balarnda uzak mesafelere boru hatlar ile petrol tanmas zorunlu hale gelince, yeralt boru hatlarndaki korozyonu nlemek amacyla katodik koruma uygulamalarna yeniden balanmtr. nceleri boru hatlar zerinde balayan katodik koruma uygulamalar 1950 li yllardan sonra, tanklar, gemiler, su depolar, baraj kapaklar, iskele ayaklar, betonarme demirleri ve daha bir ok metalik yapya yaygn biimde uygulanmaya balanmtr. Gnmzde teknolojik gelimelere paralel olarak, zellikle yksek performansl yeni anotlarn bulunmas ile katodik koruma korozyonla mcadelede en gvenilir ve de en ekonomik bir yntem haline gelmitir. 2.1-KATODK KORUMANIN TEORS Katodik koruma , korunacak metali oluturulacak bir elektrokimyasal hcrenin katodu haline getirerek metal yzeyindeki anodik akmlarn giderilmesi ilemidir. rnek olarak ntral bir sulu zelti iinde korozyona urayan bir demir metalini ele alalm. Demir yzeyinde yryen anot ve katot reaksiyonlar yledir: 3 Anot reaksiyonu : Fe = Fe 2+ + 2 eKatot reaksiyonu : O2 + 2 H2O + 4 e- = 4 OHKorozyon olay bu iki reaksiyonun bir arada yrmesi ile gerekleir. Elektronlar anottan katoda doru metal zerinden akar. Katot reaksiyonu anottan gelen bu elektronlar kullanarak yryebilir. Eer katotda bu elektronlar kullanlamaz ise, bu durumda anottaki oksidasyon reaksiyonu da yryemez. Yani katot blgesinde yeterli oksijen bulunmazsa korozyon meydana gelmez. Dier taraftan eer katot reaksiyonu iin gerekli elektronlar bir d kaynaktan verilecek olursa, anot reaksiyonu ile elektron retilemez. Bu durumda anotta yryen korozyon olay da durmu olur. D akm kaynakl katodik koruma ile korozyonun nlenmesi bu elektrokimyasal ilkeye dayanr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
49
KATODK KORUMA
Sayfa 50 / 325
Metale dtan uygulanan akm ile verilen elektronlar, metal yzeyinde yrmekte olan anodik reaksiyonlar tam olarak durdururken, katodik reaksiyonun hzn da artrr. Anot reaksiyonlar artk korunmakta olan metal yzeyinde deil, katodik koruma devresinde bulunan yardmc anotta yrr. Korunmakta olan metal yzeyi ise artk tam olarak katot olur. Korozyona uramakta olan bir metale kendinden daha aktif bir metal (galvanik anot) balanacak olursa, bu durumda katot reaksiyonu iin gerekli olan elektronlar galvanik anot olarak balanan metalin kendiliinden yryen ykseltgenme reaksiyonu ile karlanr. Bylece korunan metal yzeyindeki btn anodik reaksiyonlar tam olarak durur. Galvanik anotlu katodik koruma da bu temel ilkeye dayanr. 2.2-DI AKIM KAYNAKLI KATODK KORUMA D akm kaynakl katodik koruma metale dtan bir doru akm uygulanarak yaplr. Bir transformatr redresr sisteminden elde edilen doru akmn (-) ucu korunacak olan metale, (+) ucu da bir yardmc anoda balanr. ekil-2.1
ekil -2.1 D akm kaynakl katodik koruma Uygulanacak olan katodik koruma akmnn iddeti korunacak metalin yzey alanna ve metalin iinde bulunduu ortamn koroziflik derecesine baldr. Katodik koruma uygulamalarnda en nemli konu, korunacak yapnn katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesidir. Metali tam olarak korumak iin gerekli olan minimum akm iddeti, katot ve anot reaksiyonlarnn polarizasyon erileri izilerek teorik olarak belirlenebilir. rnek olarak demirin asidik bir zelti iindeki korozyonunu ele alalm. Asidik bir ortamda eliin korozyonunda katodik reaksiyon hidrojen k, anodik reaksiyon ise demirin iyon haline gemesi eklinde yrr. Denge halinde eliin potansiyeli Ecor deerini alr. Korozyon hz , anodik ve katodik polarizasyon erilerinin kesim noktasna kar gelen icor dr. ekil-2.2. ekilden grld zere denge halinde
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
50
KATODK KORUMA
Sayfa 51 / 325
demirin korozyon potansiyeli E cor = -250 mV ve korozyon hz da i cor = 103 A /cm2 ( 1 mA/cm2 ) dir. ekil-2.2 Asitli ortamda eliin d akm kayna ile katodik olarak korunmas Byle asidik ortamda korozyona urayan bir elie katodik bir d akm uyguladmz dnelim. Katodik koruma sonucu eliin potansiyeli negatif ynde 120 mV artarak - 370 mV a dm olsun. ekilden grlecei zere, katodik koruma sonucu eliin korozyon hz balangtaki korozyon hznn binde birine, yani 1 A/cm2 ye drlm olur. Bunu salamak iin elie i app = 104 A/cm2 kadar bir d akm uygulanmtr. Grafikten akca grld zere, uygulanan d akm ile korozyon hznn ne derece azalaca, anodik polarizasyon erisinin eimine, yani a derine baldr. ekilde verilen rnekte a = 40 mV dr. Yani metal katodik ynde 40 mV polarize edildiinde korozyon hznda onda bir orannda azalma meydana gelmektedir. Bu rnekten, katodik koruma akm ihtiyacnn yalnz anodik polarizasyon erisi ile deil, katodik polarizasyon erisinin eimi ile de ilgili olduu akca grlmektedir. Asitli bir ortam iin verilmi olan bu rnekte, eliin katodik korumasn salamak iin i = 10-2 A/cm2 lik bir d akm uygulanmas gerekmitir. Yani asitli ortamda bulunan 1 m2 lik plak elik yzeyini katodik olarak korumak iin 100 A bir d akma ihtiya vardr. Bu kadar yksek bir akm uygulanarak yaplan katodik koruma ekonomik olmaz. Bu nedenle pratikte asidik zeltiler iinde katodik koruma uygulanmas yoluna gidilmez. Eer mutlaka gerekli ise, metal yzeyine uygun bir kaplama yaplarak akm ihtiyac azaltlr. Doal sular ve zeminler gibi ntral ortamlarda yaplan katodik koruma, yukardaki rnekte verilen asitli ortamlardakinden biraz farkldr. Aradaki fark ntral zeltiler iinde katodik reaksiyonun hidrojen k eklinde deil de, znm oksijenin redksiyonu ile yrmesinden kaynaklanr. Bu durumda eliin korozyon hz, metal yzeyine oksijen difzyon hznn kontrol altndadr. Su iinde oksijen difzyon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
51
KATODK KORUMA
Sayfa 52 / 325
hz ok yava olduundan , ntral ortamlarda eliin korozyon hz da olduka dktr. ekil-2.3. ekil-2.3 eliin ntral bir ortamda d akm kayna ile katodik korunmas ekilde verilmi olan rnekte, katodik koruma uygulanmadan nce eliin korozyon hznn 10 A/cm2 olduu grlmektedir. Bu deer genellikle hareketli sularda mmkn olur. Durgun sular iinde oksijen difzyonu daha yava ve korozyon hz daha da kktr. Dier taraftan durgun sular iinde oluan korozyon rnleri metal yzeyinde kelerek kabuk olutururur. Bu kabuk korozyon hznda byk llerde azalmalara neden olur. Oksijenin zelti iindeki difzyon hz ok yava olduundan oksijen redksiyonu ile gerekleen katodik polarizasyon erileri ksa bir sre sonra bir limit akma eriir. Bu durumda korozyon hz da ancak limit akm younluuna kadar ykselebilir. Byle bir elii katodik olarak korumak iin , nceki rnekte olduu gibi yine katodik ynde 120 mV polarize etmi olduumuzu dnelim. Polarizasyon sonunda eliin korozyon hz 0,1 A/cm2 deerine decektir. Bunu salamak iin katodik koruma devresine 100 A/cm2 (1 A/m2) lik bir d akmn uygulanmas gerekecektir. Bu deer katodik reaksiyonun limit akm ile snrldr. Eer metal yzeyine kaplama yaplacak olursa, katodik koruma iin gerekli akm ihtiyac byk lde azalacaktr. ekilden ar korumann zararl etkisi de ak olarak grlmektedir.Eer elik katodik ynde gereinden fazla polarize edilerek potansiyeli negatif ynde daha fazla artrlacak olursa , katot reaksiyonunda deime olmaktadr. Artk katotda yalnz oksijen redksiyonu reaksiyonu deil, suyun elektrolizi ile hidrojen k reaksiyonu da gereklemektedir. Ar koruma sonucu katotda hidrojen gaz k balamaktadr. Katotda hidrojen gaz knn baz sakncalar vardr. Aa kan hidrojen gaz metal yzeyinde bulunan kaplamann soyulmasna neden olabilir. Ayrca stres korozyonunun sz konusu olduu ortamlarda , metal yzeyinde aa kan hidrojen atomlarnn bir ksm molekl halinde uzaklamak yerine atom halinde metal yapsna girerek orada hidrojen krlganlna neden olabilir. stelik ar koruma halinde katodik koruma iin harcanan akm da gereksiz yere artrlm olur. 2.3 -GALVANK ANOTLU KATODK KORUMA Bir elik boru hattn galvanik anotlarla katodik olarak korumak iin, boru hattna kendinden daha aktif bir metal, rnein manezyum balanarak bir galvanik hcre oluturulur. ekil-2.4
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
52
KATODK KORUMA
Sayfa 53 / 325
ekil-2.4 Galvanik anotlarla katodik korum Bylece oluturulan galvanik pilde manezyum anot, elik de katot olur. Anotta manezyum znerek elektron aa karr. Bu elektronlar katodik reaksiyonun elektron ihtiyacn karlar. Katodik koruma devresinden akm geebilmesi iin anot ve tatot arasnda devre direncini yenebilecek kadar bir potansiyel farknn olmas gerekir. ekil-2.5 de galvanik anot olarak inko kullanlan bir katodik koruma sisteminin polarizasyon erileri grlmektedir. ekilden grld zere, korunacak metalin balangtaki potansiyeli Ecor(c) korozyon akm da i cor dr. Kullanlan anodun balant yaplmadan nceki potansiyeli de E cor(a) dr. Anot ve katot birbirine balandktan sonra sistem potansiyeli ESC deerini alr. Fakat anot ve katot arasnda (R) Ohm kadar bir diren bulunduundan katodik koruma devresinden ancak I G kadar bir galvanik akm geebilir. Anot ve katot potansiyelleri arasnda da E = IR kadar bir fark oluur. Katodik koruma uygulandktan sonra katot potansiyeli Ec , anot potansiyeli de Ea deerini alr. Byle olunca katodik koruma sonucu metal korozyonu i CP deerine drlm olur.
ekil-2.5 Galvanik anotlu bir katodik koruma sisteminin polarizasyon diyagram ekilden grlecei zere , galvanik anottan ekilen (i G) akm, galvanik anodun ak devre potansiyeli ile devre direncinin byklne baldr. Katodik koruma devre direncinin byk bir ksmn anot yata direnci oluturur. Sonu olarak, katot potansiyelinin istenilen bir deere inmesini salamak iin, anot yata direncinin belli bir deerin altna drlmesi gerekir. Kaplamann Katodik Korumaya Etkisi Katodik olarak korunacak metal yapnn yzeyi uygun bir malzeme ile kaplanarak akm ihtiyac azaltlabilir. Kaplama yaplmak suretiyle katot blgesine oksijen difzyon hz azaltlm olur. Bylece katodun koruma potansiyeline kadar polarize edilmesi , yani katodik korumay salamak iin daha az akm harcanmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
53
KATODK KORUMA
Sayfa 54 / 325
gerekir. Kaplama yaplarak katodik korumann hem ilk tesis, hem de iletme maliyeti byk llerde azaltlabilir. Pratikte kaplama ve katodik koruma genellikle birlikte uygulanr. Kaplamasz halde katodik koruma uygulanmas ekonomik olmadndan, katodik korumasz kaplama da emniyetli olmadndan tercih edilmez. Endstriyel koullarda yaplm olan en mkemmel kaplamalarda bile daima mikro delikler ve icilik hatalarndan ileri gelen bozukluklar bulunabilir. Kaplamada bulunan bu kk delikler korozyon asndan son derece tehlikelidir. Kk anot/byk katot etkisi ile bu delik noktalarda korozyon akm younluu anormal deerlere ulaabilir. Bu tehlikeli durumun nlenmesi iin kaplama ile birlikte katodik koruma da uygulanmas gerekir. Olaya bu adan bakldnda , yaplacak kaplamann ok mkemmel olmasna gerek duyulmaz. En ekonomik zm, akm ihtiyacn yeteri kadar azaltacak kalitede bir kaplama + katodik korumadr. Kabuklama Olaynn Etkisi Daha nce aklanm olduu gibi doal sular ve zeminler gibi ntral ortamlarda bulunan bir elik yapya katodik koruma uygulandnda katot reaksiyonu oksijen redksiyonu eklinde yrr. Bu reaksiyonda aa kan hidroksil iyonlar katot blgesinin alkali olmasna neden olur. O2 + 2 H2O + 4 e- = 4 OH Eer ortamda yeterli oksijen yoksa ve katot potansiyeli de yksek ise, bu durumda katot reaksiyonu suyun ayrmas ile hidrojen gaz k yaparak gerekleir. Bu reaksiyonda da hidroksil iyonlar aa kar. 2 H2 O + 2 e- = H2 + 2 OHHer iki halde de aa kan hidroksil iyonlar nedeniyle katot blgesinde pH deeri ykselir. Bu durum korozyon sonucu aa kan demir iyonlarnn hidroksit eklinde metal yzeyinde kelmesine neden olacandan metalin pasiflemesine yardmc olur. Bunun dnda , katot blgesinde bulunan Ca 2+ ve Mg2+ iyonlar da hidroksil iyonlarnn etkisi ile kalsiyum karbonat ve manezyum hidroksit eklinde metal yzeyinde aadaki kimyasal reaksiyonlara gre kelerek pas tabakas ile birlikte koruyucu bir kabuk oluturur. Ca 2+ + HCO3- + OH- = CaCO3 + H2O Mg 2+ + 2 OH- = Mg (OH)2 Kabuklama olay metal yzeyine olan oksijen difzyonunu gletirir. Hcreden akm getikce katodik reaksiyon daha kk bir limit akm kontrolnde yrr. Limit akmn deeri metal yzeyinde oluan kabuun kalnlna ve geirimsizliine baldr. Kabuk oluumu zamanla artarak daha geirimsiz hale gelir. ekil-2.6 da deniz suyu iinde meydana gelen kabuun katodik koruma akm ihtiyacna olan etkisi grlmektedir. ekilden grld zere, kabuk kalnl arttkca katotdaki oksijen redksiyonu reaksiyonunun hz azalr. Korozyon hz limit akm younluunun kontrolndedir. Limit akm younluunun azalmas katodik koruma akm ihtiyacnn da azalmasna neden olur. Bu durum kaplamasz olarak deniz suyu iine konulmu olan elik yaplarn katodik korumasnda ak olarak gzlenebilir. Bu tip yaplarda katodik koruma akm ihtiyac balangta ok yksek olduu halde, zamanla
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
54
KATODK KORUMA
Sayfa 55 / 325
azalarak bir ka ay iinde yaklak drtte bir deerine kadar debilir. Eer yapya sabit bir akm younluu uygulanacak olursa, yapnn potansiyelinde zamanla art grlr. ekil-2.6 Deniz suyu iinde kabuk olumas nedeniyle katodik polarizasyon erisinde meydana gelen deime
Otomatik Kontroll Katodik Koruma Sistemleri Katodik koruma sistemlerinde baz halde evre koullarnn zamanla deimesi sonucu katodik koruma akm ihtiyacnda da deime olur. rnein mevsimlere gre yeralt suyu tablas seviyesinin deimesi, veya ak hz nedeniyle oksijen difzyonunda meydana gelen deimeler, yapy katodik olarak korumak iin gerekli olan akm ihtiyacnn zaman zaman artmasna ya da azalmasna neden olabilir. Bu durumlarda katodik koruma sistem potansiyelini sabit bir deerde tutabilmek iin transformatr-redresr nitelerinde katodik koruma akmnn otomatik olarak artrlp veya azaltlmas gerekir. Burada ama , katodik olarak korunan yapnn potansiyelini belli bir deerde sabit tutmaktr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
55
KATODK KORUMA
Sayfa 56 / 325
ekil -2.7 de deniz suyu gibi ntral bir zelti iinde bulunan bir elik yapnn anodik polarizasyon erisi grlmektedir. Katodik reaksiyon oksijen redksiyonu eklindedir ve balangta (i L) limit akm geerlidir. Ancak eitli nedenlerle limit akm zamanla art gstererek (iL) deerini almaktadr. Bu durumda uygulanan d akm ayni kalacak olursa , korunan yapnn potansiyel deeri limit deer olan (E cp) nin altna debilir. Potansiyeli Ecp deerinde sabit tutabilmek iin uygulanan d akmn bir
miktar artrlmas gerekecektir. Otomatik kontroll transformatr-redresr sistemlerinde bu ilem, yeraltna konulan sabit bir referans elektrot ve bir manyetik amplifiye nitesi ile otomatik olarak yaplabilmektedir. Referans elektrot ile llen sistem potansiyeli belli bir deerin altna dnce, otomatik olarak akm artrlmakta ve potansiyel istenilen deere kadar karlmaktadr. Aksine olarak sistem potansiyelinin artmas halinde uygulanan d akm otomatik olarak kesilerek potansiyelin dmesi salanmaktadr. ekil-2.7 Bir katodik koruma sisteminde potansiyelin otomatik olarak kontrol 2.4 -ATTENUATON ERLER Bir boru hattna belli bir noktadan akm uygulandnda , akmn uygulanm olduu noktada boru / zemin potansiyeli maksimum bir deer kazanr. Bu noktadan itibaren boru zerinden akan akmn iddeti ve boru/zemin potansiyeli mesafe ile gittike azalr. Bu azala attenuation ve mesafeye gre izilen akm ve potansiyel erilerine de attenuation erileri denir. Boru zerinde mesafe ile akmn azal, borunun uzunlamasna direncine, kaplamann iletkenliine (veya direncine) ve borunun iinde bulunduu zeminin rezistivitesine baldr. Bu deikenlerin boru hatt boyunca sabit kald kabul edilerek, boru zerinden akan akmn ve boru / zemin potansiyelinin mesafeye gre deiimi aadaki logaritmik bantlar ile ifade edilebilir. E x = E 0 e - a x I x = I0 e -a x Burada , E0 : Akm uygulanan noktada boru / zemin potansiyeli deiimi,Volt
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
56
KATODK KORUMA
Sayfa 57 / 325
E x : Akm uygulanan noktadan itibaren (x) m uzaklkta boru /zemin potansiyeli deiimi, Volt a : Attenuation sabiti , m-1 x : Akm uygulanan noktaya olan uzaklk, m dir. Bu bantlar aadaki kabuller yaplarak elde edilmitir.
Boru hatt boyunca zemin rezistivitesi ve boru kaplamas niform bir yap gstermektedir. Anot yata boru hattndan yeterli uzaklkta (en az 70 m) bulunmaktadr. Boru ap ve et kalnl deimemekte ve ara yerde boru elektriksel direncine etki yapan balantlar bulunmamaktadr. Boru hatt sonsuz uzunluktadr. Yani boru hattnn teki ucunda izole flan bulunmamakta ve uygulanan akm tam olarak kayboluncaya kadar boru hatt boyunca akabilmektedir. Attenuation sabiti (a), sz konusu borunun uzunlamasna elektriksel direncine ve boru kaplamasnn elektriksel iletkenliine ( veya direncine ) bal bir sabittir. a =
r R
Burada, a : Attenuation sabiti, m- 1 r : 1 m borunun uzunlamasna direnci , Ohm R: 1 m borunun kaplama direnci, Ohm m2 dir.
Bu iki diren yardm ile 1 m uzunluundaki boru hattnn omik direnci yle hesaplanr: R0 = Ohm m r.R Boru etkin direnci olan Ro yardm ile I0 hesaplanabilir. I0 = E0 / R0 Bir boru hattnn attenuation sabitini hesaplamak iin borunun uzunlamasna elektriksel direnci (r) ve boru kaplama direnci (R) nin bilinmesi gerekir. Boru hattnn elektriksel direnci olan (r) aadaki bant ile hesaplanabilir. r =
L A
Burada , r : Boru uzunlamasna direnci, Ohm : zgl elektrik direnci, (elik iin 1,8 x10 -7 ) Ohm.m L : Boru zunluu, m A: Boru kesit alan, m2 dir.
elik borularn uzunlamasna elektrik direncini boru ap ve et kalnlna bal olarak dorudan okumak zere zel nomogramlar hazrlanmtr. ekil-2.8
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
57
KATODK KORUMA
Sayfa 58 / 325
ekil-2.8 ap (d) ve et kalnl (t) olan bir borunun uzunluuna elektriksel Boru ap ve et kalnl bilindii zaman boru uzunlamasna elektrik direnci yukarda verilen bant ile de hesap edilebilir. rnein 1m ap ve 9mm et kalnlnda olan 1 m uzunluundaki bir elik borunun elektriksel direnci yle hesaplanabilir. r = 1,8 x 10-7
1 2 2 3,14 (0,509) - (0,500)
= 6,3 x10-6 Ohm
Bu boru hattnn kaplama direnci 5000 Ohm.m2 ise, 1 m uzunluundaki borunun kaplama direnci aadaki ekilde hesaplanr. A = 2 D x L = 3.14 x1 x1 = 3,14 m2 R = 5000 / 3,14 = 1592 Ohm dur. Bu iki deer kullanlarak sz konusu boru iin attenuation sabiti, a =
-6 6,3x10 / 1592
= 0,63 x10-4 m-1 bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
58
KATODK KORUMA
Sayfa 59 / 325
Byle bir boru hattnda potansiyelin mesafeye gre deiimi attenuation bantlar kullanlarak hesaplanabilir. rnein bu boruya bir noktadan akm uygulayarak boru zemin potansiyelini akm uygulanan noktada 1,2 Volt artrm olduumuzu dnelim. 5,0 km uzaklkta boru /zemin potansiyeli deiimini hesaplyalm. E x = E0 e -ax Ln (Ex) = Ln ( E0) - a x Ln (Ex) = Ln 1,2 - (0, 63x10 Ex = 0,88 V Ayni boru hattnda bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluunu bulmak iin, boru / zemin potansiyelinin katodik koruma iin ngrlen 300 mV potansiyel kaymas (Ex= 0,3 Volt) ve akm uygulanan noktada ( Eo=1,2 Volt) olduunu kabul edelim. Buna gre (x) uzakl, 0,3 = 1,2 e-0,000063 x x = 22000 m bulunur. Bu deer boru hattnda, akm uygulanan noktadan itibaren 22 km uzaklkta boru potansiyelinin 0,3 Volt kayma yapacan gstermektedir. Yukarda verilmi olan attenuation bantlar, teki ucunda izole flanj bulunmayan sonsuz uzunlukta boru hatlar iindir. ki ucu da izole flan ile kapatlm olan belli uzunluktaki boru parasnda attenuation erileri logaritmik deil hiperbolik bir deiim gsterir. (L) m uzunluunda bir boru parasna bir ucundan akm uygulayarak potansiyelinin akm uygulanan noktada E0 kadar artrlm olduunu dnelim. Bu durumda boru parasnn teki ucundaki potansiyel ve akm deiimi iin aadaki bantlar yazlabilir. E0 = Eson cosh aL I0 = (Eson / R) sinh aL
-4
) 5000
L m uzunluundaki borunun, akm uygulanan u noktasndan itibaren herhangi bir (x) m uzaklndaki boru potansiyeli deiimi Ex deeri iin de, Ex = E0 cosh (L - x) / cosh aL bants vardr. Borunun teki ucunda L = x olacandan, cosh (L-x) = cosh 0 = 1 ve Ex = Eson
yazlabilir. O halde borunun teki ucundaki potansiyel deiimi iin, E0 = Eson cosh aL
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
59
KATODK KORUMA
Sayfa 60 / 325
bants bulunur. rnein 10 km uzunluundaki bir boru parasna bir utan akm uygulayarak boru potansiyelini akm uygulanan noktada E0 = 1,2 Volt artrm olduumuzu dnelim. Bu boru hattnn attenuation sabiti a = 0,63 10 -4 olsun. Buna gre borunun teki kapal ucunda potansiyel deiimini hesaplyalm. E0 = Eson cosh aL 1,2 = Eson cosh (0,63 10-4 x 10000) Eson = 1,0 Volt bulunur. Eer boru uzunluu 30 km olsayd, son noktada boru potansiyelindeki deiim , Eson = 0,47 Volt olacakt. Sonlu ve sonsuz uzunluktaki boru paralar iin izilmi olan
attenuation erileri ekil-2.9 da verilmektedir. ekil-2.9 Sonlu ve sonsuz uzunluktaki boru hatlarna bir noktadan akm uygulanmas halinde attenuation erileri L m uzunluunda bir boru parasna bir utan akm uygulanmas halinde, akm uygulanan noktadan itibaren (x) m uzaklktaki boru potansiyelindeki deiim aadaki ekilde hesaplanr. Yukardaki rnekte verilen L = 30 km uzunluundaki boru parasnn akm uygulanan noktaya x = 10 km uzaklndaki bir noktadaki potansiyel deiimi yle hesaplanabilir. E
x
= E0 cosh a (L - x) /cosh aL
Burada, L = 30000 m , x = 10000 m , Eo = 1,2 Volt ve a = 0,63 10 -4 m-1 deerleri yerine konularak, E Ex = 1,2 cosh (0,63 10-4 x 20000) / cosh (0,63 10-4 x 30000) = 1.2 cosh 1,2 / cosh 1,8
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
60
KATODK KORUMA
Sayfa 61 / 325
= 0,700 Volt
bulunur.
Bir boru parasna iki utan akm uygulanmas Bir boru hattnn attenuation sabiti , boru cinsi ve kaplama direncine bal olarak bir metre uzunluunda bir boru uzunluu iin sabit bir deerdir.Kaplama direnci arttkca attenation sabiti klr. Bir noktadan korunabilen boru uzunluu attenuation sabiti a ya baldr. Her ne kadar akm uygulanan noktada potansiyel artrlarak daha uzun bir boru paras katodik olarak korunabilirse de , akm uygulanan noktada boru potansiyeli istenildii kadar artrlamaz.Hidrojen gaz k ile kaplamann soyulma tehlikesini nlemek iin boru zemin potansiyeli akm uygulanan noktada en ok - 1,5 Volta karlabilir. Bu durumda E o en ok 1,2 Volt olabilir. Eer zayf kaplamal bir boru hatt sz konusu ise, bir noktadan korunabilen boru uzunluu bir ka kilometreyi gemez. Bu durumda boru hattna ok sayda trafo nitesi ile bir ka noktadan akm uygulanmas gerekir. ekil-2.10 de bir boru hattna iki utan akm uygulanmas halinde attenuation erileri grlmektedir.
ekil-2.10 Birden fazla noktadan akm uygulanmas halinde attenuation erileri ekilde boru hattna A1 ve A2 noktalarndan akm uygulanmtr. Akm ve potansiyelin boru hatt boyunca deiimi kesikli izgiler ile gsterilmitir. Bunlar sonsuz uzunluktaki bir boruda akm dalmna benzer ekilde logaritmik eriler halindedir. ki nokta arasndaki potansiyel deiimleri birbiri ile toplanmakta ve boru hatt boyunca potansiyel deiimi minimumdan geen bir eri halini almaktadr. Birbirine ters ynl olan akmlarn farklar etkili olduundan boru akm orta noktada civarnda sfr olmaktadr. Bu noktada karlkl akmlar birbirine eittir. Eer bu noktaya bir izole flan konulursa karlkl akan akmlarn birbirini yok etmesi nlenmi ve orta noktadaki potansiyel deeri artrlm olur. Bir boru hattna orta noktadan akm uygulanmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
61
KATODK KORUMA
Sayfa 62 / 325
Eer akm orta noktadan iki yne doru uygulanyorsa, bir noktadan
korunabilen boru uzunluu, ( x ) m deil , ( 2x )m olacaktr. ekil -2.11 ekil -2.11 Bir noktadan akm uygulanarak korunabilen maksimum boru uzunluu
Akmn orta noktadan uygulanmas halinde bir yne doru konunabilen boru uzunluu, E x = E0 e - ax veya logaritma alnarak, x = ( Ln E0 - Ln Ex ) / a bants ile hesaplanabilir. Bylece korunan boru uzunluu iki kat arkrlm olur. (x) mesafesini daha da artrmak iin akm uygulanan noktadaki potansiyelin yani E0 deerinin artrlmas gerekir. Ancak bu deer yukarda belirtilmi olduu gibi istenildii kadar artrlamaz. Bu durumda bir noktadan daha uzun bir boru hattn korumak iin attenuation sabiti (a) nn kltlmesi yoluna gidilir. Attenuation sabiti boru ap ve et kalnlna ayrca boru kaplama direncine baldr. Kaplama direnci artrldkca, attenuation sabiti kaplama direncinin kare kk ile orantl olarak azalr. Belli apta bir boru iin attenuation sabiti dorudan kaplama direncine bal sabit bir saydr. O halde bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluu boru cinsi ( ap ve et kalnl) ile kaplama direncine bal olarak hesaplanabilir. Pratikte kaplama direnci yerine borunun akm ihtiyacnn kullanlmas kolaylk salar. Boru kaplama direnci ile akm ihtiyac arasndaki bant ekil-2.12 de verilmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
62
KATODK KORUMA
Sayfa 63 / 325
ekil-2.12 Kaplama direnci ile katodik koruma akm younluu arasndaki bant ekilden grld zere, cam lifi sargl 4 mm kalnlktaki bir bitm kaplamann direnci yaklak olarak 3000 Ohm.m 2 ve katodik koruma akm ihtiyac da 0,1 mA/m2 dir. 400 mm apnda ve 7 mm et kalnlnda bir boruya byle bir kaplama yaplm olduunu dnelim. Bu borunun attenuation sabiti, a =
r R
r = 20 x 10-6 Ohm R = 3000 Ohm.m2 = 3000 / 3,14 x0,4 x1 = 2390 Ohm a =
0,00002 = 9 10-5 m-1 bulunur. 2390
Boru potansiyeli deiiminin akm uygulanan noktada 1,2 V ve son noktada da 0,3 V olduu kabul edilirse, bir noktadan korunan boru uzunluu x, x = ( ln 1,2 - ln 0,3) / 9 10-5 = 15400 m 2 x = 30800 m bulunur Bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluunu, borunun katodik koruma akm younluuna bal olarak dorudan veren grafikler hazrlanmtr. Bu grafiklerde, belli zellikte bir boru hattnn katodik koruma akm younluu deeri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
63
KATODK KORUMA
Sayfa 64 / 325
esas alnarak, bir noktadan iki yne doru korunabilen maksimum boru uzunluu (2x) km olarak dorudan okunabilmektedir. ekil -2.13
ekil-2.13 Akm younluuna bal olarak bir noktadan korunabilen boru uzunluu ekilden grld zere, katodik koruma akm younluu 0,1 mA/m 2 olan 400 mm apnda ve 7 mm et kalnlnda olan bir boru hatt, bir noktadan akm uygulanarak en ok 30 km ( her iki yne 15 km + 15 km olarak) korunabilmektedir. Bu deer bilindii zaman boru hattna uygulanacak olan akm iddeti de kolayca bulunabilir. rnein yukardaki rnekte verilmi olan boru hattnn 30 km uzunluundaki blmn katodik olarak koruyabilmek iin gerekli olan akm iddeti, Io = (2 x) d i = 30800 (3,14) (0,4) (0,1) Io = 3868 mA 3,9 A bulunur. zellikleri belli bir boru hattn katodik olarak korumak iin gerekli olan akm iddetini dorudan veren grafikler hazrlanmtr.ekil-2.14. Bu grafikler kullanlarak, katodik koruma akm younluu bilindiinde, bir noktadan korunacak boru uzunluu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
64
KATODK KORUMA
Sayfa 65 / 325
iin gerekli olan akm iddeti dorudan okunabilmektedir Yukardaki rnekte katodik koruma akm ihtiyac 0,1 mA/m2 olan 400 mm apl boru ele alnm ve bu borunun 30800 m uzunluundaki blmnn bir noktadan korunabilecei belirlenmiti. Sz konusu boru iin toplam akm ihtiyac grafikten yaklak 4,0 A olarak okunmaktadr. ekil-2.14 Bir boru hattnn bir noktadan katodik olarak korunmas iin gerekli olan akm iddeti Katodik koruma akm ihtiyac bilindii zaman bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluu ekil-2.15 de verilen grafik yardm ile yaklak olarak belirlenebilir. ekilden grlecei zere, akm ihtiyac 100 A/m2 olan bir boru hattnn bir utan en ok 20 km, orta noktadan en ok 35 km uzunluundaki blm katodik olarak korunabilir.
ekil-2.15 Akm ihtiyacna gre bir noktadan korunabilen boru uzunluunun belirlenmesi, ( - - - ) Orta noktadan koruma, () Bir utan yaplan koruma 2.5 -KATODK KORUMA AKIM HTYACI Katodik koruma projelendirmesi yaplmadan nce akm ihtiyacnn ya deneysel olarak, ya da literatrde eitli ortamlar iin verilmi olan listelerden alnarak belirlenmesi gerekir. Katodik koruma sisteminin transformatr / redresr kapasitesi, tesis mr ,anot ktlesi ve says proje koullar iin n grlen akm ihtiyac deerine gre hesaplanr. eliin kaplamal ve kaplamasz olarak eitli ortamlarda korunmas iin gerekli olan yaklak akm ihtiyac deerleri literatrde listeler halinde verilmitir. Zemin iinde bulunan bir boru hattnn akm ihtiyac byk lde kaplama kalitesine ve direncine baldr. Boru hattnn iinde bulunduu zeminin rezistivitesi de etkili olmakla beraber zemin direnci boru kaplama direnci yannda ok kk kaldndan ihmal edilebilir. Bir fikir vermek zere, Tablo -2.1 de baz ortamlar iin Tablo-2.2 ve ekil-2.16 de de deiik kaplama cinsleri iin akm ihtiyac deerleri verilmektedir. TABLO -2.1 Katodik koruma iin yaklak akm ihtiyac deerleri Ortam Koullar Yaklak akm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
65
KATODK KORUMA
Sayfa 66 / 325
ihtiyac, mA / m2 Hareketli deniz suyu iinde plak elik 100 - 160 Durgun deniz suyu iinde plak elik 55 - 85 Deniz dibi amuru iinde plak elik 20 - 30 Rutubetli zemin iinde plak elik 10 - 20 Zemin veya su iinde zayf kaplamal elik 1 - 2 Zemin veya su iinde iyi kaplanm elik 0.05 Zemin veya su iinde polietilen kaplanm 0.005 elik
ekil-2.16 eitli cins kaplamalara ait yaklak akm ihtiyac deerleri Tablo-2.2 eitli cins kaplamal boru hatlarnn kaplama direnci ve akm ihtiyac
Kaplama kalitesi ok zayf Zayf Orta yi ok iyi Mkemmel
Kaplama direnci,Ohm.m2 100 200 200 -500 500 -1000 1000 2000 2000 -10000 > 10000
Akm ihtiyac, mA / m2 1,0 -2,0 0,5 -1,0 0,1 -0,5 0,05 -0,1 0,01 - 0,05 0,01 >
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
66
KATODK KORUMA
Sayfa 67 / 325
Bir fikir vermek amacyla literatrde verilmi olan bu deerlerin dorudan projelerde kullanlmas sakncaldr. Bu deerleri kullanrken proje mhendisi aadaki iki hususu gz nnde bulundurmaldr. 1.Akm ihtiyac deerleri listelerde ok geni snrlar iinde verilmitir. Bu deerlerden en dk olannn kullanlmas emniyet asndan, en byk deerin kullanlmas da ekonomik adan sakncal olabilir. 2. Kaplama cinsine gre verilmi olan akm ihtiyac deerlerinde, kaplamann kalitesi ve icilik hatalar gz nne alnmamtr. zellikle borularn tanmas, depolanmas,hendeklere yerletirilmesi ve kaynak blgelerinin izolasyonu srasnda ortaya kacak hatalarn etkileri gz nne alnarak akm ihtiyacnda hesaba katlmas gerekir. Projelendirme srasnda akm ihtiyac belirlenirken tablolarda verilmi olan bu akm ihtiyac deerlerinin , katodik koruma ilk uygulandnda gerekli olan ve metal yzeyi polarize olmadan nceki akm ihtiyac olduu gzden uzak tutulmamaldr. Polarizasyon gerekletikten sonra akm ihtiyacnda nemli llerde d grlr. Buna karlk kaplama direnci de zamanla azalacandan akm ihtiyacnda art meydana gelir. Proje mhendisi bu eliik durumu deerlendirerek, katodik koruma sresi iinde geerli olan ortalama bir akm ihtiyac deerini belirlemek durumundadr. Tablolarda verilen btn bu akm ihtiyac deerleri proje mhendisine yaklak bir fikir vermek iindir .Katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesinde en gvenilir deerler gerek ortamlarda yaplan akm ihtiyac deneyleri ile elde edilebilir. Akm htiyac Deneyleri Yeraltna konulmu olan boru hatlarnn bulunduklar zemin iindeki akm ihtiyacn belirlemek iin bir ok deney yntemi gelitirilmitir. Kaplamasz bir boru hattnn akm ihtiyacn tayin iin ekil-2.17 da verilen deney dzenei kullanlabilir. Deney yle yaplr. Boru hattna en az 30 m uzaklkta geici bir anot yata oluturulur. Bir doru akm kaynandan yeterli iddette akm uygulanarak boru hattnn belli bir blgesi katodik olarak polarize edilir. yle ki, lm yaplan en u noktalarda boru /zemin potansiyeli doygun bakr/ bakr slfat referans elektroduna kar - 0,85 Volt deerine erimi olsun. Bu potansiyel deerine erimek iin balangta yksek bir akm iddeti uygulanmas gerekir. Boru/zemin potansiyelini -0,85 Volt ta tutabilmek iin uygulanmas gereken akm iddeti zamanla gittikce azalr. Belli bir sre sonra sistem kararl hale gelir ve uygulanan akm artk deimez. plak bir boru hattnda kararl bir polarizasyona ulamak iin gnlerce akm uygulanmas gerekebilir. Kararl hale eriildiinde boru hattna uygulanan akm iddeti kaydedilir. Ayrca boru hatt boyunca deiik noktalarda boru/zemin potansiyeli llr. Katodik korumann gereklemi olduu u noktalarda , sistem kararl halde iken boru akm lmleri yaplr. Deneye tabi tutulan (x) m uzunluundaki boru parasn katodik olarak polarize etmek iin gerekli olan akm iddeti, akm kaynandan boru hattna uygulanan d akm ile u noktadaki boru akm arasndaki farka eittir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
67
KATODK KORUMA
Sayfa 68 / 325
ekil- 2.17 plak bir boru hattnda akm ihtiyacnn tayini deneyi ekilde yaplan deneyde boru hattna orta noktadan (2x) m boru paras iin 59 Amper akm uygulanmtr. Bir yne doru akan akm 59/2 =29,5 A dr. Boru u noktasnda llen boru akm ise 1,2 A dir. Bu durumda (x) m uzunluundaki boru parasn katodik olarak korumak iin harcanan akm , i K = 29,5 -1,2 = 28,3 A dir. (x) m uzunluundaki boru hattnn d yzey alan bilindiine gre, buradan mA/m 2 olarak akm ihtiyac hesaplanr. plak boru hatlarnn akm ihtiyac ok yksek olduundan, bu deney ancak 100 - 200 m uzunluunda bir boru paras zerinde yaplabilir. plak borularn yaklak olarak 20-30 mA/m2 akm ekecei gz nne alnrsa, (balangta bu deer daha da yksektir) 200 m uzunluunda ve 40 cm apnda bir boru hatt iin en az 7,5 10 A akma ihtiya duyulur. Ayrca geici anot yata direnci de yksek olacandan olduka yksek potansiyelli bir doru akm gerekecektir. Bu nedenle, rnein 12 Voltluk akler ile bu deneyin yaplmas mmkn deildir. Bu deneyde kaynak makinalarnn g kaynaklar kullanlabilir. Kaplamal Boru Hatlarnda Akm htiyacnn Tayini Zayf bir ekilde kaplanm olan borularn akm ihtiyac bile , kaplamasz borularn akm ihtiyacnn onda biri kadardr. Bu nedenle kaplamal borularda akm ihtiyac deneyleri daha uzun boru hatlar zerinde yaplabilir ve doru akm kayna olarak da ak kullanlabilir . Deney iin seilen boru hattnn ap, et kalnl ve kaplamas niform bir yapda ve btn boru hattn temsil edecek ekilde olmaldr. Ayrca , deneyin yaplm olduu blgede zemin cinsi ve yapsnda da byk farkllklarn bulunmamas gerekir. Deney iin yaklak olarak 3-5 km uzunluunda bir boru parasnn seilmesi uygundur. ekil-2.18
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
68
KATODK KORUMA
Sayfa 69 / 325
ekil-2.18 Kaplama direnci ve katodik koruma akm ihtiyac tayini deney dzenei ekilde grld gibi , geici bir anot yatandan deneye tabi tutulan boruya katodik ynde bir akm uygulanr. Devreye bir akm kesici ilave edilerek akmn 30 saniye (on) ve (15) saniye (off) durumunda olmas salanr. Bu deneyin amac boru kaplama direncini tayin etmektir. Kaplama direnci belirlendikten sonra, sz konusu boru iin katodik koruma akm ihtiyac da hesaplanabilir. Kaplamal borular ok abuk polarize olduu iin bu deney ksa srede tamamlanabilir. Polietilen kaplamal borular akm uygulandktan sonra bir ka dakika iinde polarize olabilirler. yi kaplamal borularn boru/zemin potansiyel deerleri ve uygulanan akm iddeti ksa sre iinde sabit bir deere eriir. Boru hatt zerinde anot yatandan en az 300 m uzaklkta, 3-5 km aralkla iki deney istasyonu seilir. Deneylerin her iki lm istasyonunda ayni anda yaplmas gerektiinden , lm istasyonlarnda en az birer teknisyen bulunmal ve beraberlii salamak iin telsiz kullanlmaldr. Bu iki istasyonda ayni anda (on) ve (off) boru/zemin potansiyel deerleri ile boru akm llr. Bylece her istasyon iin on off hallerine kar gelen potansiyel deiimi (E) ve akm iddeti deiimi (I) bulunur. Daha sonra iki istasyonda llen potansiyel deiimlerinin ortalamas alnarak boru parasnn ortalama potansiyel deiimi belirlenir. Bu potansiyel deiimine neden olan akm iddeti ise, her iki istasyonda llen akm iddeti deiimlerinin fark alnarak bulunur. Bu deerlerden,Ohm kanunu yardm ile iki istasyon arasnda kalan boru parasnn kaplama direncine geilir. Sz konusu borunun yzey alan bilindiine gre, buradan Ohm.m 2 olarak boru kaplama direnci hesap edilir. Boru kaplama direncinin ekil 2.18 de grlen deney dzenei ile tayinini bir rnek zerinde aklyalm. Seilen boru uzunluu 4,0 km ve deneye tabi tutulan polietilen kaplamal borunun ap da 40 cm olsun. Birinci istasyon : Potansiyel deiimleri, Eoff = - 0,89 V Fark, E = 0,86 V Eon = -1,75 V
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
69
KATODK KORUMA
Sayfa 70 / 325
Akm deiimleri , Ioff = + 0,09 A Fark, I = 2,16 A
Ion = + 2,25 A
kinci istasyon: Potansiyel deiimleri, Eoff = - 0,88 V Fark, E = 0,84 V Akm deiimleri , Ion = + 2,03 A Ioff = -0,05 A Fark, I = 2,08 A
Eon = - 1,70 V
Ortalama potansiyel deiimi: E = (-0,86) + ( - 0,82) /2 = - 0,84 V Borudan zemine geen akm: I = 2,16 - 2,08 = 0,08 A Boru paras kaplama direnci: R = 0,84 V / 0,08 A = 10,5 Ohm Boru paras yzey alan: A = 4000 x 3,14 x 0,40 = 5024 Boru kaplama direnci : R = 10,5 Ohm x 5024 m2 = 52752 Ohm.m2 Boru akm ihtiyac : i = I / A = 80 / 5024 = 0,016 mA/m 2 deney srasnda aadaki
Bu deneyden doru sonu elde edebilmek iin koullar salanm olmaldr:
Boru parasnn iki ucundaki istasyonlarda llm olan akm iddeti deerleri birbirine ok yakn olmamaldr. Eer byleyse, deney iin daha uzun bir boru paras seilerek deney tekrarlanmaldr. Boru parasnn iki ucundaki istasyonlarda llm olan potansiyel deerleri de birbirinden ok farkl olmamaldr. Bu durumda daha niform yapda veya ksa bir boru paras seilmelidir. Boru kaplama direnci tayini iin basit yntem ki ucu izole flan ile kapatlm, niform yapda, yaklak olarak 3-5 km uzunluunda bir boru paras mevcut ise,basit bir deney ile boru kaplama direnci belirlenebilir.ekil-2.19
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
70
KATODK KORUMA
Sayfa 71 / 325
ekil- 2.19 Boru kaplama direnci tayini iin deney dzenei Bu deney sisteminde orta noktadan bir akm uygulanarak boru hatt zerinde belirlenen en az istasyonda boru/zemin potansiyelleri llr. Akm kaynandan boru hattna uygulanan akmn zamanla deimiyecek ekilde kararl hale gelmesi beklenir. Uygulanan akm iddeti boru /zemin potansiyelini en az -0,85 Volt dzeyine karabilmelidir.Akm devresine bir otomatik akm kesici konularak akmn 30 saniye (on) ve 15 saniye (off) olmas salanr.Btn lm istasyonlarnda ayni anda (on)-(off) potansiyel deerleri llr. llen bu (on)-(off) potansiyellerinin fark alnarak her istasyon iin potansiyel deiimi belirlenir. Boru hattnn akm altndaki potansiyel deiimini bulmak iin elde edilen btn (on)-(off) potansiyel farklarnn ortalamas alnr. Bylece elde edilen boru potansiyeli deiiminin ,boruya uygulanan sabit akm iddetine oran boru kaplama direncini verir. Bu deneyi ekil-2.19 de verilen lm dzeneine gre bir rnek ile aklyalm. 60 cm apnda ve 4,5 km uzunluunda, scak asfalt kaplama yaplm bir boru hattna d akm uygulayarak boru potansiyelinin yaklak 0,5 Volt artmasn salyalm. Sistem kararl hale geldiinde,boruya uygulanan akm iddeti 0,86 Amper olarak okunmu olsun. Boru hatt zerindeki istasyonda llen (on)-(off) potansiyelleri de yledir. stasyon No 1 2 3 Eon ,Volt - 1,33 - 1,47 - 1,36 Eoff ,Volt - 0,88 - 0,98 - 0,89 E = Eon - Eoff -1,33 - (-0,88) =-0,45 -1,47 -(-0,98) = -0,49 - 1,36 - ( -0,89) = -0,47
Ortalama E = - 0,47 Volt Boru paras kaplama direnci: R = E / I = 0,47 / 0,86 = 0,546 Ohm Boru paras yzey alan:A = 3,14 x 0,60 x 4500 = 8478 m2
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
71
KATODK KORUMA
Sayfa 72 / 325
Kaplama direnci :
R = 0,546 Ohm x 8478 m2 = 4629 Ohm.m2
Polarizasyon Krlma Yntemi ile akm ihtiyac tayini Teorik ilkeleri daha nce aklanm olan polarizasyon krlma yntemi, esas olarak bir laboratuvar metodu olmasna ramen, uygun koullarn salanmas halinde katodik koruma akm ihtiyacn belirlemek amacyla arazide de uygulanabilir. Bu amala yzey alan belli olan ve iki ucundan izole edilmi bulunan bir boru parasna bir d akm uygulanarak, akm younluuna kar gelen potansiyel deerleri okunur. Elde edilen bu deerler ile E-log i grafii izilir. Bylece elde edilen polarizasyon erisinin lineer olan Tafel blgesi korozyon potansiyeline ekstrapole edilir. Kesim noktas korozyon hzn verir. Katodik korumann tam olarak gereklemesi iin korozyon hzndan daha byk bir akmn uygulanmas gerekir. Bunun iin polarizasyon erisindeki lineer blgenin balam olduu noktaya kar gelen akm iddeti (ik ) katodik koruma akm ihtiyac olarak alnr. Bu noktada, metal yzeyinde
bulunan btn anodik akmlarn sfr olduu kabul edilir. ekil-2.20 ekil-2.20 Polarizasyon krlma yntemi ile katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesi Bu yntem ile bulunan katodik koruma akm ihtiyacnn geree yakn olmas iin, sz konusu boru kaplamasnn ve zeminin niform yapda olmas gerekir. Yksek rezistiviteli zeminler iinde dzgn bir polarizasyon erisi elde etmek mmkn olmaz. Bu yntemin arazide uygulanmas srasnda karlalan dier bir sorun da, anot yatann lm noktasna yakn olmas halinde kendini gsterir. Bu durumda anodik etkiler nedeniyle katodik koruma akm ihtiyac daha kk bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
72
KATODK KORUMA
Sayfa 73 / 325
Boru Kaplama Direncinin Attenuation Sabiti Yoluyla Tayini Bu yntem ile duyarl bir lm yapabilmek iin yaklak 5 km uzunluunda niform yapda ve bir ucu ak bir boru hattnn bulunmas gerekir. Boruya bir utan geici bir anot yatandan akm uygulanr. Boru hatt yeteri kadar uzun olmal ve uygulanan akm teki uca erimemelidir. Akm uygulanan noktadan itibaren birincisi anot yatandan en az 300 m uzaklkta ve aralarnda potansiyel d iin yeterli uzaklk bulunan iki lm istasyonu seilir. ekil -2.21
ekil-2.21 Bir ucu ak boru hatlarnda kaplama direnci tayini Balangta boruya hi akm uygulanmadan nce, lm yaplacak olan noktalarda statik boru/zemin potansiyeli deerleri llr. Boru hattna bir utan (A noktas) katodik korumay salyacak iddette akm uygulanr. Devreye bir akm kesici konularak (B) ve (C) noktalarnda (on)-(off) boru zemin potansiyelleri llr. Boruya uygulanan akm iddeti , (C) noktasnn potansiyeli -0,85 Volt veya daha negatif bir deer alncaya kadar artrlr. Boru/zemin potansiyelleri ve uygulanan d akm sabit bir deere eriince (B) ve (C) noktalarnda borunun potansiyel deiimleri EB ve EC deerleri (on)-(off) potansiyel farklar alnarak hesaplanr. Bu deerler attenuation denkleminde yerine konularak ,sz konusu boru iin attenuation sabiti (a) bulunabilir. Ex = Eo e veya,
-ax
a = ( Ln EB - Ln EC) / x
bants ile hesaplanr. Attenuation sabiti deeri kullanlarak, boru kaplama direncine, a =
r R
ve
= r / a 2 bants ile geilir. Bunun iin borunun uzunlamasna
direncinin bilinmesi gerekir. rnein, 40 cm apnda ve et kalnl 7 mm olan asfalt kaplanm bir elik boru zerinde yaplan bir deneyde, 5 km aralkl iki lm istasyonunda EB =1,0 Volt ve EC = 0,50 Volt llm olsun. Bu boru hattnn attenuation sabiti ve kaplama direnci aadaki gibi hesaplanr. a =
Ln E
B
Ln E x
Ln 1 - Ln 0,5 5000
a = 1,4 10-4 m-1 bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
73
KATODK KORUMA
Sayfa 74 / 325
1 m uzunluundaki borunun kaplama direnci , R = r/a2 = 20 10-6 / 1,96 10-8 = 1000 Ohm m2 dir. 1 m2 boru kaplamasnn direnci yle hesaplanabilir. R=
1000 = 796 Ohm 0,40 x 3,14 x 1
Bu deney iki ucu izole flanlar ile kapatlm belli uzunluktaki boru hatlar zerinde de yaplabilir. Bu durumda boru hattna bir utan akm uygulanr. lm istasyonlarndan ikincisi (x) m uzaklktaki teki uca konur. Deney sonunda elde edilen Eo ve Ex deerleri yardm ile attenuation sabiti aadaki ekilde hesaplanr. rnein 10 km uzunluunda olan bir boru parasna bir utan akm uygulanarak potansiyeli Eo = 1,2 Volt artrlm olsun. zole flanj ile kapatlm olan teki utaki boru/zemin potansiyeli deiimi de Ex = 0,7 Volt okunmu olsun. Bu boru hattnn attenuation sabiti aadaki ekilde hesaplanr. Ex = Eo Cosh a (L-x) / Cosh a L Burada, Ex = 0,7 Volt , Eo = 1,2 Volt , L = 10000 m , x = 10000 m dir. Buna gre attenuation sabiti,
E o Cosh aL = E x
Ex = Eo Cosh 0 / Cosh a L = 1,2 / 0.7 = 1,714
a L = 2,87 a = 2,87 10-4 m-1 bulunur. 2.6 -KATODK KORUMA KRTERLER Bir elik yapnn katodik olarak korunmas iin, metal potansiyelinin katodik ynde belli bir deere kadar polarize edilmesi gerekir. Bunu belirlemek amacyla pratikte aadaki drt farkl kriter kullanlr. 1) - 850 mV kriteri Kolayl nedeniyle pratikte genellikle - 850 mV kriteri kullanlmaktadr. Buna gre korunmakta olan elik yapnn doygun bakr / bakr slfat referans elektroduna gre akm altnda llen potansiyeli - 850 mV veya daha negatif bir deerde olmaldr. Eer anaerobik bir zemin sz konusu ise, bu deerin -950 mV veya daha negatif
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
74
KATODK KORUMA
Sayfa 75 / 325
olmas gerekir. Boru/zemin potansiyeli yapya yeterli bir sre (en az drt saat) akm uygulandktan sonra ve yap akm altnda iken llr. Bu nedenle lm devresinde oluan IR omik potansiyel dnn de gz nne alnarak dzeltme yaplmas gerekir. Bu durum, -850 mV kriterinin gereklere tam olarak uymad konusunda kukular yaratr. zellikle yksek rezistiviteli zeminlerde (IR) potansiyel dnden kaynaklanan potansiyel farknn 200 - 300 mV a ulamas sz konusudur. Bu durumda zemin yzeyine konulan referans elektrot ile llen boru / zemin potansiyeli gvenilir olmaktan kmaktadr. ekil -2.22 de grld zere, boru yzeyinde -900 mV olan potansiyel , zemin stndeki referans elektrot ile yaplan lmde - 1,2 Volt olarak okunmaktadr. ekil -2.22 Boru/zemin potansiyelinin referans elektrot ile boru arasndaki mesafeye ball Pratikte referans elektrodun yeraltnda bulunan borunun yzeyine konulmas mmkn olmamakta ve lmler ekilde grld gibi boru hattnn zerinde yer yznde ve yaklak olarak 1m uzaklktaki referans elektrot ile yaplmaktadr. Bu durumda , - 850 mV kriterinin salanmas iin uzaktan llen potansiyel deerinin daha yksek olmas gerekmektedir. Bu deer, boru ile referans elektrodun konulduu nokta arasndaki mesafeye ve zeminin rezistivitesine gre deimektedir. Boru yzeyinde potansiyel deerinin - 850 mV olmas iin, yer yznden llen boru zemin potansiyel deerinin ka olmas gerektii ekil-2.23 de grafikler halinde verilmektedir.
ekil-2.23 Boru/zemin potansiyelinin boru yzeyi ile referans elektrodun konulmu olduu mesafeye ve zemin rezistivitesine gre deiimi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
75
KATODK KORUMA
Sayfa 76 / 325
rnein, = 5000 Ohm.cm olan bir zemin iinde bulunan bir boruda -850 mV koruma potansiyelini tutturabilmek iin, boru yzeyi ile referans elektrot arasnda 50 cm mesafe varsa voltmetrede en az - 1,2 Volt, 100 cm mesafe varsa en az - 1,5 Volt okunmaldr.
2)
300 mV potansiyel kaymas
elik yapnn potansiyelinde katodik koruma akm uygulanrken, statik potansiyelinden (akm uygulamadan nce llen denge potansiyeli) negatif ynde 300 mV bir kayma salanmaldr. Bu kriter de akm altnda yaplan lme dayanm olduundan IR omik potansiyel d sz konusudur. Bu kriterin birinci kriterden fark , statik potansiyelin -550 mV dan daha kk olmas halinde katodik korumann -850 mV dan daha kk bir potansiyelde gerekleebileceini kabul etmesidir. 3) 100 mV polarizasyon kaymas elik yapda en az 100 mV deerinde bir polarizasyon sapmas salanmaldr. Bu deer yapya en az drt saat katodik ynde bir akm uygulandktan sonra llen (off) potansiyel deeri ile yapnn akm uygulanmadan nceki denge potansiyeli arasndaki fark alnarak bulunur. Bu lmde IR omik d bulunmaz. Teorik ynden en gvenilir kriter budur. 4) Tafel blgesi balama noktas Katodik korumann gereklemi olduu potansiyel ( E-log i ) grafii izilerek Tafel lineer blgesinin balam olduu noktaya kar gelen potansiyel olarak belirlenebilir. Bilimsel temeli ok salam olan bu kriteri arazi koullarnda uygulamak son derece gtr. Pratikte kolayl bakmndan birinci kriter tercih edilmektedir. Ancak burada IR omik dnn elimine edilmesi zorunludur. Dier taraftan bu kriter ancak ntral veya ntrale yakn pH derecelerinde ve yksek olmayan scaklklarda gvenilir sonular verebilir. Omik d etkisi bulunmay nedeniyle - 100 mV luk polarizasyon kaymas deeri daha gvenilir bir kriterdir. E-log i lmleri ile hem minimum koruma akm ihtiyac, hem de koruma potansiyeli belirlenebilir. Ancak bir laboratuvar deneyi olan bu deneyi arazide gerekletirmek bir ok glk yaratr. Katodik koruma kriterlerinin gvenirlii Yukarda aklanan katodik koruma kriterlerinin ne derece gvenilir olduunu bir rnek zerinde aklyalm. Doygun bakr/bakr slfat referans elektroduna gre llen statik potansiyeli -500 mV olan bir elik boruya katodik ynde akm uygulandktan belli bir sre sonra boru/zemin potansiyeli -850 mV a drlm olsun. ekil-2.24
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
76
KATODK KORUMA
Sayfa 77 / 325
ekilde, statik potansiyeli Ecor = - 500 mV olan bir boruda doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu (CSE) ile llen (on) ve (off) potansiyel deerleri grlmektedir. Boruya akm uygulandktan hemen sonra boru/zemin potansiyeli derhal 750 mV a kmtr. Polarizasyon iin bir sre beklendikten sonra, borunun akm altnda llen potansiyel deeri Eon = -850 mV deerine ulamaktadr. Bu durumda E = Eon - Eo = 350 mV olduundan 300 mV luk potansiyel kaymas da salanm olmaktadr.
ekil-2.24 Katodik koruma potansiyel kriterleri Ancak akm altnda llen bu deerlerde IR = 100 mV luk bir omik potansiyel d de sz konusudur. Bu nedenle akm altnda llen boru/zemin potansiyeli deerleri borunun gerek potansiyeli deildir. Nitekim, akm kesildikten hemen sonra potansiyel 150 mV derek E0ff = 700 mV olmaktadr. O halde borunun polarizasyon kaymas E = Eoff Eo = 700 500 = 200 mV dur. Bylece 100 mV luk polarizasyon kaymasnn da salanm olduu anlalmaktadr. Yani szkonusu boru her kritere gre de katodik olarak korunmu olmaktadr. Burada nemli olan akm altnda yaplan lm srasndaki IR omik dnn bykldr. Bu deer verilen rnekte olduu gibi 100 mV civarnda tutulabilirse, hangi kriter kullanlrsa kullanlsn pratik olarak gvenilir bir sonuca varlabilmektedir. Ancak daha nce aklanm olduu gibi, boru hatlarnda yer yznden yaplan potansiyel lmlerinde, zeminin rezistivitesine ve boru ile referans eletrod arasndaki mesafeye bal olarak IR omik d 100 mV dan daha yksek deerlere eriebilir. Bu durum katodik korumann gereklemi olduunu belirleyen en gvenilir kriterin 100 mV luk polarizasyon kaymas olduunu aka ortaya koymaktadr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
77
KATODK KORUMA
Sayfa 78 / 325
BLM -3 BORU HATLARININ KATODK KORUMASI 3.1 GR Boru hatlarna katodik koruma uygulanmasna ilk olarak 1928 ylnda R.J. KUHN tarafndan Amerika Birleik Devletlerinde balanmtr. 1920 li yllarda petrol tamacl nem kazannca, o gn iin yaplabilen en mkemmel kaplamalarla bile korozyonun tam olarak nlenemedii anlalmtr. Uzun boru hatlarnda ortaya kan delinmeler iletmeleri g durumda brakmtr. Yalnz kaplama bozukluklar deil, borularn tanmas, hendeklere yerletirilmesi ve ek yerlerinin arazide izolasyonu srasnda yaplan icilik hatalar da korozyona neden olmutur. Katodik koruma uygulanmas ile boru hatlarndaki korozyon olay, sebebi ne olursa olsun tam olarak nlenebilmitir. Gnmzde yalnz petrol boru hatlarna deil btn boru hatlarna katodik koruma uygulanmaktadr. Kaplamal boru hatlarna olduu kadar, plak haldeki boru hatlarna da katodik koruma uygulanabilmektedir. Ancak bu durumda hem katodik koruma akm ihtiyac anormal derecelerde artmakta, hem de uygulamada baz teknik zorluklar ortaya kmaktadr. Kaplama yaplarak maliyet drlmektedir. Ancak katodik koruma uygulanacak boru hattna ok pahal bir ekilde kaplama yaplmasna da gerek yoktur. En ekonomik zm orta derecede bir kaplama yaplarak akm ihtiyac yeterli dzeye drldkten sonra, ayrca bir de katodik koruma uygulanmasdr. Katodik korumann dier korozyondan korunma yntemlerine olan bir baka stnl de, katodik korumann korozyona uramakta olan ve fakat henz delinme aamasna gelmemi durumdaki boru hatlarna da uygulanabilmesidir. Boru hatlarna katodik koruma uygulanmadan nce baz n etdlerin yaplmas gerekir. Boru hattnn geecei blgede bulunan dere geileri, yol geileri , doru akm ile alan rayl tama sistemleri, yksek gerilimli elektrik hatlar ve yabanc boru hatlar ile kesime noktalar belirlenmelidir. Bu noktalarda interferans etkisini gidermek iin daha proje aamasnda zel nlemlerin alnmas gerekir. Bunun dnda
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
78
KATODK KORUMA
Sayfa 79 / 325
katodik koruma projesine n hazrlk olarak, boru hattnn iinden gemekte olduu zemin cinsi, yeralt su seviyesi, rezistivite, pH deeri ve redoks potansiyeli gibi zeminin koroziflii hakknda fikir veren zellikleri de belirlenmelidir. Pratikte katodik koruma uygulamalarnda karlalan en nemli sorun, katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesidir. Akm ihtiyac borunun iinden getii zemin cinsine ve boru kaplama kalitesine bal olarak deiir. Bu nedenle akm ihtiyac iin genel deerler vermek doru olmaz. Proje mhendislerine bir n fikir vermek amacyla literatrde baz ortamlar iin akm ihtiyac deerleri verilmektedir. Bu deerlerin kullanlmasnda dikkatli olunmaldr. Proje mhendisleri benzer ortamlar gz nne alarak kendi deneyimleri ile akm ihtiyacn tahmin edebilirler. Ancak en iyisi akm ihtiyacnn deneysel olarak belirlenmesidir. 3.2 ELK VE PK BORULAR Pik borular 1815, elik borular da 1900 ylndan beri me sularn tamak zere yeraltnda kullanlmaktadr. Balangta yeraltna konulan borulara hi bir kaplama yaplmamtr. Bu borularn korozyona daha uzun sre dayanmas iin yalnzca et kalnlklar artrlmtr. Bu boru hatlarndan kuru zemin iinde bulunan bazlar gnmze kadar dayanmtr. lk zamanlarda korozyon nemsenmemi ve yeraltna konulan borularn tasarmnda yk ve zeminin deformasyonlarna kar dayankl olmas yeterli saylmtr. Pik borular daha krlgan ve mukavemeti de daha dk olduundan pik borularn et kalnl zorunlu olarak elie gre daha kaln seilmitir. Bunun doal sonucu olarak pik borular yeraltnda elie gre korozyona daha uzun sre dayanmlardr. Bu sonu pratikte pik borularn korozyon dayanklnn elik borulardan daha fazla olduu eklinde yorumlanmtr. Pik, font dktil ve elikten yaplm borularn yeralt korozyonu asndan karlatrlmas amacyla bir ok aratrma yaplmtr. Sonu olarak her borunun da yeralt korozyon hz yaklak olarak birbirine yakn bulunmutur. Yeralt korozyonunda boru yzeyine yaplm olan kaplama kalitesi birinci etken olarak rol oynamaktadr. Ancak baz zeminlerde, zellikle farkl havalanma etkisi ile korozyon hznda farkllklar ortaya kmaktadr. Mhendisler arasnda katodik korumann yalnz elik boru hatlarna uygulanabilecei, fakat pik veya font dktil borulara uygulanamyaca eklinde bir yanl gr vardr. Bu iki boru cinsi arasnda korozyon asndan bir fark olmad gibi, katodik koruma uygulama asndan da hi bir fark yoktur. Aradaki fark, her iki boru hattnn montaj srasnda ortaya kar. elik borular bir birine kaynak edilerek monte edildii halde, pik borulara kaynak yaplamad iin bu borular plastik veya lastik contalarla mekanik olarak monte edilmektedir. Bu nedenle pik boru hatlarnda katodik koruma iin zorunlu olan elektrik akm sreklilii yoktur. Pratikte bunu salamak glk yarattndan pik boru hatlarna genellikle katodik koruma uygulanmamaktadr. Gnmzde pik borular yerine daha ok font dktil borular kullanlmaktadr. Boru seimi hem teknik, hem ekonomik ynden ele alnmas gereken bir konudur. Bu nedenle sz konusu borularn temel teknik zelliklerinin bilinmesinde yarar vardr. Pik borular:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
79
KATODK KORUMA
Sayfa 80 / 325
Bu borular gri dkme demirden santrifj yntemi ile retilmektedir. Gri dkme demir iinde ortalama % 3,5 - 5,0 arasnda grafit halinde karbon bulunmaktadr. Bu karbon yaprak biiminde ve uzun lifler halinde metal iine dalm durumdadr. Pik borularn krlgan ve eilmeye kar dayanksz olular metal yaps iine yaprak eklinde dalm olan bu karbondan ileri gelmektedir. Korozyon asndan bakldnda grafit, demire gre daha soy bir metaldir. Yani demir anot grafit katot olur. Gri dkme demirlerde skca raslanan grafitizasyon korozyonu bu galvanik etki sonucu oluur. Yeraltnda meydana gelen korozyon olaylarnda katot rol oynayan grafit lifler evresinde biriken korozyon rnleri nedeniyle korozyon hznn gittike yavalad grlr. Bu nedenle dkme demirde meydana gelen korozyon elikten farkl olarak daha geni yzeylerde yrr ve niform bir yap gsterir. Bu durum pik borulara korozyon asndan az da olsa bir stnlk kazandrr. Korozyonun niform biimde yrmesi ukur tipi korozyona gre boru hatlar iin daha az tehlikelidir. Font dktil borular: Font dktilin kimyasal bileimi gri dkme demir ile aynidir. Ancak font dktil iinde az miktarda manezyum bulunur. Manezyum font dktil iindeki karbonun lif biiminde deil, kresel yumrular halinde dalmasn salar. Bylece metalin krlganl azalr ve dktilite zellii artar. Font dktil, mukavemet bakmndan pikden daha stndr ve elie yaklar. Mekanik zellikler asndan elik ile dkme demir arasnda yer alr. Bu nedenle dkme demir borulara gre et kalnl daha ince olan borularn retilmesine imkan salar. elik borular: Yumuak elik iinde % 0,1 civarnda karbon bulunur. Ayrca elik retimi srasnda karbon ile birlikte silisyum da ksmen uzaklatrlr. elik iinde bulunan az miktardaki karbon da serbest halde deil, demir karbr bileii halindedir. Bu nedenle eliin mekanik zellikleri dkme demir ve font dktile gre daha iyidir.Ancak korozyon asndan dkme demir, font dktil ve yumuak elik arasnda nemli bir fark yoktur. elik iinde bulunan demir karbr de aynen grafit gibi korozyona uramaz. elik borularn dierlerine gre en byk avantaj, kesilme, ilenebilme ve kaynak etme kolayldr . elik borular kaynak edilerek daha kolay monte edilebilir. Zemin iindeki deformasyonlara ve oturmalara kar daha dayankldr. Plastik Borular: Metal boru yerine plastik borularn kullanlmas ile korozyon sorunu kesin olarak nlenebilmektedir. 15 cm den daha kk apl boru retiminde termo plastik ve termosetting zellikte bir ok plastik malzeme kullanlmaktadr. En ok kullanlan plastikler polivinil klorr (PVC), polivinil diklorr (PVDC), akrilonitril-btadien-stren (ABS), polietilen (PE), polipropilen (PP) gibi termoplastiklerdir. Termosetting plastik olarak da cam lifi takviyeli epoksi (GRP) borular retilmektedir. zellikle kirli, tuzlu ve endstriyel atk sularn tanmasnda plastik borular tercih edilmektedir. Plastik borularn korozyona dayankl olular dnda, hafif olular, kolay monte edilileri ve s iletimlerinin dk oluu gibi avantajlar da vardr. Ayrca i yzeylerinin przsz oluu nedeniyle srtnme kayplar daha azdr. Baz halde byk sorunlar yaratan yosunlama ve kabuklama olay plastik borularda sz konusu deildir. Plastik
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
80
KATODK KORUMA
Sayfa 81 / 325
borularn en byk dezavantaj ise, scaklk ve basnca dayanmlarnn dk oluudur. Bunun dnda termal genleme katsaylarnn bykl, boyutlarnn stabil olmay, PVC dndaki plastiklerin yangna dayanksz olular ve yanma sonucu pis kokulu zehirli gazlar karmalar gibi istenilmeyen zellikleri de vardr. Ancak teknoloji hzla ilerlemekte ve her geen yl daha stn zellikte yeni plastik malzemeler bulunmaktadr. Bu nedenle bugn iin ekonomik olmayan baz malzemelerin de ksa sre iinde kullanlr hale gelmesi beklenebilir. Boru Kaplamalar Yeralt boru hatlar, evre zeminin korozif etkilerini azaltmak amacyla eitli malzemelerle kaplanmaktadr. Kaplama yaplmak suretiyle korozyon hz nemli lde azaltlmakla beraber, yalnzca kaplama yaplmas boruyu tam olarak korumak iin yeterli olmamaktadr. Endstriyel koullarda yaplm en mkemmel kaplamalarda bile daima mikro gzenekler bulunmaktadr. Bu ak noktalarda meydana gelen korozyon olay byk katot- kk anot oluturmas nedeniyle korozyon asndan daha tehlikeli olmaktadr. Borunun kaplamann bozuk olduu noktalardan ksa srede delinmesini nlemek iin kaplama yaplm olan boruya ayrca bir de katodik koruma uygulanmas gerekmektedir. Bu iki katl nlem teknik adan olduu kadar ekonomik olarak da en uygun zm oluturmaktadr. Endstride kullanlmakta olan en nemli boru kaplama cinsleri unlardr: a) Enamel kaplamalar Maden kmr zifti veya asfalt kullanlarak ve iine inert dolgu maddeleri katlarak hazrlanan bitml karmlar scak olarak boru yzeyine yaklak 2,5 mm kalnlnda kaplanr. ou zaman st ksma bir veya iki kat olarak bitm emdirilmi cam lifi veya asbest sarg sarlr. Bylece toplam kaplama kalnl 6,0 mm ye kadar kar. ekil-3.1
ekil-3.1 ki kat ve kat sargl enamel kaplamalar b) Mastik Kaplamalar Asfalt, inert dolgu meddesi ve asbest lifi karmndan oluan bir kaplamadr. Boru yzeyine asfalt esasl bir astar srldkten sonra 8 mm- 18 mm kalnlkta scak olarak kaplanr. Bu kaplama hem darbe etkilerine dayankl, hem de elastik
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
81
KATODK KORUMA
Sayfa 82 / 325
zelliktedir. Mastik kaplama arazide boru ek yerlerinin kaplanmas iin son derece uygun bir malzemedir. c) Epoksi veya poliretan kaplamalar Coal tar epoksi veya poliretan boyalar, fra ile veya pskrtme ile yaklak olarak 350 -500 m kalnlnda uygulanabilir. Epoksi kaplama 175 oC ye kadar dayankl olduundan scak akkan tayan boru hatlarnda tercih edilir. d) Bant Sarg ve plastik kaplama Genellikle polivinil klorr veya polietilenden yaplm plastik bantlar iyice temizlenmi olan boru yzeyine sarlr. Bantlar kendiliinden yapabilir veya tabana bir yaptrc astar srlerek makina ile sarlr. ekil-3.2
ekil-3.2 Borularn plastik bant ile kaplanmas Plastik kaplamalarda, daha nce kum pskrtlerek temizlenmi olan boru yzeyi uygun bir astar srldkten sonra , erimi haldeki polietilen veya polipropilen gibi plastik maddeler boru yzeyine basnla yaptrlr. Kaplama kalnl boru apna bal olarak 2,5 mm - 3,5 mm olabilir. d) Beton kaplamalar Yeralt boru hatlar beton veya har ile de kaplanabilir. En ok kullanlan yntem, boru yerine konulduktan sonra, kare kesitli bir kalp iine alnarak evresine beton veya har dklmek suretiyle yaplan kaplamadr. Kaplama kalnl en az 5 cm olmaldr. Beton karm 2 ksm kum +1 ksm imento olacak ekilde hazrlanabilir. Beton, kalp iinde boru alt ksmlarna kolayca akabilecek kvamda olmaldr. Kalp skldkten sonra, geirimsizlii artrmak iin beton d yzeyleri uygun bir asfaltik boya ile boyanr. Beton kaplama yaplm olan bir boru hattna ayrca katodik koruma uygulanmayabilir. Kaplamada aranan zellikler
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
82
KATODK KORUMA
Sayfa 83 / 325
Yeralt boru hatlarna yaplan kaplamalarda aadaki zellikler aranr. Kaplama elektriksel bakmdan geirimsiz olmaldr. Kaliteli kaplamalarda boru kaplama direnci 10000 Ohm.m2 deerine ulaabilir. Byle bir boruda katodik koruma akm ihtiyac 0,01 mA/m2 den azdr. Kaplama her eit mekanik etkilere kar dayankl olmal ve boru yzeyine salam ekilde yapmaldr. Kaplamada hi bir delik veya aklk kalmamaldr. Ancak endstriyel koullarda yaplm olan kaplamalarda bu koulu tam olarak yerine getirebilmek mmkn olmaz. Pratikte borularn tanmas, depolanmas ve hendeklere yerletirilmesi srasnda meydana gelen icilik hatalar da gz nne alnarak projelendirme hesaplarnda yeni bir kaplamada boru yzeylerinin % 99 kaplanm ve % 1 ak olduu kabul edilir. Boru kaplama direnci balangta maksimumdur. Ancak yeraltnda zamanla eskiyerek bozulabilir. Kaplama bozukluunun balca nedenleri unlardr: Kaplama malzemesinin homojen olmayndan ileri gelen veya kaplama yaplrken nlenemiyen icilik hatalar, Borularn tanmas, depolanmas ve yerine yerletirilmesi srasnda meydana gelen ezilmeler ve delinmeler, Boru hendek iine konulurken, dolgu malzemesinde bulunan ta, kaya v.b. sert maddelerin etkisi ile meydana gelen hasarlar, Boru hattndan tanan akkann scaklnn deimesi nedeniyle meydana gelen termal gerilmeler, Borunun yeraltnda eitli gerilmeler ve mekanik kuvvetler etkisinde kalmas, Baz zeminlerde grlen ar rtre (bzlme) olay nedeni ile boru kaplamasnda syrlma meydana gelmesi, Zeminde bulunan ayrk otu gibi baz bitki kklerinin kaplama iine girerek kaplamay paralamas, Endstriyel kirlenme nedeniyle zemin iine karan baz organik solventlerin kaplama zerine zc etki yapmas, i) Yeraltnda bulunan baz mikroorganizmalarn mikrobiyolojik etkileri, evrede baka amala alan inaat makinalarnn neden olduu kazalar, Katodik koruma yaplm boru hatlarnda ar koruma nedeniyle genellikle akm uygulanan nokta evresinde meydana gelen soyulmalar. Kaplama Muayenesi Boru kaplamasnda depolama ve tama srasnda icilik hatalar sonucu meydana gelen delik, yrtk veya ezik yerlerin belirlenmesi amacyla boru hatt yeraltna konulmadan nce hendek banda muayene edilir. Kaplamadaki bozuk noktalar , Holiday Dedector cihaz ile belirlenir. ekil- 3.3
a) b) c) d) e) f) g) h) j) k)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
83
KATODK KORUMA
Sayfa 84 / 325
ekil-3.3 Boru kaplamasnn muayenesinde kullanlan Holiday dedector cihaz Bu cihazn yksek potansiyelde akm uygulayabilen bir emberi vardr. Boru apna uygun olan bu ember boru zerinde hareket ettirilir. Kaplama bozukluunun bulunduu noktalarda cihaz ile boru arasnda ark meydana gelir. Bu noktalarda cihaz alarm verir. Cihazda uygulanan potansiyel kaplama cinsine baldr. Kaln bitm kaplamalarda potansiyel 30.000 Volta kadar karlr. Kaplama cinsi seimi Kaplama seiminde teknik zellikler yannda maliyet de nemli rol oynar. Kaplama seiminde aadaki teknik zellikler gz nne alnr. Boru hatt talk ve kayalk bir blgeden geiyorsa, bu boru hattnn mekanik dayankl fazla olan ift kat sargl olarak kaplanmas gerekir. Boru hatt nehir yata veya bataklk gibi eriilmesi g blgelerden geiyorsa, boru kesiksiz olarak kaplanmal ve yeraltna tek para olarak konulmaldr. Bu durumda en uygun kaplama cinsi plastik sarglardr. Boru hattnn tam olduu akkan scaklnn yksek olmas halinde scakla dayankl bir kaplama seilmelidir. Boru hattnn iletme mrnn kk olmas halinde, en ucuz kaplama cinsi ile yetinilmelidir. 3.3 -ZEMNLERN KOROZFLK ZELLKLER Zemin heterojen yapda bir elektrolittir. Ayni mineralojik bileimde olsa bile zeminler ksa mesafeler iinde zellikle dikey ynde byk llerde deiiklik gsterebilir. Zeminlerin rutubeti, iinde znm olarak bulunan tuz yzdesi , pH derecesi, hava alabilme durumu ve fiziksel olarak skma derecesi yani younluu korozif zelliine etki yapar. Btn bu zelliklerin etkisini ayr ayr belirlemek son derece gtr. Bu nedenle pratikte genellikle zeminlerin yalnz pH derecesi, rezistivitesi ve redoks potansiyeli deerlerinin belirlenmesi ile yetinilir. Zemin pH derecesi pH zeminin asitlik derecesi hakknda fikir verir. Zemin pH derecesi pH < 5 ise zeminin asidik , pH > 8 olmas halinde de alkali karakterde olduu kabul edilir. Asidik karakterde zeminler iinde korozyon hz yksektir. nk asidik ortamlarda katodik reaksiyon hidrojen k eklinde gerekleir. Ntr ve alkali zeminlerde ise, korozyon hz katot blgesine oksijen difzyonu kontrol altndadr. Kalkerli zeminlerde genellikle pH>8 olur. Bu tip zeminler iinde znm halde Ca 2+ve Mg2+ gibi toprak alkali metalleri bulunur. Bunlar korozyon olayna dorudan etki yapmazlar. Ancak metal yzeyinde kelerek metali korozyondan koruyucu bir kabuk olumasna neden olurlar. pH derecesinin yksek oluu bu kelme olayn kolaylatrr. Zemin rezistivitesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
84
KATODK KORUMA
Sayfa 85 / 325
Zemin rezistivitesi, kenarlar 1 cm olan bir kp iinde bulunan zeminin karlkl iki yz arasnda llen diren olarak tanmlanr. ( ) ile gsterilir ve Ohm.cm birimi ile ifade edilir. Zemin rezistivitesi, zeminin koroziflik derecesi hakknda iyi bir fikir verir. Zemin iinde znm tuzlarn fazla olmas rezistiviteyi drr. Rutubet ve scakln artmas halinde de zemin rezistivitesinde azalma grlr. Doal halde skm durumda olan zeminlerin rezistivitesi rselenmi dolgu zeminlere gre daha dk olur. Zemin rezistivitesi dtkce zeminin koroziflik zellii artar. Dk rezistivite, metal yzeyinde oluan korozyon hcrelerinin daha kk potansiyel farklarnda bile etkili olmasna ve korozyon akmnn artmasna neden olur. Ancak bir zeminin ne derece korozif zellikte olduunun yalnz rezistivite deeri ile belirlenmesi doru olmaz. Rezistivite deerine ilave olarak, zemin pH derecesi ve havalanabilme durumunun da gz nne alnmas gerekir. Katodik koruma etdlerinde boru hattnn gemi olduu zeminlerin rezistivite deerleri tayin edilerek bunlar katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesinde kullanlr. Zemin rezistivitesi ile zeminin koroziflik derecesi arasnda bant kurularak baz pratik snflandrmalar yaplmtr.Trk standardnda yer alm olan snflandrma Tablo-3.1 de verilmektedir. Tablo -3.1 Zeminlerin rezistivite deerlerine gre snflandrlmas Zemin rezistivitesi Koroziflik derecesi ,Ohm.cm ok korozif < 1000 Korozif 1000 < < 3000 Orta korozif 3000 < <10000 Korozif deil 10000 < Bu snflandrma zeminin koroziflik derecesi hakknda kaba bir fikir vermekle beraber, yeterli ve gvenilir deildir. nk rezistivite dnda kalan zemin zellikleri de korozyon hzna etki yapabilir. Nitekim, bu snflandrmaya gre korozif saylmayan ok yksek rezistiviteli zeminler iinde de baz halde korozyon olaylarna raslanmaktadr. Zemin yapsnn ve rutubet derecesinin ksa mesafeler iinde deimesi veya farkl havalanma korozyon hznda beklenmeyen artlara neden olabilmektedir. Boru hatlar farkl yapda zeminler iinden geer. Boru hatt boyunca yer yer yksek ve dk rezistiviteli zeminler bulunabilir. Dk rezistiviteli blgeler anot, daha yksek rezistiviteli blgeler de katot rol oynar. Zemin rezistivitesinin ksa mesafeler iinde deimesi, anot-katot arasnda etkili korozyon hcreleri oluturabilir. Bu nedenle zemin rezistivitesinin mutlak deeri ile birlikte deiim orannn da gz nne alnmas gerekir. Zemin rezistivitesinin llmesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
85
KATODK KORUMA
Sayfa 86 / 325
Arazide boru hattnn getii yol boyunca 100-200 m aralklarla zemin rezistivitesi llr. Zemin cinsi ve yapsnn tek dze olduu blgelerde rezistivite lm 500-1000 m aralklarla yaplabilir. Birbirini izleyen iki lmde rezistivite deerinde eer iki kata varan bir deiim grlrse, geriye dnlp ara noktalarda yeniden lm yaplmas uygun olur. Zemin rezistivitesi lm, alnan zemin numuneleri zerinde laboratuvarda da yaplabilir. Ancak bu durumda zeminin doal durumu deieceinden, sonu arazideki gerek deerinden farkl olacaktr. Laboratuvarda zemin rezistivitesini lmek iin, iki tabannda metal plakalar bulunan dikdrtgen pirizma biimli diren l kutular kullanlr. ekil -3.4 Toprak numunesi diren kutusu iine zeminin doal haldeki younluuna benzer ekilde sktrlarak doldurulur. ki utan akm uygulanarak ara yerdeki potansiyel deiimi okunur. Bu ikisinden diren hesaplanr. Veya dorudan direnci okuyabilen cihazlar kullanlr. Diren kutusundan okunan diren kullanlarak zgl diren aadaki bant yardm ile hesaplanr.
ekil-3.4 Diren kutusu ile zemin rezistivitesi lm = R

W.D L
Burada, : Zemin zgl direnci (rezistivite), Ohm.cm R : Zeminin llen direnci , Ohm L : l noktalar arasndaki uzaklk, cm W,D : Dikdrtgenin kenar uzunluklar, cm dir. Zemin rezistivitesinin Wenner drt elektrot yntemi ile tayini Arazide belli bir derinlie kadar olan zemin rezistiviteleri Wenner drt elektrot yntemi ile dorudan tayin edilebilir. Bu yntemde zemine sabit aralklarla drt elektrot aklr. ekil-3.5 Dtaki elektrotlar ile zemine bir alternatif akm uygulanr. Bu akmn zemin iinde yaratm olduu potansiyel fark iteki iki elektrot arasndan
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
86
KATODK KORUMA
Sayfa 87 / 325
llr. Daha sonra Ohm yasas ile diren hesaplanr. Bu amala arazide kullanlan cihazlarda gstergeden dorudan diren deeri okunabilir. Elektrotlar arasndaki mesafe (a cm) iken, cihazn gstergesinden diren okunmu ise, sz konusu zeminin rezistivitesi, = 2 a R Ohm.cm olarak hesaplanr. Rezistivite lmleri genellikle boru derinliine kadar olan zemin rezistivite deerini belirlemek amacyla yaplr. Pratikte bu deer genellikle 150- 200 cm arasndadr. Eer lm srasnda elektrotlar arasndaki aklk a = 160 cm alnacak olursa, 2 a1000 olacandan cihazdan (Ohm) olarak okunan deerin bin ile arpm zemin rezistivitesini verir. (R Ohm)
ekil-3.5 Wenner drt elektrot yntemi ile zemin rezistivitesi lm a : Elektrotlar arasndaki uzaklk, cm b : Elektrotlarn zemine batma derinlii , cm Zemin rezistivitesi, zeminin rutubet yzdesine bal olarak byk lde deiir. Rutubetin % 5 den dk olmas halinde rezistivite deeri ok yksektir. Rutubet % 20 ye kadar arttnda zemin rezistivitesinde byk dme grlr. Rutubetin daha fazla artmas halinde rezistiviteye olan etkisi gittikce azalr. Zemin rezistivitesinin rutubet yzdesine gre deiimi ekil-3.6 de grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
87
KATODK KORUMA
Sayfa 88 / 325
ekil-3.6 Zemin rezistivitesinin rutubet yzdesine gre deiimi Zemin rezistivitesi scakla da baldr. Scaklk azaldkca zemin rezistivitesinde art olur. Scaklk 0 0C ' in altna dtnde rezistivitede ani bir art grlr. Bu durum zemin iinde bulunan serbest suyun donmasndan ileri gelir. Bu nedenle arazide yaplan zemin rezistivitesi lmlerinde scakln kaydedilmesi gerekir. 15 oC de llen rezistivite deeri ile t o C deki rezistivite arasnda aadaki bant vardr. t = 15
40 25 + t
Burada, t : t oC deki zemin rezistivitesi, Ohm.cm 15 : 15 oC deki zemin rezistivitesi, Ohm.cm t : Scaklk, oC dir. rnein, 15 oC de rezistivite 3000 Ohm.cm olarak llm ise, 25oC deki rezistivite deeri, = 3000 ( 40 / 50) = 2400 Ohm.cm dir Redoks Potansiyeli Redoks potansiyeli bir zeminin katodik redksiyon gc hakknda fikir verir. Zemin iinde bulunan znm oksijen konsantrasyonu arttkca redoks potansiyelinde de art olur. Aksine olarak dk oksijen ieren anaerobik zeminlerde redoks potansiyeli ok dktr. Bu nedenle redoks potansiyeli deerleri zeminlerin koroziflik derecesi, zellikle mikrobiyolojik korozyon hakknda iyi bir fikir verir. Redoks potansiyeli deerleri ile zeminlerin koroziflik derecesi arasndaki bant Tablo- 3.2 de verilmektedir. TABLO-3.2 Redoks potansiyeli deerlerine gre zeminlerin snflandrlmas Redoks potansiyeli, Zeminin korozif mV zellii iddetli korozif < 100 100 - 200 Korozif 200 - 400 Orta korozif Az korozif 400< Zeminlerin redoks potansiyeli platin elektrot (yani hidrojen elektrot) ile llr. Deney yle yaplr. Platin elektrot sz konusu zemin iine daldrldktan sonra, bir doygun bakr/bakr slfat referans elektrot ile aradaki potansiyel fark llr ( E P ). Ayrca bir pH metre ile ayni noktada zeminin pH derecesi de llr. Bu iki deer kullanlarak redoks potansiyeli aadaki bant ile hesap edilir. Eredoks = Ep + Eref + 60 ( pH - 7) Burada,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
88
KATODK KORUMA
Sayfa 89 / 325
Eredoks : Zemin redoks potansiyeli ,mV EP : Pilatin elektrodun llen potansiyeli, mV Eref : Kullanlan referans elektrodun Hidrojen elektroduna gre potansiyeli, mV(Doygun Cu/CuSO4 iin 316 mV) dr. rnein, pH = 8 olan bir zeminde platin elektrot ile doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu arasnda Ep = -120 mV potansiyel llm olsun. Bu zeminin redoks potansiyeli , Eredoks = -120 + 316 + 60 (8 - 7 ) = 256 mV bulunur. 3.4 POTANSYEL LMLER Korozyon kontrol, kaak akmlar, kaplama bozukluklarnn belirlenmesi ve katodik koruma uygulamalarnda boru / zemin potansiyeli lmleri byk nem tar. Bu lmler arazide doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu kullanlarak yaplr. Bylece boru ile evre zemin arasndaki potansiyel fark belirlenir. Bakr / bakr slfat referans elektrodu Laboratuvarlarda referans elektrot olarak genellikle kalomel elektrot kullanld halde, arazi almalarnda doygun bakr/bakr slfat referans elektrot tercih edilir. Deniz suyu iinde ise, gm /gm klorr referans elektrodun kullanlmas uygundur. Bakr/ bakr slfat referans elektrot bir saf bakr ubuun doygun haldeki bakr slfat zeltisi iine daldrlmas ile elde edilir. zeltinin doygun halde olduu, elektrot iinde kat halde bakr slfat kristallerinin bulunmas ile anlalr. Elektrodun tabannda genellikle aatan yaplm porz bir tpa bulunur. Zemin ile iletkenlii salamak iin bu aa tpann suya doymu halde bulunmas gerekir. ekil-3.7
ekil-3.7 Doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
89
KATODK KORUMA
Sayfa 90 / 325
Boru / zemin potansiyelinin llmesi Boru/zemin potansiyeli yksek i direnli bir voltmetre veya bir potansiyometre yardm ile llr. Voltmetrenin (-) ucu boru hattna (+) ucu da referans elektroda balanr. Kablonun boru hattna balants kaynak veya lehim eklinde olmaldr. Ancak l kutular uzanda yaplan lmlerde ou zaman bu mmkn olmaz. Bu durumda boru yzeyindeki pas temizlenir ve balant kablosu bir sivri metal u ile boruya skca bastrlarak lm yaplr. lm srasnda zemin iinde IR potansiyel dn nlemek iin referans elektrodun boru yzeyinin ok yaknna konulmas gerekir. Fakat yer altnda bulunan bir boruda bunu salamak ok gtr. Pratikte referans elektrot boru hattnn tam zerine gelecek ekilde yer yzeyinde alan bir ukura konulabilir.ekil-3.8. Eer zemin kuru ise referans elektrodun zemine tam olarak temasn salyabilmek iin zemin su ile slatlr. Bylece lm devresi direnci mmkn olduunca drlm olur. Buna ramen, katodik koruma akm altnda llen boru/zemin potansiyeli deerlerinde IR omik d tam olarak nlenemez
ekil -3.8
Boru / zemin potansiyelinin llmesi
Eer boru hatt katodik korumal ise, akm altnda llm olan boru/zemin potansiyeli deeri, gerek boru/zemin potansiyelinden daha negatif olarak bulunur. nk boru yzeyi ile referans elektrot arasndaki zeminin direnci nedeniyle potansiyelde negatif ynde art olur. Yani llm olan potansiyel fark iinde bu IR omik potansiyel d de vardr. Akm uygulanmam boru hatlarnda yaplan boru/zemin potansiyeli lmlerinde IR omik d sz konusu deildir. Katodik koruma uygulanm bir boru hattnn yzeyinde boru/zemin potansiyeli en dk dzeydedir. Katodik korumal bir boru evresinde zemin iinde mesafeye gre deien akm ve potansiyel erileri meydana gelir. ekil-3.9
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
90
KATODK KORUMA
Sayfa 91 / 325
ekilde kesik izgiler ile izilmi olan eriler e potansiyel erileridir. Bunlar boru evresinde kaplama durumuna ve zeminin rezistivitesine gre deien bir potansiyel gradiyenti oluur. Borudan uzaklatka potansiyelde negatif ynde art olur. Bu durum boru/zemin potansiyeli lmlerinde referans elektrodun konulaca yerin belirlenmesinde sorun yaratr. Doru bir lm yapabilmek iin referans elektrot boruya mmkn olduu kadar yakn olmaldr. Pratikte, referans elektrot iin en uygun nokta, yzeyde borunun tam zeridir. Saa veya sola doru kayldka potansiyelde deimeler olur. Eer referans elektrot tam olarak boru yzeyine konulabilmi olsayd boru /zemin potansiyeli - 0,9 Volt olarak okunacakt. Borunun hemen zerinde yer yznde potansiyel - 1,2 Volt olarak okunur.
ekil-3.9 Bir boru hatt evresinde oluan akm ve potansiyel dalm Referans elektrodun yzeyde bir ka metre uzaa konulmas halinde boru /zemin potansiyeli - 1,4 Volt okunacaktr. Bu fark yksek rezistiviteli zeminlerde daha fazladr. ekil-3.10 da 3000 Ohm.cm rezistiviteli bir zemin iinde boru ile referans elektrot arasndaki mesafeye bal olarak boru/zemin potansiyeli lmlerinin deiimi grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
91
KATODK KORUMA
Sayfa 92 / 325
ekil-3.10 Kaplamasz haldeki bir boru ile referans elektrot arasndaki mesafeye bal olarak boru/zemin potansiyelindeki deiim ekilden grld zere, 3000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iinde bulunan kaplamasz bir boru yzeyinde boru/zemin potansiyeli -0,5 V olarak llmtr. Referans elektrot borudan uzaklatka potansiyel daha negatif deerler almaktadr. Boru ile referans elektrot arasndaki mesafe 6 m olduunda boru/zemin potansiyeli - 0,7 V ve 12 m olduunda ise, - 0,8 V okunmaktadr. Boru/zemin potansiyeli ile kaplama bozukluklarnn belirlenmesi Yeraltnda kaplamasz veya kaplamal halde bulunan boru hatlarnda yaplan boru/zemin potansiyeli lmlerinden nemli sonular karlabilir. Boru/zemin potansiyeli boru ile zemin arasndaki potansiyel farkn gsterir. Boru metali (-) , zemin (+) ykldr. Borunun iinden getii zemin cinsi ve yaps deitike boru/zemin potansiyelinde de deime olur. Boru/zemin potansiyelinin daha negatif olduu blgeler anot, daha pozitif olduu blgeler de katot olur. Bylece boru hatt boyunca boru/zemin potansiyelleri llerek korozyon blgeleri belirlenebilir. ekil-3.11 da iki farkl (A) ve (B) zemini iinden geen bir kaplamasz boruda boru/zemin potansiyel lmleri grlmektedir. Boru /zemin potansiyeli (A) zemini iinde -0,5 Volt, (B) zemini iinde - 0,7 volt llmtr. Boru hattnn (B) zemini iinde kalan blgeleri anot olarak korozyona urar. Akm zemin iinde (B) blgesinden (A) blgesine akar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
92
KATODK KORUMA
Sayfa 93 / 325
ekil-3.11 Kaplamasz bir boruda boru/zemin potansiyelinin deiimi Kaplamal bir boruda boru/zemin potansiyelleri llmek suretiyle kaplama bozukluklarnn bulunduu blgeler belirlenebilir. Kaplamann bozuk olduu blgelerde boru/zemin potansiyeli daha negatifdir. ekil-3.12
ekil-3.12 Boru hattnda kaplama bozukluklarnn belirlenmesi ekilde boru hatt boyunca belli aralklarla boru/zemin potansiyeli lmleri yaplarak korozyon blgesinin belirlenmesi grlmektedir. Boru/zemin potansiyelinin0,6 V olduu en negatif potansiyel blgesinde korozyon meydana gelmektedir. Buna karlk boru/zemin potansiyelinin -0,45 V olarak llm olduu blge katodik olarak korunmaktadr. Korumasz haldeki boru hatlarnn aksine olarak, katodik koruma uygulanm olan bir boru hattnda kaplama bozukluunun bulunduu blgelerde boru/zemin potansiyelinde pozitif ynde bir art gzlenir. ekil-3.13
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
93
KATODK KORUMA
Sayfa 94 / 325
ekil-3.13 Katodik korumal bir boru hattnda boru/zemin potansiyelleri ekilde katodik korumal bir boruda boru/zemin potansiyeli deerleri -1,1 Volt ile - 1,2 Volt arasnda iken, kaplamann bozuk olduu blgede -0,8 Volta dt grlmektedir. Boru/zemin potansiyeli kaplamann bozuk olduu blgede daha pozitif bir deer almtr. Bunun nedeni, katodik korumann anot yatandan zemin iine yaylan akmn, boru kaplamasnn bozuk olduu blgelerden boruya girmesi ve bu blgelerde boru potansiyelini drmesidir. Kaplama Bozukluklarnn Pearson Yntemi le Tayini J.M.Pearson tarafndan gelitirilen bir dzenek yardm ile boru kaplamasnn bozuk olduu blgelerin arazide otomatik olarak belirlenmesi mmkn olmaktadr. Bu deney, boru hattna yksek potansiyelli bir alternatif akm uygulanarak bu akmn boru kaplamasnn zayf olduu noktalarda zeminde yapm olduu potansiyel deiiminin izlenmesi ilkesine dayanr. ekil- 3.14
ekil-3.14 Pearson holiday dedektrnn alma ilkesi Bu amala boru hattna bir sinyal jeneratr balanr. Boru hattndan yaklak olarak 100 m uzaklktaki bir anot yata yardm ile boruya bir alternatif akm uygulanr. Kontrol, boru hatt boyunca yaklak olarak 7 - 10 m aralkla yryen iki kii tarafndan yaplr. Bu kiilerin ayakkablarnda ivi elektrotlar vardr. nde yryen adam kulanda bir sinyal verici tar. Her iki adam birbirine bir kablo ile baldr. ekil3.15
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
94
KATODK KORUMA
Sayfa 95 / 325
ekil-3.15 Bir boru hattndaki kaplama bozukluklarnn Pearson Holiday Dedektr ile belirlenmesi Boru kaplamasnn bozuk olduu noktaya gelindiinde sinyalin iddetinde art olur. Sinyal ndeki adam bozuk noktann zerinde iken maksimum deere ular. Arkadaki adam ayni noktaya geldiinde maksimum sinyal tekrar duyulur. Eer boru hatt zerinde art arda ok sayda bozuk nokta varsa, bu noktalarn vermi olduu sinyalleri bir biri ile kartrmamak iin adamn biri boru zerinden yrrken dieri boru hattna yaklak 7 m uzaklkta ve boruya paralel olarak yrr. Bylece yalnz boru hatt zerinde yryen adamn bulunduu noktadaki kaplama bozukluu kesin olarak belirlenmi olur. Bu deney benzer ekilde katodik olarak korunmakta olan boru hatlarnda da yaplabilir. Bu durumda alternatif akm yerine doru akm uygulanr. Doru akm sinyallerini alabilmek iin farkl bir amplifiye kullanlmas gerekir. Bu ilkeye dayanan ve boru hatt zerinde hareket eden bir motorlu ara ile sinyalleri otomatik olarak kaydedebilen zel cihazlar gelitirilmitir. Statik potansiyel ve On-Off Potansiyelleri Bir boru hattna hi akm uygulanmadan nce llen denge potansiyeline statik potansiyel denir. Katodik koruma uygulandktan sonra boru katodik olarak polarize olur ve boru / zemin potansiyeli negatif ynde art gsterir. Boru akm altnda iken llen potansiyele (Eon), akm kesildikten hemen sonra (yaklak be saniye iinde) llen potansiyel deerine de (Eoff) potansiyeli veya polarizasyon potansiyeli denir. On-Off potansiyelini lebilmek iin, katodik koruma devresine bir otomatik akm kesici konur. Bylece boru hattna 40 saniye akm uygulanrken 20 saniye akm kesilir. Her iki halde boru/zemin potansiyeli llerek kaydedilir. Akm altnda llen (Eon) potansiyeli ayr potansiyel deerinin toplamndan oluur. Eon = Eo + Ep + EIR Burada,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
95
KATODK KORUMA
Sayfa 96 / 325
Eon : Boru katodik koruma akm altnda iken llen potansiyel, Eo : Denge potansiyeli veya statik potansiyel, EP : Akmn etkisi ile oluan polarizasyon potansiyeli, EIR : lm devresindeki omik potansiyel . Katodik koruma akm kesildikten hemen sonra yaplan boru/zemin potansiyeli lmnde, akm kesilmi olduu iin omik potansiyel E IR = 0 olur. Polarizasyon potansiyeli akmn etkisi ile olumasna ramen, E p potansiyeli akmn kesilmesinden sonra ksa bir sre kalr ve daha yava olarak kaybolur. Bu durumda akm kesildikten hemen sonra llm olan Eoff potansiyeli, Eoff = Eo + EP toplamndan oluur. Bu deerler kullanlarak potansiyel ve polarizsyon kaymas deerleri yle hesaplanr: Potansiyel kaymas = Eon - Eo Polarizasyon kaymas = Eoff - Eo Boru hatt boyunca potansiyel llmesi Boru /zemin potansiyeli l kutularnn bulunduu noktalarda yukarda aklanm olduu gibi dorudan llebilir. Her noktada boruya kablo balants yapmak mmkn olmadndan boru hatt boyunca boru/zemin potansiyelinin llmesi iin aadaki iki yoldan biri uygulanr. 1- Uzun kablo yntemi Yeteri uzunlukta ve kaln kesitli bir kablo kullanarak, boru/zemin potansiyeli boru hatt boyunca dzgn aralklarla llebilir. ekil-3.16
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
96
KATODK KORUMA
Sayfa 97 / 325
ekil-3.16 Uzun kablo yntemi ile boru hatt boyunca potansiyel llmesi Bu yntemle bir l kutusundan itibaren, ara yerde trafik veya sabit yaplarn engel oluturmad hallerde 1 km mesafeye kadar boru/zemin potansiyeli llebilir. Kablo direncinin potansiyel lmleri zerine etkisi pratikte ihmal edilecek kadar azdr. 2 - ift elektrot yntemi : Bir ok halde fiziksel engeller nedeniyle boru hatt boyunca istenilen uzunlukta kablo ekebilmek mmkn olmaz. Bu durumda iki referans elektrot kullanlarak boru hatt boyunca zemin / zemin potansiyel farklarnn llmesi yoluna gidilir. ekil-3.17 lmler ekilde grld gibi iki doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu kullanlarak yaplr. lk olarak balant noktasndaki boru/zemin potansiyeli (A) elektroduna gre llr. kinci olarak (B) elektrodu nde (A) elektrodu arkada olmak zere belli aralktaki zemin / zemin potansiyeli llr. Daha sonraki lmlerde daima ndeki elektrot sabit tutulup arkadaki elektrot ne alnarak zemin/zemin potansiyel fark llerek iareti ile kaydedilir. Bylece bir defa (B-A), bir defa (A-B) potansiyel fark llm olur. Arkadaki elektrodu ne atlatarak yaplan bu lm biimine kurbaa atlay denir. Bylece kullanlan referans elektrotlarn birbirine gre olan farkllndan ileri gelen hata birikimi giderilmi olur. Elde edilen zemin/zemin potansiyeli deerleri, l kutusu banda yaplm olan ilk boru/zemin potansiyeli deerine eklenerek veya karlarak boru/zemin potansiyelinin mesafeye gre deiimi belirlenmi olur.
ekil -3.17 ift elektrot yntemi ile boru hatt boyunca potansiyel llmesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
97
KATODK KORUMA
Sayfa 98 / 325
3.5- GALVANK ANOTLU KATODK KORUMA Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde korunmas istenilen metal yapya kendisinden daha negatif potansiyelde bir metal (anot) balanarak bir galvanik pil oluturulur. Bylece metal yap katot haline getirilir. ekil-3.18
ekil-3.18 Bir boru hattnn galvanik anotlarla korunmas Galvanik anotlar kendiliklerinden znerek aynen bir pil gibi akm retirler. Anodun znmesi sonucu aa kan elektronlar, d balantdan katoda tanarak katodik reaksiyon iin gerekli olan elektronlar salar. Galvanik anotlarn akm kapasiteleri ve akm verimleri bellidir. Katodik koruma devresine belli sre yetecek miktarda ve sayda galvanik anot balanarak korunacak metalin yzey alan istenilen sre katot halinde tutulabilir. 3.6 GALVANK ANOTLAR Zemin iindeki boru hatlarnn katodik korumasnda galvanik anot olarak manezyum ve inko metal ve alamlar kullanlr. Deniz suyu iinde ise daha ok alminyum anotlar tercih edilir. Galvanik anotlarn performans aadaki kriterler ile belirlenir . 1 -Anot Potansiyeli Galvanik anodun potansiyeli, korunmas istenilen metali katodik olarak polarize edecek kadar negatif olmaldr. Anot ve katot arasndaki potansiyel fark katodik koruma akmnnn gemesini salayan yrtc kuvvettir. Bu potansiyel farknn katodik koruma devresi direncini yenecek byklkte olmas gerekir. Dk potansiyelli anotlarn yksek rezistiviteli zeminler iinde kullanlmas mmkn olmaz. Demir ve elii katodik olarak koruyabilmek iin katot potansiyelinin doygun bakr / bakr slfat referans elektroduna gre -850 mV dan daha negatif bir deere drlmesi gerekir. Ayrca katodik koruma devresinde anot yatann, kablolarn ve zeminin direncinin oluturduu IR potansiyel dnn karlanmas ve devreden
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
98
KATODK KORUMA
Sayfa 99 / 325
katodik korumaya yetecek kadar bir akmn gemesi salanmaldr. Bu nedenle anot potansiyelinin bykl pratikte byk nem tar. 2- Anot polarizasyonu Galvanik anotlarn niform biimde znerek dzgn bir akm k salamas istenir. Deniz suyu iinde bu mmkn olmakla beraber, zeminler iinde anodun ksa srede polarize olduu grlr. Anotlarn znmesi sonucu ortaya kan metal iyonlar, anodun yzeyinde ve evresinde hidroksit halinde kelerek anot direncinin artmasna ve potansiyelinin pozitif yne doru kaymasna neden olur. Polarizasyon sonucu anot akm k zamanla azalr. Dier taraftan anot harcandkca aktif yzey alan da gittike klr. Anot polarizasyonunu nlemek ve anodun niform ekilde akm retmesini salamak iin galvanik anotlar uygun bir anot yata malzemesi iine konulur. 3. Anot akm kapasitesi ve verimi 1 kg anot metalinin retebildii A.saat olarak akm miktarna anot akm kapasitesi denir. Pratikte kapasite yerine daha ok bunun tersi, 1 A.yl akm retebilen anot ktlesi (kg /A.yl) deeri kullanlr. Anot akm kapasitesi =
Anot akm k (A.saat) Anot ktlesi (kg)
A.saat/kg
Teorik akm kapasitesi, Faraday yasasna dayanlarak hesap edilir . Gerek akm kapasitesi bundan daha kktr. Gerek akm kapasitesinin, teorik akm kapasitesine oran Anot akm verimiolarak bilinir. Anot akm verimi =
Gerek akm kapasitesi 100 Teorik akm kapasitesi
Akm verimi anot cinsine ve anottan ekilen akm younluuna baldr. Bu verim manezyum anotlarda % 50-60, inko ve alminyum anotlarda % 90 civarndadr. 4. Anot mr Anot akm kapasitesi kullanlarak belli ktlede bir anodun akm retebilme sresi, yani mr hesaplanabilir. Bu hesaplamada gerek akm kapasitesi kullanlmal veya sz konusu anodun akm verimi ile arplmaldr. Ancak pratikte anot ktlesinin tamamn kullanabilmek mmkn olamaz. Bir galvanik anodun ancak belli bir yzdesi akm retmekte kullanlabilir. Kalan ksmdan istenilen iddette akm ekilemez. Silindir biimli galvanik anotlarn genellikle % 85i kullanldktan sonra yenilenmesi gerekir. Anotlarn akm retilebilen yzdesine kullanma faktr denir. Anot mrnn hesaplanmasnda kullanma faktrnn de hesaba katlmas gerekir. Galvanik anotlarn mr aadaki bant ile hesaplanr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
99
KATODK KORUMA
Sayfa 100 / 325
Anot mr (yl) =
Anot ktlesi,kg x Kullanma faktr x Anot verimi Akm iddeti,A x Akm kapasitesi,kg / A.yl
5 - Anot maliyeti Anotlarn ekonomik deeri anot malzemesi birim ktlesinin fiat ile akm kapasitesi birlikte incelenerek belirlenir. Yani anotlardan retilen 1 A.yl akmn fiat esas alnarak anot maliyetleri birbiri ile karlatrlr. Bu amala anodun gerek akm kapasitesi A.saat/kg olarak apsiste, anot malzemesi birim fiat da US$/kg olarak ordinatta olmak zere 1 A.yl akmn maliyetini veren grafikler hazrlanmtr. ekil3.19 rnein anot metali olarak kullanlan saf manezyumun bu gnk (1998) piyasa fiat 4,1 US$/kg dr. Manezyum anotlarn gerek akm kapasitesi de 1100 A.saat/kg dr. Buna gre, manezyum anotlardan retilen (1 A.yl) akmn fiat grafikten 30 US$ olarak okunur.
ekil- 3.19 eitli galvanik anotlardan elde edilen 1 A.yl akmn maliyeti Metal fiatlar btn dnyada yldan yla artmaktadr. Bunun sonucu olarak anot maliyetlerinde de zamanla art olmakta ve anotlardan ekilen (1 A.yl ) akmn deeri de anot metalinin piyasa fiatna bal olarak zamanla deimektedir. ekil-3.20 de manezyum, inko ve alminyum anotlardan elde edilen (1 A.yl) akmn 1966 yl ile 1983 yllar aras maliyetindeki deiim grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
100
KATODK KORUMA
Sayfa 101 / 325
ekil-3.20 Galvanik anotlardan elde edilen 1 A.yl akm maliyetinin 1966 ve 1983 yllar arasndaki art ( USA fiatlar)
ekilden grlecei zere alminyum anotlardan elde edilen 1 A.yl akmn maliyeti 1966 ylnda 5 US$ iken, 1983 ylnda % 60 bir artla 8 US$ olmutur. Manezyum anotlarda ise, 1 A.yl akmn maliyeti 1966 ylnda 8 US$ olduu halde 1983 ylna kadar ok byk bir art gstererek ( % 250 ) 28 US$ a kmtr. Manezyum Anotlar Manezyum standard elektrot potansiyeli serisinde st sralarda bulunur. Yani son derece aktif bir metaldir. Buna ramen atmosferde ve su iinde dayankldr. Bunun nedeni, manezyum yzeyinde ok ince bir oksit filminin olumasdr. Bu oksit filmi manezyum anotlarn elektrot potansiyelinin beklenenden daha dk olmasna neden olur. Bu durum saf manezyumun galvanik anot olarak kullanlmasn engeller. Manezyumun standard elektrot potansiyeli -2,4 Volt olmasna ramen, deniz suyu iinde doygun bakr / bakr slfat referans elektroduna gre - 1,55 Volt potansiyel gsterir. Manezyum anot iine az miktarda mangan katlmak suretiyle elektrot potansiyeli -1,75 Volta kadar artrlabilir. Yksek potansiyelli olan bu manezyum anotlar yksek rezistiviteli zeminler ve tatl sular iinde de kullanlabilirler. Manezyum Anotlarn Elektrokimyasal zellikleri Manezyum anotlarn akm verimi ok dktr. Teorik akm kapasitesi 2200 A.saa/kg olduu halde gerek akm kapasitesi bunun yars kadar yaklak 1100 A.saat / kg dr. Akm verimi anottan ekilen akm younluuna baldr. Uygun anot yata iinde bile manezyum anotlarn akm verimi % 50-60 arasnda kalr. Manezyum anotlarn elektrokimyasal zellikleri Tablo -3.3 de verilmektedir. TABLO -3.3 Manezyum anotlarn elektrokimyasal zellikleri Anot elektrokimyasal zellikleri Teorik akm kapasitesi Anot akm verimi (*) Gerek akm kapasitesi Elektrot potansiyeli Deniz suyu iinde ,doygun Cu/CuSO4) referans elektroduna gre Younluk , g/cm3 elie kar devre potansiyeli Akm maliyeti,US$ /A.yl AZ - 63 Manezyum anot 2200 A.saat/kg, 3,94 kg/A.yl % 50 1100 A.saat / kg 7,88 kg / A.yl 1,55 V ( YPM(**) iin 1,75 V) 1,7 700 mV (YPM iin 900 mV) 30 ( 1998 fiat)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
101
KATODK KORUMA
Sayfa 102 / 325
(*) Anot verimi, anottan ekilen akm younluuna baldr. Akm younluu arttkca akm verimi de artar. Tabloda verilmi olan akm verimi 0,03 mA/cm 2 akm younluu iindir. (**) YPM (Yksek potansiyelli manezyum anot): inde en az % 0,5 orannda mangan bulunur. Manezyum anotlar, iinde klorr ve slfat iyonlar bulunmayan sulu zeltiler iinde znerek Mg(OH)2 olutururlar. znrl ok az olan bu manezyum hidroksit anot yzeyinde kelir ve anodun pasiflemesine yol aar. Anot evresinde klorr veya slfat iyonlar bulunmas halinde, bu iyonlarla suda kolay znen manezyum tuzlar meydana gelir. Bu durumda anot yzeyinde oluan manezyum hidroksit filmi yer yer bozulur ve anot oyuklar halinde znr. Manezyum anotlar metal iinde bulunan safszlklara kar da ok duyarldr. Demir, nikel, bakr ve silisyum gibi metaller manezyum anodun potansiyeline ve akm kapasitesi zerine zararl etki yaparlar. Buna karlk alminyum ve inko gibi metaller manezyum anodun elektrokimyasal zellikleri zerine olumlu ynde etki yaparlar. Anot iine az miktarda mangan katlarak demirin zararl etkisi nlenebilir. Manezyum anotlarn kimyasal bileimleri Tablo-3.4 de verilmektedir. Tablo -3.4 Manezyum anotlarn kimyasal bileimleri Element AZ-63 Yksek potansiyelli % Manezyum manezyum anot anot (HP)(**) Alminyum 5,3 -6,7 0,05 en ok inko 2,5 -3,5 0,03 en ok Mangan 0,25 -,40 0,5 - 1,5 (*) Demir 0,03 en ok 0,03 en ok Nikel 0,003 en ok 0,002 en ok Bakr 0,08 en ok 0,02 en ok Silisyum 0,3 en ok 0,05 en ok (*) Yksek potansiyelli manezyum anot iindeki mangan yzdesi alminyum yzdesine baldr ve en az [ ( 0,60 x Al ) + 0,5 ] kadar olmaldr. (**) GALVOMAG patent ad ile retilen yksek potansiyelli manezyum anotlarn iinde % 1.25 orannda Mn ve % 0,1 orannda Al bulunmaktadr. Pratikte saf manezyum anot yerine , iinde % 6 civarnda alminyum ve % 3 civarnda inko bulunan AZ-63 denilen manezyum alam kullanlr. Bu anodun elie kar potansiyeli 700 mV dur. Daha yksek bir potansiyel fark elde edebilmek iin iinde en az % 0,5 orannda mangan ieren zel alamlar kullanlr. Bylece elde edilen yksek potansiyelli (HP) manezyum anotlar elie kar 900 mV potansiyel fark gsterebilirler. Manezyum anotlarn akm verimi oldukca dktr. Normal koullarda akm verimleri % 50 civarndadr. Anottan ekilen akm iddeti arttka akm verimi artar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
102
KATODK KORUMA
Sayfa 103 / 325
AZ-63 anotlarn akm verimleri normal halde yksek potansiyelli anotlardan daha yksektir. HP manezyum anotlardan ekilen akm younluunun 0,3 mA/cm 2 den daha az olmas halinde, anot verimi % 50 nin de altna der. Oysa ayni akm younluunda AZ-63 anotlarn akm verimi % 60 dan yksektir. ekil -3.21 ekil-3.21 Manezyum anot akm veriminin akm younluuna gre deiimi Manezyum anot Boyutlar Manezyum anotlar (D) harfi profilinde ve ubuk biimli olarak retilir. Anot ekseninde elik bir iskelet bulunur. plak halde veya anot yata dolgu malzemesi ile paketlenmi olarak satlr. Anotlarn ktlesi ve boyutlar standardize edilmitir. Trk standard manezyum standart anot boyutlar Tablo-3.5 de, manezyum anot biimi ve kablo balants da ekil-3.22 de verilmektedir.
ekil-3.22 Manezyum anotlar ve kablo balants Trk standardnda eitli boyut ve ktlede manezyum anot bulunmasna ramen mhendislerimizin bir ou eski alkanlklar nedeniyle Amerikan standardndaki 9 , 17 ve 32 libre ktlesinde olan standart anotlar kullanmaya devam etmektedirler. Pratikte okca kullanlmakta olan bu anotlarn boyutlar kitabn sonunda EK-7 ve EK-8 de liste halinde verilmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
103
KATODK KORUMA
Sayfa 104 / 325
Tablo-3.5 Trk standard manezyum anotlar ( TS-5141) TS Anot plak Paketlenmi Paketli No boyutlar ktlesi boyu ktlesi cm kg cm kg M- 1 3 x 3 x 97 1,6 110 12,6 M -2 6 x 6 x 47 3,0 55 12,0 M-3 10 x 10 x 5,0 40 14,5 30 M-4 10 x 10 x 8,0 55 19,5 46 M-5 10 x 10 x 10,0 65 24,0 56 M-6 13 x 13 x 15,5 60 32,0 50 M -7 13 x 13 x 17,0 70 36,0 58 M-8 13 x 13 x 20,0 80 41,0 70 inko Anotlar Katodik koruma amacyla ilk olarak inko anot kullanlmtr. 1824 ylnda Sir Henry Davy tarafndan gemilerin bakr gvdeleri inko anotlar ile korunmutur. Ne yazk ki, bu ilk deneme baarszlkla sonulanm ve katodik korumann tekrar uygulanmas iin aradan yaklak yz yln gemesi gerekmitir. inko anotlar dk rezistiviteli zeminler iinde ve zellikle deniz yaplarnn katodik korumasnda galvanik anot olarak halen byk lde kullanlmaktadr. Saf inko anotlarla ile korunan demir metali arasnda yaklak olarak 250 mV luk bir potansiyel fark oluur. Bu fark katodik koruma iin yeterlidir. Ancak inko anot iinde az da olsa demir varsa, bu potansiyel fark ksa srede azalr. Bu nedenle anot retiminde kullanlan inkonun % 0,0014 den az demir iermesi gerekir. Demir gibi inko anot iinde bulunan az miktardaki kurun ve bakr da zararl etki yapar. Buna karlk inko anot iinde alminyum ve kadmiyum metallerinin bulunmas anodun dzgn biimde akm retmesine yardmc olurlar. inko iinde bulunan az miktardaki demirin zararl etkisi, inkodan daha soy metal olan demirin katot rol oynamasndan ileri gelir. inko anot yzeyinde demir ile inko arasnda mikro korozyon hcreleri oluur. Anot yzeyinde oluan bu hcrelerde znen inko, demir yzeyinde kelerek anot yzeyini kaplar. Bu kabuklama inko anodu ksa srede pasifletirir. inko anot iine yaklak % 0,1 orannda alminyum katlarak, demirin bu zararl etkisi azaltlabilir. Bu yolla inko anot iinde bulunan demir yzdesinin % 0,0030 e kadar artmasna msade edilebilir. Alminyum katksnn demirin zararl etkisini azaltmas yle aklanmaktadr: Alminyum, inko anot iinde bulunan demir ile alam yaparak demiri balamakta ve demirin katodik etkisinini azaltc olarak rol oynamaktadr. Dier taraftan alminyum katlarak anot yzeyinde daha yumuak yapda bir korozyon rn olumas salanmaktadr. inko anot iine
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
104
KATODK KORUMA
Sayfa 105 / 325
kadmiyum katlmas halinde de alminyum katksna benzer ekilde kurunun zararl etkileri azaltlmaktadr. inko anotlarn kimyasal bileimleri Tablo-3.6 da verilmektedir. Tablo-3.6 inko anotlarn kimyasal bileimleri Deniz suyu iinde inko kullanlan MIL-A 18001 anot , % Alminyum 0 En ok 0,3 Kadmiyum En az 0,004 En ok 0,06 Demir En ok 0,0015 En ok 0,003(*) Kurun En ok 0,006 En ok 0,006 Bakr En ok 0,005 En ok 0,005 inko Kalan Kalan (*) Demirin % 0,003 orannda bulunmasna msade edebilmek iin, anot iinde en az % 0,1 almiyum ve % 0,025 orannda kadmiyum bulunmas gerekir. Deniz suyu iinde niform olarak znen inko anotlarn zemin iinde kullanlmas halinde baz sorunlar ortaya kmaktadr. Zemin iinde anodun znmesi sonucu ortaya kan inko iyonlar znerek uzaklamamakta ve inko hidroksit halinde anot yzeyinde kelerek anodun zamanla pasiflemesine neden olmaktadr. Zemin iinde karbonat, fosfat ve silikat gibi iyonlarn bulunmas halinde, bu kelti anot yzeyinde daha da sert bir kabuk oluturmaktadr. Bu nedenle inko anotlarn, zemin iinde ve su tablas stnde anot yata dolgusu olmakszn kullanlmas uygun grlmemektedir. Anot yata dolgusu iinde sodyum ve kalsiyum slfat bulunur. inko slfat da inko klorr gibi suda kolay znen bir tuzdur. Bu nedenle zemin iinde inko anotlarn pasiflemesini nlemek iin mutlaka anot yata dolgusu kullanmak ve anot evresini srekli slak tutmak gerekmektedir. Deniz suyu iinde inko anotlarn pasiflemesi sz konusu deildir. Bu nedenle zemin ve tatl sular iinde kullanlacak olan inko anotlar ile, deniz suyu iinde kullanlacak inko anot bileimleri birbirinden biraz farkldr. inko anotlarn elektrokimyasal zellikleri inko anotlarn deniz suyu iinde bakr / bakr slfat referans elektroduna gre potansiyelleri -1,10 V civarndadr. Bu potansiyel katodik koruma devresinde elik yaplar ile en ok 250 mV luk bir devre potansiyeli ( driving voltage) oluturur. Bu fark deniz suyu ve dk rezistiviteli zeminler iinde katodik koruma iin yeterlidir. Ancak 2000 Ohm.cm den daha yksek rezistiviteli zeminlerde ve tatl sular iinde inko anotlardan akm ekilmesi gleir. inko anotlarn akm verimi yaklak olarak % 90 dr. Akm veriminin yksek ve fiatnn daha dk olmas nedeniyle inko anotlar manezyum anotlara gre daha ekonomiktir. 1 A.yl akm retebilmek iin 7,88 kg manezyum veya 11,84 kg inko anot kullanlmas gerekir. Buna ramen inkonun fiat manezyuma gre % 60 daha ucuz olduundan ayni miktarda akm inko anotlar ile daha ucuza retilebilir . inko anotlarn elektrokimyasal zellikleri Tablo- 3.7 de verilmektedir. Element Zemin iinde kullanlan anotlar, %
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
105
KATODK KORUMA
Sayfa 106 / 325
Tablo-3.7 inko anotlarn elektrokimyasal zellikleri Anot elektrokimyasal zellikleri Teorik akm kapasitesi Anot akm verimi Gerek akm kapasitesi (*) inko anotlar 820 A.saat /kg % 90 738 A.saat / kg 11,84 kg /A.yl
Elektrot potansiyeli (Deniz suyu iinde doygun - 1,10 Volt Cu/CuSO4 referans elektroduna gre) Younluk , g /cm3 7,1 elie kar devre potansiyeli 250 mV Akm maliyeti, US$ /A.yl 18 (1998 fiat) (*) Anot akm kapasitesi anottan ekilen akm iddetine ve scakla gre deiir.Tabloda verilen deer 300 mA/m2 akm younluu iindir. inko anotlarn akm kapasitesi de manezyum anotlarda olduu gibi anottan ekilen akm younluu ile artar. Ancak bu art pratikte nemsenmeyecek kadar azdr. Dier taraftan scakln art da inko anotlarn elektrot potansiyeli ve akm kapasitesinin dmesine neden olur. Bu durum anodun znmesi sonucu oluan inko iyonlarnn yksek scaklkta inko hidroksit olarak anot yzeyinde jel halinde kelmesinden ileri gelir. zellikle 60 oC den daha yksek scaklklarda inko anotlarn akm veriminde byk lde dme gzlenmektedir. Akm kapasitesinin anot akm younluuna ball ekil-3.23 de, anot akm kapasitesinin ve potansiyelinin scakla gre deiimi de ekil-3.24 de grlmektedir.
ekil -3.23 inko anotlarn akm kapasitesinin akm younluuna gre deiimi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
106
KATODK KORUMA
Sayfa 107 / 325
ekil-3.24 inko anotlarn akm kapasitelerinin scakla gre deiimi ekilden grld zere scakln 20 oC den 75 oC e ykselmesi halinde inko anodun potansiyeli -1,02 V (Ag/AgCl) den -0,92 V a dmektedir. Akm kapasitesi ise, 800 A.saat/kg dan yaklak olarak 600 A.saat/kg deerine kadar dmektedir. Bu durum inko anotlarn 40oC den daha yksek scaklklarda kullanlmasnn uygun olmyacan gsterir. inko anot boyutlar Trk standardlarnda (TS-9234) zeminde ve deniz iinde kullanlmak zere iki tip standart anot yer almaktadr. Bu anotlara ait boyutlar EK-6 ve EK-7 de verilmektedir. Zemin iinde kullanlmak zere verilen kare pirizma biimli inko ubuk anotlar ve anot kablo balants da ekil-3.25 de grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
107
KATODK KORUMA
Sayfa 108 / 325
ekil-3.25 inko ubuk anotlar ve anot kablo balants Alminyum Anotlar Alminyumun standart elektromotor kuvveti serisindeki yerine gre inkodan daha aktif bir metaldir. Buna ramen saf alminyum deniz suyu iinde doygun bakr / bakr slfat referans elektroduna kar -900 mV civarnda bir potansiyel gsterir. Saf alminyumun galvanik anot olarak kullanlmasna engel oluturan bu durum, alminyum yzeylerinin ince bir oksit filmi ile kaplanarak pasiflemesinden ileri gelir. Bu pasifleme zellii nedeni ile alminyum 1950 yllarna kadar galvanik anot olarak kullanlamamtr. Balangta alminyum iine % 3 orannda inko ve % 0,5 orannda kalay katlarak deniz suyu iindeki akm verimi %50 ye ve potansiyeli de - 1,3 Volta kadar karlabilmitir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
108
KATODK KORUMA
Sayfa 109 / 325
1960 l yllardan sonra yaplan aratrmalarda alminyum anot olarak baz l alamlar da denenmi ve (Al +Zn + Hg) , (Al + Zn + Sn ) , (Al + Zn + In) gibi alamlarn galvanik anot olarak yksek performans gstermi olduklar belirlenmitir. Bu alamlarn elektrot potansiyelleri - 1,05 V dan daha negatif ve akm verimleri de % 90 civarndadr. Alminyum anot bileiminde bulunan yabanc metaller anot performansn deiik ekillerde etkilemektedir. Bakr ve nikel, alminyumun potansiyelinin pozitif yne doru kaymasna neden olmaktadr. inko, manezyum ve kadmiyum ise, pasiflemeyi azaltc ynde etki yapmaktadr. Civa, kalay ve indium metalleri alminyumun srekli aktif halde kalmasn salamaktadr. Anot bileiminde % 0,03 ile % 0.05 orannda civa bulunmas halinde alminyum anotlar srekli aktif halde kalmaktadr. Civa katkl alminyum anotlar zellikle deniz suyu iinde ok iyi bir performans gstermesine ramen evre kirlenmesi asndan zararl bulunmutur. Bu nedenle aktivite bakmndan ayni etkiyi gsteren indium alaml alminyum anotlar tercih edilmektedir. Deniz suyu iinde kullanlan indium alaml alminyum anotlarn kimyasal bileimleri Tablo -3.8 de verilmektedir. TABLO -3.8 Deniz suyu iinde kullanlan alminyum anotlarn % bileimleri Elemen t Hg In Zn Fe < Cu,Ni < Si Mg ,Mn< I 0,03 0,05 1,3 -2,7 0,1 0,005 0,1 0,01 -0,05 0,35- 1,0 0,13 0,006 0,11-,21 II 0,03 -0,05 III 0,03 IV V 0,010,03 2,0 -4,0 0,12 0,006 0,08-0,2 VI 0,05 5,0 0,13 0,01 0,1
0,010,03 3,0 - 6,0 4,0- 6,0 0,13 0,1 0,006 0,005 0,11- 0,1 0,21 0,01
Demir pasiflemeye neden olduu iin alminyum anotlar iinde demirin % 0,1 den fazla bulunmamas istenir. Dow Chemical Company tarafndan yaplan aratrmalarda, alminyum anot iine yeterli miktarda silisyum katlarak demirin zararl etkileri tam olarak giderilmi ve ierisinde % 0,15 e varan oranda demir ieren alminyum anotlar Galvalum patent ismi ile retilmitir. Galvalum -I ve II anotlarnn temel bileenleri Al+Zn+Hg , Galvalum-III anodunun temel bileenleri de Al + Zn + In + Si elementlerinden olumaktadr Alminyum anotlarn elektrokimyasal zellikleri Alminyum anotlarn elektrot potansiyelleri dk olmasna ramen anot akm verimi ve akm kapasitesi ok yksektir. 1kg alminyum kullanlarak teorik olarak
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
109
KATODK KORUMA
Sayfa 110 / 325
2960 A.saat ve deniz suyu iinde uygun koullarda 2670 A.saat akm retilebilir. Buna gre alminyum anotlarn akm kapasitesi, manezyum anotlardan 2,4 ve inko anotlardan da 3,6 kat daha byktr. Alminyum anotlarn elektrokimyasal zellikleri Tablo-3.9da verilmektedir. Tablo-3.9 Alminyum anotlarn elektrokimyasal zellikleri Elektrokimyasal zellikler Teorik akm kapasitesi Anot akm verimi Gerek akm kapasitesi Elektrot potansiyeli (*) (Deniz suyu iinde doygun Cu/CuSO4 referans elektroduna gre) Younluk , gr/cm3 elie kar devre potansiyeli Akm maliyeti, US$ / A.yl Indium alaml alimnyum anot 2960 A.saat / kg %90 2670 A.saat / kg 3,5 kg / A.yl -1,10 Volt 2,7 250 mV 8 (1998 fiat)
(*) Elektrot potansiyeli elektrolit direncine, scakla ve anottan ekilen akm younluuna bal olarak deiir. Tabloda verilen deer 25 Ohm.cm rezistiviteli deniz suyu iinde, 25 Co de ve 300 mA/m2 akm younluunda llen deerdir Akm kapasitesinin yksek oluu alminyum anotlara ekonomik olarak byk avantaj salar. Bu avantajna ramen, pasifleme zellii nedeniyle alminyum anotlar saf halde kullanlamaz. Pasiflemeyi nlemek iin alminyum iine az miktarda (yaklak % 0,01 - 0,03 ) indium katlr. Bylece alminyum anotlarn deniz suyu iinde niform olarak znmesi salanr. ndium katksnn alminyumun aktifliini artrc etkisi yle aklanmaktadr. Balangta anot yzeyinde indium metali ve alminyum aadaki reaksiyonlara gre birlikte znr. Al = Al 3+ + 3 eIn = In3+ + 3 eOluan indium iyonlar alminyum yzeyinde toplanarak, metal halindeki alminyumu iyon haline ykseltger ve kendisi yeniden sfr deerli metal haline dnr. Al + In3+ = Al3+ + In Indium alminyumdan daha soy bir metal olduundan bu reaksiyon kendiliinden gerekleir. Bylece indium katalitik bir reaksiyon ile srekli olarak alminyumun znmesini salar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
110
KATODK KORUMA
Sayfa 111 / 325
Alminyum anotlar ancak deniz suyu iinde veya rezistivitesi dk tuzlu sular iinde kullanlabilmektedir. Elektrolit rezistivitesi 100 Ohm.cm den daha byk olmas halinde, anot potansiyeli -1,0 Voltun altna dmektedir. ekil-3.26 da, alminyum anot potansiyelinin rezistiviteye ball grlmektedir. ekilden grld zere (Al + Zn + Hg ) alam rezistiviteye kar daha duyarldr. Bu anotlarn 50 Ohm.cm den daha yksek rezeistiviteli ortamlarda kullanlmas uygun deildir. Buna karlk (Al + Zn + In + Si )alamndan oluan anotlar 500 Ohm.cm ye kadar elektrolitler iinde kullanlabilir kullanlabilir.
ekil- 3.26 Alminyum anotlarn potansiyelinin rezistiviteye gre deiimi Alminyum anotlarn akm kapasitesi anottan ekilen akm younluuna baldr. Anot akm k arttka akm kapasitesi de artar. ekil-3.27 de deniz suyu iinde anottan ekilen akm younluuna bal olarak akm kapasitesinin deiimi grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
111
KATODK KORUMA
Sayfa 112 / 325
ekil-3.27 Alminyum anot akm kapasitesinin akm younluuna gre deiimi Alminyum anot boyutlar Deniz ii sabit yaplarda, rnein iskele ayaklarnda, gemilerde, ham petrol depolama tanklarnn taban i yzeylerinin katodik korunmasnda dier anotlara gre daha ekonomik olmas nedeniyle alminyum anotlar kullanlmaktadr. Kullanm yerinin zel durumuna gre anot biim ve boyutlar deimektedir. Trk standard TS-9234 de deniz ii yaplar iin verilen alminyum anot boyutlar EK-10 da verilmektedir Galvanik Anot Performans Deneyleri Galvanik anotlar kullanlmadan nce kimyasal ve elektrokimyasal zelliklerinin deneysel olarak belirlenmesi gerekir. Bylece galvanik anodun katodik koruma mr boyunca ngrlen akm ve potansiyeli salayp salyamyaca belirlenmi olur. Galvanik anotlar zerinde aadaki deneyler yaplr. 1- Kimyasal bileim, 2- Mekanik dayanm, 3- Elektriksel diren, 4- Elektrokimyasal performans. 1 - Kimyasal bileim Anot metalinden alnan bir numune zerinde, anot performansna zararl etki yapt bilinen yabanc elementlerin yzdeleri kimyasal analizler ile belirlenir. Bu elementlerin standardlarda ngrlen deerlerden daha fazla bulunmamas gerekir. 2-Mekanik dayanm Anotlarn mekanik adan en zayf noktas kablo balantlardr. Anot kablo balantsnn dayanm pratikte aadaki ekilde muayene edilir. Anodun ktlesinin be kat kadar bir arlk ( en ok 100 kg) anot balant kablosuna aslr. Bu yk altnda bir dakika bekletildiinde kabloda hi bir hasar ve kopma meydana gelmemelidir. 3- Elektriksel diren Galvanik anotlarn i ksmnda, elektriksel iletimi salamak iin ubuk veya lama biiminde bir elik iskelet bulunur. Bu iskelet ile anot metalinin tam olarak kaynamas gerekir. Aksi halde anot iinde elektriksel diren oluur ve bunun sonucu olarak anot akm k azalr. Kablo balantl veya kablosuz durumda olan anotlarn direncini lmek iin ekil-3.28 de grlen lm dzenei kullanlr. Anot metali ile iskelet arasndaki elektriksel diren yle llr: Bir doru akm kaynandan (ak olabilir) ekilde grlen lm devresine 1 amper iddetinde bir akm uygulanr. Akm iddeti bir srgl reosta ile ayarlanr. Bu srada anot metali ile iskelet arasnda oluan potansiyel fark 0,1mV duyarlkla llr. Daha sonra akm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
112
KATODK KORUMA
Sayfa 113 / 325
iddeti 2, 3, 4 ve 5 Ampere karlarak ayni lm yeniden yaplr. Bu lmler kullanlarak anot metali - ekirdek gei direnci hesaplanr. Anot metali ile iskelet arasndaki direncin 0,01 Ohm dan byk olmas istenilmez. 4- Elektrokimyasal Deneyler Galvanik anotlarn potansiyel, akm kapasitesi ve akm verimlerinin deneysel olarak belirlenmesi gerekir. Anot potansiyeli temiz bir deniz suyu iinde ( veya ASTM 1141 de verilen sentetik deniz suyu iinde), 20 0C de gm/gm klorr referans elektroda gre llr. (Doygun bakr/bakr slfat referans elektroda gre potansiyel deerini bulmak iin llen bu potansiyel deerine -70 mV ilave edilir.) Anot akm verimi Galvanik anotlarn akm kapasitesi ve verimininin belirlenmesi iin biri galvanostatik yntem , dieri serbest akm k yntemi olmak zere iki deney yntemi uygulanr.
ekil-3.28 Anot metali-iskelet arasndaki elektriksel direncin llmesi Galvanostatik Yntem Bu deney, galvanik anottan akm ekilirken meydana gelen ktle kaybnn belirlenmesi ilkesine dayanr. ekil-3.29 da verilen deney dzenei ile belli miktarda anot metalinin harcanmas halinde ka A.saat akm retilebilecei belirlenir. Deneyde 1cm ap ve 3 cm boyunda silindir biimli anot numuneleri kullanlr. Anot yzeyleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
113
KATODK KORUMA
Sayfa 114 / 325
torna ile mekanik olarak temizlenir. Yzeyde oluan oksit tabakasn kaldrmak iin deneyden nce anotlar deriik nitrik asit iine daldrlr. Daha sonra damtk su ile ykanr, kurutulur. Anot balant kablosunu takmak iin silindir tabanlarnn birinde bir vida yuvas alr. Bu vidaya kablo balandktan sonra bu taban tam olarak izole edilir. Anotlar bir analitik terazi ile 0,1 mg duyarlkla tartlr ve kaydedilir. Anotlar yerine balandktan sonra devreden 0,5 - 0,7 mA/ cm 2 anot akm younluunda akm geirilmeye balanr. Akmn balama saati kaydedilir. Akm iddeti srgl reosta yardm ile ayarlanr. Akmn hep ayni dzeyde kalmasna zen gsterilir. Deneye 5-10 gn devam edilir. Yaklak olarak 0,1 A.saat akm getikten sonra deneye son verilir. Anotlar karlr, ykanr, kurutulur ve tartlr. Deney sonunda tartmdan nce anot yzeyinde biriken korozyon rnlerinin ok iyi temizlenmesi gerekir. Bylece anot ktle kayb belirlenir. Ayrca devreden geen gerek akm miktar kulonmetre ile belirlenir. (Eer, devreden geen akm iddeti sabit tutulabilmi ise, toplam akm miktar akm iddeti zamanla arplarak da bulunabilir.) Teorik akm kapasitesi Faraday Yasasna dayanlarak hesaplanr veya tablolardan alnr. Anodun gerek akm kapasitesi devreden geen akm miktar deney sresince anotta meydana gelen ktle kaybna oranlanarak hesaplanr. Gerek akm kapasitesi, hesapla bulunan teorik akm kapasitesine oranlanarak anot akm verimi bulunur.
Gerek akm kapasitesi (A.saat/ kg) = Devreden geen akm miktar, (A.saat) Anot ktle kayb,kg
Anot akm veimi (%) =
Anot gerek akm kapasitesi , (A.saat / kg) x100 Anot teorik akm kapasitesi, (A.saat / kg)
rnein, bir alminyumm anodun ktle kayb m = 0,044 g llm olsun. Deney sresince devreden geen akm miktar kulonmetreden 0,12 A.saat olarak bulunmu ise anodun gerek akm kapasitesi, Anot akm kapasitesi = 0,12 / 0,044 x10-3 = 2727 A.saat/kg Alminyum anotlarn teorik akm kapasitesinin 2965 A.saat/kg olduu gz nne alnarak anot akm verimi hesaplanabilir. Anot akm verimi = 2727 / 2965 = 0,92 dir
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
114
KATODK KORUMA
Sayfa 115 / 325
ekil-3.29 Galvanik anot akm verimi tayini deney dzenei. Serbest Akm k Yntemi Katot/anot yzey alan oran en az 200 olan bir katodik koruma devresi kurulur. Katot olarak yumuak elik, elektrolit olarak sentetik deniz suyu kullanlr. Bu yntemde dtan akm uygulanmaz. Anot-katot arasndaki driving voltaj ile devreden kendiliinden akm geer. Bu deneyde hem potansiyel, hem de akm llr ve zamana gre grafie geirilir. Deneye en az iki hafta devam edilir. Deneyde kullanlan anot balangta ve sonda tartlarak ktle kayb belirlenir. Deney sresince anottan ekilen akm miktar, zamana kar izilen akm iddeti erisinin altnda kalan alan integre edilerek Q = i x t kulon olarak hesaplanr. Bu deer yardm ile anot akm kapasitesi ve akm verimi yukarda olduu gibi hesaplanr. Dier taraftan anot potansiyelinin zamana gre deiimi ile anodun pasifleme zellii de belirlenebilir. 3.7 GALVANK ANOT YATAKLARI Galvanik anotlar dorudan zemin iine konulmayp, direnci azaltmak ve anottan niform olarak maksimum akm kn salamak amacyla bir anot yata dolgusu iine konulur. inko ve manezyum anotlar iin anot yata dolgu maddesi bentonit iine al (jibs) ve sodyum slfat katlarak elde edilir. Burada jibsin grevi zelti iine srekli slfat iyonu vererek anot yzeyinde hidroksit filmi olumasn nlemektir. Al ta suda yaklak olarak 3 g/l znr. Bylece ok uzun sre anot evresinde rezistivitenin dmesine yardmc olur. Sodyum slfatn znrl ok yksektir. Sodyum slfat katlarak anot yata rezistivitesi 100 Ohm.cm nin altna drlebilir. Bentonitin su tutma kapasitesi yksektir. Bentonit, anot yatann srekli rutubetli halde kalmasn salar. Manezyum ve inko anotlar iin kullanlan anot yata dolgusu bileimleri Tablo -3.12 de verilmektedir. Rezistivitesi yksek olan zeminlerde anot yata iine Tip B de olduu gibi, % 25 e varan oranlarda sodyum slfat katlabilir. Bylece anot yata rezistivitesi 50 Ohm.cm ye kadar drlr. Eer zemin rezistivitesi 500 Ohm.cm den daha dk ise, bu durumda anot yata malzemesine gerek kalmadan manezyum anotlar dorudan zemin iine konulabilir. Tablo-3.12 Anot yata dolgu malzemesi Dolgu malzemeleri Tip - A Tip -B Jibs (CaSO4.2H2O) , % 70 -75 25-30 Bentonit , % 20-25 40-50 Sodyum slfat , % 5 -6 25 -30 Anot yata rezistivitesi, Ohm.cm 50-100 25-50 Not:Tip-A dolgusu manezyum anotlar, Tip-B dolgusu inko anotlar iin uygundur. Galvanik anotlarn bir anot yata iine konulmas u avantajlar salar :
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
115
KATODK KORUMA
Sayfa 116 / 325
Anot yata iinde anot niform olarak znr. Bunun sonucu olarak anodun kullanlabilme yzdesi artar. Anot yata, anot evresinin srekli olarak rutubetli kalmasn salar. Bylece anot direnci drlerek akm k artrlm olur. Anot yata kullanlarak, galvanik anotlar yksek rezistiviteli zeminler iinde de kullanabilmek mmkn olur. Galvanik anot seimi Yeralt boru hatlarnn katodik korumasnda ncelikle d akm kaynakl veya galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinden hangisinin seileceine karar verilir. Bu seimde katodik koruma akm ihtiyac ile zemin rezistivitesi deerleri gz nne alnr. Katodik koruma sistem seimine temel oluturan grafik ekil- 3.30 da verilmektedir.
ekil-3.30 Galvanik anotlu ve d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin uygun olduu blgelerin seimi Galvanik anotlu korumann seilmesi halinde, manezyum veya inko anotlardan hangisinin daha uygun olaca aadaki kriterler gz nne alnarak belirlenir. (Zemin iinde alminyum anotlarn kullanlmas uygun deildir.) 1-Yksek rezistiviteli zeminler ve tatl sular iinde manezyum anotlar, zellikle HP manezyum anotlar tercih edilmelidir. Rezistivitesi 2000 Ohm.cm den daha yksek olan zeminlerde inko anotlarn, rezistivitesi 5000 Ohm.cm den daha yksek olan zeminlerde de manezyum anotlarn kullanlmas halinde anot akm knda ve buna bal olarak anot akm veriminde nemli derecede azalmalar olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
116
KATODK KORUMA
Sayfa 117 / 325
2- Manezyum anotlara gre inko anotlarn akm verimleri yksek ve fiyatlar da daha ucuzdur. Ancak inko anotlarn potansiyeli dk olduundan bu anotlar yalnz dk rezistiviteli zeminler ve tuzlu sular iinde kullanlabilir. 2000 Ohm.cm den daha dk rezistiviteli zeminler iinde her iki anot cinsi de kullanlabilir. Ayni koullarda manezyum anotlardan ekilebilen akm, inko anotlara gre daha fazladr. inko anotlarla katodik korumada korunan yapnn potansiyelini ok fazla ykseltebilmek mmkn deildir. Sistem potansiyeli en ok - 1,0 Volta kadar artrlabilir. Bu deere eriilince anottan ekilen akm iddeti kendiliinden azalr . Bu nedenle inko anotlar ile hi bir zaman ar koruma sz konusu olmaz. Manezyum anotlar boru/zemin potansiyelini gereinden daha yksek deerlere ulatrdndan bir ok halde gereksiz yere fazla akm ekilerek akm israf yaplm olur. 3- Ayni byklkteki inko anotlarn mr, manezyum anotlara gre daha fazladr. Bu nedenle katodik koruma mr uzun olduu zaman inko anotlar, ksa olduu zaman manezyum anotlar daha ekonomiktir. Galvanik anotlardan ekilen akm iddeti, anot - katot arasndaki potansiyel fark ile anot direncine baldr. Dolaysiyle anot direnci ne kadar azaltlabilirse, anottan ekilen akm iddeti de o oranda artar. Byle olunca anot yzey alan artrlarak rnein bir anot yerine eit ktlede kk boyutlu iki anot kullanlarak, anot akm k artrlabilir. zellikle yksek rezistiviteli zeminler iinde kk boyutlu ok sayda anot kullanlmas daha uygundur. 4- Anot seiminde en nemli faktr akm maliyetidir. 1 A.yl akm en ucuz olarak alminyum anotlardan salanabilir. Ancak alminyum anotlar zemin iinde kullanlamaz. kinci sray inko alr. Daha nce akland zere 1 A.yl akmn maliyeti bu gnk (1998) piyasa fiyatlarna gre, alminyum anotlar ile 8 US$ , inko anotlar ile 18 US$ ve manezyum anotlar ile de yaklak 30 US$ dr. Galvanik Anotlarn Montaj Galvanik anotlar zemin iinde alm ukurlara anot yata malzemesi ile paketlenmi olarak konulur veya ukur iine anot konulduktan sonra evresi anot yata malzemesi ile doldurulur. ekil-3.31de paket halindeki bir manezyum anodun ve plak haldeki inko anodun anot yata iine montaj grlmektedir. Galvanik anotlarda anot yata malzemesi olarak daha nce belirtilmi olduu zere bentonit + al dan oluan bir karm kullanlr. Paket halindeki manezyum anotlar, bir torba iine konulmu anot yata malzemesi iinde bulunur. Bu torba alm olan ukura yerletirilir. plak haldeki inko anotlarn kullanlmas halinde anotlar alm olan ukura konur ve etraf anot yata malzemesi ile sktrlarak doldurulur. Dolgu malzemesi iine % 25 orannda sodyum slfat da katlr. Bylece anot yata rezistivitesi 50 Ohm.cm ye kadar drlebilir.. Her iki halde anot ukuru zerine su dklerek anot yata malzemesinin slanmas salanr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
117
KATODK KORUMA
Sayfa 118 / 325
ekil-3.31 Paketli ve paketsiz galvanik anot montaj Paket edilmi manezyum anotlar boru hattndan 1,5 - 3,0 m uzakla konulmaldr. ekil-3.32. Anot boru seviyesinin en az 1 m altnda olmaldr. Kuru haldeki zeminlerde slak blgeye kadar inilmelidir. ekil-3.33. Bylece daha derine gmlm olan anotlarn meteorolojik olaylardan etkilenmesi nlenmi olur. Bu anotlar srekli olarak rutubetli bir zemin iinde kalacaklarndan akm klar niform bir seyir gsterir. Dier taraftan anodun yabanc inaat faaliyetlerinden zarar grmesi ihtimali
de azalr. . ekil- 3.32 Paket halindeki bir manezyum anodun balanmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
118
KATODK KORUMA
Sayfa 119 / 325
ekil- 3.33 Galvanik anotlarn boru seviyesi altna yerletirilmesi Galvanik anotlar boru hattna bir l kutusu zerinden ntlenerek balanmaldr. Bylece l kutusu zerinden hem anodun hem de boru hattnn peryodik olarak kontrol yaplabilir. Eer boru hattna birden fazla anodun bir noktadan balanmas sz konusu ise, bu durumda anotlar paralel balanarak bir ana
kabloda toplanr ve l kutusu zerinden boruya ntlenerek balanr. ekil-3.34 ekil-3.34 ok sayda galvanik anodun bir noktadan balanmas inko anotlarn montajnda anot ile boru hatt arasndaki mesafe iin herhangi bir snrlamaya gerek yoktur. Anotlar, boru seviyesinin altnda kalacak ekilde ve mmkn olduunca derine yerletirilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
119
KATODK KORUMA
Sayfa 120 / 325
Galvanik anotlar yeraltna dikey olduu gibi, yatay olarak yerletirmek de mmkndr. Bu amala boru hattna paralel veya dikey konumda bir ukur alarak anot yata malzemesinin yars, yaklak 10 cm kalnlkta tabana serilir. Bunun zerine anotlar dzgn aralklarla yerletirilir, anot kablolar ana kabloya balanr. Daha sonra anot yata malzemesinin dier yars anotlar zerine yerletirilir. ukurun st ksm kendi doal topra ile doldurulur. Anot Yata Direnci Yeraltna konulmu olan bir anodun direnci anot boyutlar (ap ve boy) ile sz konusu zeminin rezistivitesine baldr. Tek anot direnci anodun dik veya yatay olarak konulmu olduu gz nne alnarak Dwight formlleri ile hesap edilebilir. Bu formller L/d > 5 olan silindir biimli anotlar iin kullanlr. Anotlarn en az anot boyu kadar derine gmlm olmas gerekir. (ubuk biiminde fakat dairesel kesitte olmayan anotlar iin efektif ap kullanlr.) Dikey konumdaki tek anot direnci,
Rd =
8L (ln 1) 2 L d
Yatay konumdaki tek anot direnci,
Ry =
4L (ln 1) 2L d
Rd : Dik olarak yerletirilen tek anot direnci,Ohm Ry :Yatay olarak yerletirilen tek anot direnci,Ohm : Anot yata rezistivitesi, Ohm.cm L : Anot boyu,cm (Anot yata dahil) d : Anot ap,cm (Anot yata dahil)
Burada,
Paralel olarak balanm (n) sayda anodun (s m) aralklarla balanmas halinde anot yata toplam direnci iin de aadaki bant kullanlabilir. R=
Ln 8 L - 1 + 2 L Ln 0,656 n 2 L n d s
Burada, n : Paralel balanm anot says, s : Anotlar arasndaki mesafe, cm dir. Bir anot yata direnci, akmn metalden anot yatana ve anot yatandan zemine gei direnleri toplamndan oluur. Bu direnler ayr olarak hesaplanmal ve bu ikisi toplanarak toplam anot yata direnci bulunmaldr. rnein 17 lb lik bir paket
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
120
KATODK KORUMA
Sayfa 121 / 325
manezyum anodun = 1000 Ohm.cm rezistiviteli bir zemin iindeki direnci yle hesaplanabilir. 17 lb standard manezyum anot boyutlar : 8,75 cm x 8,75 cm x 45 cm Efektif ap :
8,75x8,75 /
= 4,94 cm
17 lb paket manezyum anot boyutlar : ap = 16,25 cm, boy = 72,5 cm Anot i direnci , 8L Rd = (ln 1) 2L d Ri =
50 ( Ln 8 x 45 - 1 ) = 0,58 Ohm 6,28 x45 4,94

Anot yata direnci,
R=
8 x 72,5 1000 (Ln - 1 ) = 5,65 Ohm 6,28 x 72,5 16,25

Anot yata toplam direnci, RA = 5,65 + 0,58 = 6,23 Ohm
Standard tipte paket manezyum anotlarn = 1000 Ohm.cm zemin iindeki direnleri hesaplanm ve grafikler halinde verilmitir. ekil-3.35 de paralel balanm 17 librelik (n) saydaki anottan oluan anot yatann, anotlar arasndaki mesafeye gre direncini veren grafikler grlmektedir. Bu grafikler = 1000 Ohm.cm zeminler iin verilmi olmasna ramen, rezistivitesi farkl olan zeminler iin de kullanmak mmkndr. Bu durumda grafikten 1000 Ohm.cm rezistivite iin okunan anot yata direnci F = /1000 faktr ile arplr. Benzer ekilde 17 lb lik standart manezyum anotlar iin hazrlanm olan bu grafikler dier standart anot tipleri iin de kullanabilir. 9 lb lik standart paket manezyum anot direncini bulmak iin grafikten okunan diren deeri F = 1,25 faktr ile, 32 lb lik standard paket manezyum anot direncini bulmak iin de F = 0,90 faktr ile arplr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
121
KATODK KORUMA
Sayfa 122 / 325
ekil-3.35 17 lb standard paket manezyum anot yataklarnn = 1000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iindeki direnleri rnein, 5 adet 32 lb lik standart paket manezyum anodun, 4,5 m aralklarla 3000 Ohm.cm rezistiviteli bir zemin iine koymu olduumuzu dnelim. Bu anot yatann toplam direnci grafik yardm ile yle bulunur: 17 lb lik 5 adet standart paket manezyum anotlarn 4,5 m aralklar ile = 1000 Ohm.cm zemin iindeki direnci ekil-3.35 de verilen grafikten 1,4 Ohm olarak okunur. Zemin rezistivitesi = 3000 Ohm.cm olmas halinde bu deer R = 3000 / 1000 x 1,4 = 4,2 Ohm olur. 32 lb lik standard paket manezyum anotlar kullanlmas halinde ise, anot yata direnci R A = 0,90 x 4,2 = 3,8 Ohm olarak bulunur. Paralel balanm (n) anotdan oluan bu anot yatann direnci yukarda verilmi olan forml kullanlarak hesapla da bulunabilir. R=
Ln 8 L - 1 + 2 L Ln 0,656 n 2 L n d s
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
122
KATODK KORUMA
Sayfa 123 / 325
R=
3000 Ln 8x70 - 1 + 2 x0,70 Ln0,656 x5 = 3,7 Ohm 6,28x70x5 20 4,5

Anot i direnleri de dahil edilerek, R = 3,7 + 0,08 = 3,78 Ohm bulunur
Standart tipte 17 librelik manezyum ve 150 cm boyunda inko ubuk anotlarn 4,5 m aralklarla paralel balanmas halinde 1000 Ohm.cm zemin iinde gsterdikleri diren ekil-3.36 da grafik halinde verilmektedir.
ekil-3.36 Zemin iine dik olarak konulmu standart manezyum ve inko anotlarn 1000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iindeki direnleri Daha nce verilmi olan rnekte ele alnan 4,5 m aralklarla paralel balanm 17 lb lik 5 adet manezyum anodun 1000 Ohm.cm zemin iinde gstermi olduu diren bu grafikten de R = 1.4 Ohm olarak okunur. Buna benzer olarak standart inko anotlar iin de, zemin rezistivitesine bal olarak anot direncini dorudan veren grafikler hazrlanmtr. ekil-3.37. ekilde, biri (3,5 cm x 3,5 cm x 150 cm) ve dieri (5 cm x 5 cm x 150 cm) boyutlarnda olan iki tip standart inko anot iin dolgulu ve plak olarak deiik rezistiviteli zeminler iindeki direnleri verilmektedir. Bu iki anodun, kesit alanlar birbirinden biraz farkl olmakla beraber bu farkn anot direnci zerine etkisi ok azdr
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
123
KATODK KORUMA
Sayfa 124 / 325
ekil-3.37 Standard inko anotlarn deiik zeminler iindeki direnci Anot yata direnci bilindiinde, anot ile boru arasndaki potansiyel fark yardm ile anot akm klar hesaplanabilir. Standart tipte galvanik anotlardan deiik rezistiviteli zeminler iinde ekilebilen maksimum akm iddeti grafikler halinde hazrlanmtr.ekil-3.38
ekil-3.38 Standard manezyum ve inko anotlardan eitli zeminler iinde ekilebilen akm iddeti Grafikten grld zere 17 lb lik standart bir manezyum anottan 3000 Ohm.cm rezistiviteli bir zemin iinde 35 mA, 9 lblik manezyum anottan 25 mA. 5 lblik manezyum anottan da 15 mA akm ekilebilmektedir. Eer 17 lb lik yksek potansiyelli HP tipi manezyum anot kullanlrsa bir anottan 3000 Ohm.cm rezistiviteli
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
124
KATODK KORUMA
Sayfa 125 / 325
zemin iinde 50 mA akm ekilebilir Ayni zemin iinde (3,5 cm x 3,5 cm x 150 cm) boyutlarndaki inko anottan ekilebilen akm iddeti de 35 mA dir. Galvanik Anotlu Katodik Koruma Sistemlerinin Projelendirilmesi Bir katodik koruma sisteminin hem ekonomik olmas, hem de yeterli sre gvenli ekilde grevini yerine getirmesi iin, projelendirme srasnda muhtemel btn seeneklerin gz nne alnmas ve en uygun zmn bulunmas gerekir. Bunu bir rnek zerinde aklyalm. RNEK: 40 cm apnda ve 10 km uzunluunda polietilen kaplanm bir boru hatt 20 yl sre ile katodik olarak korunacaktr. Zemin rezistivitesi ortalama 3000 Ohm.cm dir. Arazide yaplan deneylerde katodik koruma akm ihtiyac i = 50 A/m2 olarak bulunmutur. Proje iin gerekli deerlerin hesaplanmasnda aadaki yol izlenir: 1- Korunacak yzey alan : A = d L = 3,14 x 0,40 x 10000 = 12560 m2 2- Katodik koruma akm ihtiyac : i = 0,050 x 12560 = 628 mA 3- Katodik koruma sistem seimi : Zemin rezistivitesi ve katodik koruma akm ihtiyac gz nne alnarak ekil3.30 da verilen grafik yardm ile bu boru hattna uygulanacak katodik koruma sistemi belirlenir. Projede zemin rezistivitesi 3000 Ohm.cm ve akm ihtiyac da 0,628 A olduuna gre, galvanik anotlu katodik koruma sisteminin daha uygun olaca bulunur. 4- Galvanik anot cinsi: Zemin rezistivitesi 2000 Ohm.cm den yksek olduu iin inko anotlarn kullanlmas uygun olmaz. Galvanik anot olarak AZ-63 veya yksek potansiyelli HP manezyum anotlar kullanlabilir. 5- Anot direnci : Sz konusu zemin iine dik olarak yerletirilmi olan 17 lblik standard paket manezyum anodun ( 190 mm x 600 mm ) direnci yle hesaplanr.
Rd =
2L
(ln
8L 1) d
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
125
KATODK KORUMA
Sayfa 126 / 325
R =
3000 Ln 8 x60 - 1 6,28 x60 19
= 17,8 Ohm
Anot metalinden anot yatana gei direnci, Ri =
Ln 8 x 42,5 - 1 100 6,28 x 42,5 5,6
= 1,2 Ohm
Tek anot direnci, Ra = 17,8 + 1,2 = 19,0 Ohm 6-Anot akm k: 17 lb lik AZ-63 standard manezyum anotlarn her birinden sz konusu zemin iinde ekilebilen maksimum akm iddeti, i = 700 / 19,0 = 37 mA 17 lb lik HP manezyum anotlarn direnci ekilebilen maksimum akm iddeti, i = 900 / 17,6 = 51 mA dir 7-Anot mr : Galvanik anot mr, katodik koruma mrne edeerdir.Yukarda seilmi olan manezyum anotlarn mrlerini hesaplyalm. 37 mA akm ekilmesi halinde 17 lblik AZ-63 manezyum anot mr,
Anot ktlesi,kg x Kullanma faktr x Anot verimi Akm iddeti,A x Akm kapasitesi,kg / A.yl
R = 17,6 Ohm dur. Bir anottan
Anot mr (yl) =
Anot mr =
17 (0,454) x 0.85 x0,50 = 22,5 yl 0,037 x 3,94
51 mA akm ekilmesi halinde 17 lblik HP manezyum anot mr, Anot mr =
17(0,454) x 0,85 x0,50 = 16,3 yl 0,051 x 3,94
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
126
KATODK KORUMA
Sayfa 127 / 325
Buradan 17 lblik HP manezyum anotlarn yeterli mr salyamad iin uygun olmyaca buna karlk 17 lblik standart manezyum anotlarn istenilen mr salyabilecei anlalmaktadr. 8 -Anot says : Boru hattn 20 yl sre ile koruyacak olan minumum anot saysn belirlemek iin aadaki iki koulun bir arada salanmas gerekir. Birinci koul : Boru hattn katodik olarak koruyabilmek iin yeterli akm iddetinin anotlardan ekilebilmesi iin gerekli minimum anot says, n = 628 / 37 17 adet Katodik koruma iin 17 lblik AZ-63 standart manezyum anotlardan en az 17 adet anot kullanlmas gerekir. kinci koul : Katodik koruma mr iin anot ktlesinin yeterli olmas, Katodik koruma mr =
17 x 17 x(0,454) x0,85 x 0,50 = 22,5 yl 0,628 x3,94

boru hattn 22,5 yl katodik olarak
17 adet AZ-63 manezyum anot ile korumak mmkn olabilir.
Gerekte anotlar hesapla bulunan bu deerlerden daha uzun mrldr. Bunun nedeni katodik koruma akm ihtiyacnn zamanla azalmasdr. Anot balantlar yapldktan ksa bir sre sonra, katot polarize olarak potansiyelinde negatif ynde art olur ve anot-katot arasndaki potansiyel fark (driving voltage) byk lde azalr. Buna paralel olarak anotlardan ekilen akm iddetinde de zamanla azalma gzlenir. Sonu olarak anot mrleri beklenenden daha uzun srelidir. Ancak, zamanla boru kaplama direncinde de azalma olaca ve akm ihtiyacnn gittike artaca gzden uzak tutulmamaldr. Bu durumda da galvanik anotlardan daha fazla akm ekilecek ve anot mr ksalacaktr. Bu iki faktrden hangisinin daha fazla etkili olaca ortam koullarna baldr. Proje mhendisi tecrbesine dayanarak yeterli anot saysn belirleyebilir. 9- Anot mr - akm ihtiyac dengesi: Yukarda yaplan hesaplarla belirlenmi olan 17 adet 17 lblik AZ-63 standart paket manezyum anot hem akm k olarak, hem de ktle olarak her iki koulu birlikte salamtr. Bu iki koulu salayan anot saylar ou zaman birbirinden farkl olur. Bu durumda zorunlu olarak byk olan anot says seilir. Ekonomik adan her iki yolla hesaplanm olan anot saylarnn bir birine yakn olmas istenir. Bunu salamak iin proje aamasnda aadaki yntemler uygulanr.
Anot mrnn n grlen deerden daha fazla olmas halinde:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
127
KATODK KORUMA
Sayfa 128 / 325
Daha kk boyutlu ( tercihan L/d oran yksek) anot tipleri kullanlr. Bylece akm iddeti drlmeden toplam anot ktlesi azaltlabilir. Veya AZ-63 tip manezyum anotlar yerine HP manezyum anotlar kullanlr. Bylece ayni iddetteki akm daha az sayda anottan ekilebilir. rnein, projede ngrlen 628 mA akm n = 628/51 12 adet 17 lblik HP standard manezyum anottan ekebilmek mmkndr.
Anot mrnn n grlen deerden daha az olmas halinde: Bu durumda anot mrn artrabilmek iin iki yol nerilebilir. Daha byk boyutlu (tercihan L/d oran kk) anot tipleri kullanlr. Bylece anotlardan ekilen akm iddeti artrlmadan toplam anot ktlesi artrlm olur. Veya anotlar boru hattna iki veya daha fazla sayda gruplar halinde balanr. Bylece anot yata direnci artrlm ve buna paralel olarak anotlardan ekilen akm azaltlarak anot mr artrlm olur. rnein, projede 20 yl olarak n grlen katodik koruma mrn 25 yla karmak isteyelim. Bu amala 17 lblik standard anotlar ikili gruplar halinde baladmz dnelim. 2 m aralklarla paralel balanm iki anottan oluan bir anot yatann direnci ekil -3.35 de verilen grafie gre 3,5 Ohm dur. Bu deer 1000 Ohm.cm zemin rezistivitesi iindir. 3000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iindeki anot direnci Ra = 3x3,5 = 10,5 Ohm olacaktr. Bu rurumda bir anot yatandan ekilen akm I = 700/10,5 = 66,7 mA dir. Buna gre, katodik koruma iin gerekli olan 628 mA akm salyabilmek iin , 628 / 66,7 10 adet anot yata, yani 20 adet 17 lblik standart paket anot kullanlmas gerekecektir. 20 adet anot kullanlmas halinde katodik koruma mr, Katodik koruma mr = . 10-Anot balantlar: Yukardaki hesaplamalar anotlarn boruya ayr ayr noktalardan tek olarak balanmas hali iindir. Her anot iin ayr bir ukur almas, ayr bir kablo ile ve ayr bir l kutusu zerinden boruya balanmas maliyeti artrc olarak rol oynar. Dier taraftan boru hatt boyunca anot yata iin ok sayda uygun yer bulunmas da her zaman mmkn olmayabilir. Bu durumda iki veya daha fazla anodun grup halinde bir noktadan ve bir l kutusu zerinden balanmas yoluna gidilir. Bylece icilik ve montaj maliyetinde de azalma salanabilir. Bu hesaplama ynteminden anlalaca zere, proje tasarmnda teknik ve ekonomik faktrlerin ok iyi dengelenmesi gerekir. Proje mhendisi tecrbesine dayanarak eitli alternatif zmler iinden en uygununu seebilmelidir. Galvanik anotlarla yaplm olan bu rnek projeye ait parametreler toplu olarak aada liste halinde verilmektedir.
20 x 17 x(0,454) x0,85 x 0,50 = 26,5 yl olur. 0,628 x 3,94
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
128
KATODK KORUMA
Sayfa 129 / 325
GALVANK ANOTLU KATODK KORUMA PROJE PARAMETRELER
Parametreler Proje deerleri Boru hatt uzunluu 10 km Boru ap 40 cm Kaplama cinsi Polietilen Zemin zgl direnci 3000 Ohm.cm Akmihtiyac (deneyle veya 50 A/m2 tablodan) Korunacak toplam yzey alan 12560 m2 Katodik koruma toplam akm 628 mA ihtiyac Katodik koruma sistemi Galvanik anotlu Katodik koruma mr 20 yl (en az) Galvanik anot cinsi Manezyum (AZ-63) Anot says 17 adet ve boyutu 17 lblik AZ -63 standart paket anot Tek anot direnci 19 Ohm Tek anottan ekilen akm iddeti 37 Ma Anot mr 22,5 yl Anot balant kablosu cinsi ve 10 mm2 NYY , 5 m boyu l kutusu 17 adet 3.8-DI AKIM KAYNAKLI KATODIK KORUMA Bir doru akm kaynandan alnan yeterli iddet ve potansiyeldeki doru akm boru hattna uygulanarak, boru hatt katot haline getirilebilir. Doru akm genellikle bir ebekeden alnan alternatif akm, bir transformatr-redresr nitesinden geirilerek elde edilir. Transformatr redresr nitesinden kan doru akmn (+) ucu anot yatana, (-) ucu da korunacak olan boru hattna balanr. ekil- 3.40
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
129
KATODK KORUMA
Sayfa 130 / 325
ekil- 3.40 Bir boru hattnn d akm kaynakl katodik korunmas D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde, galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinden farkl olarak akm ve potansiyel istenildii kadar artrlabilir. Bu nedenle bir anot yata ile ok uzun boru hatlar korunabilir. Ancak ar korumaya neden olmamas iin boru/zemin potansiyelinin akm uygulanan noktada belli bir deerin zerine karlmamas gerekir. Bir noktadan korunabilen boru uzunluu, borunun cinsine (apna ve boru et kalnlna), kaplama kalitesine ve katodik koruma akm ihtiyacna baldr. Transformatr - Redresr niteleri Katodik koruma sistemlerinde kullanlan transformatr-redresr niteleri ile ebekeden alnan tri faze veya monofaze alternatif akm nce bir transformatrden geirilerek potansiyeli istenilen seviyelere drlr. Daha sonra bu dk potansiyelli alternatif akm bir redresrden geirilerek doru akm haline dntrlr. Elde edilen doru akm potansiyelini istenilen dzeye ayarlayabilmek iin TR nitesinde deiik potansiyel kademeleri bulunur. ekil-3.41
ekil-3.41 Monofaze ve trifaze alternatif akm doru akma eviren transformatr-redresr nitelerinin ematik grn Alternatif akm doru akma eviren redresrlerde yar iletken olarak silisyum veya selenyum diodlar kullanlr. Bu redresrler alternatif akm yarm dalga veya tam dalga olarak doru akm haline evirirler. ekil-3.42 Silisyum diodlar hem verimleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
130
KATODK KORUMA
Sayfa 131 / 325
yksek olduu, hem de daha az yer kapladklar iin tercih edilmektedir. Silisyum diodlarn verimi selenyum diodlara gre yaklak % 10 daha fazladr. ekil -3.42 Alternatif akm doru akma eviren redresr niteleri (a) yarm dalga , (b) tam dalga Bir alternatif akm saniyede 60 kez yn deitirir. Bu nedenle redresr kndaki doru akm potansiyelinde sinzoidal bir dalga meydana gelir. Buna ripple denir. Bu dalgal akm katodik koruma potansiyelinde de kendini gsterir. Ancak bu potansiyel deiimi hem ok kk, hem de saniyenin yzde biri kadar ksa srede gerekletiinden pratikte bir saknca oluturmaz. ekil-3.43
ekil -3.43 Bir tam dalga redresr nitesinden beslenen katot potansiyelinde ripple nedeniyle meydana gelen oynamalar. ekilde grld gibi, katodik olarak korunan yapnn potansiyeli -1200 ile -1400 mV arasnda srekli deiir. Fakat bu deiim (ripple) l aletlerinde gzlenemez. Voltmetrede sabit bir deer - 1300 mV okunur. Potansiyelde meydana gelen bu dalga hareketi devreden geen akm iddetinde de kendini gsterir. Devreden geen akm da sinzoidal bir dalgalanma biimindedir. Transformatr-redresr nitelerinde alternatif akm doru akma yaklak olarak % 60-70 civarnda bir verim ile evrilebilir. Transformatr-redresr verimi yle tanmlanr. Doru akm k gc Transformatr-redresr verimi = x100 Alternatif akm giri gc Doru akm k gc, doru akm k voltaj ile potansiyeli arplarak Watt cinsinden bulunur. Alternatif akm giri gc ise, girite alternatif akm iin konulan wattmetreden (elektrik saati) llebilir. rnein yarm saat iinde 0,2 kW.saat elektrik enerjisi harcanm ise, alternatif akm giri gc = 0,2 kW.saat / 0,5 saat = 0,4 kW = 400 Watt dr. Bu sre iinde transformatr-redresr nitesinden 15 Volt potansiyelinde 20 Amper doru akm ekilmi ise, bu nitenin doru akm k gc =
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
131
KATODK KORUMA
Sayfa 132 / 325
20 A x 15 V = 300 Watt dr. Bu durumda transformatr redresr verimi = 300 / 400 = 0,75 olacaktr. Transformatr-redresr verimi, niteden ekilen doru akm k potansiyeline bal olarak deiir. Potansiyel arttka verim de artar. 10 Volttan daha dk potansiyellerde transformatr-redresr verimi % 60 n altna der. Trifaze akm kullanlmas halinde verim daha yksektir. Transformatr-redresr veriminin, doru akm k potansiyeline ball ekil-3.44 de grlmektedir.
ekil-3.44 Transformatr-redresr veriminin doru akm k potansiyeline gre deiimi Sabit Potansiyelli Transformatr-Redresr niteleri Baz hallerde katodik koruma sistemlerinde sabit potansiyelde doru akm reten TR nitelerinin kullanlmas gerekir. zellikle evreden kaak akm olduunda, veya anot yata direncinin mevsimlere bal olarak deimesi halinde, akm ihtiyacnda deiiklik olur. Byle durumlarda TR nitesi akm otomatik olarak gerektii kadar azaltp - oaltmak suretiyle boru/zemin potansiyelinin istenilen dzeyde sabit kalmasn salar. ekil-3.45 Bu amala korunmakta olan yapnn yaknna bir sabit referans elektrot konur. Referans elektrotdan alnan potansiyel deeri, bir manyetik amplifiye tarafndan akmn kontrolnde kullanlr. Eer potansiyel ayarlanm olan deerden fazla ise, amplifiye akm ksa bir sre kesmek suretiyle potansiyelin dmesini salar. Eer potansiyel dk ise, transformatr-redresr nitesinden otomatik olarak daha fazla akm ekilir. Bylece nceden ayarlanm olan boru/zemin potansiyeli srekli olarak sabit tutulmu olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
132
KATODK KORUMA
Sayfa 133 / 325
ekil-3.45 Potansiyeli sabit tutan transformatr-redresr nitesi Transformatr- Redresr Montaj Transformatr-redresr (rektifiye) kutular d etkilerden zarar grmeyecek ve evre koullarna (ya, scaklk vb.) dayankl olacak ekilde monte edilmelidir. Bunu salamak zere TR kutular genellikle yerden en az 30 cm ykseklikte bir beton blok zerine ekil-3.46, veya bir direk zerine monte edilir ekil- 3.47 Direkt zerine konulmas halinde TR nitesi yerden en az 130 cm ykseklikte olmaldr. ebekeden alnan alternatif akm kablosu bir koruyucu boru iinden geirilmeli ve bu boru direkt zerine kelepe ile balanmaldr. TransformattRedresr nitesi kutusu dnda bir akm kesme alteri bulunmaldr. Trasformatr Redresr niteleri d kabini mutlaka topraklanmaldr. Doru akm k kablolarnn (+) ve (-) kutuplar dtan iaretlenmelidir. Otomatik tip ve PC tabanl TR nitelerinde ayrca sabit tip bir referans elektrod kablosu ekilmeli ve bu kablo boru hatt yaknndaki referans elektroda balanmaldr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
133
KATODK KORUMA
Sayfa 134 / 325
ekil-3.46 Rektifiye kutusunun beton blok zerine montaj
ekil- 3.47 Rektifiye kutusunun direk zerine montaj Transformatr-Redresr nitesi Teknik zellikleri Bir katodik koruma sisteminde kullanlacak olan TR nitesinin aada verilen teknik zelliklerinin proje aamasnda net olarak belirlenmesi gerekir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
134
KATODK KORUMA
Sayfa 135 / 325
Alternatif akm 220 Volt monofaze , 380 Volt trifaze. TR kapasitesi, doru akm k, akm iddeti ve potansiyeli. Hava soutmal veya ya soutmal olaca. Patlamaya kar dayankl (explosion proof) olduu. (Korozif atmosferin sz konusu olduu ortamlarda ya soutmal tipte transformatr-redresr nitelerinin, rafineri, petrokimya ve yanc gazlarn mevcut olduu ortamlarda da patlamaya kar dayankl exproofTR nitelerinin kullanlmas gerekir.) TR nitesinin selenyum veya silikon diodlu olduu. Maksimum alma scakl. TR kutusu iinde bulunan ampermetre ve voltmetre gibi l aletlerinin, kapasiteleri ve duyarlk dereceleri. TR kutusunun direk, duvar veya zeminde beton blok zerine monte edilecei. Kablo Balantlar Kablolar boruya thermit kaynak yaplarak balanr. Bu amala boru kaplamas zerinde dikdrtgen biimli bir yer alr ve bu ukur parlak elik grnnceye kadar temizlenir. ekil-3.48 de grld gibi thermit kaynak makinasnn kalb bu ukura konur ve termit tozu atelenerek eritilir. Kaynak yapldktan sonra evrede kalan cruflar temizlenir ve ak olan blge souk tatbikli mastik malzemeler ile tam olarak izole edilir. Yanc gaz ve patlama tehlikesinin sz konusu olduu blgelerde thermit kaynann kullanlmas tehlike yaratr. Bu durumda kablolar boruya ekil-3.49 da grld gibi mekanik olarak balanabilir.
ekil-3.48 Kablolarn boruya thermit kaynak ile balanmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
135
KATODK KORUMA
Sayfa 136 / 325
ekil-3.49 Kablolarn boruya mekanik olarak balanmas D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde anot balant kablolar yksek iddetde doru akm tarlar. Potansiyel dn nlemek iin bu kablolarn geni kesitli olmas ve balantlarn diren oluturmasnn nlenmesi gerekir. Yeraltna gml olan bu kablo balantlarnda bulunan kk bir delik, hem akm kaana neden olur, hem de korozyon sonucu kopma meydana gelebilir. Anot kablo balantlarnda kaak olursa, TR nitesinden anoda uygulanan doru akm voltaj der. Kablolarn birbirine ve ring halkasna balants ekil-3.50 de grld gibi yaplr ve balant evresi yukarda thermit kaynak blgesinde olduu gibi ok iyi ekilde izole edilir.
ekil-3.50 Kablo balantlar 3.9 - DI AKIM KAYNAKLI ANOTLAR Bir katodik koruma devresinden akm geebilmesi iin anot ve katot yzeylerinde ayn anda ve edeer miktarda kimyasal reaksiyonlarn yrmesi gerekir. Anot ve katot yzeylerinde yryen kimyasal reaksiyonlar katodik koruma sistemlerinin performansn belirleyen en nemli kriterlerdir. Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde anot reaksiyonu galvanik anodun znmesi eklinde yrd halde, d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde anot metali ve elektrolit cinsine bal olarak anot yzeyinde eitli reaksiyonlar meydana gelir. Anot reaksiyonu anodun verimine ve mrne dorudan etki yapar. Metal cinsi ne olursa olsun, anotta daima bir oksidasyon reaksiyonu meydana gelir. Anot yzeyinde hangi oksidasyon reaksiyonunun yryebileceini ortam koullarna bal olarak muhtemel reaksiyonlarn serbest entalpi deiimleri belirler. Ancak gaz k reaksiyonlarnda metal yzeyinde ar gerilim oluabilir. Yine bunun gibi anotta meydana gelen baz kimyasal bileiklerin anot yzeyinde kelmesi ile metal-elektrolit ara yzeyinde yrmesi beklenen reaksiyonun hz yavalayabilir. Btn bunlar anot reaksiyonlarn olduka kark bir hale dntrr. Anot Reaksiyonlar
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
136
KATODK KORUMA
Sayfa 137 / 325
Su veya zemin iinde bulunan bir anodun yzeyinde yryen balca anot reaksiyonlar unlardr. 1- Metalin oksitlenme reaksiyonu rnein hurda demirin yardmc anot olarak kullanlmasnda olduu gibi, soy olmayan anot metalleri galvanik anotlara benzer ekilde oksitlenerek metal iyonu halinde zeltiye geerler. Me = Me2+ + 2eOluan metal iyonlar ntral ortamlarda su ile reaksiyona girerek hidroksit haline dnebilir. Me2+ + 2 H2O = Me(OH)
2
+ 2H+
Metal hidroksitlerin znrl genellikle azdr. Bu nedenle anot yzeyinde kelerek kabuk olutururlar. Bu reaksiyonlar sonucu anot blgesi asidik bir karakter kazanr. D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde demir ve alminyum gibi soy olmayan metal alamlar kullanlmas halinde anotlar aynen galvanik anotlar gibi znerek ksa srede harcanrlar. 2- Anotta oksijen k Anot soy bir metal ise (veya pasiflemi ise) anotta suyun ayrmas sonucu oksijen k meydana gelebilir. 2H2O = 2H+ + 2OH2OH- = O2 + H2 O + 2e-
Toplam reaksiyon,
H2O = O2 + 2H+ + 2e-
Bu reaksiyon sonucunda da anot civarnda asidik bir ortam oluur. Tatl sularda ve zemin iinde hakim anot reaksiyonu yukarda verilen reaksiyonda olduu gibi oksijen k eklindedir. 3- Anottan klor k Deniz suyu iinde veya klorr konsantrasyonu yksek olan dier tuzlu sular iinde anotta oksijen yerine ( veya onunla birlikte) klor gaz kabilir. 2 Cl- = Cl2 + 2eAa kan klor gaz su ile reaksiyona girerek, Cl
2
+ 2 H2O = 2HClO
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
137
KATODK KORUMA
Sayfa 138 / 325
hipoklorz asidi oluturur. Bu asit zayf bir asit olduundan klor k halinde anot blgesinde pH d ok fazla olmaz. Anotta oksijen veya klor gazlarndan hangisinin kaca elektrolit iinde bulunan klorr konsantrasyonuna ve anot metali zerinde sz konusu gazlarn ar gerilim deerlerine baldr. Standart elektrot potansiyelleri klor iin -1.36 Volt, oksijen iin -0.40 Volt'dur. Deniz suyu iinde klorun ayrma gerilimi -1.39 Volt, oksijenin ayrma gerilimi -0.81 Volt olmasna ramen oksijen ar geriliminin yksek oluu nedeniyle (demir yzeyinde 1 mA/cm 2 akm younluunda oksijen ar gerilimi 0.70 Volt) deniz suyu iinde ok yksek olmayan akm younluklarnda genellikle anotta klor k olur. 4- Karbondioksit k Zemin iinde kullanlan anotlar genellikle kok tozundan oluan bir anot yata iine konulur. Bu tip anot yataklarnda anot reaksiyonu, karbonun karbon dioksite veya karbon monoksite kadar oksitlenmesi eklindedir. C+ H2O = CO + 2H+ + 2 eC + 2H2O = CO2 + 4H+ +4 eBu reaksiyonlar iin kok tozunun slak halde olmas gerekir. Reaksiyon sonunda anot blgesi dier anot reaksiyonlarnda olduu gibi yine asidik bir karakter kazanr. Anotlardan Beklenen zellikler D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde ok eitli cins ve boyutta anot kullanlmaktadr. Anot seiminde gznne alnacak temel kriterler yle zetlenebilir. Katodik koruma sistemlerinde ilk tesis maliyetinin yaklak yars anotlara harcanr. Bu nedenle anot metalinin ucuz olmas ekonomik adan nem tar. Anot birim yzeyinden ekilebilen akm mmkn olduunca yksek olmal ve anot direnci zamanla fazla art gstermemelidir. Anottan ekilen birim akm (A.yl) bana anot ktle kayb mmkn olduunca kk olmaldr. Anotlar kendilerinden beklenen sre ve miktarda akm retebilmelidir. Bunun dnda anotlar salam, hafif ve kimyasal etkilere dayankl olmal ve evreyi kirletici toksik maddeler yaymamaldr. Ticari anotlar deerlendirilirken yalnz fiyat deil, btn bu teknik zelliklerinin de gz nne alnmas gerekir. Anot Cinsleri Endstride su altnda, zemin iinde, deniz suyunda ve deiik kimyasal elektrolitler iinde kullanlmak zere eitli anot tipleri gelitirilmitir. Projelendirmede uygun bir seim yapabilmek iin balca ticari anotlarn teknik zelliklerinin tam olarak bilinmes gerekir. Grafit Anotlar:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
138
KATODK KORUMA
Sayfa 139 / 325
lkemizde ok fazla kullanlmayan grafit anotlar, ekonomik olular nedeniyle deniz suyu, tatl su ve zemin iinde yardmc anot olarak kullanlmaktadr. Grafit anot yzeyinde anot reaksiyonu ile yalnzca gaz k meydana geldiinden, grafit anotlarn yzeyinde pasif tabaka olumaz. Zemin ve tatl sular iinde bulunan karbon dioksit ve oksijen k meydana gelir. Deniz suyu iinde ise, esas olarak klor gaz oluur. Yksek akm younluklarnda klor yannda az miktarda oksijen ve karbondioksit gazlar da kabilir. Grafit anotlardan tatl sular iinde 4 A/m2, zemin iinde 10 A/m2, deniz suyu iinde 30 A/m2 den fazla akm ekilmesi sakncaldr. Normal halde grafit anotlardan 2,5 - 3,0 A/m2 akm ekilmesi uygundur. Bu durumda anot ktle kayb 0,5 kg/A.yl deerinin altnda kalr. Yksek akm younluklarnda grafit anot ksa sre iinde paralanr. Zemin iinde grafit anotlarn kok tozu anot yata iine konulmas uygundur. Bylece anodun niform olarak harcanmas salanabilir. Ancak anot reaksiyonu sonucu oluan gazlarn anot blgesinden uzaklatrlmas iin zel nlemler alnmas gerekir. ok ince kok tozu veya iine kire katlm olan anot yataklarnda gaz birikimi olabilir. Bunu nlemek zere elenmi kok tozu kullanlmas gerekir. Eer anot yata slak ise, veya yeralt su tablas altnda kalyor ise, kok tozu iine bir miktar sndrlm kire katlmas, anot reaksiyonu sonucu aa kan asitleri ntrlemek bakmndan faydaldr. Grafitin elektrot potansiyeli elie gre yaklak 1,7 Volt daha pozitiftir. Bu durumda akmsz halde iken grafit katot, elik anot olacaktr. Grafitin anot haline gelmesi iin katodik koruma devresine 1.7 Volt ilave bir potansiyel uygulanmas gerekir. Demir-Silikon Anotlar: Bileiminde yaklak % 14.4 orannda silisyum ieren dkme demir anotlar (HSI) yardmc anot olarak pratikte okca kullanlmaktadr. Bu anotlarn yzeyinde ksa srede salam bir silisyum dioksit tabakas oluur. Bu filim anodun paralanmasn nler, fakat silisyum dioksit iletken zellikte olduundan anot direncinin artmasna neden olmaz. Anot yzeyinde, Si
4+
+ 4H20 = Si(OH)4 + 4H+
reaksiyonu meydana gelir. Burada iletkenlii H + iyonlar salar. Bu nedenle anot yzeyinin tam olarak silisyum dioksit ile kaplanmas istenmez. En uygun silisyum yzdesi %14,35'dir. Demir silikon anotlar zemin ve tatl sular iinde olduka dayankldr. Anot ktle kayb 20 A/m2 akm younluunda 0,5-0,75 kg/A.yl civarndadr. Deniz suyu iinde klor gaz k nedeniyle, demir silikon anotlarn yzeyindeki pasiflik bozulur. Bu durumda anot yzeylerinde ukur tipi korozyon grlr. Bunu nlemek zere anot bileimine az miktarda krom (yaklak % 4,5) katlarak kromlu demir silikon anot ( HSCI) kullanlr. Krom yerine % 3 orannda molibden katlmas halinde anotlar 100 oCe varan yksek scaklklarda da kullanlabilmek mmkndr. anotlarn kimyasal bileimleri yledir. Kromlu ve kromsuz demir-silikon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
139
KATODK KORUMA
Sayfa 140 / 325
HSI anotlar, HSCI anotlar , % % Silisyum 14,35 14,35 Krom 4,50 Karbon 0,95 0,95 Mangan 0,75 0,75 Demir kalan kalan Trk standard demir -silikon anot boyutlar da Tablo- 3.14 de , demir silikon anotlarn kablo balant detay ekil- 3.51 de verilmektedir. TABLO-3.14 Trk Standard demir-silikon anot boyutlar (TS-5141) TS No S-1 S-2 S-3 S-4 S-5 S-6 S-7 S-8 S-9 S-10 S-11 Ktlesi kg 3 5 6,4 5,5 10 11 18 28 43 45 53,6 ap mm 30 30 30 45 30 60 60 60 75 100 75 Boyu mm 500 750 1000 500 1500 500 900 1200 1500 800 1520 Balk ap mm 40 40 40 50 40 80 60 80 100 100 85 Yzey alan cm2 550 820 1100 880 1650 1050 1700 2650 3760 1700 3600
Elementler
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
140
KATODK KORUMA
Sayfa 141 / 325
ekil- 3.51 Demir silikon anot kablo balants Demir-silikon anotlarn en byk dezavantaj anodun ar ve krlgan oluudur. Dier taraftan anot yatann kurumas halinde akm knda byk lde azalma meydana gelir. Gm - Kurun Anotlar : Bileiminde %1-2 orannda gm ieren kurun anotlardan deniz suyu iinde ortalama 50-200 A/m2 akm ekilebilir. Bu anotlarn ktle kayb balangta 1 kg/A.yl olmasna ramen, yaklak 1 ay sonra 30-50 g/A.yl deerine kadar azalr. Bunun nedeni anot yzeyinde oluan kurun peroksit filmidir. Bu bileik anodun znerek harcanmasn nler. Buna karlk iyi iletken zellikte oluu nedeniyle anot direncinde zamanla art grlmez. Fakat anottan 400 A/m 2 'den fazla akm ekilecek olursa, peroksit tabakas altnda kurun klorr veya kurun oksiklorr bileikleri oluabilir. Anot yzeyinde kabarcklar veya yumrular halinde grlen bu bileikler iletken olmadkar iin anot akm knn azalmasna neden olurlar. Zemin ve tatl sular iinde kurun anot yzeyinde peroksit tabakas olumaz. Ayrca anot ok dk akm younluunda altrlrsa, etkili bir peroksit tabakasnn olumas gereklemez. Bu durumlarda anotta kurun znerek iyon halinde zeltiye geer. Bu nedenle gm kurun anotlar ancak deniz suyu iinde kullanlabilir. Saf kurun deniz suyu iinde yzeyde kurun klorr olumas nedeniyle ksa srede pasifleir. Bunu nlemek zere dk yzdeli (yaklak olarak % 1-2) gm-kurun alam kullanlr. Bu alam elektrolit iinde klrr yannda slfat bulunmas halinde bile pasiflemez. Gm-kurun anotlarda gmn rol, anot yzeyinde peroksit tabakas oluumunu kolaylatrmak iindir. Bu tabaka oluumu, gm oran %2 ye karlarak veya anot yzeylerinin grafit tozu ile kaplanmas ile abuklatrlabilir. Kurun hem ucuz, hemde ilenmesi kolay bir metaldir. Son zamanlarda % 1 gm + % 6 antimon + %93 kurun bileiminde olan anotlar lkemizde retilerek skca kullanlmaa balanmtr. Kurun anotlar silindirik biimli olduu kadar plastik yataklara tutturulan 1,5-2,0 cm kalnlkta plakalar halinde de kullanlmaktadr. 1,5 cm kalnlktaki bir anot normal iletme koullarnda 20 yldan fazla rahatlkla kullanlabilir. Platin Kaplanm Titanyum Anotlar : Titanyum metali zerine 5 - 10 m kalnlnda platin kaplanarak yksek peformansl anotlar elde edilebilir. Bu anotlardan deniz suyu iinde ok yksek younluklarda akm ekilebilir. Deniz suyu iinde 1000 A/m 2 olan akm k, zeminde kok tozu anot yata iinde 100-300 A/m 2 civarndadr. Platin kaplanm titanyum (veya niobyum) anotlarn ktle kayb ok azdr. Deniz suyu iinde ktle kayb 5-10 mg/A. Yl dan daha azdr. Platin kapl anotlar klor kna kar dayankl olular ve yksek akm younluu nedeniyle ideal bir anottur. Ancak bu anotlarn pahal olular yannda nemli bir dezavantaj daha vardr. Bu anotlar 8 Volt'dan daha yksek potansiyelde altrlacak olursa platin kaplama bozulabilir. Dier taraftan transformatr redresr
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
141
KATODK KORUMA
Sayfa 142 / 325
sisteminde frekans oynamas (ripple) halinde de anot kaplamasnda yine bozulma meydana gelebilir. Bu durumda anot pasifleerek kullanlmaz hale gelir. Metal Oksit Kapl Titanyum Anotlar : Titanyum zerine iletken zellikte metal oksitler kaplanarak hi pasifleme gstermeyen anotlar elde edilmitir. Bu anotlardan en nemlisi nikel-ferrit anotlardr. Bu anotlar NiO+Fe2O3 oksitlerinin uygun bir karmnn, titanyum metali zerine sinterleme suretiyle kaplanmas yoluyla elde edilmektedir. Bu tip anotlar, anot reaksiyonu sonucu klor veya oksijen kndan hi etkilenmemekte ve pH=1 deerine kadar asitlere dayanmaktadr. Bu inert zellii nedeniyle oksit kapl titanyum anotlarn ktle kayb ok azdr. Deniz suyu iinde 600 A/m 2, zemin iinde kok tozu anot yata kullanlarak 100 A/m 2 ekilebilir. Bu anotlarn platin kapl anotlara gre en byk avantaj yksek akm younluklarnda oksijen ve klor gazlar k reaksiyonlarnda anot ar geriliminin fazla ykselmemesidir. Hem klor hem de oksijen ayrma gerilimi oksit kapl titanyum anotlarda daha dktr. Her iki anotta da nce klor gaz k meydana gelir. Ancak yksek akm younluunda (yaklak 500 A/m 2) platin kapl titanyum anotlar zerinde oksijen k da balar. Oksit kapl titanyum anotlarda ayrma gerilimi akm younluuna gre ok az art gsterir. Bu durum uygulanan d akm potansiyelini fazla artrmadan, anotlardan yksek akm ekebilme imkan vermesi bakmndan pratikte byk nem tar. Bylece daha kk boyutlu anotlar kullanarak anot yatan kltmek mmkn olmaktadr. Oksit kapl titanyum anotlar zellikle asitler ve eitli aktif kimyasal bileiklerin bulunduu elektrolitler iinde dier anotlara tercih edilmektedir. eitli anot tiplerinin ktle kayb konusunda bir fikir vermek zere, deniz suyu iinde 500 A/m 2 akm younluundaki ktle kayplar Tablo-3.15' de verilmektedir. TABLO -3.15 eitli anotlarn ktle kayplar Anot Cinsi Ktle kayb ( g/A.yl)(*) 0.01
Platin Kapl Titanyum Anot Oksit kapl titanyum anotlar 0.40 % 40 NiO + % 60 Fe2O3 1.56 % 10 NiO + % 0 Fe2O3 Gm kurun anot 30 Grafit Anot 200 Kromlu Demir-Silikon 450 Anot (*) Deniz suyu iinde 500 A/m2 akm younluunda
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
142
KATODK KORUMA
Sayfa 143 / 325
3.10 DI AKIM KAYNAKLI ANOT YATAKLARI Anot yataklar katodik koruma sistemlerinin en nemli nitesini oluturur. Proje maliyetinin byk bir ksm anot yatann malzeme ve montajna aittir. Sistemin performans ve mr dorudan anot yatana gre belirlenir. Bu nedenle katodik koruma projelerinde anot yata yerinin belirlenmesi, kullanlacak anot cinsi ve saysnn tayini ve anot yata direncinin hesaplanmas byk nem tar. Anot Yata Dolgusu D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde kullanlan yardmc anotlar bir anot yata iine konur. Anotlar yatak iine yerletirilirken anot evresi kok tozu ile doldurulur. Anot yata iine konulan kok tozu dolgusu, anot etkin boyutlarn artrarak anot yata direncini drr ve anot ktle kaybn azaltc rol oynar. Anot yata dolgu maddesi olarak grafit, petrol koku veya kok kmr tozu kullanlr. Kok tozunun zellikleri Tablo -3.16 da verilmektedir. TABLO-3.16 Anot yata dolgu maddesi olarak kullanlan kok tozu Kok tozunun zellikleri 100 Nolu elekten geen Maksimum tane ap Rutubet Uucu organik maddeler Kl zgl elektirik direnci Younluk Ktle kayb Anot Yata Direnci Katodik koruma sistemlerinde anot yata direncinin mmkn olduunca kk olmasna allr. Anot yata direncinin yksek oluu, katodik koruma akmnn daha yksek bir potansiyel ile uygulanmasna neden olur. Yksek potansiyel akm maliyetini artrr. Anot yata direncini azaltmak iin aadaki nlemler alnabilir: Anot evresine kok tozu konularak anot boyutlar artrlr. Anot yata dk rezistiviteli bir zemin iinde alr. Anot says artrlr. Ancak bu durumda maliyette de art olur. Paralel balanm anotlar arasndaki mesafe artrlr. Byk anot yerine ayni ktlede fakat daha kk boyutlu anotlar kullanlr. Bylece katodik koruma mr deitirilmeden anot yata direnci azaltlm olur Boy/ap oran daha byk olan anotlar tercih edilir. Anot yata direncinin kaa drlmesinin uygun olaca sz konusu katodik koruma sisteminin akm ihtiyac gz nne alnarak belirlenir. Eer akm ihtiyac kk Limit deerler En ok % 5 10 mm % 10 - % 15 En ok % 3 En ok %20 50 - 100 Ohm.cm 0,7 - 0,8 kg /litre En ok 0,1 kg/A.yl
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
143
KATODK KORUMA
Sayfa 144 / 325
ise, bu durumda maliyeti artrc nlemlerle anot yata direncinin drlmesine gerek yoktur. Ekonomik bir zm iin ekil -3.52 de verilen grafik kullanlabilir.
ekil-3.52 D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde anot yata direncinin belirlenmesi ekilden grld zere, katodik koruma akm ihtiyacnn 2 Amperden daha az olmas halinde, anot yata direnci 5,0 Ohm veya daha fazla seilebilir. Fakat katodik koruma akm ihtiyac 5 Amper veya daha fazla ise, bu durumda anot yata direncinin R < 2,0 Ohm olmas istenir. rnein anot yatandan 15 A akm ekilecek ise, grafie gre R< 1,6 Ohm olmas gerekir. Bylece doru akm voltaj E < 25 Volt olacaktr. Bu grafik = 10000 Ohm.cm zemin rezistivitesi iindir. Daha kk zemin rezistiviteleri iin F =
10000
faktr kullanlmaldr. Buna gre 3000 Ohm.cm
rezistiviteli bir zemin iinde alacak olan bir anot yatandan eer 15 A akm ekilecek ise, anot yata direncinin R = 1,6 Anot Says Yukarda aklanm olduu gibi, anot says artrldka diren der, buna karlk maliyet artar. Bu nedenle projelendirme aamasnda minimum anot saysnn belirlenmesi gerekir. Anot says katodik koruma akm ihtiyacna ve sz konusu olan zeminin rezistivitesine baldr. Zemin rezistivitesi arttka, ayn akm ekebilmek iin daha fazla anot kullanmak gerekir. Minimum anot says ekil-3.53 de verilen grafik yardm ile belirlenir.
3000 = 0,88 Ohm a drlmesi gerekir. 10000
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
144
KATODK KORUMA
Sayfa 145 / 325
ekil-3.53 Minimum anot saysnn belirlenmesi Zemin rezistivitesi deeri yardm ile grafikten (n / i ) oran belirlenir. Bu deer katodik koruma akm ihtiyac ile arplarak anot says bulunur. rnein, 3000 Ohm.cm rezistiviteli bir zemin iinde bulunan bir anot yatandan 20 Amperlik bir akm ekilecek ise, minimum anot says yle hesaplanr: ekil-3.53 de verilen grafikten 3000 Ohm.cm ye kar gelen (n / i) deeri 0,7 olarak okunur. Buradan minimum anot says n = 0,7 x 20 = 14 adet bulunur. Tek Anot Direnci Anot yata direncini belirlemek iin her eyden nce zemin iinde bulunan tek anot direncinin hesaplanmas gerekir. Anotlar yeraltna dikey veya yatay olarak konulur. Anot direnci, anodun dikey veya yatay konumda bulunmasna gre birbirinden farkldr. Yeraltna dik olarak konulan anotlarn direnci yatay olarak konulan anotlara gre daha byktr. Tek anot direnci H.B.Dwight formlleri ile hesaplanabilir. Yeraltna dikey ve yatay olarak yerletirilmi olan silindir biimli anotlarn direncinin hesaplanmasnda aadaki bantlar kullanlr.
Rd =
8L (ln 1) 2L d
Ry =
4L (ln 1) 2L d
Burada, Rd : Dik olarak yerletirilen tek anot direnci,Ohm Ry :Yatay olarak yerletirilen tek anot direnci,Ohm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
145
KATODK KORUMA
Sayfa 146 / 325
: Anot yata rezistivitesi, Ohm.cm L : Anot boyu,cm (Anot yata dahil) d : Anot ap,cm (Anot yata dahil) Bu bantlar L / d > 5 olan silindir biimli veya ubuk eklindeki anotlar iin kullanlr. Dairesel kesitli olmayan anotlarn efektif yar ap (r) aadaki ekilde hesaplanr. r =
Kesit alan
Anot Montaj
Anotlar yeraltna en az bir anot boyu derinlie dikey veya yatay olarak yerletirilir. Anot evresi anot yata dolgu malzemesi ( genellikle kok tozu ) ile doldurulur. 5 cm apnda ve 150 cm boyunda bir demir silikon anodun yeratna dikey olarak yerletirilmesi ekil-3.54 de grlmektedir. ekilden grld gibi yaklak 3 m derinliinde ve 20 cm apnda bir anot ukuru alr. nce ukur tabanna 30 cm kalnlnda kok tozu dolgu maddesi doldurulur. Anot ukura eksenlenerek yerletirilir ve evresi kok tozu ile doldurulur. st ksma yeniden 30 cm kalnlnda kok tozu konur. Dolgunun boluksuz olmasna zen gsterilmelidir. Anot kablosu ana kablo hattna balanr. Bu balantnn evresi ok iyi izole edilmelidir. Bir demir silikon anodun yeraltna yatay olarak yerletirilmesi de ekil-1 de grlmektedir. Anotlar yatay olarak yerletirmek iin yaklak olarak 1,5 m derinlikte bir anot yata ukuru alr. Bu ukurun tabanna 20 cm kalnlkta Figure 1 Bir demir silikon anodun yeraltna dik olarak kok tozu serilir. Anotlar bu kok tozu yerletirilmesi dolgusu zerine, boru hattna paralel veya dikey olacak konumda yatrlr. st ksma yeniden 20 cm kok tozu konularak sktrlr. Anot kablosu ana kabloya balanp, balant yeri izole edilir. ekil-3.55 Bir demir silikon anodun yatay olarak yeraltna konulmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
146
KATODK KORUMA
Sayfa 147 / 325
Yukarda tanmland ekilde = 1000 Ohm.cm olan bir zemin iine dik olarak konulan 5 cm apnda ve 150 cm boyunda bir demir silikon anodun direnci yle hesaplanr. R =
1000 ( Ln 8 x 210 - 1 ) = 2,60 Ohm 6,28 x 210 20
Bu diren, anot yatandan zemine gei direncidir. Buna ek olarak anot metalinden anot dolgusuna gei direncinin de ( anot i direnci) hesap edilmesi gerekir. Ri =
50 (Ln 8x150 1) = 0,24 Ohm 6,28 x 150 5
Anot toplam direnci Rt = 2,60 + 0,24 = 2,84 Ohm bulunur. Ayn anodun yatay olarak yeraltna konulmas halindeki direnci benzer ekilde hesaplanacak olursa, Rt = 2,08 + 0,20 = 2,28 Ohm bulunur. S Anot Yataklar Anot yata direncini drmek ve maliyeti azaltmak iin paralel balanm ok sayda anot, bir anot yata iinde bir arada kullanlr. Anotlar yatak iine dzgn aralklarla yatay olarak veya dikey olarak konulabilir. ekil-3.56 da dikey olarak konulmu bir anot yata, ekil -3.57de yatay konumda anotlardan oluan anot yata grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
147
KATODK KORUMA
Sayfa 148 / 325
ekil-3.56 Anot yata iinde anotlarn dikey olarak konulmas
ekil-3.57 Paralel balanm yatay anot yata Anot Yata Direnci (n) adet anodun birbirinden (s) m aralklarla paralel olarak balanmas halinde anot yata toplam direnci, R=
Ln 8L 1 + 2L Ln 0,656 (n) 2 L n d s
bants ile hesaplanabilir. Eer anotlar arasndaki mesafe ok byk ise,( rnein s > 10 m ) anotlarn birbiri zerine olan interferans etkisi ihmal edilebilir.( Formlde parantez iindeki nc terim sfr kabul edilebilir.) Bu durumda paralel balanm R o direncindeki (n) adet anodun toplam direnci , R = R o / n bants ile hesap edilebilir. Ancak anot yata iin bo arazi bulunsa bile, anotlar arasnda bu kadar fazla aralk braklmas anot kablosu maliyetini ve hafriyat artrd iin ekonomik olmaz. Pratikte anotlar aras mesafe genellikle 5 m veya daha kk olarak seilir. Anotlarn birbiri zerine olan interferans etkisi, anotlar arasndaki mesafe azaldka art gsterir. Bu nedenle anot yata interferans faktr anotlar aras mesafeye baldr. Bu faktr tablo ve grafikler halinde verilmitir. Tablo-3.17 ve ekil -3.58 Tablodan alnan interferans faktr R = F ( R o / n) bants ile anot toplam direncini hesaplamak iin kullanlr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
148
KATODK KORUMA
Sayfa 149 / 325
ekil -3.58 Paralel balanm (n) Adet anot iin interferans faktr (Anot boyu = 150 cm Anot ap = 30 cm Derinlik = 80 cm) TABLO -3.17 Paralel balanm dikey anotlar iin interferans faktr , Anotlar arasndaki mesafe , m Anot says, s = 1,5 s = 3,0 s = 4,5 m s = 6,0 n m m 5 1,61 1,33 1,22 1,16 8 1,85 1,45 1,30 1,22 10 1,96 1,50 1,34 1,25 12 2,04 1,55 1,36 1,28 14 2,10 1,60 1,40 1,30 16 2,15 1,64 1,42 1,32 18 2,22 1,68 1,45 1,34 20 2,31 1,70 1,46 1,35 rnek olarak yukarda verilen 5 cm apnda ve 150 cm boyunda olan demir silikon anotlardan 5 adedini s = 4,5 m aralklarla 1000 Ohm.cm zemin iinde paralel olarak balam olalm. Bu anot yatann direnci, R = F ( R o/ n ) bants ile hesaplanabilir. Buradaki diren faktr , Tablo-3.17 den veya ekil -3.58 den F =1,22 olarak alnr. 5 cm ap ve 150 cm boyundaki anot direnci, R o = 2,60 Ohm olarak daha nce hesaplanmt. Bu durumda anot yata toplam direnci, R = 1,22 bulunur. Ayn anot yatann direncini yukarda verilmi olan hesaplyabiliriz. n = 5 ve s = 4,5 m deerleri yerine konularak, R= forml ile de
2,60 5
= 0,63 Ohm
Ln 8x210 1+ 2x2,1Ln0,656x5 1000 6,28 x210 x 5 20 4,5
R = 0,67 Ohm bulunur. Bu iki yol dnda, anot yata direncininin dorudan okunabildii zel diyagramlardan da yararlanmak mmkndr. Bu diyagramlar standard tipte anotlarn, = 1000 Ohm.cm zemin iinde kok tozu dolgulu olarak hazrlanm anot yata direncini, anot says ve anotlar arasndaki akla bal olarak grafik halinde vermektedir. ekil-3.59. Zemin rezistivitesinin farkl olmas halinde grafikten okunan diren, F = /1000 faktr ile arplarak anot yata direnci hesaplanmaktadr. ekil -3.59 de 5 cm ap ve 150 cm boyunda olan (n) adet demir silikon anotlarn 20 cm ap ve 210 cm boyunda
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
149
KATODK KORUMA
Sayfa 150 / 325
kok tozu anot yata iinde paralel olarak balanmas halindeki anot yata direnci verilmektedir.
ekil-3.59 5 cm ap ve 150 cm boyunda anotlardan oluan anot yata direnci ( = 1000 Ohm.cm zemin iinde ve kok tozu dolgulu olarak) rnek olarak, yukarda direncini R = 0,67 Ohm olarak hesaplam olduumuz 4,5 m aralklarla paralel balanm 5 cm ap ve 150 cm boyunda 5 adet demir-silkon anottan oluan anot yata direncini grafikten R = 0,65 Ohm olarak okuyabiliriz. S Anot Yataklarnda Interferans Anot yatann yakn evresinde zemin potansiyelinde art olur. Eer anot yata yaknnda yabanc bir metalik yap bulunuyorsa, akm bu yapya girerek bu yap zerinde korozyona neden olur. Anot yatandan evreye akm kaann nlenmesi iin anot yata projelendirilmesinde baz nlemlerin alnmas gerekir. Ama anot yatandan belli bir uzaklkta zemin iinde potansiyel deiimini belli bir deerin altnda tutabilmektir. Zemin iindeki potansiyel deiimi anot yata yerleimine gre ayn dorultuda (x), veya dik dorultuda (z) birbirinden farkldr. Zemin iinde potansiyel art anot yatana dik dorultuda daha yksektir. L m boyundaki bir anot yatann,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
150
KATODK KORUMA
Sayfa 151 / 325
anot yatandan x m uzaklkta, (veya dik dorultuda z m uzaklkta) zemin iindeki potansiyeli olan Ex deerinin, anot yata zerinde llen EA deerine oran ekil3.60 ve ekil-3.61 da grafikler halinde verilmektedir.
ekil-3.60 Bir s anot yatanda , anotlar dorultusunda x m uzaklkta potansiyel deiimi. ( Ex : x m uzaklkta zemin potansiyeli, EA : Anot potansiyeli)
ekil-3.61 Bir s anot yatanda anot yatana dik dorultuda zemin potansiyeli deiimi ( EZ: z m uzaklktak potansiyel , EA: Anot potansiyeli) rnein, 10 m uzunluundaki bir anot yatandan itibaren anotlar dorultusunda 5 m uzaklkta Ex/ EA oran ekil -3.59 dan % 20 olarak okunmaktadr. Buna gre eer anot yata potansiyeli 10 Volt ise, 5 m uzaklkta zemin potansiyelindeki deiim 2,0 Volt olacaktr. Buna benzer ekilde ayn anot yatana dik dorultuda 5 m uzaklktaki zeminde potansiyel deiimi iin ekil-3,60 da verilen grafikten EZ/EA = 0,30 okunur ve buna gre zemin potansiyelindeki deiim 3,0 Volt bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
151
KATODK KORUMA
Sayfa 152 / 325
3.11 DERIN KUYU ANOT YATAKLARI D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde biri s, dieri derin kuyu olmak zere iki tip anot yata kullanlmaktadr. Yukarda akland zere s anot yataklarnda anotlar yaklak 2 m derinlikte kok tozu yata iine yatay veya dikey konumda yerletirilmektedir. Derin kuyu anot yataklarnda ise, anotlar yeterli derinlikte (en az 15 m ) bir kuyu iine dikey olarak sallandrlp, gerekirse kuyu iine kok tozu doldurulmaktadr. S anot yataklarnn hem maliyetleri dk, hem de montaj basit ve kolaydr. Buna ramen birok yerde aada belirtilen avantajlarndan dolay derin kuyu anot yata tercih edilmektedir. 1- S anot yata iin geni bir alana ihtiya vardr. Anot yata yaplm bir arazinin baka amalarla kullanlmas da mmkn deildir. Bu nedenle bir ok yerde anot yata yapm iin uygun bir arazinin bulunmas mmkn olmamaktadr. zellikle kent ilerinde bo arazi bulunamad iin, dere ve kayalk blgelerde de toporafik zorluklar nedeniyle s anot yata yerine derin kuyu anot yata tercih edilmektedir. 2- Zemin rezistivitesinin ok yksek olmas halinde anot yata direncini istenilen dzeye drebilmek glemektedir. Bu sorun derin kuyu anot yataklar ile daha kolay zlmektedir. Derin kuyu iindeki anotlar mevsimsel meteorolojik olaylardan da etkilenmemektedir. Dier taraftan bu anotlar yzeye yakn blgede yaplmas muhtemel inaat ve tarmsal etkinliklerden s anotlar gibi zarar grmemektedir. 3- Derin kuyu anotlardan daha uniform bir akm dalm salanabilmekte ve zemin yzeyinde daha dk bir potansiyel fark olumaktadr. Bu nedenle derin kuyu anotlarn evre metalik yaplar zerine anodik interferans etkisi daha az olmaktadr. Bu avantajlar yannda derin kuyu anot yataklarnn balca dezavantajlar da yle sralanabilir. 1- Derin kuyu anot yataklarnn yapm ve montaj maliyeti, edeer akm reten s anot yataklarna gre daha yksektir. Edeer akm kn salayan derin kuyu anot yataklar, s anot yataklarna gre yaklak % 20-25 orannda daha pahaldr. Anot yatandan ekilecek akm iddeti ve sz konusu olan zeminin rezistivitesi arttka her iki tip anot yata arasndaki maliyet farknda azalma olur. 2- Anot yata dolgu malzemesi olarak kullanlan kok tozunun kuyu iine, boluksuz olarak doldurulmas olduka gtr. Boluk kalmas halinde anot direnci artmaktadr. Dier taraftan anot reaksiyonlar sonucu oluan gazlarn dar atlmas da sorun yaratmaktadr. Kuyu iine ayr bir havalandrma borusu konularak oluan gazlarn uzaklatrlmas yoluna gidilmektedir. Bu nleme ramen pratikte, anot yata iinde gaz birikmesi sonucu diren art ve anot akm knn azal olay ile sk sk karlalmaktadr. Derin Kuyu Anot Yataklarnn zellikleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
152
KATODK KORUMA
Sayfa 153 / 325
Anot yatann temel grevi, istenilen iddette doru akm belli bir potansiyel dzeyinde zemin iine yaymaktr. Bunu salyabilmek iin anot yata direncinin mmkn olduunca dk olmas ve bunun zamanla artmamas gerekir. Anot yata direnci, kuyunun boyuna, apna, dolgu maddesinin rezistivitesine, anot cinsi ve saysna ve zellikle evre zeminin zgl elektrik direncine baldr. Bu sonuncu zellik anot yata yeri seilirken mutlaka gz nne alnmaldr. Kuyu almadan nce sz konusu blgenin hidrolojisi, litolojisi ve zeminin jeolojik yaps incelenmelidir. Wenner drt elektrot yntemi ile ancak belli bir derinlie kadar (genellikle yzeydeki toprak tabakasnn) anlaml rezistivite lmleri yaplabilir. Derin kuyu ok sayda jeolojik tabakadan geebilir. Bu nedenle kuyuyu karakterize eden gerek rezistivite deeri ancak kuyu aldktan sonra elde edilebilir. Anot yata iin alacak olan kuyunun derinlii, ekilecek akm iddetine yani kuyu iine yerletirilecek anot says ve byklne baldr. Kuyunun yzeyden itibaren belli bir derinlie kadar olan blgesine anot konulmas uygun deildir. Anotlarn yzeye yakn olarak konulmas halinde anot evresinde ar bir potansiyel art grlr. Yzeyde potansiyel artnn 200 mV dan fazla olmamas iin, anotlarn kuyu iine yzeyden itibaren en az 15 m derinlie konulmas gerekir. Kuyu iinde hi inaktif blge brakmadan yzeyden itibaren anot konulmas halinde, anot yata civarnda yzeyde (+) ynde ar potansiyel artlar gzlenir. Zemindeki potansiyel deiimi, iki Cu/CuSO4 referans elektrot yardm ile yzeyde llebilir. Yzeyde oluan potansiyel deiimi s anot yataklarnda 5 Volta kadar ykselebilir. Derin kuyu anot yataklarnda kuyunun inaktif blgesi artrlarakyzeyde oluan potansiyel artlar azaltlabilir. Inaktif blge uzunluuna gre kuyu evresinde oluan potansiyel deiimi ekil -3.62 de grlmektedir. ekilden grld zere inaktif blge derinlii t= 10 m iken anot yatandan 10 m uzaklkta zemindeki potansiyel deiimi 750 mV dur. Anot yata evresinde oluan potansiyel gradienti, anottan ekilen akm iddeti ve zellikle zemin rezistivitesine baldr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
153
KATODK KORUMA
Sayfa 154 / 325
1.5 1 1.0
0.5
0 0.1
1 Mesafe, m
10
100
ekil 3.62 Inaktif blge derinliinin yzeydeki potansiyel farkna etkisi ( Inaktif blge derinlii : (1) t =10 m, (2) t = 50 m) Derin Kuyu Tipleri Ve Anotlarn Montaj Derin kuyu anot yataklar en az 20 cm apnda alr. Kuyularn almasnda hava basnl veya sulu sondaj makinalar kullanlr. ekil- 3.63 Kuyu zemini kendini tutabilecek sertlikte ise ayrca muhafaza borusu kullanlmasna gerek yoktur. Aksi halde aktif blgede delikli filtre borusu olmak zere kuyu iine muhafaza borusu yerletirilmesi gerekir. Her iki halde, derin kuyunun inaktif blgesine elik muhafaza borusu konulmas faydaldr. Anot yerletirme blgesinde filtre borusu bulunmas halinde anot direncinde art meydana gelir . Bu blgedeki muhafaza borusunun delik akl %30 dan az olmamaldr. Bu durumda bile anot direncinde yaklak %25 orannda art grlr. Derin kuyunun inaktif blgesinin uzunluu anot yata direncine etki yapmaz. Anot yata direnci kuyu aktif blgesinin boyuna, apna, dolgu maddesinin ve evre zeminin rezistivitesine baldr. Kuyu iine konulan anot cinsi ve says da anot direncine ve polarizasyonuna etki yapar. zellikle anot reaksiyonu sonucu oluan gazlarn dar atlamamas halinde anot direncinde byk artlar meydana gelir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
154
KATODK KORUMA
Sayfa 155 / 325
ekil- 3.63 Sondaj makinas ile derin kuyularn almas
ekil-3.64 de muhafaza borulu derin kuyu anot yata, ekil -3.65 de ise yalnzca inert blgesinde muhafaza borusu olan derin kuyu anot yata ematik olarak grlmektedir. Anot yataklarnn iine anotlarn balant detaylar da ekil- 3.66 da verilmitir. Delikli gaz k borusu ayn zamanda tayc olarak kullanlmtr. Anotlar erli gruplar halinde borulara monte edilmi ve kuyu iine yerletirilirken kuyu banda birbirine balanmtr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
155
KATODK KORUMA
Sayfa 156 / 325
3.1
ekil-3.64
Muhafaza borulu bir derin kuyu anot yata
ekil-3.65 Muhafaza borusu olmayan bir derin kuyu anot yata
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
156
KATODK KORUMA
Sayfa 157 / 325
3.1.1
ekil-3.66 Derin kuyu anot yataklarna anotlarn montaj
Bir derin kuyu anot yatann performans, derin kuyu iine anotlarn ve dolgu maddelerinin doldurulmas ileminden byk lde etkilenir. Ama, anotlar kuyu iine salam ekilde yerletirmek ve dolgu malzemesinin boluksuz olmasn salamaktr. Anotlar kuyu iine yerletirilirken aadaki genel kurallara uyulmas gerekir. 1-Anotlar kuyu iine, kuyu ekseni merkezlenecek ekilde zel nlemler alnarak yerletirilmelidir. Bunu salamak iin en iyisi anotlar nceden bir anot tayc borusuna balanarak blm blm kuyu iine konulabilir. Zincir eklinde olmayan tek anotlarn kablosu ayr olarak kuyu dna karlmal ve bir datm kutusu yoluyla traforedresr nitesine balanmaldr. 2-Anot dolgu malzemesi (kok tozu) kuyu iine yerletirilirken kemerlenme nedeniyle boluk kalmamasna zen gsterilmelidir. Bunu salamak zere kuyu iinde bulunan su tam olarak boaltlmaldr. Daha sonra kok tozu, deterjan gibi maddeler katlarak akkan hale getirilip pompa ile kuyu dibinden itibaren doldurulmaldr. ( 90 kg kok tozu iine 0,5 kg deterjan ve yeteri miktarda su katlarak toplam 100 litre hacminde akkan kvaml bir kok tozu amuru elde edilebilir.) 3- Derin kuyu anot yataklar iine, gaz kn salamak zere 2-3 cm apnda bir havalandrma borusu konulmaldr. Bu boru, gazlar dar atacak kadar byk, fakat dolgu malzemesinin boru iine dolmasna engel olacak kadar kk apl delikler
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
157
KATODK KORUMA
Sayfa 158 / 325
ile delinmi olmaldr. Havalandrma borusu ayn zamanda anot tayc borusu olarak da kullanlabilir. 4 -Anot yata iinde klor gaz k sz konusu ise, anot balant kablolar yksek molekl arlkl polietilen (HMWPE) veya kloro-trifloro etilen (ECTFE) plastikleri ile kaplanm olmaldr. 5-Derin kuyu iinde yalnz anot yerletirilen blge kok tozu dolgu malzemesi ile doldurulmaldr. Kuyu iinde anot konulmam olan st blge gaz kn kolaylatran temiz akl ile doldurulmaldr. Iletme ve Bakm Kok tozu ile doldurulmu olan derin kuyu anot yataklarnda eskiyen anotlarn yenileri ile deitirilmesi mmkn deildir. Kuyu ve anotlar ancak balangta belirlenen sre boyunca akm retebilir. Derin kuyu anot yataklarnda iletme srasnda aadaki arzalar ortaya kabilir. 1- Havalandrma borusu delikleri yabanc maddeler ile dolduu iin anot yata iinde gaz birikmesi meydana gelir. Bu durumda kuyu dibinden balamak zere anotlar yava yava devre d kalr ve anot yata akm k gittike azalr. 2- Gaz birikmesine benzer ekilde, anot yata dolgu malzemesinin kurumas nedeniyle anot yatann geirgenlii azalr ve kuyu st blgelerinden balamak zere anot direncinde art grlr. Bu da anot yata akm knn azalmasna neden olur. 3- Anot balant kablolar veya ana kablonun balant noktalarnda eitli nedenlerle kopma olabilir. Bu durumda anot akmnda aniden dme grlr. Anot yatanda iletme srasnda ortaya kan bu arzalar, periyodik kontroller sonucu net olarak belirlenebilir. Arzann cinsine gre aadaki nlemler alnarak anot yata yeniden devreye sokulabilir.
Anot yata akm kndaki azalma eer gaz birikmesi sonucu meydana gelmi ise, havalandrma borusundan veya bu boru iine daldrlan bir hortum yardm ile kuyu iine basnl hava verilerek gaz birikmesine neden olan tkanmalar giderilebilir.
Anot yata akm kndaki azalma anot dolgu maddesinin kurumasndan ileri gelmi ise, yine havalanma borusu iine hortum sokularak ve anot yata iine su enjekte edilerek yatan rutubetlenmesi ve anodun normal olarak almas salanr. Yukardaki nlemler ile sonu alnamyor ise, anot yatana verilen akm kesilerek anot reaksiyonlar durdurulur. Bylece ar gaz k sonucu oluan basncn bir ka gn iinde dmesi salanr. Daha sonra bu anot yata daha dk bir potansiyel ile yeniden devreye sokulur
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
158
KATODK KORUMA
Sayfa 159 / 325
Derin Kuyu Anot Yata evresinde Interferans Derin kuyu anot yataklarnn evre yaplar zerine interferans etkisi s anot yataklarna gre daha azdr. Derin kuyu anot yataklarnn interferans etkisi anot boyu (L) ile, derin kuyu st ksmnda braklan anotsuz inert blgenin uzunluu (t) ye baldr. ekil -3.67 de 30 cm apnda ve L m boyundaki bir derin kuyu anodun inert blge derinlii t = 0 m , t = 5 m , t = 10 m ve t = 20 m iken, anot yatandan (y) m uzaklkta zemindeki potansiyel deiimi EY / EA oranlar verilmektedir.
ekil- 3.67 Bir derin kuyu anot yatanda zemin potansiyelinin anot boyuna ve inert blge uzunluuna ball ekil-3.68 de inert blge derinlii t = 0,8 m ve t = 10 m olan derin kuyu anot yataklarnda anot boyunun 1 m ile 30 m arasnda deimesi halinde, anot yatandan (y) m uzaklktaki EY/ EA potansiyel oran verilmektedir. rnein t = 10 m ve L = 20 m iken, derin kuyudan 5 m uzaklkta E y / EA oran % 20 dir. 20 m uzaklkta bu oran % 14 e ve 100 m uzaklkta ise % 5 e dmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
159
KATODK KORUMA
Sayfa 160 / 325
Buna karlk inert blge derinlii t = 5 m olduu zaman, derin kuyudan 5 m uzaklkta EY / EA oran % 30 a kmaktadr. Inert blge derinlii ne olursa olsun, derin kuyudan yaklak 100 m uzaklkta zemin potansiyelindeki deiim artk % 5 in altna dmektedir. ekil-3.68 Inert blgenin t = 0,8 m ve t = 10 m olmas halinde zemin potansiyelinin kuyu derinliine bal olarak deiimi ekilden grld zere, anot boyunun art ile zemindeki potansiyel deiimi de artmaktadr.. rnein derin kuyudan 10 m uzaklktaki potansiyel deiimi 30 m boyundaki derin kuyuda % 30 iken, 10 m boyundaki derin kuyuda % 10 civarnda kalmaktadr. Kablo kesitleri Katodik koruma sistemlerinde potansiyel dn nlemek iin anot balant kablosu direnlerinin belli bir deerin altnda tutulmas gerekir. Bu diren geen akmn iddetine bal olarak uygun kesitte kablo seilerek ayarlanr. Ekonomik kablo kesitleri iin hazrlanm olan grafik ekil-3.69 da grlmektedir.
ekil-3.69 Katodik koruma akm ihtiyac ve mrne bal olarak kablo kesitleri n : Katodik koruma mr , yl i : Anot yatandan ekilen akm iddeti, Amper A : Kablo kesit alan , mm2 R : Bakr kablonun direnci, Ohm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
160
KATODK KORUMA
Sayfa 161 / 325
R = 0,0175
L (m) A (mm) 2
Ohm
ekilde 5 Amperden 60 Ampere kadar eitli akm iddetleri iin ekonomik kablo kesitleri verilmektedir. rnein akm ihtiyac 45 Amper olan bir katodik koruma sisteminde anot kablo kesiti, 10 yl mr halinde 50 mm 2 iken mrn 20 yl olmas halinde kablonun 70 mm2 olmas gerekmektedir. Kablo kesitleri katodik koruma sistemi toplam direncinin hesaplanmasnda kullanlr. rnein 50 mm2 kesitli 100 m kablo kullanlm ise diren , R = 0,017 x L/A = 0,0175 ( 100/ 50) = 0,035 = Ohm olur. D Akm Kaynakl Katodik Koruma Proje rnei ap 40 cm ve et kalnl 7mm olan 10 km uzunluundaki bir elik boru hatt 20 yl sre ile katodik olarak korunacaktr. Boru scak asfalt kaplamaldr. Zemin rezistivitesi ortalama 3000 Ohm.cm dir. Yaplan arazi deneylerinde boru akm ihtiyac 0,5 mA/m2 olarak llmtr. Byle bir boru hattnn katodik koruma projesi iin sra ile aadaki deerlerin hesaplanmas gerekir. 1 - Korunacak yzey alan : A = d L = 3,14 x 0,40 x 10000 = 12560 m2 2 - Katodik koruma akm ihtiyac: i = 0,50 x 12560 = 6,280 Amper 3 - Katodik koruma sistemi seimi : Zemin rezistivitesi 3000 Ohm.cm ve katodik koruma akm ihtiyac 6,28 A dr. Bu deerler gz nne alnarak uygulanacak katodik korumann galvanik anotlu veya d akm kaynakl olaca ekil-3.31 de verilen grafik ile belirlenebilir. Grafie gre bu koullarda yaplacak katodik koruma sisteminin d akm kaynakl olmas uygundur. 4 - Attenuation sabiti: 40 cm apnda ve 7 mm et kalnlnda olan 1 m uzunluunda bir elik borunun elektiriksel i direnci ekil-2.8 de verilen nomogramdan r = 20 10 -6 Ohm olarak okunur. Akm ihtiyac 0,5 mA/m 2 olduuna gre, boru kaplama direnci ekil-2.12 de verilen grafie gre 600 Ohm.m 2 dir. Buna gre 1 m uzunluundaki boru parasnn kaplama direnci, R = 600 / 3,14 x 0,4 = 478 Ohm dr. O halde, attenuation sabiti, a =
r R
20 10- 6 478
= 2 10-4 m-1 bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
161
KATODK KORUMA
Sayfa 162 / 325
5 - Bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluu: Iki utan izole edilmi olan bir boru parasna bir utan akm uygulanmas halinde korunabilen maksimum boru uzunluu , E0 = Eson cosh aL bants ile hesap edilebilir. Akm uygulanan noktada boru potansiyeli deiiminin E0 = 1,2 Volt ve teki uta Eson = 0,3 Volt olduunu kabul edelim. Bu durumda (L) uzunluu, 1,2 = 0,3 cosh 2 10-4 x L L = 27,3 / 2 10-4 = 13650 m Bulunur. Buna gre 10 km uzunluundaki bu boru parasn bir utan katodik olarak bir T/R nitesi ile korumak mmkndr. Akm uygulanan noktada Eo=1,2 Volt olmas halinde teki utaki potansiyel deiimi, E0 = Eson cosh aL 1,2 = Eson cosh 2 10-4 x10000 Eson= 0,32 Volt olacaktr. 6 -Anot yata direnci : ekil-3.52 de verilen grafik ile, belli bir akm ihtiyacnda anot yata direncinin en ok ka Ohm olaca tayin edilebilmektedir. Bu grafie gre i = 6,28 A olan bir katodik koruma sisteminde anot yata direnci en ok R 2,5 Ohm olmaldr. Ancak bu deer 10000 Ohm.cm rezistiviteli zeminler iindir. Rezistivitesi 3000 Ohm.cm olan zemin iinde anot yata direncini hesaplamak iin, F =
r 10000
3000 10000
= 0,55
faktr ile arpmak gerekir. Buna gre anot yata direnci R 0,55x2,5 = 1,4 Ohm olmaldr. 7- Minimum anot says ekil-3,53 de verilen grafik yardm ile minimum anot says aadaki ekilde tayin edilir. 3000 Ohm.cm rezistivite iin grafikten n /i = 0,7 olarak okunur. Bu deer akm ihtiyac ile arplarak minimum anot says n = 0,7 x 6,28 5 adet bulunur. 8 -Anot mr: Anot mr en az katodik koruma mr kadar olmaldr. Katodik koruma mr 20 yl olduuna gre, anotlarn 20 yl dayanmas gerekir.Buna gre kullanlmas gerekli olan minimum anot ktlesi aadaki forml ile hesaplanr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
162
KATODK KORUMA
Sayfa 163 / 325
Anot ktlesi (kg) =
Anot mr,yl x Akm iddeti,A x Anot ypranms,kg / A.yl Anot kullanma faktr
Demir silikon anotlarn ypranma derecesi 0,75 kg/A.yl, kullanma faktr de 0,50 dir. Buna gre 20 yl sre ile katodik korumay salyacak olan minimum anot ktlesi, 20 x 6,28 x 0,75 Anot ktlesi = = 188 kg dr. 0,5 20 yl katodik korumay salyabilmek iin toplam anot ktlesinin en az 188 kg olmas gerekmektedir. Demir silikon anotlarn kullanlmas ve minimum anot says da 5 olacana gre, burada iki seenek sz konusudur. 5 cm ap x150 cm boyunda (23 kg lk) demir silikon anotlardan 8 adet, veya 6 cm ap x150 cm boyunda (33 kg lk) demir silikon anotlardan 6 adet kullanlmas halinde 20 yl mr salanabilir. Bunlar arasndaki seim anot yata direnci hesaplanarak yaplabilir. 9 -Anot yata direncinin hesaplanmas: (s) m aralklarla paralel balanm (n) anottan oluan bir s anot yatann direnci, R=
Ln 8L 1+ 2L Ln 0,656 (n) 2 L n d s
bants ile hesaplanr. Bu bant ile, anotlar aras mesafeyi 3 m alarak yukardaki anot gruplarnn direnlerini hesaplyalm. Birinci seenek : 3,0 m aralklarla 8 adet 5 cm apnda ve 150 cm boyundaki anodun paralel balanmasndan oluan anot yata direnci,
Ln 8 x210 - 1 + 2 x2,1 Ln 0,656 x8 R = 6,283000 = 1,5 Ohm x 210 x 8 30 3
Ikinci seenek: 3,0 m aralklarla 6 adet 6 cm apnda ve 150 cm boyundaki anotlarn paralel balanmasndan oluan anot yata direnci, R=
Ln 8 x210 - 1 + 2x2,1Ln0,656x6 3000 = 1,9 Ohm 6,28 x210 x 6 30 3
Her iki seenek de anot yata direnci iin ngrlen R 1,4 Ohm artn salyamamtr. Anotlar aras aral artrarak anot yata direncini drmek mmkndr. Bu amala 5 cm ap x 150 cm boyundaki 8 anodun 4,5 m aralklarla paralel balanmasndan oluan anot yata direncini yeniden hesaplyalm. R=
3000 6,28 x 210 x 8
Ln 8 x 210 - 1 + 2 x 2,1Ln 0,656x8 = 1,31 Ohm 30 4,5
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
163
KATODK KORUMA
Sayfa 164 / 325
Anot yata direnci,anot says ve anotlar aras mesafeye bal olarak ekil3.59 da verilen grafik yardm ile dorudan elde edilebilir. Bu grafikten 4,5 m aralklarla yerletirilen ve 8 adet anotdan oluan anot yatann direnci 0,45 Ohm olarak okunmaktadr. Bu deer = 1000 Ohm.cm rezistiviteli zeminler iindir = 3000 Ohm.cm zeminde anot yata direnci R = 0,45 (3000/1000) = 1,35 Ohm bulunur. O halde anot yata iin 8 adet 5cm ap ve 150 cm boyundaki demir silikon anodun 4,5 m aralklarla kullanlmas hem anot mr, hem de anot yata direnci bakmndan yeterli olmaktadr. S anot yata yerine interferans etkisi daha az olan derin kuyu anot yata da kullanlabilir. Anot yata direncinin R 1,4 Ohm olmas iin kuyu aktif boyunun en az ka metre olaca aadaki bant ile hesaplanabilir. R =
Bu bantda , R = 1,4 Ohm , = 3000 , d = 22 cm alnarak derin kuyu aktif blge uzunluu L = 17,5 m bulunur. 10 m inaktif blge ile birlikte 27,5 m boyunda bir derin kuyu alr. 150 cm boyunda 8 adet demir silikon anot merkezden -merkeze 70 cm aralklarla kuyu iine yerletirilir. Demir silikon anotlarn derin kuyu iine monte edilmesi baz teknik glkler yaratmaktadr. Bu nedenle pratikte derin kuyu anot olarak oksit kapl titanyum anotlar tercih edilmektedir. 10 -Kablo kesiti : Kablo kesiti akm iddetine ve katodik koruma mrne baldr. ekil-3.69 da verilen grafikten, i = 6,28 A ve 20 yl mr iin 10 mm 2 kesitli kablonun uygun olaca grlmektedir. 11- Transformatr-Redresr k voltaj: Katodik koruma sistemine uygulanacak doru akm voltaj, E = IR +1,7 bants ile hesaplanr. Burada R, katodik koruma devresinin toplam direncidir. Bu toplam diren, anot yata direnci, katot direnci ve kablo direncinin toplamndan oluur. R = Ranot + Rkatot + R kablo Ranot = 1,35 Ohm Rkatot = Rkablo = 478/10000 = 0,05 Ohm 0,0175 x 100 / 10 = 0,18 Ohm
2 L
ln 2L d
R = 1,35 + 0,05 + 0,18 = 1,58 Ohm TR doru akm k voltaj, E = 6,28 x 1,58 + 1,7 12 Volt bulunur 12-Anot yata interferans: 8 anot 4,5 m aralklarla dik olarak yerletirilirse anot yatann toplam boyu L=8x4,5 = 36 m olacaktr. ekil-3.59 ve 3.60 da verilen grafiklere gre ,anot
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
164
KATODK KORUMA
Sayfa 165 / 325
yatandan 10 m uzaklktaki zeminde potansiyel deiimi , anot yatana dik ynde EZ/EA = 0,35 , yani E = 0,35 x 12 =4,2 Volt /10 m dir. Derin kuyu anot kullanlmas halinde anot yatandan y = 10 m uzaklkta zemin iinde potansiyel deiimi ekil-3.67 de verilen grafie gre E Y /EA = 0,22 ve E = 2,6 Volt olacaktr. D akm kaynakl olarak yaplm olan bu rnek projeye ait parametreler toplu olarak aada liste halinde verilmektedir. DI AKIM KAYNAKLI KATODIK KORUMA PROJE PARAMETRELERI Parametreler Boru uzunluu Nominal ap Boru et kalnl Kaplama cinsi Korunacak toplam yzey alan Akm ihtiyac ( Deneyle veya tablodan) Kaplama direnci Attenuation sabiti Mmkn koruma uzunluu 2L Gerekli minimum anot says Bir anot yata ile korunan boru uzunluu Zemin zgl direnci Anot cinsi Anot boyutlar Anot ktlesi (toplam) Anotlar aras uzaklk Anot yata boyu Anot yata direnci Anot says Anot kablosunun uzunluu Kok tozu ktlesi ( yaklak 200 kg/anot) Anot mr Anot yata interferans Trafo doru akm k Trafo doru akm voltaj Proje deerleri 10 km 40 cm 7 mm Scak asfalt 12560 m2 0,5 mA/m2 (deneyle) R =600 Ohm.m2 a = 2 10-4 m-1 13,8 km 5 adet 10 km 3000 Ohm.cm Demir silikon 5 cm ap x 150 cm boy 188 kg 4,5 m 36 m 1,35 Ohm 8 adet 100 m 1600 kg 20 yl 4200 mV/10 m 8A 12 V
3-12 KATODIK KORUMA SISTEMLERININ KARILATIRILMASI Teorik ilkeleri ayn olan katodik koruma sistemleri uygulamada birbirinden olduka farkldr. Her iki sistemin de avantaj ve dezavantajlar vardr. Sistem seiminde katodik koruma akm ihtiyac ve zemin rezistivitesi belirleyici faktrlerdir. ekil-3.31 de grld zere i > 1 Amper ve < 3000 Ohm.cm olmas halinde galvanik anotlu katodik koruma sistemleri daha uygundur. Ancak sistem seiminde bu genel kural
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
165
KATODK KORUMA
Sayfa 166 / 325
yannda yapnn ve evrenin zel durumundan kaynaklanan dier faktrlerin de gz nne alnmas gerekir.Galvanik anotlu ve d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin avantaj ve dezavantajlar eitli parametreler gz nne alnarak aada liste halinde bir biri ile karlatrlmaktadr. KATODIK KORUMA SISTEMLERININ KARILATIRILMASI PARAMETRELE R KARILATIRMA Galvanik anotlu katodik koruma : D akm kaynana gerek yoktur. Bu sistem elektrik enerjisinin bulunmad yerlerde tek seenektir. D akm kaynakl katodik koruma: Elektrik akmnn bulunmad yerlerde uygulanamaz. ebeke akmndan uzak olan blgelerde jeneratr kullanarak veya gne enerjisinden yararlanarak elektrik akm retilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Galvanik anotlardan retilen akm, ebekeden alnarak doru akma evrilen elektrik akmndan daha pahaldr. Bu nedenle galvanik anotlu katodik koruma sistemi genellikle akm ihtiyac kk olan yerlerde ekonomik olabilir. D akm kaynakl katodik koruma: Elektrik akm maliyeti galvanik anotlara gre daha ucuzdur. Ancak ilk tesis masraflar galvanik anotlu sisteme gre daha fazladr. Bu nedenle ksa mrl ve akm ihtiyac kk olan katodik koruma sistemlerinde bir yllk koruma iin gerekli akm maliyeti yksek olabilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Peryodik kontrollarda, dank durumda olan her bir anodun ayr ayr kontrol edilmesi gerekir. D akm kaynakl katodik koruma: Peryodik kontrollar daha kolaydr. Trafo istasyonu genellikle kolay ulalacak bir yerde bulunur. Btn tesis bir noktadan kontrol edilebilir. Akm ihtiyac bir noktadan ayarlanabilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Yksek rezistiviteli zeminler ve tatl sular iinde uygulanamaz. Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinin genellikle 5000 Ohm.cm rezistiviteye kadar kullanlmas uygundur. D akm kaynakl katodik koruma: Rezistivitenin yksek oluu engel oluturmaz. Anot yata direncini azaltc nlemler alnarak yksek rezistiviteli zeminler iinde de d akm kaynakl
Elektrik enerjisi
Akm maliyeti
Peryodik kontrollar
Zemin rezistivitesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
166
KATODK KORUMA
Sayfa 167 / 325
katodik koruma uygulanabilir. Kuru zeminlerde derin kuyu anot yata ili diren drlebilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Uygulanmas ok kolaydr. Projede gz nne alnmayan etkenler nedeniyle akm ihtiyacnda art olursa ,sisteme sonradan yeni anotlar ilave edilerek Uygulama kapasite artrlabilir. Kolayl D akm kaynakl katodik koruma: Projelendirmeye zen gsterilmesi gerekir. Trafo nitesinin akm kapasitesi iletme srasnda projede ngrlm olan deerlerin dna karlamaz. Anot yata direnci iletme srasnda drlemez. Galvanik anotlu katodik koruma : Anotlardan biri kullanlamaz hale geldiinde yalnz bu anot deitirilerek dier salam anotlarla korumaya Iletme ve devam edilir. bakm D akm kaynakl katodik koruma: Anot yatanda ortaya kan bir arzada sistemin toptan sklerek deitirilmesi gerekir. Galvanik anotlu katodik koruma : Galvanik anotlardan ekilen akm ayarlamak mmkn olmaz. Galvanik anotlar katodik koruma iin gerekli olan akm kendiliinden ayarlar.Yapnn akm ihtiyacnda art olursa, potansiyeli der, bylece anot - katot arasndaki potansiyel farknda (yrtc kuvvet) art olur ve anottan daha fazla akm ekilir. D akm kaynakl katodik koruma: Akm D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde iddetinin ,akm ihtiyacnda her hangi bir deime olmas Ayarlanmas halinde trafo nitesinde akm ve potansiyelin yeniden ayarlanmas gerekir. Bu ilem el ile (manuel) yaplabildii gibi, katodik koruma devresine sabit bir referans elektrot konularak otomatik olarak da yaplabilir. Aksi halde yapnn akm ihtiyac arttnda potansiyeli koruma kriteri altna debilir. Veya eitli nedenlerle yapnn akm ihtiyacnda azalma sz konusu olursa, ar koruma meydana gelebilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Galvanik anotlarn evre yaplar zerine interferans etkisi yoktur. D akm kaynakl katodik koruma: D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde, anot yata evresinde bulunan yabanc metalik yaplara akm kaa olabilir. Kaak akm nedeniyle yabanc yaplar zerindeki korozyonu nlemek zere srekli kontrol edilmesi ve zel nlemler alnmas gerekir. Yalnz anot yata evresinde deil, katodik olarak korunmu boru hatt ile kesien yabanc boru
Interferans etkisi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
167
KATODK KORUMA
Sayfa 168 / 325
hatlarnda da interferans sz konusu olabilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Galvanik anotlarn katoda balanmas srasnda herhangi bir nlem alnmasna gerek yoktur. D akm kaynakl katodik koruma: Trafo nitesini anotlara balyan kablonun balant noktalar ok iyi izole edilmelidir. Kk bir akln bulunmas halinde anot balants kopabilir. Galvanik anotlu katodik koruma : Galvanik anotlarda yanllkla ters kutup balama tehlikesi yoktur. D akm kaynakl katodik koruma: Trafo nitesinin (-) ucu katoda (+) ucu da anoda balanr. Dalgnlkla veye yanllkla bunun aksi yaplrsa korunmas istenilen yap ksa sre iinde paralanr.
Balant izolasyonu
Balant hatas
.13- KATODIK KORUMA EKONOMISI Metalik yaplar korozyon nedeni ile iletme mrlerini tamamlamadan devre d kalrlar. Bylece yalnz metal kaybedilmi olmakla kalmaz bunun yannda icilik ve nemli llerde enerji de kaybedilmi olur. Korozyon ekonomisinde bu maddi kayplarla birlikte evre kirlenmesi ve insan yaamna dorudan etki yapan patlama, yangn gibi maddi deeri belirlenemiyen olaylarn da gz nne alnmas gerekir. Katodik koruma uygulanmak suretiyle btn bu korozyon kayplar nlenmi olur. Korozyonla mcadelede en etkili bir yntem olan katodik koruma ayni zamanda en ucuz yntemdir. Katodik korumann kaa mal olaca korunacak olan metal yapnn kaplama durumu ve zellikle sz konusu elektrolitin koroziflik derecesine baldr. Ancak btn hallerde katodik koruma uygulanmak suretiyle, yapnn maliyetinde yaklak % 2-5 kadar bir artla iletme mr iki katna kadar artrlabilir. Bu nedenle bir yapya katodik koruma uygulanmasnn ekonomik olup olmyacann tartlmasna gerek bile yoktur. Ancak mhendislikte daima yeteri kadar emniyetli ve fakat en ucuz zmn bulunmas gerekir. Bu adan bakldnda katodik korumann ne getirdii ve ne gtrdnn ak olarak belirlenmesi gerekir. Katodik koruma yalnz korozyona uramakta olan bir yapnn iletme mrn artrmak amacyla yaplmaz. Bir ok halde korozyona dayankl fakat daha pahal olan metallerin yerine katodik koruma uygulanarak adi eliin ekonomik olarak kullanlmas mmkn hale getirilebilir. Her ne olursa olsun, korozyonla mcadelenin temeli ekonomiye dayanr. Ama korozyon kayplarn en ucuz ekilde nlemektir. Katodik korumann ne derece ekonomi salad, katodik koruma yaplmamas halinde ortaya kan korozyon kayplar gz nne alnarak belirlenebilir. Bir yapya katodik koruma uygulanmak suretiyle salanan balca avantajlar unlar olabilir. 1 - Korozyona daha az dayankl fakat ucuz bir metal kullanlabilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
168
KATODK KORUMA
Sayfa 169 / 325
2 - Kaplama kalitesi drlerek maliyeti azaltlabilir. 3 - Daha ince bir metal kullanlarak, malzeme sarf azaltlabilir. 4 - Yapnn servis mr birka kat artrlabilir. Btn bu hallerde katodik koruma uygulamasnn ne derece ekonomik olduu kolaylkla hesaplanabilir. Ancak katodik koruma uygulanrken de en ekonomik zmn bulunmas ve yapnn bir yllk koruma maliyetinin minimuma indirilmesi gerekir. Katodik Koruma maliyeti Katodik korumann kendi maliyetini azaltmak zere proje aamasnda eitli nlemler alnabilir. Bir katodik koruma sisteminin maliyeti , transformatr -redresr nitesi ve anot maliyeti, montaj, iletme ve bakm masraflar ile iletme sresince kullanlan enerji harcamalarndan oluur. D akm kaynakl ve galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinin maliyetleri birbirinden farkldr. D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde ilk tesis maliyeti yksek buna karlk iletme srasnda harcanan elektrik enerjisi daha ucuzdur. Maliyet hesaplarnda ilk yatrm masraflar, iletme srasndak enerji harcamalar ve bakm-onarm masraflarnn bir arada incelenmesi gerekir. Toplam maliyet yerine niteden elde edilen 1 Amper.yl akm maliyetleri bir biri ile kyaslanr. Katodik koruma maliyetini etkileyen en nemli faktr akm ihtiyacdr. Akm ihtiyac ne kadar az ise katodik korumann hem ilk tesis maliyeti, hem de iletme srasndaki akm harcamalar o derece azdr. Akm kapasitesi ile ilk tesis maliyetindeki art ekil-3.70 de grafik halinde grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
169
KATODK KORUMA
Sayfa 170 / 325
ekil-3.70 Ilk tesis maliyetinin akm kapasitesine gre deiimi ekilde grld zere akm kapasitesi arttka ilk tesis maliyetinde de art olmaktadr. Ancak bu art lineer deildir. Akm kapasitesi kk olan transformatrredresr nitelerinde 1 amper bana den ilk tesis maliyeti , yksek kapasiteli olan transformatr-redresr nitelerine gre daha pahaldr. Grafikte belli kapasitedeki nite maliyetleri geni bir alan iinde verilmitir.Bunun nedeni zemin rezistivitesi ve anot yata yeri ile ilgili evresel faktrlerin de maliyete etki yapmasndan ileri gelmektedir. Dier taraftan galvanik anotlu veya d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin kullanlmas halinde de maliyet deimektedir. Bir katodik koruma nitesinde 1 Amper.yl akm bana den ilk tesis masraflar akm kapasitesinin art ile gittike azalr. ekil-3.71 Ilk tesis masraflar, etd-proje + malzeme ve ekipman maliyeti + montaj + mteahhit kar toplamndan oluur. Bunlarn dnda malzeme ve ekipman maliyeti hari dierleri akm kapasitesinin byk veya kk oluuna bal deildir. ekilde grld gibi akm kapasitesi 5 Amperden daha kk olan nitelerde 1 A.yl akm maliyeti ok yksektir. Kapasite arttka 1 A.yl bana den ilk tesis masraflar yarya yakn llerde azalmaktadr. Ancak 20 A kapasiteden sonra 1 A.yl akm maliyetinde artk nemli bir azalma olmamaktadr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
170
KATODK KORUMA
Sayfa 171 / 325
ekil-3.71 1 Amper akmn ilk tesis maliyetinin akm kapasitesine gre deiimi. 1 A.yl akmn maliyeti yalnz nite kapasitesi ile deil, tesisin iletme mr ile de deimektedir. Tesis mr arttka o tesisten retilen akm maliyetinde dme olmaktadr. nk iletme mr arttka, 1 A.yl akmn maliyeti zerindeki ilk tesis masraflar pay gittike azalmaktadr. ekil-3.72 de bir katodik koruma nitesinin balangtaki veya 10 yl , 20 yl ve 30 yl sre ile kullanlmas halinde tesiste retilen 1
A.yl akm maliyetindeki deiim grlmektedir. ekil-3.72 Akm maliyetinin iletme mrne ball Kaplamann Maliyete Etkisi Katodik koruma maliyetini azaltmak iin akla gelen ilk yol, katodik koruma akm ihtiyacnn drlmesidir. Kaplama kalitesi artrlarak akm ihtiyac istenilen dzeye drlebilir. Kaplama maliyete iki ekilde etki yapar. Birincisi, kaplama yaplmak suretiyle akm ihtiyac byk lde azaltlabilir. Bylece hem ilk tesis maliyeti, hem de iletme masraflar azaltlm olur. Ikincisi, kaplama yaplarak boru hattnn attenuation sabiti kltlr. Bylece bir noktadan korunabilen boru uzunluu artrlm olur. Ancak kaplama iin yaplan masraflar ile katodik koruma maliyetinin bir arada ele alnmas gerekir. Kaplama kalitesinin art ile akm ihtiyacnda salanan azalma doru orantl olmadndan, kaplamann ok mkemmel olmas toplam maliyeti azaltmaz. Minimum maliyet orta kalitede bir kaplama + katodik koruma
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
171
KATODK KORUMA
Sayfa 172 / 325
yaplarak elde edilir. Kaplama ve katodik koruma maliyetlerinin toplam maliyet zerine etkisi ekil-3.73 de grlmektedir. ekil-3.73 Kaplama ve katodik koruma maliyetlerinin toplam maliyete etkisi Yukarda akland zere kaplama yaplmak suretiyle boru hattnn attenuation sabiti de drlr. Bu sabit ne derece kk ise, bir noktadan korunabilen boru hatt uzunluu o kadar fazla olur. Bylece tesiste kullanlacak transformatr-redresr says azaltlm ve katodik koruma ilk tesis maliyeti drlm olur. Transformatr -redresr niteleri arasndaki uzakln art, yani bir T/R nitesi ile daha uzun bir boru hattnn korunabilmesi, 1 km boru hatt bana den koruma maliyetinin azalmasna neden olur . Anot yata maliyeti D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde anot says arttkca anot yata maliyetinde art olur. Ancak anot saysnn artrlmas ile anot yata direnci azalr ve ayni iddette akm daha dk kapasiteli bir transformatr-redresr nitesi ile uygulanabilir. Bylece anot says arttkca transformatr- redresr nitesi maliyetinde azalma grlr. Maliyet zerine ters etki yapan bu iki deiken birlikte gz nnde bulundurularak minimum maliyeti salayan anot says ekil-3.74 de grld gibi belirlenebilir.
ekil-3.74 Anot saysna bal olarak ilk tesis maliyetinin deiimi Toplam yllk maliyet Katodik koruma sistemlerinin ilk tesis maliyetinin yannda , bakm ve onarm harcamalar ile katodik koruma iletmesi sresince harcanan enerji maliyeti de gz nne alnarak bir yllk koruma masraflar belirlenir. Ama bir yllk toplam koruma maliyetinin minimum olmasdr. ekil-3.75 da ilk yatrm maliyeti + bakm giderleri +
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
172
KATODK KORUMA
Sayfa 173 / 325
enerji harcamalar grlmektedir.
ve
anot
saysna
gre
yllk
toplam
maliyetin
deiimi
ekilde grld zere, anot says arttkca enerji harcamas lineer olarak azalmaktadr. Anot saysnn art ile anot yata direnci azalmakta bylece ayni iddette olan bir akm daha kk bir voltaj ile uygulayabilmek mmkn olmaktadr. Dk potansiyelli akm daha ekonomik olduundan anot saysnn art enerji harcamalarn azaltmaktadr. Bakm masraflarnda doal olarak anot says ile birlikte hafif bir art grlmektedir. Ilk yatrm masraflar ise ekil -3.75 de grld gibi belli bir anot saysnda bir minimum deerden gemektedir. Bu nn bir arada ele alnmas ile elde edilen bir yllk toplam koruma maliyeti belli bir anot saysnda minimumdan gemektedir. ekilde ele alnan rnekte bir yllk toplam koruma maliyeti yaklak 20 anot ile salanabilmektedir .
ekil-3.75 Anot saysna bal olarak katodik koruma minimum yllk maliyetinin belirlenmesi Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde ekonomi Daha nce aklanm olduu zere, galvanik anotlardan salanan akm, d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde ebekeden ekilen akma gre daima daha pahaldr. Buna ramen, ilk tesis masraflarnn az olmas nedeniyle kk akm ihtiyac halinde galvanik anotlu katodik koruma sistemleri d akm kaynakl katodik korumaya gre daha ekonomiktir. D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde ilk tesis masraf yaklak olarak 10-15 yllk iletmede kullanlan akm masrafna edeerdir. Buna karlk galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde ilk tesis masraf az, fakat akm maliyeti yksektir. Bu durum sistem seiminde yalnz akm ihtiyacnn deil, katodik koruma mrnn de gz nne alnmasn gerektirir. Her iki sistemin katodik koruma mrnn byklne gre maliyetlerindeki deiim ekil3.76 da grlmektedir
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
173
KATODK KORUMA
Sayfa 174 / 325
ekilden grld zere, galvanik anotlu katodik koruma tesislerinde ilk tesis masraf dk olmasna ramen, galvanik anotlardan ekilen akm maliyetinin fazlal nedeniyle katodik koruma mr arttka toplam maliyet hzla artmaktadr. Buna karlk d akm kaynakl katodik koruma tesislerinde ilk yatrm masraflar yksek fakat iletme srasnda harcanan enerji maliyeti dktr. Bu nedenle toplam maliyet kk mrl tesislerde galvanik anot lehine, byk mrlerde ise d akm kaynakl tesisler lehinedir. ekilde ele alnm olan tesisde alt yldan daha dk mrlerde galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinin daha ekonomik olduu grlmektedir. Eer katodik koruma sisteminin toplam akm ihtiyac artacak olursa, galvanik anotlu katodik koruma sisteminin ekonomik olduu alt yln altna decektir.
ekil-3.76 Katodik koruma mrne gre galvanik anotlu ve d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin maliyetleri Burada alternatif akmdan doru akma evrilerek kullanlan ebeke akmnn maliyetinin de sabit olmad gz nne alnmaldr. ebekeden ekilen d akmn maliyeti transformatr-redresr verimine, doru akm k potansiyeline ve ebeke akmnn kWsaat bedeline baldr. rnek olarak, bir d akm kaynakl katodik koruma tesisinde 12 Volt dc k potansiyelinde 1 A.yl akmn maliyetini hesaplyalm.Transformatr-redresr verimi % 60 ve 1 kWsaat elektirik bedeli de 5 sent olsun. Buna gre 1 A.yl akm, 12 Volt x1 Amper = 20 Watt = 0,02 kW 0,60 0,02 kW x 24 x 365 = 175 kW.saat Bu koullarda 1 Amper akmn 1 yllk maliyeti, 175 x 0,05 = 8,75 US $ olur. Daha nce belirtilmi olduu gibi 1 A.yl akm manezyum anotlar ile yaklak 30 US$ , inko anotlar ile 20 US$ a elde edilebilmektedir. Ancak ebeke akmndan ekilen
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
174
KATODK KORUMA
Sayfa 175 / 325
akm maliyetinin, doru akm kp voltajnn art ile orantl olarak artaca gzden uzak tutulmamaldr.
BLM-4 YERALTI BORU HATLARI KATODK KORUMA SSTEMLERNN LETME VE BAKIMI Katodik koruma sistemleri her ne kadar hi yardm gerekmeksizin grevlerini otomatik olarak yapabilirlerse de, evre koullarnn deimesinden dolay eitli arzalar meydana gelebilir. Bu nedenle katodik koruma sistemlerinin peryodik olarak kontrol edilmesi gerekir. Bylece muhtemel arzalarn ksa srede belirlenerek giderilmesi mmkn olabilir. Yeralt boru hatlarn korozyondan korumak zere uygulanan katodik koruma sistemleri genellikle 10 -15 yl mrle projelendirilir. En mkemmel ekilde hazrlanm projelerde bile, bu kadar uzun sre iinde boru hattnda ve evre koullarnda baslangta gz nne alnamayan baz deimeler meydana gelebilir. Bunlar proje esnasnda belirlenen kriterleri deitirir ve katodik koruma sisteminin yetersiz kalmasna veya tamamen alamaz hale gelmesine neden olabilir. Bu kriter deiikliklerinden baka, zellikle d akm kaynakl katodik koruma sistemlerindeki elektrik ve elektronik nitelerinde beklenmedik alma arzalar da ortaya kabilir. Katodik koruma sistemlerinde meydana gelen arzalarn veya evre koullarndaki deiikliklerin, yerst yaplarnda olduu gibi dardan gzle muayene edilerek farkedilmesi mmkn deildir. Arzalar ancak bilinli ekilde yaplan ve srekli kaydedilen peryodik kontrollarla yakalanabilir. Bir katodik koruma sistemi arza olsun veya olmasn, ylda en az bir defa kontrol edilmelidir. Bu peryodik kontrollerde yaplmas gereken iler aada aklanmaktadr. Btn l istasyonlarnda boru/zemin potansiyeli llmelidir. Kukulu blgelerde l kutular arasndaki blgelerde de ift elektrot veya uzun kablo yntemi ile potansiyel lmleri yaplmaldr. Boru hatt boyunca kaplama direnci tayin edilmeli, kaplama bozukluunun ok fazla olduu blgelerde zel nlemler alnmaldr. Transformatr-redresr nitelerinde akm verimleri llmelidir. D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde, anot yata direnci tayin edilmelidir.
Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde anot potansiyelleri ve anotlardan ekilen akm iddeti llmelidir. Boru hattnn baka boru hatlar ile kesim noktalarnda, boru zerinden akan akm iddeti on-off olarak llmelidir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
175
KATODK KORUMA
Sayfa 176 / 325
Keson boru geilerinde, borunun ve kesonun potansiyelleri llmelidir. Ara yerde temas olup olmad belirlenmelidir. Eer boru hatt ile yabanc bir boru arasnda interferans akm ba varsa, bu ba direncinin yeterli olup olmad kontrol edilmelidir. zole flanj balantlarnn etkili ekilde izolasyon yapp yapmad, izole flanj direnci llerek kontrol edilmelidir. Boru hatt evresine proje tasarm aamasnda bulunmayan, rnein yksek gerilim hatt, doru akm ile alan rayl tat aralar vb., yabanc metalik yaplarn sonradan konulup konulmad aratrlmaldr. Arza olsun veya olmasn, peryodik olarak yaplan btn bu lmler sistematik ekilde dosyalanarak saklanmaldr. En iyisi bu deerlerin bilgisayara kaydedilmesi ve zamana gre grafie alnmasdr. Bylece, boru kaplamasnn eskime durumunu, anotlarn mrn, transformatr -redresr nitelerinin verimini ve kaak akmlarn etki derecesini srekli olarak kontrol edebilmek mmkn olabilir.
4.1 -LM STASYONLARI Katodik koruma uygulansn veya uygulanmasn, boru hatlarna belli aralklarla l istasyonlarnn konulmas gerekir. Bunlar peryodik olarak boru/zemin potansiyeli lmlerinde, kaak akmlarn belirlenmesinde ve kaplama bozukluundan ileri gelen korozyonun kontrol iin kullanlr. Boru hatlarna alt farkl tipte lm istasyonu monte edilir. Bu l istasyonlar aadaki amalarla kullanlr. 1 2 3 4 5 6 - Normal boru/ zemin potansiyeli lmleri iin, (STP) - zole flan yaltm kontrol iin, ( SIF ) - Boru zerinden akan akm lmek iin, ( ATP ) - Kesim noktalarnda kaak akm kontrol iin, (EPC ) - Galvanik anot balantlarnda akm ve potansiyeli lmek iin, ( SATP) - Keson boru geilerinde temas olup olmadn kontrol iin. ( CTP )
1-Normal l kutular (STP) Borunun potansiyel deiimlerini lmek iin, boru hatt boyunca dzgn aralklarla l kutular konulur. Bu l kutularnda boruya yan yana iki kablo balants yaplr. ekil-4.1 Bu kablolarn her ikisinden de boru/zemin potansiyeli llebilir. ki kablo balantsnn amac, boru hattna herhangi bir nedenle l kutusu zerinden akm uygulanmas gerekirse, ulardan birinden akm uygulanrken ayni anda dierinden potansiyel lm yapabilmek iindir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
176
KATODK KORUMA
Sayfa 177 / 325
ekil- 4.1 Boru/zemin potansiyeli lm istasyonlar 2 - zole flan l kutular (SIF) Bu l kutular, izole flan yaltm kontroln yapmak amacyla izole flann bulunduu noktalara konulur. zole flann iki yannda bulunan borulara 10 cm aralklarla ikier adet kablo balanr. zole flanjn nnde ve arkasnda olan balant kablolarn birbirinden ayrabilmek iin birinde siyah, dierinde beyaz renkli kablolar kullanlr. ekil-4.2. zole flan direnci llrken bu drt kablonun ikisi (dtaki kablolar) akm uygulamak iin, dier ikisi de potansiyel farkn lmek amacyla
kullanlr. ekil-4.2 zole flan kontrol lm istasyonu 3 - Boru akm l kutusu (ATP) Bu istasyonlar boru zerinden akan akmn lmnde kullanlr. Boru hattna 30 m aralkla iki kablo balants yaplr. Ayni noktalara akm uygulayabilmek iin 10 cm aralkla ayrca birer kablo balants daha yaplr. Akm ynnn belirlenebilmesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
177
KATODK KORUMA
Sayfa 178 / 325
iin akm uygulanan kablolarn biri siyah dieri beyaz renk olarak seilir. Bu kablolar bir l kutusu zerinde toplanr. ekil-4.3. ekil-4.3 Boru akm lm istasyonlar 4 - E potansiyel l kutusu (EPC) Boru hattnn yabanc bir boru hatt ile kesitii noktalarda, borularn birinden dierine kaan akm kontrol etmek amacyla kesim noktasna bir l kutusu konulur. Her iki boru hattna farkl renklerde ikier kablo balanr. Bunlardan ikisi iki boru arasndaki potansiyel farkn lmek iindir. Dier ikisi ise, kaak akm kontrol amacyla iki boru arasna konulacak olan interferans ba direnci konulmak zere kullanlr. Bu kablolarn potansiyel lm iin kullanlacak olanlara gre daha kaln kesitli olmas gerekir. ekil- 4.4
ekil-4.4 Kaak akm kontrol istasyonu 5 - Galvanik anot l kutusu (SATP) Galvanik anotlar boru hattna dorudan balanmayp bir l kutusu zerinden ntlenerek balanr. ekil-4.5 . Bu istasyonlarda boru hattna iki kablo balants yaplr. Bunlardan biri anotlardan gelen kabloya balanr ve gerektiinde ara yere diren konularak anotlardan ekilen akm ayarlanabilir. Dier kablo, anotlar devrede iken veya devre d iken boru/zemin potansiyelini lmek iin kullanlr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
178
KATODK KORUMA
Sayfa 179 / 325
ekil-4.5 Galvanik anot l kutusu (a) Anot balants (b) nt balant detay
6-Keson boru l kutusu ( CTP) Boru hattnn keson boru ile temas edip etmediini kontrol amacyla keson boru gei noktalarna l kutusu konulur. Bu l kutularnda iki kablo ana boruya bir kablo da keson boruya balanr. ekil-4.6 . l Kutusu Montaj l kutular kolay ulalabilen yerlere monte edilmelidir. Kutular d etkilere dayankl olmal ve kolayca alp kapatlabilmelidir. l kutusunun yer dzeyinden 1 m yksekte olmas uygundur. ekil-4.7 Ancak kent caddelerinde borulu l kutularnn eitli sakncalar olmaktadr. Bu nedenle ou zaman yer yzeyinde beton blok zerine oturtulmu veya yere gml l kutular tercih edilmektedir. ekil-4.8
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
179
KATODK KORUMA
Sayfa 180 / 325
ekil-4.6 Keson boru l kutular
ekil-4.7 Direk zerine monte edilen l kutusu ( a) Boru tamal tip, (b) Ahap tamal tip
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
180
KATODK KORUMA
Sayfa 181 / 325
ekil-4.8 Yer st l kutular (a) Beton blok l kutusu , (b) Yere gml l kutusu
4.2
- KATODK KORUMA SSTEMLERNDE YAPILAN PERYODK KONTROLLAR Yeralt elik boru hatlarnn katodik koruma kurallar standardize edilmitir. TS-5141 standardnda katodik koruma sistemlerinde yaplmas gerekli olan lm ve kontroller aadaki ekilde verilmektedir. Boru/zemin Potansiyelleri Boru hatlarnn katodik olarak korunduunun belirlenmesnde en basit yntem boru/zemin potansiyelinin llmesidir. Bu potansiyel pratikte asadaki ekilde deerlendirilir.
Doygun bakr / bakr slfat referans elektroduna gre llm olan boru/zemin potansiyelinin -0,850 Volt veya daha negatif olmas. Boru potansiyelinin denge potansiyelinden katodk ynde en az 300 mV sapmas. Bu deer boru akm altnda iken llen potansiyel ile, boruya hi akm uygulanmadan nceki denge potansiyelinin fark alnarak bulunur. Boruda en az 100 mV polarizasyon kaymasnn salanm olmas. Polarizasyon kaymas boru en az 4 saat polarize edildikten sonra akm kesilerek 10 saniye bekledikten sonra llen Eoff potansiyeli ile denge potansiyeli arasndaki fark alnarak bulunur. Pratikte kolay olmas bakmndan bu kriterlerden genellikle birincisi kullanlmaktadr. Bu amala boru hatt boyunca btn l istasyonlarnda boru/zemin potansiyelinin peryodik olarak llmesi gerekir. Bu lmlerden borunun katodik olarak korunup korunmad kesin olarak anlalmakla beraber, boru/zemin potansiyelinin herhangi bir blgede yukarda verilen limit deerden dk kalmas halinde, bunun sebebi hakknda yalnz boru/zemin potansiyeli ile bir fkir edinilemez. Arzalarn nedenlerini belirleyebilmek iin boru hattnda der baz
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
181
KATODK KORUMA
Sayfa 182 / 325
kontrollarn da peryodik olarak yaplmas gerekir. Bunlar galvanik anotlu ve d akm kaynakl katodik koruma sisteminde birbirinden farkldr. Galvanik Anotlu Katodik Koruma Sistemlerinin Peryodik Kontrol Galvanik anotlu katodik koruma sistemleri zerinde iletmeye alndklar ilk yl iinde ayda bir, sonraki yllarda biri yal mevsimde olmak zere ylda iki kez aadaki lmler ve kontrollar yaplr. lmler : a) Boru/zemin potansiyelleri, (on)-(off) b) Anot/zemin potansiyeli, (off) c) Devre potansyeli (driving voltage) d) Anotlardan ekilen akm iddeti . a b c Kontrollar : a) l kutusu ve balantlar, b) zole flanlarn izolasyonu, c) Varsa kaak akm ba direnleri .
D Akm Kaynakl Katodik Koruma Sistemlerinde Yaplan Kontrollar D akm kaynakl katodik koruma sistemleri zerinde iletmeye alndklar ilk yl iinde ayda bir, sonraki yllarda ayda bir aadaki lm ve kontroller yaplr. lmler: a) Boru/zemin potansiyeli ,(on)-(off) b) T/R nitesi doru akm k potansiyeli ve akm, c) Anot yata direnci, d)Boru hattnn yabanc boru hatlar ile kesime noktasnda yabanc borunun (on)-(off) potansiyel fark. Kontrollar: a) T/R nitesi iinde bulunan sigorta, buton ve kablo balantlarnn salam olup olmad, b) T/R nitesi iindeki l aletlerinin alp almad,ayarlarnn bozuk olup olmad, c) lzole flanlarn izolasyonu , varsa kaak akm ba direnleri. Yukarda yaplan kontroller dnda, d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin en nemli eleman olan T/R niteleri yukarda aklanan peryodik lmler yaplrken ylda en az bir kere bakma alnr. Bu bakm srasnda aadaki ilemler yaplr :
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
182
KATODK KORUMA
Sayfa 183 / 325
ncelikle T/R ntesi panosu dtan gzle muayene edilir. Paslanma olup olmad, boyasnn durumu ve ar snma yapp yapmad kontrol edilir. Eer nite alsyor ise, dtan haff bir ses duyulur. T/R nitesi kapa dikkatle alr. Kutu inde, ylan ar ve kertenkele gibi haaratn bulunup bulunmad kontrol ediIir. Daha sonra nite alrken ampermetre ve voltmetre okumalar yaplr. D akm kayna alteri kapatlr. T/R nitesinin her parasnn bu anda scak halde olmas gerekir. Elle yoklanarak souk kalm ksmlar belirlenir. Bylece devre d kalm olan cihazlar kolayca anlalr. Gereinden fazla snm olan cihazlar varsa bunlar kaydedilir. Btn balantlar temizlenir ve salaml kontrol edilir. Varsa hava soutma vantilatr temizlenir. l aletlerinin ayar kontrol edilir. Ya soutmal T/R nitelerinde yan seviyesi ve temizlii kontrol edilir. Transformatr ya berrak ve ak renkli olmaldr. Bulank ve koyu renkli ise ya deitirilir. Kablolardan izolasyonu yank veya bozuk olanlar varsa deitirilir. Akm kesiciler, dmeler kontrol edilir. Bozuk olanlar varsa deitirilir. Boyanmas gerekli olan paslanm paralar belirlenir. Sisteme yeniden akm verilerek T/R niteleri verimi aadaki ekilde kontrol edilir. T/ R nitesi verimi =
Doruakmgc (k ) Alternatif akmgc(giri)
x 100
Transformatr - redresr nitesinin verimi normal halde %50-60 arasnda olmaldr. Bu deer zamanla der. Verim %25 in altnda ise, T/R nitesininin deitirilmesi gereklidir. Yukarda belirtilen lmler boru hatt boyunca mesafeye gre ve her l istasyonu iinde yaplr ve alnan deerler zamana gre grafe geirilir. Bylece boru hatt boyunca mevcut kritik blgeler ile her istasyonun zaman iindeki deiimi gzlenir. Her hangi bir arza sz konusu olduunda bu deerler aadaki ekilde yorumlanr. Galvanik Anotlu Katodik Koruma Sistemlerinde Muhtemel Arzalar Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde karlalan arzalar balca iki ana grup altnda toplanabilir. 1- Anot akm k yksek olduu halde boru/zemin potansiyelinin yetersiz kalmas hali : Anotlardan yeterli miktarda akm ekildii halde boru/zemin potansiyelinin -0,850 Volt deerinden daha negatif olmamas hali aadaki nedenlerden ileri gelir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
183
KATODK KORUMA
Sayfa 184 / 325
Boru hattna izole flan ile ayrma yaplmadan yeni bir branman ilave edilmitir. Bu durumda katodik koruma akm ihtiyac artm ve boru hattna uygulanan akm yetersiz kalmtr. Boru hattn yaltmak zere kullanlm olan izole flanlar direncini kaybetmitir. Bu durumda uygulanan akmn bir ksm yabanc yapya kamaktadr. evrede yeni yaplm daha negatif potansiyelli bir katodik koruma sistemi vardr. Bu metalik yapya akm kaa sz konusudur. Boru kaplamas zamanla bozulmu ve borunun akm ihtiyacnda projede ngrlen deerleri aacak ekilde art olmutur. Boru hatt evresindeki zeminde, zemin korozif zelliini artracak ynde baz deimeler olmutur. rnein rutubet artmtr veya oksjen dffzyon hz deimitir. 2- Anot akm knn azalmas veya anottan hi akm ekilememesi hali : Galvanik anotlu katodik koruma sistemlerinde, boru/zemin potansiyeli arttka devre potansiyeli (driving voltage) otomatik olarak azalr. Bunun sonucu olarak anotlardan ekilen akmda zamanla bir miktar azalma olur ve boru potansiyelinin belli bir deere ykselmesinden sonra anotlardan ekilen akm iddeti sabit bir deere ular. Dier taraftan anottan akm ekildikce, anot ktlesi ve hacminde azalma olacandan, doal olarak anot akm knda da zamanla bir azalma meydana gelir. Ancak her iki halde de boru/zemin potansiyeli koruma kriteri zerinde kalr. Eer boru/zemin potansiyeli limit deerin altnda kalyorsa bu durum aadaki nedenlerden ileri gelir.
Anottan ngrlenden daha fazla akm ekilmi ve anot beklenenden daha ksa srede harcanmtr . Anot-kablo balants zayflam veya tam olarak kopmutur. (Son durumda anot/zemin potansiyeli llemez) Boru ile l kutusu arasndaki balant zayflam veya kopmutur. (Son durumda boru/zemin potansyeli llemez) Anot evresindeki zemin kurumu ve anot direncinde anormal art olmutur. Bu durumda anottan ekilen akmda da azalma gzlenir. Anot yata evresinde herhangi bir nedenle meydana gelen kirlenme nedeniyle anot akm retemez hale gelmitir. D Akm Arzalar Kaynakl Katodik Koruma Sistemlerinde Muhtemel
D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde karlalan arzalar balca drt ana grup altnda toplanablir. 1 -T/R nitesinde normal potansiyel uyguland halde
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
184
KATODK KORUMA
Sayfa 185 / 325
(dc) akm knn beklenenden dk olmas hali: T/R nitesinde normal potansiyel uyguland halde, (dc) akm knn beklenenden dk olmas bir ok nedene dayanabilir. Bu durumda aadaki ihtimaller sz konusu olabilir.
Anot yata direncinin ngrlen deerden yksek oluu veya anotlarn ypranma nedeniyle direnlerinin artmas. Anot yata evresindeki kuruma sonucu zemin direncinin artmas. Anot yatana konulan kok tozu iinde gaz birikmesi sonucu anot yata direncinin artmas. Baz anotlarn kablo balantlarnda kopukluk veya direnci artrc gevemeler meydana gelmesi. Boru hattn T/R nitesine balyan kablolarda kopukluk veya balant zayflamasnn mevcut olmas. (Balantda tam kopukluk sz konusu ise, T/R nitesine normal potansiyel uyguland halde doru akm k sfrdr). 2 - T/R nitesinde (dc) k potansiyel ve akmnn her ikisinin de dk olmas hali : T/R nitesi normal potansiyel kademesinde bulunurken, (dc) akm k ve potansiyel deerlerinin beklenenden dk oluu aadaki nedenlerden ileri gelir.
T/R nitesinde potansiyel kademesi dk seilmitir. Transformatr ve/veya redresr niteleri zayflam verimleri ve akm k dmtr. ebekeden gelen alternatif akmn potansiyeli dktr. 3 - T/R nitesinde dc k akm ve potansiyeli normal olduu halde boru/zemin potansiyelinin yeterli dzeyde olmamas hali: Zeminin koroziflik zelliinde byk lde art olmutur. Ornein yeralt suyu ykselmi veya oksijen difzyonu artmtr. Boru yaltmnda kullanlan izole flanlar direncini kaybetmitir. Boru hattna yeni bir para ilave edilmi ve boru akm ihtiyacn artrmtr. Boru hatt yaknna yeni bir boru hatt denmi ve bu koruyucu plaka etkisi gstermitir. Boru.kaplamas ypranm veya bozulmu, boru akm ihtiyac artmtr. 4 - T/R nitesinde dc k akm ve potansiyeli normal olduu halde, boru/zemin potansiyelinin anormal derecede negatif veya statik haldeki potansiyelinden daha pozitif olmas:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
185
KATODK KORUMA
Sayfa 186 / 325
T/R nitesnde (dc) akm k ve potansyeli normal olduu halde, boru/zemin potansiyelinin anormal derecede negatif olmas, veya statik haldeki potansiyelinden daha pozitif olmas aadaki nedenlerden ileri gelebilir:
Boru hattna normal potansiyel ve iddette akm uyguland halde, boru/zemn potansiyelinin beklenenden daha negatf potansiyelde olmas, evre katodik koruma sistemlerinden veya baka bir doru akm kaynandan boru hattna akm kaa olduunu gsterir. Boru hattna T/R nitesinden akm uyguland zaman, boru/zemin potansiyelinin, statik haldeki potansiyelden daha pozitif bir deer almas, balantnn ters yaplm olmasndan ileri gelir. Doru akmn (+) ucu anoda, (-) ucu da katoda balanmaldr. Akm uygulandnda boru/zemin potansiyeli negatif ynde art gstermelidir. Aksi halde boru anot haline getirilmi olur. 4.3 - KATODK KORUMA SSTEMLERNDE YAPILAN ZEL DENEYLER Katodik koruma sistemlerinde peryodik olarak yaplmas gereken lmler dnda sistemdeki arzay kesin ekilde belirleyebilmek zere baz zel deneylerin de yaplmas gerekebilir. Bunlardan en nemlileri aada verilmektedir. Boru Akmnn llmesi Katodik koruma uygulanm olsun veya olmasn boru zerinden akan akmn llmesi gerekir. Bu amala pratikte iki yntem uygulanr. 1) Sfr direnli ampermetre ile yaplan dorudan lmler, 2) Akm ve potansiyel lmleri ile yaplan tayinler. Sfr direnli ampermetre ile yaplan boru akm lmleri Sfr direnli bir ampermetre ile bir boru hattnda akm lme dzenei ekil-4.9 da, sfr direnli ampermetrenin elektriksel balant detay da ekil-4.10 da grlmektedir. Boru zerinden akan akmn llmesi iin boruya bir bataryadan ters ynl olarak bir (ib) akm uygulanr. Bu akm voltmetrede okunan potansiyel fark sfr
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
186
KATODK KORUMA
Sayfa 187 / 325
oluncaya kadar azaltlr veya oaltlr. Potansiyel farknn sfr olduu anda, uygulanan (ib) akm ters ynl olarak boru zerinden akan (is) akmna eit olacaktr. ekil-4.9 Sfr direnli ampermetre ile boru akmnn llmesi
ekil-4.10 Sfr direnli ampermetre balant detay 2 - Akm ve potansiyel lmleri ile boru akmnn tayini Bu amala ekil-4.3 de verilen (ATP) l kutular kullanlr. Veya boru zerine 30 m aralkla iki kablo balanr ve ekil-4.11 de grlen dzenek yardm boru zerinden akan akmn iddeti deneysel olarak belirlenir.
ekil-4.11 ki noktal lm istasyonlarnda boru akmnn llmesi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
187
KATODK KORUMA
Sayfa 188 / 325
Boru hattnda 30 m aralkla belirlenen iki nokta arasna bir bataryadan belli bir akm uygulanarak bir voltmetre yardm ile boru hatt zerinde bu iki nokta arasnda oluan potansiyel fark okunur. Ohm Yasas yardm ile devre direnci belirlenir. Borunun uzunluuna direnci bilindiine gre voltmetrede okunan deer iin bir dzeltme faktr bulunur. Daha sonra normal lmlerde bataryadan akm uygulanmasna gerek kalmaz. Yalnzca iki nokta arasndaki potansiyel farknn 0,1 mV dzeyinde duyarl olarak okumak yeterlidir. Ohm yasasna gre i = E/R den boru akm hesaplanr. rnein 60 cm apnda ve 6,3 mm et kalnlnda bir elik boru hattnda 30 m aralkta llm olan potansiyel farknn dzeltme faktr ile arpldktan sonra 0.25 mV olduunu dnelim. Bu borunun uzunluuna direnci r = 16x10 -6 Ohm/m dir . 30 m uzunluundaki boru direnci, R = 30 x 16 x10 -6 = 0,48x10-3 Ohm olacaktr. Buna gre boru akm , i = 0,25 / 0,48 10-3 =520 mA olarak hesaplanr.
Anot Yata Direncinin llmesi Anot yatana T/R nitesinden (eer henz monte edilmemi ise bir akden) belli potansiyellerde akm uygulanr. rnein, 2,0 volt, 4,0 volt ve 6,0 Volt uygulanarak bu potansiyellere kar gelen anot akm k llr. Potansiyel deerleri apsiste, akm iddeti ordinatta olmak zere ekil-4.12 de grld gibi grafe geirilir.
ekil-4.12 Anot yata direncinin llmesi Elde edilen dorunun eimi Ohm ( Volt/Amper) olarak anot yatann direncini verir. Bu dorunun denklemi, E = IR + 1,7 eklindedir. Akmn sfr olmas halinde E = 1.7 Volt potansiyel llr. Bu deer kok tozu dolgulu anot yata ile elk boru arasndaki galvanik potansiyel farkdr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
188
KATODK KORUMA
Sayfa 189 / 325
zole
flan direncinn llmesi
ki boru paras arasna yaltm amacyla konulmu olan izole flann elektriksel direncinin zaman zaman kontrol edilmesi gerekir. zole flan direnci izole flann her iki yanna ohmmetrenin iki ucu dedirilerek llecek olursa, cihazn gstergesinde izole flan direnci deil, zeminin iletkenliine bal olarak bir ka Ohm okunur. Bu ekilde llen diren izolasyon direnci olmayp iki nokta arasndaki zemin direncidir. zole flan direncinin belirlenmesi deneyi, boru hatlarnn elektriksel yaltm konusu iinde verilecektir. Kesien Borularda nterferans Etkisinin Belirlenmesi Katodik koruma yaplm bir boru hatt ile koruma yaplmam yabanc bir boru hattnn kesime noktasnda, yabanc borudan korunan boruya akm kaa olur. Bu durumda kesime noktasnda yabanc borunun potansiyelinde pozitif
ynde sapma grlr. ekil- 4.13 ekil - 4.13 Katodik koruma yaplm boru hatt ile kesien yabanc boru hattnda kesime blgesindeki potansiyel deimi. Yabanc boru hattnda kesime blgesinde meydana gelen potansiyel deiimi aadaki ekilde llr. Borunun bir ucundan yaplan balant ile bir bakr/bakr slfat referans elektrodu kullanlarak boru hatt boyunca sabit aralklarla boru/zemin potansiyelleri llr. Bu deerler mesafeye gre grafe geirilir. nterferans olay sz konusu ise, yabanc boru potansiyelinde ekilde grld gibi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
189
KATODK KORUMA
Sayfa 190 / 325
kesime noktasnda pozitif ynde bir sapma gzlenir. Buna karlk katodik korumal borunun potansiyelinde o blgede negatif ynde bir art olur. Bu art borularn kaplama durumuna ve zemin rezistivitesine gre deiir. rnein yaplan bir lmde yabanc borunun potansiyeli akm kesildiinde -0,68 Volt iken, katodik koruma akm uygulandnda -0,32 Volta dm, buna karlk katodik korumal borunun kesime noktasnn uzanda -1,02 V olan potansiyeli yabanc boru hatt ile kesime blgesinde -1,98 V a ykselmitir. Paralel Giden Boru Hatlarnda nterferans Etkisinin Belirlenmesi Biri katodik olarak korunmu paralel giden iki boru hattndan korumasz boru hatt interferans nedeniyle korozyona urayabilir. Akm korumasz borudan korumal boruya kaar. Korozyon olay akmn boruyu terkettii noktalarda meydana gelir. ki boru arasnda kaak akm olup olmadnn belirlenmesi iin aadaki deney yaplr: ki bakr/bakr slfat referans elektrodu alnarak bunlar paralel giden boru hatlarnn tam zerine gelecek ekilde yerletirilir. ekil-4.14.
ekil-4.14 Paralel giden boru hatlarnda interferans etkisinin belirlenmesi. Katodik koruma devresi (on)-(off) yaplarak iki referans elektrot arasnda voltmetrede okunan potansiyel deerleri okunur. ekilde koyu izgilerle gsterilen birinci lmde referans elektrotlar borularn tam zerine gelecek ekilde konulmutur. Bu durumda katodik koruma devresi (on)-(off) yaplarak V(on) ve V(off) lmleri yaplr. Buna benzer lmler, referans elektrotlar ekilde kesikli izgilerle grld gibi korumasz boru ynnde eit uzakla (a) tanarak yeniden yaplr. Her iki lmde de akmsz halde okunan V(off) deerleri arasnda bir fark gzlenmez.Fakat katodik korumal boru hattna akm uygulandnda boru zerinden ve uzandan llen potansiyel deerleri farkldr. Bu V(on) deerleri arasndaki fark ne kadar byk ise, katodik interferans etkisi de o derece fazladr. Anot Yata nterferans Etkisinin Belirlenmesi Anot yata yaknndan geen yabanc boru hatlarna akm kaa olur. Kaan akmn bykl, boru hattnn kaplama durumuna, anot yatandan uygulanan
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
190
KATODK KORUMA
Sayfa 191 / 325
akmn iddetine, anot yata ile boru hatt arasndaki uzakla ve zeminin rezistivitesine baldr. Kaan akmlarn boruda ne derece etkili olduu on-off olarak boru/zemin potansiyelleri llerek belirlenebilir. ekil-4.15
ekil-4.15 Anot yatandan yabanc boru hattna kaan akmlarn llmesi Anot yata yaknnda kaak akmlarn boruya girdii blgede yabanc boru potansiyelinde negatif ynde art olur. Bu art gittikce azalarak 100-150 m mesafede etkisini kaybeder. Pratikte, E = E on- Eoff farknn 50 mV dan az olmas halinde interferans etkisinin olmad kabul edilir. Aada anot yata yaknndan geen bir boru hatt zerinde 90 m uzakla kadar llm olan akml ve akmsz haldeki potansiyel deerleri grlmektedir. Her iki borunun kesime noktasnda 560 mV olan potansiyel fark, kesime noktasnn 90 m uzanda 10 50 mV deerine dmtr. lm noktas , m Eon , mV Eoff, mV E ,mV 90 sa - 690-640 50 60 sa - 1010 - 690 320 30 sa - 1200 - 770 430 0- 1370 - 810 560 30 sol - 1180 - 780 400 60 sol - 990 - 710 280 90 sol - 660 - 650 10 nterferans Ba Direncinin Tayini Katodik koruma uygulanm olan boru hattn kesen bir yabanc boru hatt zerinde muhtemel interferans etkisini nlemek zere ara yere metalik bir ba konulur. Bylece zemin iinden geerek korozyona neden olan kaak akmlarn metalik ba zerinden zararszca gemesi salanm olur. Ancak metalik ba zerinden
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
191
KATODK KORUMA
Sayfa 192 / 325
gereinden fazla akmn kamas da istenilmez. Bunu salamak iin ara yere yeterli byklkte bir diren konularak iki boru arasndaki akm geii minimuma indirilir. nterferans ba direnci deneysel olarak belirlenebilir: ekl-4.16.
ekil-4.16 nterferans ba direncinin tayini nterferans ba direncini belirlemek iin, iki boru hattnn bir birine en yakn olduu noktada iki boru arasna bir reosta balanr. Balangta reosta en byk dirence ayarlanarak katodik koruma devresi (off) konumuna getirilir ve her iki boruda boru/zemin potansiyelleri llr. Katodik koruma devresi (on)-(off) yaplarak, koruma yaplmam olan borunun boru/zemin potansiyeli llr. Eer interferans sz konusu ise, (on) ve (off) olarak llen bu potansiyel deerleri birbirinden farkldr. Reosta direnci kltlerek korunmam boru zerinde yeniden (on)- (off) potansiyel lmleri yaplr. Ara yerdeki diren kldke yabanc boruda llen (on)-(off) potansiyelleri arasndaki fark gittikce azalr. Bu farkn 20 mV'dan daha az olduu andaki diren interferans ba direnci olarak belirlenir. Bu direncin katodik koruma sistemine uygulanan akm iddetine bal olduu gzden uzak tutulmamaldr. lmler katodik koruma iin gerekli olan akm iddeti ile yaplmaldr. 4.4-BORU HATLARINDA ELEKTRKSEL YALITIM Katodik koruma uygulanan boru hatlar iki utan, eer yan balantlar varsa, balant noktalarnda elektriksel olarak yaltlmaldr. Aksi halde boruya uygulanan akm yabanc yaplara doru akar ve boru hattn istenilen potansiyel dzeyine karmak gleir. zolasyon boru hatt zerinde makro galvanik hcrelerin olumasn nlemek iin de gereklidir. Pompa istasyonu giriinde, depo giri ve klarnda ve kaak akmlarn sz konusu olduu blgelerde boru hatt uygun ekilde izole edilmelidir. Boru hatt izolasyonu eitli ekillerde yaplmaktadr.
zole flanj taklarak (isolating flange) ekil -4.17 Monoblok izole conta ile (monobloc isolating joint) ekil-4.18 zole ba yaplarak ( isolating coupling) ekil-4.19
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
192
KATODK KORUMA
Sayfa 193 / 325
Plastik balant borusu kullanlarak (isolating spool) ekil-4.20
ekil-4.17 zole flanj balants
ekil- 4.18 zole flanj (yksek basnlar iin)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
193
KATODK KORUMA
Sayfa 194 / 325
ekil-4.19 Vidasz izole balant
ekil-4.20 Plastik boru balants
zole flanjlarda akm kaa kontrol Yeraltnda bulunan bir boru hattnda izole flanjn iki yan arasndaki diren ekil4.21 de grld gibi bir avometre ile lldnde direncin bir ka ohm olduu grlr. zole flanj direnci milyonlarca ohm dzeyinde olmasna ramen llen direncin ok kk oluu, boru hattnn toprak iinde bulunmasndan ve zeminin iletkenliinden ileri gelir. zellikle boru kaplamas zayf ve zemin rezistivitesi kk ise, bu ekilde llen diren 1 Ohmun altna debilir. Bu nedenle izole flanjn etkili bir ekilde yaltm yapp yapmad avometre ile diren llerek anlalamaz. Bu amala borular zerinde potansiyel kontrol deneylerinin yaplmas gerekir.
ekil-4.21 zole flanj direncinin avometre ile llmesi Bu deney yle yaplr: Bakr/bakr slfat referans elektrotlar ile izole flanjn her iki yannda boru zemin potansiyelleri llr. Bu lmler katodik koruma akm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
194
KATODK KORUMA
Sayfa 195 / 325
kesilerek yeniden yaplr. Eer izole flanj yaltm grevini tam olarak yerine getiriyorsa, korunan borunun potansiyeli akm varken ve yokken byk lde deitii halde teki borunun potansiyelinde akml ve akmsz halde yaplm olan lmlerde hi bir deiiklik olmaz. Bu deney ile izole flanjn grevini yapp yapmad net olarak belirlenebilir. Bunun yannda izole flanj interferans olaynn sz konusu olup olmad da ortaya kar . Eer boru hattna katodik koruma akm uygulandnda, korunmayan borunun potansiyeli, akmsz hale gre pozitif yne doru kayyorsa, bu durum korunmakta olan borudan akmn zemine girerek oradan teki boruya gemekte olduunu gsterir. ekil-4.22 zole flanj interferans, izole flanjn iki yan arasndaki potansiyel farknn yksek oluundan kaynaklanr. Bu durumda izole flanjda hi bir arza yoktur. Ancak katodik olarak korunmayan borunun izole flanj balant noktasnda, akmn zemine girdii blgede iddetli korozyon sz konusu olur. zole flanj balant elemanlarnda ksa devre olup olmad deneysel olarak ekil-4.23 de grlen dzenek ile belirlenir. Bu deneyde ilk olarak izole flanjn her iki yannda on-off olarak potansiyel lmleri yaplr. Yaplan bu lmlerde, akm uygulandnda negatif ynde art meydana geliyorsa, bu durum izole flanjda ksa devre akm kaa olduunu gsterir. zole flanjdaki arzann civatalarn klflarnda veya ara yerdeki izolasyon contasnda olmas tamir asndan byk nem tar. Arzann nerede olduunu kesin olarak belirlemek zere ekil-4.23 de grld gibi , bir ak yardm ile izole flanjn iki yannda borulara akm uygulanr. Bu akm altnda her vidann iki ucu arasndaki potansiyel fark okunur. zolasyonu salam olan vidalarn iki ucu arasnda hi bir potansiyel fark gzlenmez. Eer vida klfnn her hangi bir yerinde ksa devre sz konusu ise o vidada iki u arasnda bir potansiyel fark okunur.
ekil-4.22 zole flanj interferans
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
195
KATODK KORUMA
Sayfa 196 / 325
ekil-4.23 zole flanj vidalarnda ksa devrenin belirlenmesi Keson Boru inden Gei Boru hatlarnn bir duvar iinden veya bir yol altndan geiinde bir koruyucu boru (keson) iinden geirilir. Boru hatt ile d ksmda bulunan keson boru birbirinden izole edilir. ekil-4.24
ekil-4.24 Boru hattnn bir keson iinden geirilmesi Ana boru ile evresinde bulunan keson borunun birbirine temas etmemesi iin ara yere izolatr konur. Keson boru iine su dolmasn nlemek zere her iki u izole edilir. Keson boruya havalandrma borular taklarak, keson iinde su buharlarnn younlamas nlenir. Keson boru ile iinden geen ana borunun birbirine temas etmesi halinde bu blgede galvanik korozyon olay meydana gelir. Eer ana boru katodik korumal ise, bu noktada keson borudan ana boruya akm kaa olur. Tamponlarn ypranmas sonucu iki boru bir biri ile temas edebilir. Byle bir temasn olup olmad, eer temas varsa bu noktann nerede olduu deneyle belirlenebilir. Bu amala ekil-4.25 de grlen deney dzenei kullanlr. Deney yle yaplr: Bir aknn (+) ucu kesona, (-) ucu da ana boruya balanarak devreye bir (i) akm uygulanr. Bu akm ekilde grld gibi, ana boru ile keson boru arasndaki temas noktasndan geerek devreyi tamamlar. Potansiyel lm iin keson borunun iki u noktas arasna i direnci yksek bir voltmetre balanr. Eer boru hatt ile keson arasnda hi temas yoksa, bu durumda voltmetrede potansiyel fark okunmaz. Aksi halde akmn gemi olduu temas noktas ile keson borunun u noktas arasnda geen akmn iddeti ile orantl olarak bir potansiyel fark
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
196
KATODK KORUMA
Sayfa 197 / 325
oluur. Ayrca llen potansiyel fark her iki boru arasndaki temas noktasnn u noktaya olan uzaklna baldr. Bu durumda llen potansiyel farkn kullanarak temas noktasnn yerini belirlemek mmkn olabilir.
ekil- 4.25 Keson boru ile ana boru arasndaki temas noktasnn belirlenmesi rnein, ekil-4.25 de grlen dzenek ile E = 1,6 mV luk bir potansiyel fark lm olalm. lm yapm olduumuz keson borunun boyu 24 m, ap 45 cm ve et kalnl da 9,3 mm olsun. Deney srasnda bataryadan boruya 10 Amper iddetinde bir akm uygulanm ise, Ohm kanunu gereince potansiyel farkna neden olan diren, R = E / i = 1,6 10-3 / 10 = 160 10-6 Ohm olarak bulunur. Bu diren temas noktas ile keson boru u noktas arasndaki borunun uzunluuna direncidir. Keson borunun 1 metresinin uzunluuna direnci ekil-2.8 de verilen nomogramdan r = 11 10-6 Ohm/m olarak okunur. (Boru direncini hesapla da bulmak mmkndr.) Buradan temas noktasnn u noktaya olan uzakl , L = 160 10-6 / 11 10-6 = 15 m bulunur. 4.5- KATODK KORUMA SSTEMLERNDE NTERFERANS D akm kaynakl bir katodik koruma sisteminde anot yata ile katot arasnda zemin iinde meydana gelen potansiyel deiimi ekil- 4.26 da grld gibidir. Akmn uygulanm olduu anot yata evresinde (A noktas) zemin potansiyelinde pozitif ynde bir art meydana gelir. Anot yata evresindeki potansiyel deiimi, zemin rezistivitesine, anot yatandan kan akmn iddetine ve mesafeye baldr. Zemin potansiyelinde meydana gelen bu deime anot yatandan uzaklatka gittike azalarak belli bir uzaklkta (B noktas) normale dner. Anot yata evresinde (r) m uzaklktaki potansiyel deiimi, E = I / 2 r bants ile hesaplanabilir. Bu bantdan anlalaca zere yksek rezistiviteli zeminler iinde anot yatandan kaynaklanan interferans etkisi daha uzak mesafelerde etkili olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
197
KATODK KORUMA
Sayfa 198 / 325
ekil- 4.26 Anot yata ile korunan boru arasnda zeminde potansiyelin deiimi Anot yatandan yeteri kadar uzaklaldnda (B ve C noktalar aras) zemin iindeki potansiyel deiimi hemen hemen yok olur. Potansiyel deiimi korunan boru hatt evresinde (C noktas) bu defa negatif ynde yeniden ortaya kar. Katodik olarak korunmakta olan boru evresinde oluan bu potansiyel gradiyenti daha dar blgede hissedilir. Boruya yaklaldka (D noktas) zemin potansiyelinin negatif ynde artt grlr. Korunmakta olan boru hattnn evresinde mesafeye gre deien bir potansiyel gradienti oluur.ekil-4.27
ekil-4.27 Katodik korumal bir boru hatt evresinde oluan potansiyel gradienti Gerek anot yata blgesinde, gerekse boru hatt evresinde oluan pozitif ve negatif ykl bu potansiyel alanlar iinden geen yabanc boru hatlar veya dier metalik yaplar katodik korumann interferans etkisinde kalrlar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
198
KATODK KORUMA
Sayfa 199 / 325
Anodik nterferans Yukarda akland zere, anot yatandan uygulanan akmn iddetine bal olarak anot yata evresinde bir pozitif potansiyel alan oluur. Bu alan iinde bulunan yabanc metalik yaplara anot yatandan akm kaa meydana gelir. Akmn yapya girmi olduu bu blgede herhangi bir korozyon olay sz konusu olmaz. Ancak bu akm yap zerinde hareket ederek, direncin en dk olduu bir noktada yapy terkeder. Korozyon, akmn yapy terkederek zemine girdii bu blgelerde grlr. Anot yata ve yapnn arazideki konumuna ve evre koullarna bal olarak, anot yatandan kaynaklanan interferansn yeri ve iddeti farkldr. ekil-4.28 de anot yatann yaknndan geen ve korunmakta olan boru hattna paralel giden bir boru hattnda meydana gelen interferans korozyonu olay grlmektedir. Anot yatandan yabanc boruya giren akm boru hatt boyunca her iki yne doru akarak boru kaplamasnn en zayf olduu blgelerde boruyu terkederek yeniden korunmakta olan boruya dnmektedir.
ekil-4.28 Anot yata yaknndan geen ve korunan boruya paralel giden yabanc boru hatt zerinde interferans korozyonu
ekil-4.29 da da anot yata yaknndan geen ve korunmakta olan boru hatt ile kesien bir boru hattnda iki borunun kesime noktasnda ortaya kan korozyon grlmektedir. Bu durumda dar bir blgede iddetli korozyon olay gzlenir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
199
KATODK KORUMA
Sayfa 200 / 325
ekil-4.29 Anot yata evresinden geen ve korunan boru hatt ile kesien bir boru hattnda interferans korozyonu Anodik nterferans iin alnacak nlemler Anodik interferans nedeniyle oluan korozyonu nlemek zere pratikte balca aadaki nlemler alnmaktadr. 1- Henz tasarm aamasnda, anot yatann metalik yaplardan uzak tutulmasna allr. Bu uzaklk ekil-3.52 de verilen grafiklerden alnr veya anottan ekilen akmn iddetine ve sz konusu zeminin rezistivitesine bal olarak E = I / 2r bants ile aadaki ekilde hesaplanabilir. rnein 10 Amper akm ekilen bir anot yata evresinde zemin rezistivitesinin 3000 Ohm.cm olduunu kabul edelim. Bu anot yatandan 100 m uzaklkta potansiyel deiimi, E = 10x30 /6,28x100 = 0,48 Volt dur. Anot evresinden geen yabanc yaplarn bulunduu noktada zemin potansiyelinin yksek oluu kaak akma neden olur. 2- S anot yata yerine derin kuyu anot yata yaplabilir. Bylece anot potansiyel alan, merkezi yaklak 20-30 m derinde olan bir kre biiminde oluur. Bu durumda yzeye yakn olan yaplar zerine anot interferans etkisi nemli llerde azaltlm olur. 3- Yabanc yapnn anot interferans etki blgesi iinde kalan ksmna ok iyi kalitede kaplama yaplr. Bylece yap iine bu blgeden akm girii nlenir veya azaltlr. 4-Anot blgesi iinde kalan yabanc borunun her iki yanna plak metal borular veya metal plakalar yerletirilir. Kalkan grevi yapan bu borular anot yatann negatif ucuna balanr.ekil-4.30
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
200
KATODK KORUMA
Sayfa 201 / 325
ekil-4.30 Anodik interferans nlemek zere metal kalkan kullanlmas Katodik interferans Katodik koruma yaplm bir boru hatt, evresinde bulunan yabanc yaplar zerinde interferans etkisi yapabilir. Katodik interferans, boru evresinde silindirik biimli bir negatif potansiyel d nedeniyle ortaya kar. Bu alan iinde bulunan yabanc yaplardan katodik korumal boruya akm kaa olur ve yabanc boru bu blgede iddetli korozyona urar. ekil -4.31 de katodik olarak korunmakta olan bir boru hattnn, korumasz haldeki bir yabanc boru hatt ile kesimesi halinde meydana gelen interferans olay grlmektedir. ki boru hattnn kesime noktasnda yabanc boru hattnda iddetli korozyon olay gzlenir. Yabanc boru hatt kaplamasz veya zayf kaplamal ise korozyon olay daha iddetli olur. Kesime noktasnda interferans etkisinde kalan blgenin uzunluu, yabanc boru hatt zerinde potansiyel lmleri yaplarak belirlenir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
201
KATODK KORUMA
Sayfa 202 / 325
ekil -4.31 Katodik olarak korunmu olan bir boru hattn dik olarak kesen bir yabanc boru hatt zerinde interferans etkisi
Paralel Giden Boru Hatlarnda interferans Katodik olarak korunan boru hatt ile yabanc bir boru hattnn birbirine yakn olarak paralel gitmesi halinde, anot yatandan uygulanan akmn bir ksm yabanc boru hattna girer. Boru zerindeki korozyon olay, anot yatann yabanc boru hattnn yaknnda veya uzanda olmasna gre farkl blgelerde gerekleir. ekil4.32 ekilde (a) da olduu gibi anot yata boru hattna yakn ise, anot yata yaknnda bulunan blgede akm yabanc boruya girerek iki yana doru uzaklar. Yabanc borudaki akm uzak bir noktada yeniden korumal boruya dner. Yabanc borudaki korozyon olay uzakta, kaplamann bozuk veya zemin rezistivitesinin dk olduu bir noktada oluur. (b) de olduu gibi anot yata boru hatlarna yeteri kadar uzak ise, bu durumda anot yatandan uygulanan akm katodik olarak korunan boruya olduu gibi ,onun paralelinde olan yabanc boruya da girer. Bylece anot yata blgesine kadar yabanc boru hatt zerinden akarak bu blgede yeniden korunan boruya dner. Akmn boruyu terkettii bu blge korozyona urar. Korozyon dar bir blgede etkili olacandan, yabanc boru bu blgede iddetli korozyon etkisinde kalr. Katodik interferans iin alnacak nlemler
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
202
KATODK KORUMA
Sayfa 203 / 325
Katodik interferans, katot blgesinde meydana gelen negatif potansiyel alan nedeniyle olutuundan, alnacak nlemler bu potansiyel farkn azaltmaya yneliktir. Bu amala pratikte yntem uygulanr.
ekil- 4.32 Paralel giden boru hatlarnda interferans 1- Yabanc boru ile interferansa neden olan katodik korumal boru, birbirine en yakn olduu noktada elektronik bir ba ile balanr. Bylece zemin yoluyla kaan akm, her iki boru arasnda metalik iletken yoluyla tanm olur. Akm kaann potansiyel farkn gidermeye yetecek miktarda olmasna zen gsterilmelidir. Bunu salamak iin iki yap arasndaki metalik baa uygun byklkte bir diren konur. Metalik ba direnci daha nce akland ekilde deneysel olarak ekil -4.15 de grld gibi llebilir. 2- Birbiri ile kesien boru hatlarnda katodik interferans nlemek amacyla, kesim noktas blgesinde yabanc borunun d yzeyleri salam bir ekilde kaplanr. Bylece katodik interferans etkisi byk lde azaltlm olur. ekil-4.33
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
203
KATODK KORUMA
Sayfa 204 / 325
ekil-4.33 Kesien boru hatlarnda katodik interferans nlemek zere kaplama yaplmas 3 -Birbiri ile kesien biri korumal dieri korumasz veya koruma potansiyelleri farkl iki boru hattndan , korumasz borunun interferans etkisinde kalan blgesine yeterli sayda galvanik anot balanr. Bylece yabanc borudan katodik korumal boruya olan akm kaa galvanik anot zerinden gerekleir. Galvanik anodun yksek potansiyelli olmas gerekmez. Genellikle inko anot yeterli olur. Galvanik anodun her iki yapnn tam ortasna konulmasna da gerek yoktur. Korunacak yabanc boruya mmkn olduunca yakn olmak zere uygun bir blgeye konulmas yeterli olur. ekil-
4.34 ekil-4.34 Yabanc boru ile kesien noktaya galvanik anot balanmas 4.6 -STATK ELEKTRK VE NLENMES Petrol trevleri ve hidrokarbonlar gibi elektriksel iletkenlii ok kk olan akkanlarn iyi kaplanm bir boru iinden ak srasnda, boru metali zerinde statik elektrik birikebilir. Boru iinden ak hzna bal olarak statik elektrik yk ok ksa bir sre iinde binlerce volt dzeyine ulaabilir. Biriken bu statik elektriin iddeti bir ka mili amperi gemez ve bu elektrik yk kendiliinden fakat ok yava bir hzla atmosfere veya zemine dearj olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
204
KATODK KORUMA
Sayfa 205 / 325
Statik elektrik birikiminin pratik olarak zararl boyutlara ulaabilmesi iin, boru iinden akan akkan debisinin yksek olmas, trblans yapmas ve akkan ile metal temas yzeyinin yeteri kadar byk olmas gerekir. Burada nemli olan kriter akkann rezistivitesidir. Rezistivitenin 5 10 12 Ohm.cm den yksek olmas halinde , statik elektiriin boru zerinde birikme hz boalma hzndan daha fazla olacandan etkili bir statik elektirik birikimi sz konusu olabilir. rnein hafif petrol rnlerinin rezistivitesi 1011 Ohm.cm dzeyindedir. Hafif petrol rn tayan boru hatlarnda 1 saniyeden daha az bir sre iinde statik elektirik birikimi gerekleebilir. Bir boru iinden ak srasnda sv/metal ara yzeyinde statik elektiriin olumas u ekilde aklanmaktadr. Boruya girite akkan iinde eit sayda (+) ve (-) ykl iyon bulunur ve akkan statik elektrik bakmndan ntr durumdadr. Hzl ak halinde, boru metali ile svnn temas yzeyinde (-) ykler daha iletken olan metal tarafndan adsorbe edilir. Bunun sonucu olarak metal (-) yklenirken boru iinden akan akkan da (+) ykle yklenir. ekil-4.35. Eer boru kaplama direnci zayf ise, boru zerinde biriken elektrik yk belli bir deere eriince, zemin iine dearj olacandan boru zerinde biriken statik elektriin potansiyeli fazla ykselemez.
ekil -4.35 letkenlii dk bir akkann bir boru iinden ak srasnda statik elektirik oluumu Statik elektirik birikimi belli bir dzeye eriince boalma ark eklinde olur. 1500 Volta kadar olan boalmalarda kvlcm sz konusu olmaz.ok yksek potansiyellerde boalma srasnda boru delinebilir ve yangn tehlikesi sz konusu olur. Bu nedenle petrol rnleri ve dier hidrokarbonlarn tanmakta olduu boru hatlarnda oluan statik elektiriin boaltlmas iin zel nlemlerin alnmas gerekir. Ara yerde bir izole flanj bulunmamas halinde boru zerinde oluan statik elektrik akaryakt ile depolama tankna kadar tanr. Eer izole flanj varsa boru zerinde birikir. Bu durumda statik elektriin kontroll bir ekilde boaltlmas iin izole flanj balantlarnn olduu noktalara ark yapc cihaz (parafodur) yerletirilir. Bu cihazlarn ark etkisini evreye geirmemesi ( exproof) olmas gerekir. ekil-4.36
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
205
KATODK KORUMA
Sayfa 206 / 325
ekil-4.36 Statik elektrik iin kullanlan parafodur Petrol rnlerini tayan boru hatlarnda, zellikle gemilerden karadaki depolara dolum yaplan tesislerde statik elektrik olumasn nlemek iin akkan hznn belli bir deerin zerine karlmamas gerekir. Dolum tesislerinde boru iinden akan akkan hznn 0,9 m/s den fazla olmamas gerekir. ( API RP-2003) Bunu salamak iin belli aptaki bir boru iinden akan akkan debisinin limit deerlerin zerine karlmamas gerekir. rnein 10 cm apnda bir boru ile en ok 2,27 m 3/dak (600 galon/dak) akkan tanabilir. Petrol rnleri yalnz boru hatlarnda akarken deil, gemilerde tanrken alkant nedeniyle de statik elektrik ile yklenebilir. Gemilerden boaltm srasnda da statik elektrik iin zel nlemlerin alnmas gerekir. ekil-4.37 de gemi ile iskele arasnda statik elektirik yknn topraklanmas grlmektedir. Gemide birikmi olan statik elektriin depoya tanmamas iin tama borusuna izole flanj konulmaldr. Akkann tam olduu statik elektrii boaltmak iin de ayrca topraklama yaplmas gerekir. Eer iskele elikten yaplm ise, ekilde (a) da grld gibi boru iskeleye balanarak topraklanabilir. Beton iskelerde (b) de grld gibi zel topraklama elektrodu konulmas gerekir. Statik elektriin potansiyeli ok yksek olmasna ramen akm iddeti bir ka mili amperi gemez. Bu nedenle topraklama iin ok ince bir telin kullanlmas yeterli olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
206
KATODK KORUMA
Sayfa 207 / 325
ekil-4.37 Gemilerden akaryakt boaltm tesislerinde topraklama 4.7 - YKSEK GERLM HATLARININ NTERFERANS ETKS Yksek gerilimli elektrik iletim hatlar evresinde, geen akmn iddetine bal olarak bir potansiyel alan meydana gelir. Bu alan iinden geen boru hatlarnda boru zerinde kaak akmlar oluur. Boru zerindeki kaak akmn iddeti , boru hatt ile yksek gerilim hatt arasndaki mesafeye, her iki hattn paralel olarak gitmi olduklar uzunlua ve boru kaplama kalitesine baldr. Boru hatt projesi yaplrken eer boru hattnn gemekte olduu blgede bir yksek gerilim hatt mevcutsa, bu hatta en ok ne derece yaklalabilecei ve en ok ne kadar paralel olarak gidilebilecei kesin ekilde belirlenmi olmaldr. Bu amala ekil-4.38 de verilen grafikten yararlanlabilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
207
KATODK KORUMA
Sayfa 208 / 325
ekil-4.38 Boru hatlarnn yksek gerilim hatlarna uzakl ve paralel gitme uzunluuna bal olarak zararl kaak akm oluma blgeleri ekilde yksek gerilim hatt ile boru arasndaki mesafeye bal olarak, boru hattnn interferans olayndan zarar grmiyeei maksimum uzaklklar grafik halinde verilmitir. rnein, yksek gerilim hattnn 10 m uzandan geen bir boru hatt en ok 30 m , 100 m uzandan geen boru hatt en ok 900 m yksek gerilim hattna paralel olarak gidebilir. Yksek gerilim hattnn 1000 m uzandan giden boru hatlarnda interferans etkisi grlmez. Yksek gerilim hatlar, evresinde bulunan insanlar ve dier canllar iin de zararl etki yapabilir. zellikle yksek gerilim hatlar yaknnda almak zorunda olan makina ve icilerin elektrik hattna yaklama mesafeleri de snrlandrlmtr.. Bu mesafeler yksek gerilim hattndan tanmakta olan elektrik akmnn voltajna bal olarak deiir. ekil 4.39 ve Tablo 4.1 de yksek gerilim hattna yatay ve dikey olarak yaklalabilen emniyetli mesafeler verilmektedir Tablo 4.1:Yksek gerilim hatlarnn lleri ve minimum mesafeleri Byklk ,m 110 kV 220 kV 380 kV x1 3,2 5,2 8,6 x2 5,1 7,8 12,1 x3 7,0 10,4 15,6 y1 10,0 12,8 17,5 y2 14,5 19,8 29,5 y3 22,0 31,5 48,0 aB 6,0 6,75 7,8 aS 5,0 5,0 5,0
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
208
KATODK KORUMA
Sayfa 209 / 325
ekil-4.39 Yksek gerilimli elektrik iletim hatlarnda emniyet mesafeleri Yksek gerilim hatlar , direklerin ayaklarnda bulunan topraklamadan zemin iine kaan akmlar nedeniyle de boru hatlar zerinde interferans yapabilir. Direklerden zemine kaan akmlar normal olarak ana topraklamaya doru hareket eder. Ancak yaknnda bir boru hatt bulunmas halinde bu kaak akmlar boruya girerek boru zerinden her iki yne doru akar. ekil -4.40 Boru iine giren alternatif akm boru hattnda korozyona neden olmaz. Ancak boru hattnn yksek potansiyel tamasnn eitli sakncalar vardr. Bu nedenle boru hatlarnn yksek gerilim hatlar
yaknndan gitmesi istenilmez. ekil-4.40 Direk ayaklarndan kaan akmn boru potansiyeline etkisi Baz halde boru ina edildikten sonra yaknndan yksek gerilim hatt geebilir. Bu durumda yksek gerilim hattnn zararl etkilerini gidermek iin nlem alnmas gerekir. Pratikte etkili olarak kullanlan nlemler unlardr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
209
KATODK KORUMA
Sayfa 210 / 325
1 - Boru hattnn, yksek gerilim hatt ile paralel gittii veya kesitii blgelerin balang ve biti noktalarna birer parafodur konur. Bu parafodurlarn alma gerilimi en az 2,5 kVolt olmaldr. 2 - Boru hattnn yksek gerilim hatt ile paralel gittii blgede, boru hatt ile yksek gerilim hatt arasna ve boru hattna yakn olarak bir metalik kalkan (veya eski bir boru) konulabilir veya bu iki nlem birlikte alnr. ekil -4.41
ekil-4.41 Yksek gerilim hatlarndan oluan kaak akmlarn parafodur ve metal kalkan kullanlarak nlenmesi
4..8-RAYLI TAIT ARALARINDAN OLUAN NTERFERANS Doru akm ile alan rayl tat aralarndan evre metalik yaplara akm kaa olur. Bu aralar ok yksek voltaj ile alr. Trenlerin hareketi srasnda binlerce amper akm ekilir. Trafo istasyonlarnda doru akmn pozitif ucu treni besleyen ana kabloya, negatif u raylara balanr. Tren raylar zerinde hareket ettike akm raya geerek trafo istasyonuna dner. ekil-4.42
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
210
KATODK KORUMA
Sayfa 211 / 325
ekil-4.42 Doru akm ile alan bir yeralt treninde kaak akmlar ekilde grld zere trenin bulunduu noktada zemin potansiyeli pozitif ynde artar ve raydan zemine akm kaa olur. Bu akm evrede bulunan boru hatlarna girerek trafo istasyonuna doru boru zerinden hareket eder. Tren hareket ettike kaak akmlarn boruya girmi olduu blge deiir. Akmn boruya girmi olduu yer nemli deildir. Bu blgede hi bir korozyon olay gzlenmez. Korozyon akmn boruyu terkederek yeniden zemine girdii blgede ortaya kar.Tren trafo istasyonunda iken ray ve evredeki zemin normal hale gre daha negatif bir potansiyel gsterir. Tren istasyondan uzaklatkca rayn ve evre zeminin potansiyeli gittike pozitif ynde art gsterir. Trenin trafo istasyonuna olan uzakl ile rayn ve zeminin potansiyelinde gzlenen deiim ekil-4.43 de grlmektedir.
ekil-4.43 Trenin hareketi srasnda ray ve evresindeki zeminin trenin trafo istasyonuna olan uzaklna gre potansiyel deiimi Boru hattnn kaplamas ne derece bozuk ise, kaak akmlarn boru hattna girii o kadar kolay olur. Boru hatt zerinde izole flan bulunmas veya boru hattnn
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
211
KATODK KORUMA
Sayfa 212 / 325
yn deitirerek tren yolundan uzaklamas boru hattnda oluan korozyon iddetini azaltmaz. Ancak korozyonun olutuu blge deiebilir. Trenin boru hattna yakn olan blgeden her geiinde boruya kaak akm girii olur. Bu noktada boru/zemin potansiyeli negatif ynde artar. Borunun potansiyelindeki art trenlerin gei saatlerine bal olarak peryodik bir deiim gsterir. Tren boru hattna yaklatkca boru/zemin potansiyeli gittikce artar ve bir maksimumdan getikten sonra yeniden azalr. Boru hatt zerinde bulunan bir lm istasyonunda boru potnsiyelinin zamana gre deiimi ekil-4.44 de grlmektedir.
ekil-4.44 Kaak akm etkisinde kalan bir boru hattnda boru/zemin potansiyelinin zamana gre deiimi Rayl tat aralarnda kaak akm iin alnacak nlemler Doru akm ile alan rayl sistemlerden evre metalik yaplar zerine kaan akmlarn neden olduu korozyonun nlenmesi kaak akmlarn srekli olmay ve akm iddetinin ksa sreler iinde deimesi nedeniyle olduka zordur. Tren hattn kesen, tren hattna paralel giden veya bir sre paralel gittikten sonra baka yne doru uzaklaan boru hatlarnda deiik iddetlerde korozyon olay meydana gelir. Boru hatt kaplamasnn zayf oluu kaak akmlarn boru hattna girmesini kolaylatrr. Alnacak en basit nlem boru kaplamasnn iyiletirilmesi ve ray evresindeki zeminin izole edilmesi suretiyle kaak akmlarn evreye dalmasnn azaltlmasdr ekil-4.45 Buna paralel olarak ray direncinin balant noktalarndaki art nlenerek de evre zeminin potansiyeli drlebilir. Raylarn elektriksel iletkenlii kablo balantlar ile salanr. Balantlardaki geveme potansiyelin ykselmesine neden olur ve evre zemine akm kaan artrc etki yapar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
212
KATODK KORUMA
Sayfa 213 / 325
ekil-4.45 Ray evresindeki zeminde bitml kum ile yaplan izolasyon Tren yoluna paralel giden boru hatlarnda alnacak nlemler Tren yoluna paralel giden boru hatlarnda kaak akmn boru hattna girmi olduu blge trenin hareketi ile srekli olarak deiir. Bu nedenle kaak akmlarn boru hattna girdii deil, km olduu blgeler kontrol edilebilir. Akm, trafo istasyonu yaknnda boru hattn terkeder, korozyon olay da en iddetli olarak bu blgede gzlenir. Bu blgede akmn zemine k nlenerek korozyon durdurulabilir. Bunun iin boru hatt ile trafo nitesinin (-) ucu arasna interferans ba konur. Eer boru hatt trafo yaknndan gemiyorsa, boru hatt ile ray arasna metalik bir ba konur. ekil-4.46
ekil-4.46 Boru hatt ile trafo arasna kaak akm ba konulmas Kaak akmlar bu metalik ba zerinden trafoya dneceinden korozyon meydana gelmez. Ancak burada kullanlan iletken ba direncinin belirlenmesi oldukca gtr. Bu durum rayl sistemlerde kaak akmn yalnz trenin getii anlarda ortaya kmas ve akm iddetinin trenin hareketi ile srekli deimesinden ileri gelir. Konulan
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
213
KATODK KORUMA
Sayfa 214 / 325
ba direncinin akm iddetine bal olarak deimesi gerekir. Aksi halde trenin hareket etmedii satlarda boru hattna trafodan gereksiz yere akm uygulanm olur. Tren hatt ile kesien boru hatlarnda kaak akmn nlenmesi Bu durumda kaak akmlarn boru hattna girmi olduu blge tam olarak bilinir. Bu blgede boru hattna bir d akml katodik koruma uygulayarak kaak akmlarn boru hattna girmesi nlenebilir. ekil-4.47
ekil -4.47 Kaak akmlarn katodik koruma yaplarak nlenmesi Yalnz trenin getii saatlarda alan ve boruyu katodik olarak koruyan katodik koruma sistemleri tren hattnn her iki yannda da yaplmaldr. Trafolarn otomatik potansiyel kontroll olmas gerekir. Yani boru/zemin potansiyeli belli bir deere eriince trafo devreye girmeli ve tren gittikten sonra otomatik olarak devreden kmaldr. Kaak akm etkisinin maksimum olduu blgeye konulan bir sabit referans elektrot ile boru/zemin potansiyeli srekli olarak kontrol edilerek, referans elektrodun verecei sinyallere gre trafo otomatik olarak devreye girmelidir.
BLM -5 DENZ SUYU NDE KOROZYON VE KATODK KORUMA Deniz suyu iinde hemen hemen btn elementler deiik oranlarda bulunur. Bunlarn ounun korozyon zerinde hi bir etkisi yoktur. Ak denizlerde toplam znm tuz konsantrasyonu 32 -36 g tuz / kg deniz suyu arasnda deiir. Kapal
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
214
KATODK KORUMA
Sayfa 215 / 325
denizlerde ve tropikal blgelerde tuzluluk biraz daha yksektir. rnein Ege denizinin tuzluluu 39 g/kg dr. Buna karlk Karadeniz ve Baltk denizi gibi bol nehir sular ile beslenen denizlerde tuzluluk ok azalr. Deniz suyu iinde bulunan tuzlarn yaklak % 70 ini sodyum klorr oluturur. Iyon olarak da en ok klorr iyonu bulunur. Deniz suyu iinde bulunan iyonlarn ktlesel olarak yaklak yars klorr iyonudur. Deniz suyunun iyonik bileimi Tablo-5.1 de verilmektedir. Hangi iyonun hangi tuz halinde bulunduu kesin olarak sylenemez. Ancak stokiometrik olarak deniz suyu iinde bulunan bileikler Tablo-5.2 de verildii gibi kabul edilebilir. Tablo -5. 1 Deniz suyunun iyonik bileimi ( d = 1,023 g/cm3) Katyonlar g/kg Anyonlar g/kg Na+ 10,77 Cl19,35 Mg2+ 1,29 SO422,71 2+ Ca 0,41 HCO30,14 K+ 0,40 Br0,07 Sr2+ 0,01 B(OH)320,03 Toplam 12,88 g Toplam 22,30 g Tablo-5.2 Deniz suyunun yaklak stokiometrik bileimi Tuz Konsantrasyon,g/ l NaCl 24,53 MgCl2 5,20 Na2SO4 4,09 CaCl2 1,16 KCl 0,695 NaHCO3 0,201 KBr 0,101 H3BO3 0,027 SrCl2 0,025 Dierleri 0,002 Deniz suyunun tuzluluk derecesi, 1 kg deniz suyu iinde gram olarak znm toplam tuz ktlesi olarak tanmlanr. Doal deniz sularnda tuzluluk derecesi su iinde bulunan klorr konsantrasyonu ile orantldr. Klorr konsantrasyonu deneysel olarak tayin edilerek aadaki bant yardmyla hesapla tuzluluk derecesine geilebilir. Tuzluluk derecesi ( g / kg ) = 1.80655 x Klorr ( g / kg ) Deniz suyunun tuzluluk derecesi derinlie gre de deiir. Yzeyden tabana doru gidildike tuzluluk artar. Ilk 100 m derinlikte tuzluluktaki art 0,5 g/kg kadardr. ekil-5.1 de pasifik okyanusunda tuzluluun, scakln, pHn ve znm oksijenin derinlie gre deiimi grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
215
KATODK KORUMA
Sayfa 216 / 325
ekil-5.1 Deniz suyunda tuzluluk, scalk, pH ve znm oksijen konsantrasyonunun derinlie gre deiimi 5.1- DENZ SUYUNUN KOROZF ZELLKLER letkenlii olduka yksek olan deniz suyu, temas ettii metal yaplar iin iddetli korozif bir ortam oluturur. letkenliin yksek oluu korozyon hcrelerinin oluumunu kolaylatrr. Dier taraftan deniz suyu iinde bulunan klorr iyonlar pasiflemeyi nliyerek korozyon hzn artrc etki yapar. Deniz suyu iinde korozyona etki yapan dier faktrler yle sralanabilir: Scaklk, pH, znm oksijen konsantrasyonu ve hareket hz. Btn bunlarn yannda metal yapnn karakteristik zellikleri de korozyon hz zerinde etkili olur. Deniz ii yapsnn sabit oluu ( elik kazklar ve deniz alt borular), yzer oluu (dubalar), hareketli oluu (gemiler) veya tayc olmas (tanklar) hallerinde korozyon etkisi farkldr. Rezistivitenin Korozyon zerine Etkisi Deniz suyunun korozyon asndan en nemli zellii rezistivitesinin ok dk oluudur. Deniz suyunun rezistivitesi tuzluluk derecesine bal olarak 16-40 Ohm.cm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
216
KATODK KORUMA
Sayfa 217 / 325
arasnda deiir. letkenlik direncin tersi olarak tanmlanr. z iletkenlik ile z diren arasnda aadaki bant vardr.
Burada , : z iletkenlik, mho/cm : z diren ( rezistivite) , Ohm.cm dir letkenlik su iinde znm olan tuzlarn cinsine ve miktarna baldr. Tuz konsantrasyonu arttka iletkenlik artar, rezistivite azalr. Deniz suyunun iletkenlii tatl sulara gre yaklak 250 kat daha fazladr. Dier taraftan scaklk da iletkenlik zerine etki yapar. Scakln art suyun elektriksel iletkenliini artrc rol oynar. Deniz suyunda znm toplam tuz konsantrasyonu bilinirse iletkenlii bulunabilir. Bu amala tablolar ve grafikler hazrlanmtr. Yukarda akland zere deniz suyunda toplam znm tuz konsantrasyonu ile krorr konsantrasyonu arasnda bant vardr. Bu nedenle tuz konsantrasyonu yerine klorr konsantrasyonu kullanlabilir. Deniz suyu iletkenliinin tuzlulua ( klorr yzdesine ) ve scakla bal olarak deiimi ekil-5.2 de verilmektedir. (Deniz suyunun deiik scaklklardaki z iletkenlik deerleri kitabn sonunda EK-2 de tablo halinde verilmitir.) Deniz suyunun klorr konsantrasyonu bilinirse, bu tablo ve grafikler yardm ile deniz suyunun sz konusu scaklktaki iletkenlii bulunabilir. rnein tuzluluk derecesi 36 g / kg olan (klorr derecesi 20 g/kg) bir deniz suyunun 20 oC deki z iletkenlii Ek-2 de verilen tablodan = 49248 mho/cm okunur. O halde rezistivite, z iletkenlik deerinin tersi alnarak = 1/ 49248 = 1/ 0,049248 Ohm.cm = 20,3 Ohm.cm olarak bulunur. Tuzluluk derecesi 36 g/kg (Cl- = %o 20 ) olan sz konusu olan deniz suyunun iletkenlii ve rezistivitesi ekil-5.2 yardm ile de bulunabilir. Grafikten = 49 x10-3 Ohm/cm ve = 21 Ohm.cm okunur.
= 1/
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
217
KATODK KORUMA
Sayfa 218 / 325
ekil- 5.2 Deniz suyu rezistivitesi ve iletkenliinin tuzlulua ve scakla gre deiimi Deniz suyu rezistivitesi younlua bal olarak da bulunabilir. Younluun llmesi tuz konsantrasyonunu tayin etmekten daha kolay olduu iin pratikte ou zaman bu yntem tercih edilir. Younluk scaklkla deitii iin deniz suyu younluunun hangi scaklkta llm olduunun da belirtilmesi gerekir. Deniz suyu rezistivitesinin younlua bal olarak deiimi ekil-5.3 de grlmektedir.
ekil-5.3 Deniz suyu rezistivitesinin younluk ve scakla ball rnein, younluu 1023 g/l olan bir deniz suyunun 20 oC deki rezistivitesiekil5.3 den = 21 Ohm.cm olarak okunur. pH n Etkisi Deniz suyunun pH derecesi normal koullarda 8,1 ile 8,3 arasnda deiir. Bu deer deniz suyu iinde bulunan bikarbonat iyonlar ile, atmosferde bulunan karbon dioksitin dengesinden oluur. Deniz suyu iinde znm olarak bulunan karbon dioksit deniz iinde yaayan bitkiler tarafndan fotosentez olaynda kullanlr. Yzeye yakn blgede gne nlarnn etkisi ile yryen bu olay karbon dioksitin azalmasna ve pH derecesinin artmasna neden olur. Derine doru inildike pH derecesinde azalma grlr. Bu durum, ryen organik maddelerin kard karbondioksit ve hidrojen slfrden ileri gelir. Yzeyde 8,2 olan pH derecesi yaklak 100 m derinlikte 7,6 ya dmektedir. pH derecesinin derinlie gre deiimi ekil-5.1 de grlmektedir . Deniz suyunun pH derecesinin yksek olmas deniz suyu iinde katodik reaksiyonun hidrojen k ile deil, znm oksijen redksiyonu eklinde yrmesine neden olur. Yani deniz suyunun pH derecesinin korozyon zerinde dorudan bir etkisi grlmez. Fakat, pH > 8 olduu iin oluan korozyon rnleri hidroliz olarak metal yzeyinde kelebilir. Dier taraftan katot reaksiyonu sonucu hidroksil iyonlar oluarak katot blgesinde pH derecesinin daha da ykselmesine neden olur. Bu durumda deniz suyu iinde bulunan Ca 2+ ve Mg2+ gibi katyonlar karbonat ve hidroksit halinde kelerek metal yzeyinde bir kabuk oluturur. Bu kabuk
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
218
KATODK KORUMA
Sayfa 219 / 325
deniz suyu iinde yryen korozyonun hznn byk lde azalmasna neden olur. elik yzeyinde oluan kabuun kimyasal bileimi yaklak olarak yledir. Kabuun kimyasal bileimi Ktlesel % Kalsiyum karbonat .......................... Demir oksit ........................... 19 Kalsiyum slfat........................ 3 Manezyum hidroksit ...................... 3 Silikatlar .......................... 8 Organik bileikler .......................... Kristal suyu ......................... 5 57
Katodik koruma uygulanan elik yzeylerde oluan kabuun hem kimyasal bileimi, hem de fiziksel yaps uygulanan d akm younluuna baldr. Yksek akm younluunda kabuk oluumu hzlanr ve kabuun bileimindeki manezyum oran artar. Bu durumda kabuk daha yumuak sngerimsi bir yap gsterir. Metal yzeyinde oluan kabuun korozyon zerinde iki nemli etkisi grlr. Birincisi, kabuklama nedeniyle metal yzeyine oksijen difzyonu byk llerde azalr. Ikincisi kabuk elektriksel direnci artrr. Bu iki olay katodik koruma uygulamasndan sonra akm ihtiyacnn zamanla azalmasna ve bir ka ay iinde yaklak te birine dmesine neden olur. Scakln Etkisi Scaklk korozyon reaksiyonlarnn hzn artrc olarak rol oynar. Scak denizlerde korozyon hznn souk denizlere gre daha fazla olmas gerekir. Ancak scakln oksijenin su iinde znrl ve mikroorganizmalarn gelime hz zerinde de etkili olduu grlr. Bu olaylar korozyon hz zerine dolayl etki yapar. Scakln art oksijenin sudaki znrln azaltr ve dolaysile korozyon hznn da azalmasna neden olur. Dier taraftan scaklk arttka deniz iinde yaayan canllarn eidi ve gelime hz artar. Bylece metal yzeyinde fouling oluumu ile koruyucu bir kabuklama meydana gelir. Kabuklama olay metal yzeyine olan oksijen difzyonunu gletirir. Bu elikili etkiler, scakln korozyon hz zerine etkisi konusunda genel bir hkm verilmesini gletirir. Corafi blgelere ve mevsimlere gre deniz suyunun scakl 5-25 oC arasnda deiir. Mevsimsel deimeler belli bir derinlie kadar etkili olur. Yaklak 50 m derinlikten sonra meteorolojik olaylarn artk etkili olmad ve deniz suyu scaklnn artk 4 -5 oC de sabit kald grlr. Scakln derinlie gre deiimi ekil-5.1 de grlmektedir. znm Oksijenin Etkisi Deniz suyu iinde bulunan eliin korozyon hz dorudan znm oksijen konsantrasyonuna baldr. Deniz suyu iinde yryen korozyon olaylarnda katot reaksiyonu yalnzca znm oksijen redksiyonu ile yrr. Yani korozyon hz metal yzeyine oksijen difzyon hznn kontrol altndadr. Oksijenin kayna atmosferdir. Bu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
219
KATODK KORUMA
Sayfa 220 / 325
nedenle yzeyde maksimum olan oksijen konsantrasyonu derinlere gidildike azalr. Deniz suyu iinde oksijenin znrlk derecesi znm tuz konsantrasyonuna ve suyun scaklna da baldr. Tablo-5.3 TABLO -5.3 Oksijenin znrlnn scaklk ve tuzlulua gre deiimi
Oksijenin sudaki znrl, ml / l 0 g/kg 8 g/kg 16 g/kg 24 g/kg 31 g/kg 36 g/kg 0 10,229,709,19 8,70 8,277,99 5 8,938,498,05 7,64 7,287,04 10 7,897,527,146,796,486,28 15 7,056,726,406,105,835,65 20 6,356,075,795,525,295,14 25 5,775,525,275,044,844,70 30 5,285,064,844,63 4,454,33 Tablodan grld zere, deniz suyu iinde znm oksijen konsantrasyonu scakln ve tuzluluun art ile azalmaktadr. 5oC de 7 ml/l olan deniz suyu iindeki znm oksijen , scakln 25 oC olmas halinde 4,7 ml/l ye dmektedir. Oysa ayni scaklk derecelerinde saf su iinde oksijen znrl 8,9 ml/l ve 5,8 ml/l dir. Dier tarafdan deniz suyu iinde znm oksijen konsantrasyonu derinlie de baldr. znm oksijen konsantrasyonu yzeyden tabana doru gittike azalarak, ilk 300 m derinlikte yaklak yar deerine kadar der. ekil-5.4
Scaklk, oC % Tuz
ekil-5.4 znm oksijen konsantrasyonunun derinlie gre deiimi (o) Pasifik okyanusu , (*) Atlantik okyanusu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
220
KATODK KORUMA
Sayfa 221 / 325
Yzeyde maksimum olan znm oksijen konsantrasyonunun derine doru gidildike azalmas aadaki nedenlerden ileri gelir. Atmosfere yakn olan blgede su iinde znm oksijen ile hava oksijeni denge halindedir. Bu nedenle yzeyde oksijen konsantrasyonu maksimumdur. Su iinde znm oksijenin difzyon yoluyla derinlere tanmas son derece yavatr. Dier taraftan gne nlarnn etkili olduu st blgede fotosentez olaylar ile oksijen retilir. Daha derin blgelerde ise artk rme olaylar balar ve znm oksijen gittike azalr.
Daha nce belirtildii zere deniz ii korozyonu metal yzeyine olan oksijen difzyonunun kontrol altndadr. Katot blgesindeki oksijen konsantrasyonu azaldka korozyon hznda da azalma olur. Hatta metal yzeyine oksijen tanmas tam olarak nlendii zaman korozyon olay da durur. Deniz ii korozyonunda znm oksijen konsantrasyonu ile korozyon hz arasnda lineer bir bant vardr. ekil-5.5 Bu durum deniz ii sabit yaplarnda korozyon hznn yzeye yakn olan blgelerde daha yksek tabanda ise, daha dk olmasna neden olur. Deniz dibinde korozyon hz son derece dktr.
ekil-5.5 znm oksijen konsantrasyonu ile eliin korozyon hz arasndaki bant Deniz iine aklm bir elik kazn korozyon hz, yzeyden itibaren derine gidildike oksijen konsantrasyonun azalmas ve kabuklama olay nedeniyle eitli blgelerde byk farkllklar gsterir. Deniz iine iskele veya yol yapm nedeniyle elik kazklar aklr. Bu kazklar zerinde, atmosferden deniz dibi zeminine kadar inildiinde korozyon asndan be farkl blge bulunur.ekil-5.6
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
221
KATODK KORUMA
Sayfa 222 / 325
ekil-5.6 Deniz iine aklm olan bir elik kazkta korozyon blgeleri I.Blge: Deniz suyunun slatmad bu blge, denize ok yakn oluu nedeniyle doygun rutubetli bir deniz atmosferinin etkisi altndadr. Bu nedenle korozyon hz olduka yksektir. II. Blge : Bu blge rpnt blgesidir, dalga nedeniyle zaman zaman slanr ve kurur. Bylece korozyon iin ok uygun bir ortam oluur. Kazklarda en iddetli korozyon olay bu blgede oluur. III. Blge: Gel-git etkisi ile uzun sre su altnda ve uzun sre atmosferde kalan bu blgede de korozyon hz yksektir. Ancak slanma ve kuruma nedeniyle gel-git blgesinin orta ksmnda kabuklama olay grlr. Kabuk oluumu bu blgede korozyon hznn azalmasna neden olur. IV. Blge : Srekli olarak deniz suyu iinde kalan st blgede, en bol oksijen alabilen blge olmas nedeniyle korozyon hz yine yksektir. Bir ka metre derine inildiinde, znm oksijen konsantrasyonunda azalma olacandan korozyon hz da azalr. Korozyon hz 2-3 m derinlikten sonra artk deimez. V.Blge : Deniz dibi amuru iinde kalan bu blgede, eer anaerobik bir ortam sz konusu deilse korozyon hz son derece dktr. Deniz suyu iinde eliin korozyon hz bekleme sresine gre deiir. Ilk ay iinde korozyon hz ok yksektir. Zamanla korozyon hznda azalma olur. eliin deniz suyu iinde 4 yl bekletilmesi halinde yllk ortalama korozyon hznn zamana gre deiimi Tablo-5.4 de liste halinde verilmektedir. Tablo-5.4 Korozyon hznn zamana gre deiimi Deniz suyu iinde bekleme sresi 1 ay Ortalama korozyon hz, mm/yl 0,33
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
222
KATODK KORUMA
Sayfa 223 / 325
2 3 6 1 2 4
ay ay ay yl yl yl
0,25 0,19 0,15 0,13 0,12 0,11
Tablodan grld zere, deniz suyu iinde bekletilen eliin birinci aydaki korozyon hz 0,33 mm/yl dr. Korozyon hz birinci yl iinde iddetle azalarak 0,13 mm/yl deerine der. Drt yl sonunda ortalama yllk korozyon hz 0,11 mm/yl olur. Korozyon hz on altnc ylda yaklak 0,025 mm/yl deerine kadar der. 16 yln ortalama korozyon hz ise 0,08 mm/yl civardadr. Korozyon hznda gzlenen bu azal, elik yzeyinde oluan kabuklamadan ileri gelir. Hzn Etkisi Deniz suyunun hareket hz da korozyon hz zerine etkili olur. Bunun balca nedeni metal yzeyine olan oksijen difzyon hznn artmasdr. Hareket halinde kabuklama olay da gerekleemez ve bu durum metalin polarize olmasn nler. Suyun hareket hz ile korozyon hz arasndaki bant yledir: Hareket hz (mm/s): 0 1,53,0 4,5 6,0 Korozyon hz (mm/yl ) : 0,013 0,050 0,074 0,084 0,089
Bu olay katodik koruma uygulanm olan gemilerde ak ekilde kendini gsterir. Gemi hareket halinde iken katodik koruma akm ihtiyac yaklak iki kat artar. Gemilerin hareket hz ile katodik koruma akm ihtiyac arasndaki bant ekil-5.7 de grlmektedir.
ekil-5.7 Gemilerin hareket hznn katodik koruma akm ihtiyacna etkisi Kirliliin Etkisi Deniz suyunun kirlenmesi sonucu tuzluluk derecesinde nemli bir art grlmez. Deniz suyunun kirlenmesi endstriyel atklar nedeniyle ar metallerle, evsel atklar ve tarmda kullanlan gbreler nedeniyle nitrat ve fosfat art eklinde
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
223
KATODK KORUMA
Sayfa 224 / 325
oluur. Dier taraftan deniz suyu iinde bulunan organik madde miktarnda art meydana gelir. Nitrat ve fosfat trifikasyon nedeniyle, organik maddeler de rme sonucu deniz suyu iindeki znm oksijenin azalmasna neden olur. rme olaylar bir yandan oksijen harcarken dier taraftan karbon dioksit ve hidrojen slfr oluturur. Bylece deniz suyu pH derecesinde azalma yani asidik ynde art olur. Kirlenmi deniz suyunda oksijen konsantrasyonundaki azalmann korozyon hznda bir azalmaya neden olmas gerekirken gerekte bu olmaz. Bunun nedeni oksijensiz ortamlarda, zellikle paslanmaz eliklerde mikrobiyolojik korozyonun daha iddetli olarak ortaya kmasdr. Deniz diplerinde oluan anaerobik rmeler sonucu ok yksek derecede baz halde 50 ppme ulaan hidrojen slfr oluur. Bu ortam mikrobiyolojik korozyon iin son derece uygundur. 5.2 -DENZ YAPILARININ KATODK KORUMASI Deniz suyunun iddetli korozif zellii nedeniyle deniz ii elik yaplarn korozyonunu boya uygulayarak kesin ekilde nliyebilmek mmkn olmaz. Boya tabakasnn bozuk olduu blgelerde iddetli korozyon olay balar. Dier taraftan boyalarn belli bir mr vardr. Gemiler gibi kuru havuza alnabilen yaplarda boyann tamiri veya yenilenmesi mmkn olmakla beraber, deniz ii kazklar gibi sabit yaplarda yeni bir boya uygulamas yaplamaz. Deniz suyu ile temas eden sabit ve hareketli btn elik yaplarda korozyonu nlemek iin en etkili yntem katodik korumadr. Deniz suyunun rezistivitesi ok dk olduu iin deniz suyu iinde hem galvanik anotlu hem de d akm kaynakl katodik koruma uygulanabilir. Katodik Koruma Akm Ihtiyac Durgun haldeki bir deniz suyu iine daldrlm olan bir eliin katodik koruma akm ihtiyac yaklak olarak 150 mA/m 2 civarndadr. Hareketli denizlerde ve yzeye yakn olan blgelerde bu deer 300-350 mA/m 2 ye kadar ulaabilir. Ancak katodik koruma uygulamasndan bir sre sonra kabuklama ve polarizasyon nedeniyle akm ihtiyac gittike azalarak balang deerinin te birine kadar der. Kaplama yaplarak akm ihtiyac nemli llerde azaltlabilir. Deniz ii sabit yaplarnda katodik koruma akm ihtiyac Tablo -5.5 de verilmektedir. Tablo-5.5 Deniz ii sabit yaplarn katodik koruma akm ihtiyac , mA/m 2 Ortam plak elik yap Kaplanm elik yap Balangta Balangta Polarizasyon Polarizasyon sonras sonras Hareketli deniz 300-350 70 -100 30-5010 -15 suyu Durgun deniz 150-250 40 -70 10 -305 - 10 suyu Deniz dibi zemini 40-5010 -15 5 -10 1 - 5 Katodik Koruma Kriterleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
224
KATODK KORUMA
Sayfa 225 / 325
Deniz ii yaplarnda katodik koruma kriteri olarak -850 mV kriteri uygulanr. Deniz suyunun rezistivitesi ok dk olduundan lmlerde sz konusu olan omik potansiyel d deniz suyu iinde pratik olarak bir saknca yaratmayacak kadar azdr. Ancak deniz suyu iinde bakr/bakr slfat referans elektrodunun kullanlmas klorr iyonlar ile kirlenmesi nedeniyle uygun olmaz. Referans elektrot olarak deniz suyu iinde gm/gm klorr elektrot veya saf inko kullanlr. elik yaplarn standart gm/gm klorr elektroduna gre koruma potansiyeli - 0,760 Volt dur. Baz halde dorudan deniz suyuna daldrlan Ag/AgCl elektrodu da referans elektrot olarak kullanlr. Bu elektrot iin koruma potansiyelinin - 0,800 Volt alnmas gerekir. Pratikte saf inko metali de referans elektrod olarak kullanlmaktadr. inkonun deniz suyu iindeki potansiyeli tuzluluk ve suyun hareketiyle deimez. Bu zellikleri nedeniyle inko deniz suyu iinde referans elektrot olarak kullanlmaya elverilidir. inkonun deniz suyu iindeki potansiyeli doygun bakr/bakr slfat referans elektroduna gre - 1,100 V dur . Bu durumda koruma potansiyeli +0,25 Volt olur. Deniz Iinde Kullanlan Galvanik Anotlar Deniz ii yaplarnn katodik korumasnda genellikle zel biimli alminyum ve inko anotlar kullanlr. ekil-5.8 da deiik tipte alminyum anotlarn yapya balan ekilleri, ekil-5.9da yamuk biimli bir alminyum anot grlmektedir.
ekil-5.8 Deniz ii sabit yaplara galvanik anotlarn balant ekilleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
225
KATODK KORUMA
Sayfa 226 / 325
ekil-5.9 Yamuk biimli alminyum anot Gemilerde srtnmeye neden olmamas amac ile yass biimli zel tip anotlar kullanlr. Gemilerde kullanlan inko ve alminyum anot biimleri ekil-5.10 de grlmektedir.
ekil-5.10 Gemilerde kullanlan alminyum ve inko anotlar 5.3 - ISKELE AYAKLARININ KATODIK KORUMASI Deniz ii sabit yaplarn en nemlisi kpr, rhtm veya iskele aya olarak deniz iine aklm olan elik kazklardr. Bu kazklarn byk bir ksm deniz dibi zemini iine aklm durumdadr. Iskele ayaklarnda korozyon asndan en tehlikeli blge, deniz suyu seviyesinde bulunan 1,0 m lik rpnt blgesidir. Bu blgenin atmosferde kalan ksmnn katodik olarak korunmas mmkn olmadndan bu blgenin etkili bir ekilde kaplanarak korunmas gerekir. Deniz suyu ve deniz dibi zemini iinde kalan blgeler katodik olarak korunabilir.Iskele ayaklarnn katodik korumas hem galvanik anotlu, hem de d akm kaynakl olarak yaplabilir. Sistem seiminde ekonomik faktrler gz nne alnr. Aada biri d akm kaynakl dieri galvanik anotlu olarak yaplm iki rnek proje verilmektedir. Iskele Ayaklarnn D Akm Kaynakl Olarak Korunmas 9 m eninde ve 60 m uzunluunda bir iskelede 20 adet H-profil kazk bulunmaktadr. Kazklar drtl gruplar halinde apraz olarak aklm ve drt kazk birbirine balanmtr. Kazklarn toplam boyu 27,6 m dir. Bunun 15 m lik blm deniz dibi zemini iine aklm durumdadr. Kazklarn 9 m lik blm deniz suyu iinde, 1.0 m lik blm gel-git blgesinde ve 2,5 m lik ksm da su seviyesi zerinde atmosferde kalmaktadr. Deniz suyunun rezistivitesi 30 Ohm.cm ' dir. Kazklar 250 m kalnlnda vinil boya ile boyanmtr. Bu kazklara 20 yl sreli olarak d akm kaynakl katodik koruma uygulanacaktr. NOT : 1 m uzunluundaki H-profil kazn yzey alan 2,44 m 2 dir.ekil-5.11
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
226
KATODK KORUMA
Sayfa 227 / 325
ekil-5.11 H profil elik iskele ayaklarna katodik koruma uygulanmas lk nce elik kazklarn korunacak yzey alannn hesaplanmas gerekir. Kazklarn atmosferde kalan ve deniz suyu ile slanmayan blgesine katodik koruma uygulanamaz. Deniz suyu ile slanan yzeyler akm ihtiyac asndan grupta toplanabilir. 1 - Gel-git blgesi, 2 - Deniz suyu iinde kalan blge, 3 - Deniz dibi zemini iinde kalan blge. Gel - git blgesi yzey alan : A = L. n a = 1,0x 20x 2,44 = 49 m2 Deniz suyu iinde kalan blgenin yzey alan : Kazk yzey alan, A1 = L n a = 9x 20x 2,44 = 439 m2 apraz balant elemanlar yzey alan, A2 = L n a = 9 x 10 x 2,44 = 220 m2 A = A1 + A2 = 439 + 220 = 659 m2 Deniz dibi zemini iinde kalan blgenin yzey alan: A = L n a = 15x 20x 2,44 = 732 m2
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
227
KATODK KORUMA
Sayfa 228 / 325
Katodik Koruma Akm Ihtiyac, Kazklar vinil boya ile kaplanm durumdadr. Kazklarn deniz iine aklmas srasnda yalnzca zemin iine giren blgelerde boyann bozulmas sz konusu olabilir. st ksmlarda boya tabakasnn salam kald kabul edilebilir. Bu nedenle gel-git blgesinde ve deniz iinde kalan blgede kaplamann en ok % 5 orannda bozulmu olduu dnlerek plak ve kaplamal yzeyler iin akm ihtiyacnn ayr ayr hesaplanmas gerekir. 1 - Gel - git blgesi iin gerekli akm ihtiyac : plak Yzeyler iin, i1 = 0,05 x 49 x 350 = 0,858 A Kaplamal yzeyler iin, i2 = 0,95 x 49 x 50 = 2,327 A.
Gel-git blgesi iin toplam akm ihtiyac,i t = 0,858 + 2,327 = 3,185 A. Gel-git blgesinde kabuklama ve polarizasyon sz konusu olmad iin, katodik koruma sresince bu akmn sabit kald kabul edilebilir. 2- Deniz suyu iinde kalan yzeyler iin gerekli akm ihtiyac : Bu blgede de kaplama bozukluunun % 5 olduu kabul edilebilir. Buna gre kazklarn balangtaki akm ihtiyac yle hesaplanr. plak yzeyler iin,i1 = 659 x 0,05x 250 = 8,238 A . Kaplamal yzeyler iin, i2 = 659 x 0,95 x 30 = 18,781 A. Deniz iinde kalan yzeylerin balangta toplam akm ihtiyac, i
b
= i1 + i2 = 8,238 + 18,781 = 27,019 A. Polarize olduktan sonraki akm ihtiyalar da yledir : plak yzeyler iin, i1 = 659 x 0,05 x 70 = 2,306 A. Kaplamal yzeyler iin, i2 = 659 x 0,95 x 10 = 6,260 A. Deniz iinde kalan yzeylerin polarizasyondan sonra toplam akm ihtiyac, ip = 2,306 + 6,260 = 8,566 A. 3- Deniz dibi zemini iinde kalan blgeler iin akm ihtiyac :
Vinil boya ile yaplm kaplamann kazklarn yeraltna aklmas srasnda % 60 orannda bozulmu olduu kabul edilebilir. Buna gre akm ihtiyac yle hesaplanr. plak yzeyler iin, i1 = 732 x 0,60x 50 = 21,960 A.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
228
KATODK KORUMA
Sayfa 229 / 325
Kaplamal yzeyler iin, i2 = 732 x 0,40 x 10 = 2,928 A. Deniz dibi zemini iinde kalan yzeylerin balangta toplam akm ihtiyac, ib = 21,960 + 2,928 = 24,888 A. Polarizasyondan sonraki akm ihtiyac, plak yzeyler iin, i1 = 732 x 0,60 x 15 = 6,588 A. Kaplamal yzeyler iin, i2 = 732 x 0,40 x 5 = 1,464 A. Deniz dibi zemini iinde kalan yzeylerin polarizasyondan sonra toplam akm ihtiyac, ip = 6,588 + 1,464 = 8,052 A. Toplam akm ihtiyac: Iskelede bulunan 20 kazk iin balangtaki katodik koruma toplam akm ihtiyac, i t = 3,185 + 27,019 + 24,888 = 55,092 A. Polarize olduktan sonra katodik koruma akm ihtiyac, ip = 3,185 + 8,566 + 8,052 = 19,803 A. bulunur. Bu deerler katodik korumann ilk yllar iindir. Katodik koruma mr 20 yldr. Kazklar zerine yaplm olan kaplama zamanla ypranarak 20 yl iinde direncini gittike kaybeder. Bu durumda kazklarn akm ihtiyacnda zamanla art grlr. Ortalama bir akm ihtiyac deeri belirlemek zere, kazklarn 20 yl sonundaki akm ihtiyalarn yeniden hesaplayalm. Kaplama bozukluunun gel - git blgesinde ylda yaklak % 2 orannda, deniz suyu iinde ylda yaklak % 1 orannda ve deniz dibi zemini iinde kalan blgede de ylda yaklak % 0,5 orannda gereklemesi beklenebilir. Buna gre bu blgelerin 20 yl sonundaki akm ihtiyalar yle olacaktr. 1- Gel - git blgesinin 20 yl sonunda akm ihtiyac akm ihtiyac : 20 yl sonunda kaplamadaki ypranma 20 x 0,02 = 0,40 olacaktr. Yani 20 yl sonunda plak yzeyler 0,05 + 0,40 = 0,45, kaplamal yzeyler ise 0,55 oranndadr. Yirmi yl sonunda akm ihtiyac, plak yzeyler iin i1 = 49 x 0,45x 350 = 7,717 A. Kaplamal yzeyler iin, i2 = 49 x 0,55x 50 = 1,347 A.
Gel - git blgesi iin toplam akm ihtiyac, ip = 7,717 + 1,347 = 9,064 A. 2- Deniz suyu iinde kalan blgeler iin akm ihtiyac:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
229
KATODK KORUMA
Sayfa 230 / 325
Deniz suyu iinde kalan blgelerde kaplama bozukluunu ylda % 1 orannda gerekleecei gz nne alnarak, 20 yl sonunda, 20 x 0,01 = 0,20 orannda bozuk yzey oluaca ve toplam olarak 0,25 orannda plak yzey bulunaca kabul edilebilir. Buna gre akm ihtiyac yle hesaplanr. plak yzeyler iin, i1 = 659 x 0,25x 70 = 11,532 A. Kaplamal yzeyler iin, i2 = 659 x 0,75x 10 = 4,942 A. Toplam akm ihtiyac, It = i1 + i2 = 11,532 + 4,942 = 16,474 A. 3- Zemin iinde kalan blgelerde akm ihtiyac: Zemin iinde kaplamann ylda % 0,5 orannda bozulaca kabul edilmitir. Buna gre 20 yl iinde 20 x 0,005 = 0, 10 bozulma olacaktr. Sonunda plak yzey alan 0,60 + 0,10 = 0,70 ' e ulaacaktr. Buna gre 20 yl sonunda zemin iinde kalan blgelerin akm ihtiyac yledir. plak yzeyler iin, i1 = 732 x 0,70 x 15 = 7,686 A.
Kaplamal yzeyler iin,i2 = 732 x 0,30 x 5 = 1,098 A. Zemin iinde kalan blgenin toplam akm ihtiyac, i = i1 + i2 = 7,686 + 1,098 = 8,784 A. dr. 20 yl sonunda kazklarn toplam akm ihtiyac, i t = 9,064 + 16,474 + 8,784 = 34,322 A. olacaktr. Grld zere ilk yllarda 19,8 A olan katodik koruma akm ihtiyac zamanla artarak 20 yl sonunda 34,3 A deerine erimektedir. O halde katodik koruma sresince etkili olacak ortalama akm iddeti,
iort = 19,803+ 34,322 27,0A 2
olmaktadr. Projede anot saysnn bu deer temel alnarak hesaplanmas gerekir. Anot cinsi ve miktar Deniz suyu iinde yardmc anot olarak, platin kapl titanyum, oksit kapl titanyum, gm - kurun ve kromlu demir - silikon anotlar kullanlabilir. Bu projede hesaplama tekniini gstermek amac ile kromlu demir-silikon anotlar tercih edilmitir. Bu anotlarn deniz suyu iindeki ktle kayb 0,5 kg / A. yl 'dr. Bu durumda 20 yl sre iin gerekli anot ktlesi :
m= Anotmrx Ktlekaybx Akm iddeti Kullanma faktr
20 yl x 0,5kg/A.ylx 27,0A 0,50
m=
= 540 kg
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
230
KATODK KORUMA
Sayfa 231 / 325
Iki kaz korumak zere bu iki kazk arasna bir adet anot konulmas, bylece 20 .kazk iin 10 adet anot kullanlmas uygun olacaktr. Buna gre :
Anotsays= 540 10 = 54 adet
olur.
7,6 cm ap ve 152 cm boyunda olan TS S-11 standart demir-silikon anodun ktlesi 53,6 kg. dr. Katodik korumada bu anotlardan kullanlmas uygun olacaktr. Bu anodun deniz suyu iindeki direnci :
R = 8L Ln 1 2 d 30 8x152 Ln 1 = 0,128Ohm 2x 3,14x152 7,6
R =
dur. Ancak 10 adet anot 6 m aralklarla paralel olarak balanacaktr. Bu durumda toplam anot direnci hesaplanabilir.
R = t 0,128 x1,152= 0,015Ohm 10
Transformatr - redresr ve anot balant kablolar Transformatr - redresr nitesi sahile konulacaktr. Bu nedenle trafo ile anotlar arasnda doru akm tayan ana kablo boyunca voltaj dnn hesap edilmesi gerekmektedir. Anotlardan 27 A akm ekilmekte ve katodik koruma mr 20 yldr. Bu durumda kablo olarak ekil-3.64 e gre 35 mm2 kesitli bir kablonun kullanlmas gerekmektedir. Bu kablonun direnci 0,85 x 10 -3 Ohm/m dir. Ohalde iskelenin en ucunda bulunan anotta meydana gelen voltaj d aadaki ekilde hesaplanabilir. Anot kablo uzunluunun 60 m ve katot geri dn kablo uzunluunun da 6 m olduunu dnelim. Buna gre katodik koruma sisteminde toplam kablo direnci,
uzunluu, m Anotkablosu R = +Katotkablosu uzunluu, m (Ohm/m) 2
60 ) = 0,0306Ohm R = + 6( 0,00085 2
bulunur. Anot kablo uzunluunun ikiye blnme nedeni, akmn yol boyunca kullanlarak azalmas ve btn kablo boyunca akm iddetinin yarsnn etkili olmasndandr. Buna gre akm iddetinin en yksek olduu balang devresinde, iskele u noktasndaki maksimum voltaj d aadaki ekilde hesaplanr. E =IR = (55,092) (0,0306 = 1,7 Volt Transformatr - redresr doru akm k potansiyelini belirlemek zere katodik koruma sisteminin toplam direncini hesaplyalm. R = Ranot + Rkablo + Rkatot
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
231
KATODK KORUMA
Sayfa 232 / 325
Rkatot = 0,3 / 55 = 0,005 Ohm Rt = 0,015 + 0,0306 + 0,005 = 0,051 Ohm Transformatr- redresr k voltaj E = IR + 1,7 = ( 55,1 ) ( 0,051 ) + 1,7 = 4,5 Volt bulunur. Buna en yakn T/R nitesi (8 Volt x 60 Amper) olan trafo - redresr nitesidir. ISKELE AYAKLARININ GALVANIK ANOTLARLA KATODIK KORUNMASI 6 m eninde, 45 m boyunda bir iskele, 40 cm apnda ve 12 m uzunluunda on alt adet elik kazk zerinde bulunmaktadr. Kazklarn 4,2 m lik ksm deniz dibinde zemin iine aklm durumdadr. 5,4 m lik blm deniz suyu iinde ve 1,0 m de gel-git blgesindedir. Kazklarn 1,5 m lik blm de su seviyesi zerinde atmosferdedir. Ancak bu blge de dalga etkisi ile deniz suyu ile temas etmektedir. Deniz suyu kirli deildir. Ortalama rezistivite 25 Ohm. cm' dir. Kazklar aklmadan nce 400 m kalnlkta coal tar epoksi boya ile boyanmtr. Bu kazklarn galvanik anotlarla 20 yl sreli olarak korunmas istenilmektedir. ekil-5.12
ekil-5.12 Iskele ayaklarnn galvanik anotlarla katodik korunmas Katodik olarak korunacak yzey alan : Deniz dibinde zemin iinde kalan yzey alan , A1 = D L n A1 = (3,14 )x (0,40) x (4,2) x (16) = 84,4 m2 Deniz suyu iinde kalan blgenin yzey alan , A2 = D L n A2 = (3,14) x (0,40) x (5,4) x (16) = 108,5 m2
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
232
KATODK KORUMA
Sayfa 233 / 325
Gel-git blgesinin yzey alan , A3 = D L A3 = (3,14 ) x (0,40 ) x (1,0) x 16 = 20 m2 Katodik Koruma Akm Ihtiyac : Deniz suyu iinde akm ihtiyac, deniz suyunun hareketli veya durgun oluuna gre deiir. Dier taraftan yaplm olan kaplamann bozulma derecesi de akm ihtiyacna etki yapar. Bu nedenle her blge iin ayr akm ihtiyac deeri seilmesi gerekir. Deniz dibi zemini iinde kalan blgeler iin akm ihtiyac : Kazklar zemin iine aklrken kaplama byk lde zarar grr. Kaplamann % 50 orannda zarar grm olduu kabul edilerek akm ihtiyac aadaki ekilde hesaplanr. plak yzeyler iin , i = 84,4x 0,50x 50 = 2,11 A Kaplamal yzeyler iin i = 84,4x 0,50x 10 = 0,42 A Balangtaki toplam akm ihtiyac, ib = 2,11 + 0,42 = 2,53 A Polarize olduktan sonraki akm ihtiyac , plak yzeyler iin , i = 84,4 x 0,50 x 15 = 0,63 A Kaplamal yzeyler iin, i = 84,4 x 0,50 x 5 = 0,21 A Polarizasyondan sonra toplam akm ihtiyac, i
p
= 0,63 + 0,21 = 0,84 A.
Deniz suyu iinde kalan blgelerin akm ihtiyac : Kazklara yaplm olan kaplamann inaat srasnda % 10 orannda bozulmu olduu kabul edilebilir.Yzeyden itibaren 1 m aada deniz suyu durgun haldedir. Buna gre kazklarn deniz suyu iinde kalan blgelerinin balangtaki akm ihtiyac, plak yzeyler iin,i = (108,5) x (0,10) x (250) = 2,71 A. Kaplamal yzeyler iin , i = (108,5) x (0,90) x (30) = 2,93 A. Balang iin toplam akm ihtiyac, ib = 2,71 + 2,93 = 5, 64 A. Kazk yzeyi polarize olduktan sonra akm ihtiyac, plak yzeyler iin ,i = (108,5)x (0,10)x (70) = 0,76 A. Kaplamal yzeyler iin , i = (108,5)x (0,90)x (10) = 0,98 A.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
233
KATODK KORUMA
Sayfa 234 / 325
Polarizasyondan sonra toplam akm ihtiyac, ip = 0,76 + 0,98 = 1,74 A. Gel - git blgesi iin akm ihtiyac : Gel git blgesinde deniz suyu hareketlidir. Akm ihtiyac hesabnda bu durum gz nne alnmaldr. plak blgeler iin ,i = (20,0)x(0,10)x(350) = 0,70 A. Kaplamal blgeler iin , i = (20,0)x(0,90)x(50) = 0,90 A. Balangtaki toplam akm ihtiyac, ib = 0,70 + 0,90 = 1.60 A. Gel - git blgesinde deniz suyu hareketlidir. Bu blgede korozyon rnleri kazk yzeyinde toplanarak polarizasyona neden olmaz. Bu nedenle akm ihtiyacnn zamanla deimesi sz konusu deildir. Kazklarn balangtaki ve polarize olduktan sonraki toplam akm yledir : ib = 2,53 + 5,64 + 1,60 = 9,77 A. ip = 0,84 + 1,74 + 1,60 = 4,18 A. Katodik koruma uygulandktan sonra zaman getike kazklar zerindeki kaplama direnci gittike azalr. Kaplama direncinin bir ylda yaklak olarak % 2 orannda azalaca kabul edilebilir. Bu durumda balangta % 10 olan kaplama bozukluunun 20 yl sonunda 0,02 x 20 = 0,40 artaca ve kaplamasz yzey alannn 0,90 - 0,40 = 0,50 olaca bulunur. Bu sonu kazklarn akm ihtiyacnn yldan yla artacan gsterir. 20 yl sonunda kazklarn akm ihtiyacnn yeniden hesaplanmas ve katodik koruma uygulama sresi iinde geerli olacak bir ortalama akm ihtiyacnn belirlenmesi gerekir. Deniz dibi zemini iinde kalan blgede kazklarn kaplamasnda herhangi bir bozulma sz konusu olmaz.Deniz suyu iinde kalan blgede 20 yl sonunda kaplama bozukluu % 50 olacaktr buna gre akm ihtiyac, plak yzeyler iin,i = (108,5)x (0,50)x (70) = 3,80 A Kaplamal yzeyler iin, i = (108,5)x (0,50)x (10) = 0,54 A. Toplam akm ihtiyac , i = 3,80 + 0,54 = 4,34 A. ihtiyac
Gel - git blgesinin 20 yl sonundaki akm ihtiyac:
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
234
KATODK KORUMA
Sayfa 235 / 325
plak yzeyler iin , i = (20)x (0,50)x (350) = 3,50 A Kaplamal yzeyler iin , i = (20)x (0,50)x (50) = 0,50 A. Toplam akm ihtiyac ,i = 3,50 + 0,50 = 4,0 A. Yirmi yl sonunda kazklarn toplam akm ihtiyac, it = 4,34 + 4,0 + 0,84 = 9,18 A. bulunur. Katodik koruma uygulamasnn balangcnda 16 elik kazk iin 9,77 Amper akm uygulanmas gerekirken, polarizasyon sonunda akm ihtiyac 4,18 Amper' e dmtr. Ancak kazk yzeylerinde bulunan kaplamann zamanla bozulmas nedeniyle akm ihtiyac yldan yla artmakta ve 20 yl sonra 9,18 Amper' e ulamaktadr. Bu durumda kazklarn 20 yl boyunca katodik olarak korunmas iin uygulanacak ortalama akm iddeti,
iort = 4,18+ 9,18 2 = 6,68A.
dir.
Anot ktlesi ve says: Galvanik anot olarak indium alaml alminyum anot kullanm olduumuzu dnrsek ,16 elik kaz 20 yl koruyabilmek iin gerekli anot ktlesini hesap edebiliriz.
Anotktlesi = Anotmrx iort xAnotakmkapasitesi Anotverimi x Kullanma faktr 20 x 6.68x 3,15 0,90x 0.85
Anotktlesi =
= 550 kg
Bir kazk iin gerekli anot ktlesi, m = 550 / 16 = 34,4 kg bulunur. Anot Cinsi ve Akm k Bu sonuca gre, 20 yl korumay salamak zere, her kazk iin 17 kg ' lk standard Al-13 (38 cm x 11,7 cm x 13,9 cm) anottan iki adet kullanlmas gerekir. Bu anotlar kazklar zerine kaynak edilir. (Bir baka zm ekli de 34 kg lk byk bir anot iki kazk arasna sallandrlabilir.) Bu anotlarn dik olarak deniz suyu iindeki direnci,
R = 8L Ln 1 2 d
Anot edeer ap,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
235
KATODK KORUMA
Sayfa 236 / 325
d=
(23,4+ 27,8) 25
= 16,3cm
R =
8x38 Ln 1 = 0,20Ohm 2x3,14x38 16,3
Anot taban yzeyi boyanarak etkisiz hale getirilir. Bu durumda anot direnci,
R = 0,20 0,75 = 0,27Ohm.
olur. Tek anottan ekilecek akm,

i= E R = 1,101,0 0,27 = 0,37Adir.
32 adet anottan ekilebilecek maksimum akm iddeti 0,37 x 32 = 11,8 Amper olacaktr. Anotlar harcandka yzeyleri klecek ve direnlerinde artma olacaktr. Son halde anot yzeyinin % 65 orannda azald kabul edilirse tek anot direnci,
R = 0,27 0,65 = 0,335Ohm.
olacak ve bir anottan yaklak olarak,
i=
0,10 = 0,30 A. 0,335
akm ekilebilecektir. Bu durumda 32 anot toplam olarak i t = 0,30x 32 = 9,6 A. akm reteceinden kazklar iin son halde gerekli akm karlanm olacaktr.
5.4 -GEM GVDELERNN KATODK KORUMASI Gemi gvdelerinin deniz suyu ile temas eden yzeyleri deniz suyunun iddetli korozif etkisi nedeniyle ksa srede korozyona urar. Boya uygulanarak korozyon hz azaltlabilir. Ancak deniz suyu ve zellikle fouling etkisi ile en uygun boyalar bile bir ka yldan fazla dayanmaz. Gemi gvdelerindeki korozyonun hz aadaki faktrlere bal olarak byk llerde deiiklik gsterir.
Geminin cinsi, hz ve tonaj korozyon hzna etki yapar. Geminin limanda hareketsiz olarak bekledii veya seferde olduu sreler iinde korozyon hz farkldr. Dier taraftan geminin iinde bulunduu deniz suyunun tuzluluk derecesi ve scakl da korozyon hzna etkir. Gemi gvdesine yaplm olan boya cinsi, kalnl ve eskime durumu ile kaplamadan nceki yzey temizlii de korozyon hz bakmndan byk nem tar.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
236
KATODK KORUMA
Sayfa 237 / 325
Btn bu faktrlerin etki derecesini nceden belirleyerek bir geminin korozyon hznn nceden tahmin edilmesi olduka gtr. ou zaman byle bir tahminin yaplmasna gerek duyulmaz. Pratikte gemi gvdelerinin korozyondan korunmas iin uygun bir boya ile boyanmas ve ayrca katodik koruma yaplmas yoluna gidilir. Gemi Gvdelerinin Boyanmas
Gemi gvdelerinde korozyon asndan drt farkl blge vardr.ekil-5.4 Yakn deniz atmosferi etkisinde kalan st blge, Atmosferde kalan ve zaman zaman slanan blge, Geminin yk durumuna gre suya batan blge, Srekli deniz suyu iinde kalan blge. Bu blgelerin boyanmasnda farkl cinste boyalarn kullanlmas gerekir. Deniz suyu alkali zellikte olduundan deniz suyu ile temas eden blgelerde sabunlaabilen alkit tipte boyalarn kullanlmamasna zen gsterilmelidir. Dier taraftan srekli deniz iinde kalan yzeylerde fouling olayn nlemek iin son kat zehirli boya uygulanmas yararl olur. ekil-5.13 Gemi gvdelerinin su iinde kalan yzeyleri alkali etkilerine dayankl boyalarla kat halinde 200-300 m kuru film kalnl olacak ekilde boyanr. Boya olarak epoksi, vinil veya klor kauuk boyalar tercih edilir. Ancak hangi boya seilmi olursa
olsun, boya mrne etki yapan en nemli husus ilk boyadan nce yzey temizliinin ok iyi yaplm olmasdr. Deniz suyu alkali karakterde olduu iin astar olarak alkaliye dayankl tipte inko kromat, inko fosfat ve kalsiyum plumbat gibi antikorozif astar boyalar tercih edilir. Ayrca boyalarn abuk kuruyan cinste olmas , geminin kuru havuzda bekleme sresini ksaltmas bakmndan byk nem tar. Geminin su altnda kalan blmlerinde son kat olarak fouling etkisine kar zehirli boya uygulanmas gerekir. Gemi gvdesinin su zerinde kalan blgeleri atmosferik korozyon
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
237
KATODK KORUMA
Sayfa 238 / 325
etkisindedir. Bu blgelerde boya kalnl daha az olabilir ve zehirli boya kullanlmasna da gerek yoktur. ekil-5.13 Gemi gvdelerinde farkl boya blgeleri Boyalarn korozyonu nlemek dnda ikinci bir grevleri de, geminin suya batan d yzeylerinin dzgn ve przsz olmasn salamaktr. Yzeyde pas olumas, kabuklama ve bu kabuklar zerinde deniz canllarnn yapmas sonucu oluan przler srtnme kayplarna neden olur. rnein : 100.000 tdw'lik bir tankerin, yzeylerinin dzgn ve przsz olmas salanarak, geminin ekonomik mr boyunca yaklak 10 milyon dolar yakt tassarrufu yaplabilecei hesaplanmtr. Gemi Gvdelerine Katodik Koruma Uygulanmasnda Genel Kurallar Gemi gvdelerine katodik koruma uygulamas da dier deniz ii yaplarnda olduu gibidir. Ancak gemilerin hareket halinde oluu ve akm ihtiyacnn zamanla deimesi, baz farklar yaratr. a) Katodik koruma uygulamas gemi henz kzakta iken yaplr. Katodik koruma mr de geminin yeniden kzaa alnaca sre gz nne alnarak belirlenir. Bu sre yaklak olarak 1,5 - 2 yldr. b) Gemi gvdelerine hem galvanik anotlu hemde d akm kaynakl kataodik koruma sistemi uygulanabilir. Seim ekonomik faktrler gz nne alnarak yaplr. Genellikle kk tonajl gemiler iin galvanik anotlu katodik koruma sistemi daha uygundur. c) Her iki sistemde de anotlar gemi gvdesine balanr. Gvde zerine kabarklk yapan bu anotlar srtnme etkisi nedeniyle gemi hz zerinde olumsuz etki gsterir. Bu durum geminin yakt sarfiyatnn artmasna neden olur. rnein 18.000 tdWlik bir petrol tankerine inko anotlar balandnda, tanker hzn 14.5 mil/saat de tutabilmek iin gemi motor gcnn %1 orannda artrlmas gerekmitir. Anotlarn srtnme kaybna meydan vermemesi iin, gemilerde kullanmak zere yass biimli zel anotlar gelitirilmitir. d) Gemi pervanesi ile gvde temas halinde olmasna ramen, yalama yalar nedeni ile ara yerde elektriksel diren oluur. Pervanenin de gemi gvdesi ile birlikte katodik olarak korunabilmesi iin bu direncin 0,001 Ohmn altna drlmesi gerekir.Bu amala pervane miline bir fra balanarak gemi gvdesi ile pervane arasnda elektriksel ba salanm olur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
238
KATODK KORUMA
Sayfa 239 / 325
ekil-5.14 Pervane ile gemi gvdesinin elektriksel balants e) Anotlar gemi gvdesine yapk haldedir. Bu durum anot evresinde ar voltaj olumasna ve boya tabakasnn soyulmasna neden olabilir. zellikle d akm kaynakl katodik koruma uygulamasnda ar voltajn zararl etkilerini gidermek zere zel nlemler alnmas gerekir. f) Gemilerin akm ihtiyac zamanla deiebilir. Bunun balca nedeni gemi yzeylerine yaplm olan boyann zamanla eskimesidir. Akm ihtiyac hesabnda bu durumun gz nne alnmas gerekir. Katodik Koruma Akm Ihtiyac Gemi gvdelerinin katodik korunmas iin gerekli akm ihtiyac, gemi cinsi ve boya kalitesine bal olarak gemiden gemiye 10 kata varan farkllklar gsterebilir. Ayn bir geminin akm ihtiyac da ykne, hzna ve seyretmekte olduu denizin tuzluluuna ve scaklna bal olarak zamanla deiir. Geminin bir yl iindeki toplam akm ihtiyac, bu sre iinde ka gn seferde ve ka gn limanda hareketsiz kald srelere baldr. Bu nedenlerle gemilerin akm ihtiyac iin kesin deerler verilmesi olduka gtr. Katodik koruma projelerinde gemilerin akm ihtiyac, gemi boyasnn kalitesi ve eskilik durumu gz nne alnarak 10 mA/m 2 ile 60 mA/m2 arasnda seilebilir. Pervane ve dmenin plak halde olmas ve bu blgede trbilans etkisi nedeniyle akm ihtiyacnn 500 mA/m2 alnmas uygundur. Pervanenin Etkisi Gemilerde pervane ve dmenin bulunduu k blgesinde korozyon hz daha fazladr. Bunun balca nedeni vardr.
Pervaneiddetli trbilans hareketine neden olur. Bu durum metal yzeyine difzyonunu maksimum deere karr.
oksijen
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
239
KATODK KORUMA
Sayfa 240 / 325
Trbilans hareketi ayrca kavitasyon etkisi yaparak erozyona neden olur. Bylece erozyonlu korozyon olaylar artar. Bronzdan yaplm olan pervane ve dmen elik zerine galvanik etki yaparak k blgesinde korozyon hznn artmasna neden olur. K blgesinde kendini gsteren bu etkiler, bu blgede akm ihtiyacn artrr. Katodik koruma uygulamasnda bu durumun gz nne alnmas gerekir. Galvanik Anotlar ile Katodik Koruma Gemiler nceleri yalnz galvanik anotlar ile katodik olarak korunmutur. Balangta galvanik anot olarak manezyum anotlar kullanlmtr. Manezyum anotlarn hem akm kapasitesi, hem de verimleri dktr. Bu nedenle ancak ksa mrl katodik korumalarda kullanlabilir. Dier taraftan manezyum anotlarn potansiyelleri yksektir. Bu durum gemi gvdelerine balanan anotlarn evresinde ar korumaya ve kaplamann soyulmasna neden olabilir. Bu nedenle gemi gvdelerinin katodik korunmasnda manezyum anotlar yerine inko veya alminyum anotlar tercih edilmitir. inko ve alminyum anotlar ile korunmakta olan elik arasnda deniz suyu iinde maksimum 0.250 Volt bir potansiyel fark oluur. Katot potansiyeli arttka bu farkta azalr. Gemi gvdesinin potansiyeli en ok 0.95 Volt deerine (Ag/AgCl) ulaabilir. Gemi potansiyeli katodik koruma iin gerekli olan deere eritikten sonra anotlardan ekilen akm kendiliinden gittike azalr. Aksine olarak, gemi potansiyelinin d k olmas halinde anot katot arasndaki potansiyel fark byr ve anot akm klar artar. Bylece anotlardan ekilen akm otomatik olarak kontrol edilmi olur. Anot ktlesi ve says : Geminin tam ykl olduu andaki slak yzey alan esas alnarak, katodik koruma iin toplam akm ihtiyac hesaplanr. Pervane ve dmen iin gerekli olan akm miktar da buna katlr. Gemilerde katodik koruma mr, geminin kuru havuza alnma sresi gz nne alnarak seilir. Bu sre iinde geminin katodik olarak korunmas iin gerekli minimum anot ktlesi,
Anotktlesi = Anotmr(yl)x ekilenakm(A)xAn ot kapasitesi (kg/A.yl) Anotverimi x Kullanma faktr
bants ile hesaplanr. ( Kullanma faktr anot biimine baldr. Bu deer silindir biimli anotlarda 0,90, drtgen kesitli anotlarda 0,85 ve yass anotlarda 0,80 alnabilir.) Gemide kullanlacak anot tipi ve says, bir anottan ekilebilecek maksimum akm iddeti gz nne alnarak hesaplanabilir. Bunun iin nce tek anot direncinin hesaplanmas gerekir. Anot direnci, anot boyut ve biimine bal olarak aadaki bantlar ile hesaplanabilir. Silindir Biimli Anotlarn Direnci
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
240
KATODK KORUMA
Sayfa 241 / 325
Bu tip anotlar genellikle sabit deniz ii yaplarda kullanlr. Boylar efektif yarapndan 10 kat veya daha byk olan ve ekil 5.15'de grld gibi 30 cm den daha byk ayaklar zerinde duran anotlarn direnci aadaki bant ile hesaplanr.
R = 2L ln 1 2 L r
Burada : = Deniz suyu rezistivitesi, Ohm.cm L = Anot boyu, cm r = Efektif yar ap, cm'dir. Drtgen kesitli anotlarda efektif yarap u bant ile hesap edilir.
r=
a
Burada , a = anot kesit alandr.
ekil-5.15 Ayaklar zerine monte edilmi silindir biimli anotlar Anot harcandkca kesit alan klr. Son halde anot direncini hesaplamak iin, anot kesit alannn balang deerinin %60 na dnceye kadar kullanlabilecei kabul edilir. Bu durumda efektif yar ap,
1/2 kesitalanx0,60 Orijinal r =
bants ile bulunur.
rnein boyu 100 cm ve kesit alan 20 cm2 olan bir anodun rezistivitesi 25 Ohm.cm olan bir deniz suyu iinde kesit alan % 60 a kadar azaldktan sonra gstermi olduu diren,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
241
KATODK KORUMA
Sayfa 242 / 325
r =
a x 0,60
20 x 0,60 = 1,95 cm 3,14
R =
25 ln 2x 1001 ln 2 L 1 = 2 L 6,28x100 1 ,95 r
R = 0,14 Ohm bulunur. Deiik boyutlarda silindir biimli anotlarn = 25 Ohm.cm rezistiviteli deniz suyu iindeki direnci anot kesit alan ve boyuna bal olarak ekil-5.16da verilmektedir. Yukardaki rnekte ele alnm olan 100 cm boyunda ve 20 cm 2 kesit alannda olan bir anot 25 Ohm.cm rezistiviteli deniz suyu iinde, kesit alan % 40 azalncaya kadar kullanldktan sonraki direnci ekil-5.16 dan R = 0,14 Ohm olarak okunur.
ekil-5.16 Silindir biimli anotlarn deniz suyu iindeki direnci ( = 25 Ohm.cm) Yass Tip Anotlarn Direnci ekil-5.17 de grld gibi dorudan gvdeye kaynak edilmi olan yass tipte (b2c olan) anotlarn rezistivitesi ( ) Ohm.cm olan deniz suyu iindeki direnci aadaki ampirik bant ile bulunabilir.
R=
a+ b+ c
rnein , a = 60 cm , b = 14 cm ve c = 6 cm olan bir yass anodun 25 Ohm.cm rezistiviteli deniz suyu iindeki direnci, R =
25 = = 031 , Ohm a + b + c 60+ 14 + 6
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
242
KATODK KORUMA
Sayfa 243 / 325
bulunur. Bu anotlarn alt yzeyleri boyanarak izole edilmitir.
ekil -5.17 Yass tip anot
Anot direnci bulunduktan sonra, tek anottan ekilebilen maksimum akm iddeti, i = E / R bants ile bulunur. inko ve aliminyum anotlar iin E = 0.250 Volt alnabilir. rnein yukarda ele alnm olan yass anottan ekilebilen maksimum akm i = 0,250 / 0,31 = 0,8 A dir. Katodik koruma iin gerekli minimum anot says, toplam akm ihtiyacnn tek anottan ekilen akma blnmesi ile bulunur. Ancak bu yolla hesaplanan toplam anot ktlesi, katodik koruma mr iin gerekli olan ktleden daha kk karsa, ktlesi daha byk olan bir anot tipi ile hesaplar yeniden yaplr. Gemilerde kullanlmak zere deiik boyutlarda ve ktlede anotlar gelitirilmitir. Bir fikir vermek zere Tablo5.7'de deiik ktle ve boyutlarda alminyum anot tipleri liste halinde verilmektedir. Tablo- 5.7 Gemilerde kullanlan alminyum anotlar
Anot ktlesi,kg Anot biimi Anot (a) uzunluk (b) genilik boyutlar,,mm 610 610 610 610 838 1219 1219 (c) kalnlk
6,3 7,6 9,3 12,4 20,0 32,0 35,2
85 102 140 140 133 152 175
49 57 43 56 76 64 64
Anot Dalm Anotlar, omurgann iki yanna ve su kotunun yaklak 1 m altna her iki yana simetrik olacak ekilde yerletirilir. Galvanik anotlar gemiye kaynak edilerek balanr. Anodun gemi yzeyine yapan alt taban uygun bir boya ile kaln bir ekilde
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
243
KATODK KORUMA
Sayfa 244 / 325
boyanarak izole edilir. Kaynak yerleri ve anot balant pabular da ayn ekilde boyanr. Deniz suyu iinde bir galvanik anot ile ok geni bir alan koruyabilmek mmkn olmaz. Deniz suyu rezistivitesi kk olduundan anottan uygulanan akmn potansiyeli ksa mesafeler iinde der. Deniz suyu iinde mesafeye gre potansiyel
d,ekil-5.18 de grlmektedir. ekil-5.18 Denizsuyu iinde akm younluuna gre potansiyel d rnein koruma akm younluu i = 100 mA/m 2 ve deniz suyu rezistivitesi = 30 Ohm.cm ise, potansiyel d E = 0,3 mV/cm olacaktr. Bu durumda anotlar arasndaki mesafe ok fazla artrlamaz. Pratikte anotlar genellikle 7- 8 m aralklarla yerletirilir. Anot k blgesinde bu deer yarya drebilir. Kullanlan anotlarn yaklak drtte biri gemi k blgesine konulmaldr. Kaplamas iyi durumda olan bir gemide yaklak 10 m 2 slak yzey alan iin bir anot kullanlmas yeterli olabilir. Pervane ve dmen iin ilave anotlar kullanlmaldr. Anotlarn gemi gvdesi ve k blgesindeki dalm ekil-5.19 ve ekil-5.20 de grlmektedir.
ekil-5.19 Galvanik anotlarn gemi gvdesine dalm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
244
KATODK KORUMA
Sayfa 245 / 325
ekil-5.20 Gemi k blgesine galvanik anotlarn yerletirilmesi D Akm Kaynakl Katodik Koruma Byk tonajl gemilerde d akm kayna ile katodik koruma sistemi daha ekonomiktir. Bu sistemin bir dier avantaj da geminin katodik koruma akm ihtiyacnn deimesi halinde, sisteme yeteri miktarda akm uygulanarak bir anda ayar yapabilmenin mmkn olmasdr. Gemilerin akm ihtiyacndaki deime aadaki nedenlerden kaynaklanr.
Gemilerin slak yzey alan yk durumuna gre byk llerde deiir. zellikle yk gemilerinde dolu ve bo durumlar arasnda gemi akm ihtiyacnda % 50 ye varan artlar olabilir. Gemi limanda hareketsiz halde iken akm ihtiyac minimumdur. Seferde akm ihtiyacnda aniden art meydana gelir. zellikle boya kalitesi bozulmu olan gemilerde akm ihtiyac hareket halinde iken 2-3 kat artabilir. Geminin sefere kt deniz suyunun scakl da akm ihtiyacna etki yapar. Scaklk arttkca gemi akm ihtiyacnda art grlr. rnein tropikal denizlerde, souk denizlere gre ayn geminin akm ihtiyac %20-25 orannda daha fazladr. D Akm Kaynakl Katodik Koruma Sistemlerinde Kullanlan Anotlar : Gemilerin d akm kayna ile katodik olarak korunmasnda genellikle gmkurun ve platin kaplanm titanyum anotlar kullanlmaktadr. Bu anotlar, srtnme kaybna meydan vermemek amacyla, gemi gvdesi zerine zel yataklar iine yerletirilmektedir. ekil-5.21
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
245
KATODK KORUMA
Sayfa 246 / 325
ekil-5.21 Anotlarn gemi gvdesine balanmas D akm kaynakl anotlarda, anot evresinde oluan ar voltajn zararl etkilerinin mutlaka nlenmesi gerekir. Bunun iin anot evresi zel olarak izole edilmelidir. Izole edilecek yzeyin yar ap aadaki bant ile hesaplanabilir.
E =
Burada,
.I 2 r
E = Anottan (r) cm uzaklkta potansiyel deiimi , Volt = Deniz suyu rezistivitesi, Ohm.cm I = Anottan ekilen akm iddeti, A. r = Anoda olan uzaklk, cm dir. Korumann gereklemesi iin gemi gvdesinde her noktada Ag/AgCl referans elektroda gre -0.760 Volt deerinin almas gerekir. Bunu kontrol iin gemi gvdesinin eitli noktalarna sabit Ag/AgCl referans elektrotlar balanr Ancak potansiyelin ok yksek olmas halinde kaplama bozulabilir. Bu nedenle E >1,0 Volt olmas istenilmez. Anot evresinde soyulma tehlikesinin sz konusu olduu (r) mesafesi yukardaki bant ile belirlenebilir. rnein, I = 5 A , = 25 Ohm.cm olmas halinde, anot evresinde ar voltajdan korunmas gereken blgenin yar ap,
r = 25x5 = 20 cm 6,28x1
olacaktr. Bu blge bir fiberglas levha ile veya kaln bir boya tabakas ile izole edilir. lm ve Kontroller Gemi gvdesine uygulanm olan katodik korumann etkinlik derecesi, gvdenin eitli noktalarna konulan sabit referans elektrotlar yardmyla llr. Referans elektrot olarak gm/gm klorr veya saf inko metal elektrot kullanlr. Gemi gvdesine sabit inko referans elektrot balants ekil-5.22 de grlmektedir. Standart doygun potasyum klorr iindeki Ag/AgCl referans elektrotlar ile -0,800 V
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
246
KATODK KORUMA
Sayfa 247 / 325
olan koruma kriteri, deniz suyu iine daldrlan gm/gm klorr referans elektroduna gre -0.760 Volt dur. Saf inko referans elektroda gre llen potansiyel deeri de + 0.25 Volt veya bundan daha kk olmaldr.
ekil-5.22 Gemi gvdesine inko referans elektrot balants
BLM - 6 BETONARME DEMRLERNN KOROZYONU 4 VE KATODK KORUMASI
6.1 GR Beton normal halde betonarme demirleri iin hem kimyasal, hem de fiziksel olarak iyi bir koruyucu ortam oluturur. imento + su reaksiyonu sonucu kalsiyum hidroksit oluur ve beton olduka yksek bir alkali zellik kazanr. Beton pH derecesinin yksek oluu betonarme demiri yzeylerinde pasif bir oksit filmi olumasna neden olur. Dier taraftan betonun geirgenliinin dk oluu, korozyona neden olan bileenlerin beton iine girmesini ve betonarme demirleri yzeyine kadar ulamasn gletirir. Bir elektrolit olarak betonun iyonik iletkenlii de ok dktr. letkenliin dkl betonarme demirleri zerinde korozyon hcrelerinin gelimesini gletirici bir etki gsterir. Bu zellikler, normal halde bulunan bir beton iindeki betonarme demirlerinin korozyona uramasn nler. Normal bir beton iinde demirler pasif halde bulunur. Fakat beton kalitesinin yetersiz olmas ve beton iine evreden baz zararl bileenlerin girmesi halinde betonarme demirleri korozyona urayabilir. Betonarme demirlerinde korozyon olayna, genellikle deniz suyu veya atmosferi etkisinde kalan yaplarda, klorr tuzlarnn kullanld baz kimyasal fabrikalarda ve zellikle buzlanmaya kar tuzlama yaplan kara yolu kprleri ve viyadklerde raslanmaktadr. Karayollarnda yollara ve zellikle buzlanmann daha etkili olduu
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
247
KATODK KORUMA
Sayfa 248 / 325
kprlere atlan tuzlar betonarme demirlerinin korozyonu asndan byk tehlike yaratmaktadr. Buzlarn erimesi sonucu oluan deriik tuz zeltileri, temas etmi olduu beton boluklar iine penetre olarak betonarme demirlerine kadar ulamaktadr. Bylece beton boluklarna giren klorr iyonu zamanla birikim yaparak konsantrasyonu gittike artmaktadr. Buna benzer olarak deniz atmosferinde kalan betonlarda da, rzgarlarn tam olduu tuz partiklleri beton yzeyine yaparak, benzer ekilde betonarme demirlerine kadar tanmakta ve belli bir konsantrasyona ulatktan sonra betonarme demirlerinin korozyonuna neden olmaktadr. Beton karmna giren doal kum, akl ve su gibi bileenler normal halde ok kk konsantrasyonlarda klorr ierirler. Bu kadar az klorr betonarme demirlerinin korozyonuna neden olmaz. Klorr iyonunun zararl etkisi ancak beton iinde % 0,2 den fazla ( 4,5 kg Cl - /m3) klorr bulunmas halinde sz konusu olabilir. Korozyon iin zararl saylan bu klorr konsantrasyonu snr deeri tartmaldr. Literatrde farkl snr deerleri verilmektedir. Bunun nedeni betonarme demirlerinin korozyonunun klorr konsantrasyonundan baka, betonun mukavemetine, geirimsizliine, boluk yzdesine, rutubetine ve pH derecesine de bal oluundan kaynaklanmaktadr. zellikle karbonasyon nedeniyle beton pH derecesinin azalmas korozyon asndan tehlikeyi artrc rol oynamaktadr. Dk pH derecelerinde daha az klorrn etkili olduu belirlenmitir. Bu nedenle bir ok aratrc yalnz klorr konsantrasyonu iin snr deer vermek yerine, [Cl-] / [OH-] orannn verilmesinin daha doru olacan ileri srmektedir. Betonarme demirlerinin korozyonu, klorr ve pH gibi kimyasal zellikler yannda beton yapnn fiziksel zelliklerine de baldr. Beton porozitesi ve permeabilitesi korozyona dolayl olarak etki yapar. Korozyon reaksiyonunun temel bileenleri olan oksijen ve su beton iine evreden difzlenir. Beton iine oksijen difzlenme hz betonun porozitesine ve rutubet derecesine baldr. Bu adan bakldnda, salam ve geirimsiz ellikte kaliteli bir beton yaplarak betonarme demirlerinin korozyonunun byk lde azaltlabilecei anlalr.
6.2-BETONARME DEMRLERNN KOROZYONUNUN OLU NEDENLER Beton iindeki demir aynen sulu zeltiler iindekine benzer ekilde korozyona urar. Anot blgesinde demir iyon haline geer. Demir iyonlar alkali ortamda demir hidroksit halinde kelir. Fe = Fe2 + + 2eFe2 + + 2 OH- = Fe(OH)2 Beton pH deeri yksek olduu iin beton iinde katotta hidrojen k olmaz . Katot reaksiyonu ancak oksijen redksiyonu eklinde yryebilir. O2 + H2O + 2 e- = 2 OHBu reaksiyonlardan akca anlalaca zere betonarme demirlerinin korozyonu iin oksijene ve suya mutlaka ihtiya vardr. Yani kuru haldeki beton iinde betonarme demirleri korozyona uramaz. Yeterli oksijen bulunmamas halinde de
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
248
KATODK KORUMA
Sayfa 249 / 325
korozyon olay yrmez. Ancak porz bir malzeme olan beton iine oksijen kolaylkla girebilir. Beton iine oksijen girii iki yolla olabilir. Birincisi oksijen ile doymu haldeki su beton iine penetre olurken oksijeni betonarme demirlerine kadar beraberinde tar. Bu olay peryodik olarak slanan ve kuruyan betonlarda etkili olarak yrr. Veya hava dorudan beton atlak ve boluklar iine dolarak oksijeni tar. Eer beton boluklar su ile dolu deilse bu olay ok hzl olarak gerekleir. Aksi halde oksijenin beton boluklar iindeki suda znerek oradan betonarme demirlerine kadar zelti iinde difzlenmesi gerekir. Oksijenin zelti iindeki difzlenme hz ok dk olduundan, bu yolla oksijen transferi son derece yavatr. Her iki halde de oksijenin betonarme demirleri yzeyine kadar penetre olmas byk lde beton yapsna ve porozitesine baldr. Beton boluk suyu iinde znm olan oksijenin difzyon katsays ok kktr. Dier taraftan betonun su ile doygunluk yzdesi ve beton yapm srasnda kullanlan su/imeto oran da oksijen difzyon hzn etkiler. ekil-6.1
ekil-6.1 Beton iine oksijen difzyon hznn su/imento oranna ball
ekilde su ile doygun halde bulunan deiik su/imento oranndaki beton ve harlar iinde oksijen difzyonunun beton kalnlna gre deiimi grlmektedir. Su/imeto oran arttka betonun porozitesi artmakta ve buna paralel olarak oksijen difzyon hznda da art olmaktadr. rnein, su/imento oran 0,40 dan 0.60 a karlacak olursa oksijen difzyon hznda yaklak iki kat art olmaktadr. Bu durumda betonarme demirlerinin korozyon hznda da iki kata varan bir art olmas beklenebilir. Beton iine oksijen difzyon hz yalnz su/imento oranna deil, betonun rutubet derecesine (beton boluklarnn su ile doluluk derecesine) de baldr. Beton kuru halde iken beton iindeki boluklar hava ile doludur. Bu durumda atmosferden katot yzeyine gaz halinde oksijen transferi son derece kolaydr. Beton boluklarnn su ile dolu olmas halinde, oksijen nce boluk suyu iinde znecek ve daha sonra zelti iinde difzlenerek betonarme demirlerine ulaacaktr. Beton rutubet derecesinden kaynaklanan bu olay korozyon asndan byk nem tar. Yukarda
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
249
KATODK KORUMA
Sayfa 250 / 325
belirtildii zere, betonarme demirlerinin korozyonu iin hem oksijene ve hem de suya ihtiya vardr. Beton kuru halde iken su eksikliinden, beton su ile tam doymu halde iken de oksijen eksikliinden betonarme demirlerinin korozyonu son derece yavatr. En iddetli korozyon olay , peryodik olarak slanan ve kuruyan betonlarda grlr. Atmosferde bulunan betonlarn byk bir ksm kuru halde bulunur. Bu durumdaki betonlar iindeki betonarme demirleri pasif haldedir. Dier taraftan srekli su altnda kalan betonlarda da korozyon hz son derece dktr. Bu durum su iinde znm halde olan oksijenin beton iinden difzlenerek demir yzeyine kadar tanmasnn glnden ileri gelir. Su iinde bulunan znm oksijen konsantrasyonu korozyon asndan byk nem tar. Oksijenin sudaki znrl olduka kktr ve scaklk arttkca azalr. Oksijenin tuzlu sular iindeki znrl de saf suya gre daha azdr. Tuz konsantrasyonu arttkca su iinde znm haldeki oksijen konsantrasyonu gittikce azalr. Bu nedenle yksek konsantrasyondaki tuzlu sular iinde korozyon hznn artk artmad grlr. Tuz konsantrasyonu ile korozyon hz arasndaki bant ekil-6.2 de grlmektedir.
ekil-6.2 Korozyon hznn tuz konsantrasyonuna gre deiimi ekilden grld zere, balangta zelti iindeki tuz konsantrasyonu arttkca klorr iyonu etkisi ile korozyon hznda da art olmaktadr. Ancak tuz konsantrasyonu belli bir deere eritikten sonra (75 g tuz / kg zelti) korozyon hznda azalma grlmektedir. Bu durum tuz konsantrasyonunun art ile birlikte su iinde znm olarak bulunan oksijen konsantrasyonunun azalmasndan ileri gelmektedir. Betonarme Demirlerinin Pasiflemesi ve Pasifliin Bozuluu Portland imentosu ile yaplm bir betonun boluklarnda bulunan su doygun kire zeltisi halinde olup, iinde bulunan az miktardaki sodyum ve potasyum hidroksitlerinin de etkisi ile yksek alkali zelliktedir . Taze betonun pH derecesi 12,5 13,2 arasndadr. Eer yksek frn crufu veya uucu kl gibi puzolan katkl imentolar kullanlm ise, beton pH deeri 12 ye kadar der. Her iki halde de, eer klorr iyonu yoksa beton iindeki elik pasif halde bulunur. Beton pH derecesi ile
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
250
KATODK KORUMA
Sayfa 251 / 325
korozyon arasndaki iliki en iyi Pourbaix Diyagramlar ile aklanabilir. Klorr iermiyen ve atmosferde bulunan bir beton iindeki demirin aktif veya pasif halde bulunduu blgeler ekil-6.3 de verilen potansiyel-pH diyagramnda grlmektedir. Diyagramda pH derecesinin 10 < pH < 13 olduu blgelerde betonarme demirlerinin potansiyel deerine bal olarak ya baklk, ya da pasifleme blgesinde olduu grlmektedir.
ekil-6.3 Demir-su sistemi iin potansiyel -pH diyagram Beton iinde klorr iyonu bulunmas halinde durum biraz farkldr. Klorrl ortamlarda demir ok dar bir potansiyel aralnda pasif halde bulunur. ekil-6.4 de, iinde % 3,5 orannda klorr iyonu bulunan bir beton iin potansiyel - pH diyagram grlmektedir.
ekil-6.4 Demir-su-klorr (% 3,5 Cl-) zeltisi iin potansiyel-pH diyagram
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
251
KATODK KORUMA
Sayfa 252 / 325
ekilden grld zere, klorr iyonlarnn etkisi ile korozyon blgesi genilemitir. Dier taraftan, potansiyelin yksek olduu blgelerde pasiflik bozulmu ve ukur tipi korozyon balamtr. Pasif olan blge iinde de pasif tabakann koruyucu zellii yeterli deildir. Pasif blgenin klorr iyonu etkisi ile ne derece darald, betonarme demirlerinin korrsz betonlar iinde ve % 3,5 klorr ieren betonlar iinde izilen anodik polarizasyon erilerinden (E-log i) anlalabilir. ekil-6.5.
ekil-6.5 Beton iindeki eliin anodik polarizasyon erileri ekilden grlecei zere klorr iermiyen bir beton iindeki betonarme demirleri yaklak olarak - 300 mV (SHE) de pasiflemeye balamakta ve pasif blge + 500 mV potansiyele kadar devam etmektedir. ekil-6.5 (a). Buna karlk, inde % 3,5 orannda klorr bulunan bir beton iindeki betonarme demirlerinde pasifleme yine - 300 mV civarnda balamakla birlikte, elik ok dar bir blgede pasif olarak kalmakta ve yaklak -100 mV civarnda pasiflik bozularak klorr etkisi ile ukur tipi korozyon olay balamaktadr.ekil-6.5 (b) Pasifliin Karbonasyon Etkisi le Bozulmas Yukarda aklanm olduu zere, yksek alkali zellii nedeniyle normal betonlar iinde betonarme demirleri pasif halde bulunur. Fakat herhangi bir nedenle beton pH derecesi derse pasiflik bozulur. Beton pH derecesinin dmesine neden olan en nemli olay karbonasyon olaydr. Karbonasyon, evre atmosferden beton iine giren karbon dioksitin (veya SO x ,NOx gibi dier asit anidridi gazlarn) beton boluklarnda bulunan serbest kire ile reaksiyona girmesi ile oluur. Bu reaksiyon sonucu beton boluk suyu iinde znm kire konsantrasyonu azalr ve beton pH derecesi 9 a kadar debilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
252
KATODK KORUMA
Sayfa 253 / 325
CO2 + Ca(OH)2 = CaCO3 + H2O Karbonasyon olay beton yzeylerinde balar ve zamanla parabolik olarak azalan bir hzla beton derinliklerine doru ilerler. Penetrasyon hz her eyden nce betonun fiziksel zelliklerine baldr. Yksek kaliteli ve dk poroziteli betonlarda karbonasyon etkisi ok azdr. evre atmosfer koullar da karbonasyon olaynda etkili olur . Scak ve kuru ortamlarda (dk relatif rutubetli atmosferde) bulunan betonlarda karbonasyon olay daha etkilidir. Ancak penetrasyon hz en kt koullarda bile ortalama 1 mm/yl dan daha azdr. Betonarme demirlerinin zerinde bulunan beton tabakasnn (pas pay) ortalama 5 cm olduu gz nne alnacak olursa, kirli olmayan atmosferlerde karbonasyon olaynn pratik adan nemli bir sorun yaratmad ortaya kar. Pasifliin Klorr iyonu Etkisi le Bozulmas Beton iine klorr balca iki yoldan girer. Bunlardan birincisi ve nlenebilir olan, beton karm hazrlanrken kullanlan kum, akl, karm suyu ve eitli katk maddeleri ile giren klorr bileikleridir. kincisi ve pratikte daha sk rastlanan beton sertletikten sonra evreden beton iine difzlenen klorr iyonlardr. Betonarme demirlerinin korozyonu zerine balangta ve sonradan giren bu klorrlerin etkisi farkldr. Balangta beton iine giren klorr iyonlarnn bir ksm, imento hidratasyon reaksiyonu srasnda imento klinker bileiklerinden tri kalsiyum alminat ile reaksiyona girerek suda znmeyen bir bileik olan tri kalsiyum almino klorr (Friedel tuzu) (3 CaO. Al2O3 .CaCl2 .n H2O) oluturur. Bylece klorr iyonunun bir ksm balanm olur. Bu bal klorrn pasiflii bozucu etkisi yoktur. Korozyon zerine beton boluk suyu iinde znm halde bulunan klorr iyonlar etkili olur. Beton iinde bulunan klorr iyonlarnn pasiflii bozucu etkisi aadaki ekilde aklanmaktadr: Klorr iyonu elektronegativitesi yksek bir iyondur. Bu nedenle metal yzeyinde oksijen ve hidroksit iyonlarndan daha salam ekilde adsorbe edilir. Adsorbe olan bu klorr iyonlar korozyon sonucu oluan demir iyonlar ile birleerek demir klorr halinde zeltiye geer. Bylece metal yzeyinde Fe(OH) 2 kelmesi ve pasif filmin olumas nlenmi olur. Bu blgede korozyon olay artk oto katalitik olarak devam eder. nk zelti iine giren demir klorr su ve oksijenle birleerek pas olutururken, klorr iyonu yeniden zelti iine karr. Aada verilen reaksiyonlardan akca grld zere klorr iyonu dorudan korozyon yaratmaz. Ancak bir katalizr gibi korozyon olaynn hzn artrc olarak rol oynar. Fe = Fe2+ + 2 eFe + 2 Cl - = FeCl2 3FeCl2 + O2 + 3H2O = Fe3O4 + 6 H + + Cl Klorr iyonunun ukur korozyonu oluturmas yukardaki zincirleme reaksiyonlarn dar bir blgede yrmesi sonucu ortaya kar. Klorr iyonu ile kirlenmi betonlar iinde ukur korozyonu olayna ska raslanr. evreden beton iine difzlenen klorr iyonlar pasif halde bulunan betonarme demirleri zerindeki pasif tabakay bozarak korozyona neden olabilir. Klorr iyonu su iinde znm olarak beton klcal atlaklarndan veya boluklarndan ilerleyerek belli bir sre iinde yzeye
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
253
KATODK KORUMA
Sayfa 254 / 325
en yakn olan betonarme demirine ular. Burada metal yzeylerinde bulunan pasif tabakay geerek metal yzeyinde adsorblanr. ekil-6.6
ekil-6.6 Klorr iyonlarnn betonarme demiri yzeyinde adsorbsiyonu
Betonarme demirlerinin potansiyeli pasif halde iken - 0,200 Volt dan daha pozitifdir. Klorr iyonlarnn adsorbsiyonu ile betonarme demirlerinin potansiyelinde negatif ynde art olur. Bylece yzeye yakn olan betonarme demirleri anot olurken alt ksmda kalan ve klorr iyonlarnn eriemedii demirler katot olur. Metalik balant yoluyla anottan katoda doru bir elektron akm balar. Bu iki betonarme demiri
arasnda bir korozyon hcresi oluur. ekil-6.7 4.1 ekil-6.7 Klorr iyonu etkisiyle demir yzeyinde korozyon hcresinin olumas
Klorrsz bir ortamda meydana gelen korozyon olaynda anot blgesinde znen demir iyonlar demir hidroksit halinde metal yzeyinde keldii halde, ortamda klorr bulunmas halinde kelme ve metalin pasiflemesi sz konusu olmaz. Aksine olarak, anot reaksiyonu ile kan hidrojen iyonlar pH drr ve korozyon hzlanarak devam eder. Korozyon hz katot blgesine oksijen difzyon hznn kontrolne girer ve katotta oksijen redksiyon reaksiyonu iin harcanan elektronlara
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
254
KATODK KORUMA
Sayfa 255 / 325
edeer miktarda demir zeltiye geer. Bylece daha az oksijen alan blgelerde iddetli bir korozyon olay balam olur. ekil-6.8 ekil-6.8 Betonarme demirlerinde oluan anodik ve katodik blgeler 6.3 -KOROZYON HIZINA ETK YAPAN FAKTRLER
pH n Etkisi Portland imentosu ile yaplan betonlarda, imento iine su katlnca klinker mineralojik bileikleri su ile reaksiyona girerek ksa srede hidroliz olurlar. Portland imentosu klinkerinin temel bileenleri olan trikalsiyum silikat (C 3S) ve dikalsiyum silikatn (C2S) su iindeki hidratasyon reaksiyonlar yledir: 2 (3CaO.SiO2) + 6 H2O = 3CaO.2 SiO2). 3H2O + 3 Ca(OH)2 2 (2CaO.SiO2) + 4H2O = 3 CaO.2SiO2.3H2O + Ca(OH)2 Bu reaksiyonlar sonucu aa kan kalsiyum hidroksit beton boluk suyu iinde znerek doygun zelti haline gelir ve taze betonun pH derecesini 12 ye kadar karr. Ayrca imento klinkeri iinde az miktarda bulunan alkali oksitlerinin (Na 2O ve K2O) de znmesi ile beton pH derecesi 13,2 ye kadar ykselebilir. Deiik imento cinslerinde klinker bileiminin farkl olmas nedeniyle beton pH derecesi 12-13 arasnda deiebilir. Kalsiyum hidroksit beton boluk suyu iinde doygun halde bulunduundan, betonun rutubet yzdesinin deimesi beton pH deerini deitirmez. Ancak beton yalandka pH deeri gittike azalr. Bunun balca nedeni karbonasyon olaydr. Beton pHnn zamanla azalmasnn dier bir nedeni de beton boluk suyunda znm halde bulunan alkali oksitlerinin ykanmak suretiyle beton dna tanmasdr. Ancak bu yolla yalnz alkali oksitleri uzaklaacandan beton pH derecesi 11in altna dmez ve korozyon asndan bir sorun ortaya kmaz. imento Cinsinin Etkisi Portland imento klinkeri iinde ham madde cinsine bal olarak deiik oranlarda tri kalsiyum alminat (C3A) bulunur. Bu bileenin hidratasyon reaksiyonu hz dier klinker bileiklerine gre ok yksektir. Bu nedenle eer klinker iine hi al ta katlmaz ise imento piriz sresi ok ksalr. Al ta ile klinker iinde bulunan tri kalsiyum alminat arasnda aadaki kimyasal reaksiyon meydana gelir. 3CaO.Al2O3 + 3 CaSO4 + 32 H2O = 3CaO.Al2O3.3CaSO4.32H2O
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
255
KATODK KORUMA
Sayfa 256 / 325
(Tri kalsiyum slfo alminat) Bu reaksiyon ile oluan tri kalsiyum slfoalminat bileii ( Candlot tuzu) az znen bir tuzdur. Bu tuz imentonun hidrolizi srasnda klinker partikllerinin yzeyinde kelerek geirimsiz bir kabuk oluturur ve bylece imento hidratasyon reaksiyonunun yavalamasna neden olur. Beton iinde bulunan kalsiyum klorr de kalsiyum slfata benzer ekilde tri kalsiyum alminat ile reaksiyona girerek tri kalsiyum almino klorr oluturur. Bu tuz da suda az znr. Ancak reaksiyon hz kalsiyum slfatta olduu kadar hzl deildir. Kalsiyum slfat ve kalsiyum klorr ile imento iinde bulunan tri kalsiyum alminat arasndaki kimyasal reaksiyonlarn hz
ekil-6.9 da grlmektedir. ekil-6.9 imento klinker bileii tri kalsiyum alminatn kimyasal reaksiyon hz (a) kalsiyum slfat ile, (b) kalsiyum klorr ile Klorr iyonlarnn tri kalsiyum alminat ile znmeyen bir tuz oluturmas beton iindeki serbest klorr iyonlarnn azalmasna neden olacandan, betonarme demirlerinin korozyonu asndan yararldr. Ancak bu reaksiyon beton iine balangta giren klorrler iin geerlidir. Beton bnyesine sonradan difzlenen klorr iyonlarnn hidratasyon reaksiyonunu tamamlam tri kalsiyum alminat tarafndan balanmas sz konusu olmaz. Klorr yonu Etkisi Sertlemi bir beton bnyesine evreden klorr penetrasyonu hz, betonun fiziksel yaps ile dorudan ilgilidir. Betonun porozitesi ve permeabilitesi ne derece az ise, beton iine evreden penetre olabilen klorr miktar da o derece az olur. Beton permeabilitesi, bata su/imento oran olmak zere, beton yapmnda kullanlan agrega granlometrisine, imento dozajna, betonun kalp iinde sktrlmasna ve dkmden sonraki ilk gnlerde uygulanan kr koullarna baldr. ekil-6.10' da su / imento orannn (w/c), beton iine klorr penetrasyonu zerine etkisi grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
256
KATODK KORUMA
Sayfa 257 / 325
4.1.1
ekil -6.10 Su/imento orannn klorr penetrasyonu zerine etkisi
ekilden grld zere, su/imento oran 0,60 olan betonlarda ayni derinlie klorr penetrasyonu, su / imento oran 0,40 olan betonlara gre bir ka kat daha fazladr. rnein, 50 mm derinlikte beton iinde bulunan klorr konsantrasyonu, su/imento oran 0,40 iken % 0,01 olduu halde, su/imento oran 0,60 olduunda yaklak % 0,10 a kmaktadr. O halde su/imento oran mmkn olduunca dk beton yaplarak klorr iyonlarnn zararl etkisi nemli lde azaltlabilir. Pratikte betonarme demirlerinin korozyonunun balamas iin geen sre de byk nem tar. Demirler beton iinde mmkn olduunca derine (en az 5 cm) konularak korozyonun etkisi azaltlmaya allr. Ancak bir ok halde betonarme demirleri zerinde bulunan beton tabakas kalnln (pas payn) ok fazla artrabilmek mmkn olmaz. ekil-.6.11de tuzlu su iinde bekletilen deiik su/imento oranndaki betonlarda korozyon olaynn balamas iin geen sre grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
257
KATODK KORUMA
Sayfa 258 / 325
ekil-6.11 Su / imento orannn korozyonun balama sresi zerine etkisi
ekilden grld zere, klorr iyonu stel bir fonksiyonla gittike azalan bir ekilde beton iine penetre olmaktadr. rnein su/imento oran 0,60 olan bir beton tuzlu su iinde bekletildiinde, korozyon olay 50 mm derinlikte yaklak olarak 80 gnde balad halde, 75 mm derinlikteki betonarme demirlerinde korozyon olaynn balamas iin en az 380 gn gemesi gerekmektedir.. Bu sreler betonun srekli olarak su altnda bulunmas hali iindir. Zaman zaman slanan ve kuruyan betonlarda korozyon olay ok ksa sre iinde balyabilir. Oksijen Difzyonu Atmosferdeki oksijenin beton iinde bulunan demir yzeyine kadar ulamas iki basamakta gerekleir. nce oksijen beton boluklarna girerek orada bulunan beton boluk suyu iinde znr. Daha sonra difzyon yoluyla zelti iinde hareket ederek metal yzeyine ular. ekil-6.12 Eer beton kuru halde ise, bu durumda beton iinde bulunan boluklar hava ile doludur ve metal yzeylerine oksijen tanmas ok kolaydr. Beton boluklarnn su ile dolu olmas halinde oksijenin elie ulamas iin su iinde znmesi ve zelti iinde difzyon yoluyla hareket etmesi gerekir. Oksijenin hem su iindeki znrl az, hem de zelti iinde difzlenme hz ok kktr. Bu nedenle beton iine oksijen difzlenme hz, beton boluklarnn su ile dolu veya bo oluuna gre ok farkldr. Her iki halde de korozyon hz beklenenden daha azdr. Betonarme demirlerinin korozyonu iin hem suyun hem de oksijenin bulunmas gerekir. Su ile doymu haldeki betonlarda oksijen yetersizlii, kuru haldeki betonlarda da su yetersizliinden korozyon hznda yavalama olur. Betonarme demirlerinin korozyonu beton boluklarnn yarya kadar su ile dolu olmas halinde, ya da zaman zaman slanp kuruyan betonlarda maksimum deere ular.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
258
KATODK KORUMA
Sayfa 259 / 325
ekil-6.12 Betonarme demirlerine atmosferden oksijen difzlenmesi
Beton Kalitesi Beton kalitesi artrlarak betonarme demirlerinin korozyon hz azaltlabilir. Betonun permeabilitesi ve porozitesini azaltmak zere her eyden nce iyi bir agrega ve uygun bir granlometri seilmelidir. Bunun dnda aadaki nlemlerin de alnmas gerekir. imento cinsi ve dozaj : imento dozaj artrldnda beton younluu artar ve porozitesi azalr. Kullanlan imento cinsi de nemlidir. Puzolanl imentolar, beton boluklarnda bulunan serbest kireci silikat bileikleri halinde balyarak beton boluklarn doldurur. Bylece beton permeabilitesinde azalma meydana gelir. Ancak puzolanlarn bu etkisi uzun sre iinde ortaya kar. Dier taraftan puzolanlar serbest kireci balyarak beton pH derecesinin dmesine neden olur. Bu ise, korozyon hzn artrc ynde etki gsterir. Su / imento oran : Beton karm iine baz zel katk maddeleri katlarak su/imento oran drlebilir. Bylece beton iindeki boluklar minimuma indirilmi olur. imentonun hidratasyonu iin kimyasal olarak gerekli su miktar % 30 dan daha azdr. Pratikte su/imento oran genellikle % 40-50 arasnda alnr. Fazla su betonun boluklu olmasna neden olur. Ayrca beton karm iine hava katk maddesi (AEA) katlarak beton iindeki boluklarn birbirinden bamsz kapal hcreler halinde olumas salanabilir. Bylece beton porozitesinin zararl etkileri azaltlm olur. Beton dkm ve kr : Beton kalplara yerletirilirken, vibrasyon yaplarak tam olarak kalp iine yerlemesi salanmaldr.Dkmden sonraki ilk gnlerde, betonun iinde bulunduu ortamn scakl ve relatif rutubeti beton kalitesi asndan byk
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
259
KATODK KORUMA
Sayfa 260 / 325
nem tar. Dkmden sonra scak ve kuru ortamlarda bekletilen betonlar uygun ekilde kristalleemediklerinden boluk yzdelerinde art meydana gelir. Beton Rutubeti: Elektrokimyasal adan bakldnda, beton rutubetinin korozyon zerine iki ekilde etki yapt grlr. Her eyden nce su korozyon hcrelerinin elektroliti olarak gereklidir. Rutubetin ikinci etkisi, betonun elektriksel direncini azaltc, yani iletkenliini artrc olarak rol oynamasdr. yonik iletkenliin ykseklii korozyon hcrelerinin gelimesini kolaylatrr. Beton rutubeti (doygunluk yzdesi) ile betonun zgl elektriksel direnci arasndaki bant ekil-6.13 de grlmektedir.
4.2
ekil-6.13 Beton zgl elektrik direcinin rutubet derecesine gre deiimi
ekilde su/imento oran 0,40 dan 0,70e kadar olan betonlarn su ile doygunluk derecesine bal olarak rezistivite deerleri verilmektedir. Betonun su ile doygunluk derecesi arttkca rezistivitesinin azalmakta olduu grlmektedir. Doygun rutubetli bir betonun rezistivitesi 7000 Ohm.cm civarnda olduu halde, bu deer kuru halde bulunan bir betonda 10 6 Ohm.cm ye kadar kmaktadr. Beton rezistivitesi 50000 Ohm.cm den daha yksek olmas halinde korozyon hz pratik olarak nemsiz dereceye der. Bu koullarda beton iinde klorr bulunmas halinde bile betonarme demirlerinde etkili bir korozyon meydana gelmez. 6.4-KOROZYONU BELRLEMEK N YAPILAN MUAYENE VE DENEYLER Betonarme demirlerinin korozyonu sonucu meydana gelen isel gerilmeler betonu atlatr, hatta iddetli korozyon halinde demirler zerinde bulunan beton kabuk halinde kalkabilir. Ancak betonun bu grn her zaman betonarme
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
260
KATODK KORUMA
Sayfa 261 / 325
demirlerinin korozyonundan ileri gelmez. Betonlarn slfat korozyonu ve alkali -agrega reaksiyonu da benzer ekilde atlamalara neden olabilir. Bu nedenle korozyon olayna kesin olarak karar verebilmek iin betonarme demirlerinin potansiyelinin llmesi ve beton iindeki klorr konsantrasyonunun belirlenmesi gerekir. Betonarme Demirlerinin Potansiyelinin llmesi Betonarme demirlerinin potansiyeli ASTM - C 876 ya gre llr. Bu amala doygun bakr/bakr slfat referans elektrodu kullanlr. ekil-6.14
ekil-6.14 Betonarme demirlerinin potansiyelinin llmesi
Potansiyel lm yle yaplr: Referans elektrodun betona iyice yapmas iin temas yzeyine slatlm bir snger balanr. Referans elektrot beton yzeyinde demirin tam zerine gelecek ekilde tutulur. Voltmetreden okunan deer be dakika iinde en ok 20 mV kadar bir oynama yapmaldr. Daha fazla deime beton yzeyinin kuru olmasndan ileri gelir. Bu durumda beton yzeyi slatlarak lm yeniden yaplmaldr. Deney sonunda elde edilen deerleri ASTM C-876 ya gre deerlendirilerek betonarme demirlerinin korozyon durumu hakknda aadaki sonular karlabilir. Potansiyel deeri -200 mV dan daha pozitif ise, betonarme demirleri % 90 bir ihtimalle pasif halde bulunmaktadr. Potansiyel deeri -350 mV dan daha negatif ise, betonarme demirleri % 90 bir ihtimalle korozyona uramaktadr. Potansiyel deeri -200 mV ile - 350 mV arasnda bulunuyor ise, betonarme demirlerinin korozyona urayp uramad hakknda bir karar verebilmek mmkn deildir. Beton pH derecesi ve Klorr Tayini
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
261
KATODK KORUMA
Sayfa 262 / 325
Beton iinde bulunan klorr konsantrasyonu biri asitte znen, dieri suda znen olmak zere iki ekilde tayin edilir. Klorr konsantrasyonu tayini iin betondan numune aln ekli sonuca etki yapar. Klorr konsantrasyonu yzeyden itibaren derinlie gre deiir. Bu nedenle numunenin alnm olduu derinlik byk nem tar. Beton bir breyz makinas ile delinerek belli derinlikten kan toz halindeki beton toplanr ve klorr tayini deneyi bu numune zerinde yaplr. Toz halindeki beton numunesi asitte zlerek klorr iyonlar gm nitrat zeltisi ile titre edilir. Bylece beton iindeki toplam klorr bulunmu olur. Suda znen klorr konsantrasyonunu bulmak iin, toz edilmi betondan alnan bir miktar numune su iinde 24 saat bekletilir. zeltiye geen klorr iyonlar ntr ortamda gm nitrat ile titre edilir. Beton pH derecesi boluk suyunun pH derecesini ifade eder. Boluk suyu doygun kalsiyum hidroksit zeltisi halindedir. Bu nedenle bir miktar damtk su katlmakla pH derecesinde deime olmaz. Pratikte beton pH derecesini lmek iin, yukarda belirtilen ekilde toz haline getirilmi beton, pH=7 olan damtk su ile amur kvamna kadar slatlr ve pH lm bu beton amuru zerinde yaplr. Beton inde Bulunan Klorrn Temizlenmesi Beton iine girmi olan klorr yzeyden basnl su ile ykayarak ksmen temizlemek mmkndr. Bu amala 10 MPa basncndaki temiz su beton yzeylerine pskrtlr. Bu su beton boluklarna girerek orada bulunan klorr iyonlarn zerek dar tayabilir. Daha etkili bir klorr giderme yntemi de elektrokimyasal olarak iyon tanmas yntemidir. Beton iinde bulunan serbest klorr iyonlar, beton bloka dtan bir potansiyel uygulanarak anot blgesinde toplanabilir. Bunu salamak iin betonun iki d yzne slak snger konularak birer metal plaka yaptrlr. Bu iki elektrot arasndan yksek akm younluunda bir akm geirilir. rnein bir ka hafta sreyle 1-2 A/m2 younluunda doru akm uygulanr. Bu durumda beton iinde bulunan klorr iyonlar anot olarak kullanlan metal plaka altndaki sngerde toplanr. Bu yntem klorr iyonlarn temizlemek asndan son derece etkili olmakla beraber, beton iinde alkali - agrega reaksiyonunu artrc etki yaparak betonarme demirlerinin adezyonuna zarar verip vermiyecei henz bilinmemektedir. 6.5 KOROZYONA KARI ALINACAK NLEMLER Betonarme demirlerinin korozyonuna neden olan bileenler beton iine dardan gelir. O halde porozitesi ve permeabilitesi dk bir beton yaplarak betonarme demirlerinin korozyonu byk lde azaltlabilir. Veya beton evresinden izole edilerek zararl bileenlerin zellikle klorr ve oksijenin beton iine difzyonu tam olarak nlenebilir. Bu amala beton yzeyleri geirimsiz bir malzeme ile kaplanr veya boyanr. Beton permeabilitesini azaltmak veya beton yzeylerini geirimsiz hale getirmek amacyla pratikte eitli yntemler uygulanmaktadr. Beton permeabilitesinin azaltlmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
262
KATODK KORUMA
Sayfa 263 / 325
Dzgn bir granlometri ve dk bir su/imento oran seilerek beton permeabilitesi azaltlabilir. Dkm srasnda iyi vibrasyon yaplarak ve dkmden sonraki ilk gnlerde kr koullar ayarlanarak betonun geirimsiz olmas salanabilir. Beton yzeylerinin polimer veya plastik ile kaplanmas Beton sertletikten sonra yzeylerine monomer halinde bir plastik madde srlerek orada polimerlemesi salanr. Bu yolla tam geirimsiz bir tabaka elde edilebilir. Plastik maddenin beton yzeyine skca yapmasn salamak iin kaplamann uygulanmasndan nce vakum yaplarak beton boluklar iinde bulunan su, buhar halinde uzaklatrlr. Portland imentosu erbeti ile kaplama: Beton sertletikten bir ka gn sonra, beton yzeyleri bir imento erbeti ile kaplanr. imento erbeti tam geirimsiz olmamakla beraber beton iine klorr difzyon hzn byk llerde azaltr. ekil-6.15 de yedi yl deniz suyu ile dolu olan bir beton havuzun imento erbeti ile kaplamal ve kaplamasz durumdaki betonlarnda klorr konsantrasyonun mesafeye gre deiimi grlmektedir. Pas paynn artrlmas : Betonarme demirleri zerindeki beton tabakas kalnl (pas pay) ne kadar fazla olursa betonarme demirleri korozyondan o derece iyi korunmu olur. Betonarme demirleri genellikle yzeyden 5,0 - 7,5 cm derine konur. Su altnda bulunan bir beton iine difzlenen klorr konsantrasyonu yzeyden itibaren mesafeye bal olarak azalr. Eer beton atmosferde bulunuyor ise, yzeye yakn olan blgede yamur sular ile ykanma olacandan bu blgede klorr konsantrasyonu dktr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
263
KATODK KORUMA
Sayfa 264 / 325
ekil -6.15 Beton iine klorr difzyon hznn mesafeye gre deiimi (a) Kaplamal betonda klorr difzyonu (b) Kaplamasz betonda klorr difzyonu Zararl Klorr limiti Beton iinde ne miktarda klorr bulunmas halinde betonarme demirlerinde korozyon olaynn balyaca tartmal bir konudur. Bu konuda literatrde farkl deerler bulunmaktadr. Amerika Birleik Devletleri Karayollar Laboratuvarlarnda yaplan geni kapsaml aratrmalarda, beton ierisinde % 0,20 den fazla klorr bulunmas halinde betonarme demirlerinin korozyona urayaca ortaya konulmutur. Bu klorr beton iinde bulunan toplam klorrdr. Bunun yaklak olarak % 75 ini suda znebilen klorr tuzlar oluturmaktadr. Yukarda verilmi olan deerler normal betonlar iindir. n gerilmeli betonarme demirleri klorr etkisine normal betonlardan daha duyarldr. n gerilmeli betonlar iin maksimum klorr limiti % 0,08 olarak verilmektedir. Standartlarda verilmi olan bu limit deerler ou zaman garanti salamaz. nk difzyon yoluyla beton bnyesine giren klorr iyonlar beton iinde niform biimde dalmaz.Yzeyden derine doru parabolik bir azalma gzlenir. Dier taraftan beton yapsndaki farkllklar nedeniyle klorr konsantrasyonu da yer yer farkllk gsterir. Bu farkllk iki betonarme demiri arasnda konsantrasyon pili olumasna ve bunun sonucu olarak korozyon hznn artmasna neden olur. Yzeye yakn olan betonarme demirleri rutubetli ve klorrl halde iken, daha derinde olan demir kuru ve klorrsz durumda olabilir. Baz halde de beton iinde yukarda verilen limit deerlerin ok zerinde klorr iyonu bulunmasna ramen betonarme demirlerinin korozyona uramad grlr. Tam olarak kuru olan betonlarda klorr etkili olmaz. Korozyon olaynn yrmesi iin mutlaka suya ve oksijene ihtiya vardr. Yine ayni nedenle srekli deniz suyu iinde bulunan betonlarda da oksijen yetersizlii sonucu korozyon hz ok dktr. Bu nedenle betonarme demirlerinin korozyonuna yalnzca klorr konsantrasyonu ile karar
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
264
KATODK KORUMA
Sayfa 265 / 325
verilmesi doru olmaz. Betonarme demirlerinin korozyonu konusunda karar verilirken aadaki hususlarnda belirlenmesi gerekir.
Beton iindeki klorr iyonunun bal olduu katyon, Klorrn beton iine pirizden nce veya beton sertletikten sonra girmi olduu, Beton iinde klorrden baka rnein slfat gibi iyonlarn da bulunup bulunmad, Beton iinde baz blgelerde klorr konsantrasyon farknn bulunup bulunmad, Beton rutubeti ve pH derecesi. Daha nce akland zere, beton pH derecesi dk olduu zaman klorr iyonlarnn betonarme demirleri zerine zararl etkisinde art olmaktadr. Bu nedenle yalnz klorr konsantrasyonu iin limit deer vermek yerine [Cl-] / [OH-] molar oran iin limit verilmesinin daha doru olaca ileri srlmektedir. Yaplan deneyler betonarme demirlerinin korozyon hznn [Cl-] / [OH-] oranna bal olarak deitiini
akca ortaya koymaktadr. ekil -6.16 ekil -6. 16 Betonarme demirlerinin korozyon hz ile beton boluk suyu iindeki [Cl-]/[OH-] oran arasndaki bant Grafikten grld zere, [Cl-] / [OH-] > 5 olmas halinde korozyon hznda iddetli art olmaktadr. Bu deer, beton pH derecesinin 12,4 olmas halinde yaklak olarak 3,6 kg Cl- / m3 betona ( % 0,16 kg Cl-/kg beton) kar gelmektedir. 6.6 -BETONARME DEMRLERNN KATODK KORUMASI Beton iinde ne derece klorr bulunursa bulunsun, katodik koruma uygulanarak betonarme demirlerinin korozyonu tam olarak nlenebilir. Yeralt ve su iinde bulunan beton yaplara olduu kadar, atmosfer iindeki beton yaplara da katodik koruma uygulanabilir. Kprler, iskeleler, otoparklar, tuzlu su tayan havuzlar ve n gerilmeli beton borular gibi betonarme yaplara katodik koruma uygulanarak korozyon nlenebilmektedir. Betonarme demirlerine katodik koruma uygulanmasnn, boru hatlarna yaplan katodik koruma uygulamasna gre baz farklar vardr. Bunlar aadaki ekilde zetlenebilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
265
KATODK KORUMA
Sayfa 266 / 325
Betonarme demirleri kalplara yerletirilirken balant noktalar kaynakl deilse diren oluabilir. Bu diren dk voltajl akm tamakta zorluk yaratr. Bu nedenle elektriksel balantlarn yeterli olup olmad katodik koruma uygulanmadan nce deneysel olarak belirlenmelidir. Balant kontrol dorudan diren llerek yaplabildii gibi, beton yzeyinden yaplan potansiyel lmleri ile de belirlenebilir. Ayni noktadan llen iki ayr betonarme demirinin potansiyelleri arasnda 5 mV dan daha fazla fark bulunmamas halinde balantlarn yeterli olduuna karar verilir. Betonun rezistivitesi zellikle kuru halde iken ok yksektir. Atmosferde bulunan betonlarn baz blgeleri kuru halde, baz blgeleri de rutubetli olabilir. Bu durum katodik koruma akm ihtiyacnn belirlenmesini gletirir. Ayrca baz blgelerin ar korunmasna neden olabilir. Normal betonlarda eliin ar koruma snr deeri doygun bakr/bakr slfat referans elektroduna gre -1150 mV , n gerilimli betonlarda -950 mV dr. Bu nedenle bir anot ile ok dar bir blge korunabilir ve ok sayda anot kullanlmas gerekir. Ar korumann eitli sakncalar vardr. Ar koruma sonucu katot blgesinde hidrojen k olur. Bu ise betonarme demirlerinde hidrojen krlganlna yol aabilir. Dier taraftan katot blgesinde hidroksil iyonlarnn art alkali - agrega reaksiyonuna ve beton ile elik arasndaki aderansn azalmasna neden olabilir. Yeralt ve su altnda bulunan beton yaplara uygulanan katodik korumalarda anotlar beton dnda olabilir. Atmosfer iinde bulunan betonlarda ise anotlarn beton iine konulmas zorunludur. Bu durum pratikte eitli zorluklar yaratr. Akm htiyac ve Koruma Kriterleri Betonarme demirlerine her iki katodik koruma sistemi de uygulanabilir. Beton rezistivitesi ok yksek olduundan ( genellikle 3000 -20000 Ohm.cm) atmosferde bulunan betonlarda zorunlu olarak d akm kaynakl katodik koruma sistemi uygulanr. Yeraltnda rutubetli ortamda ve deniz iinde bulunan betonlarda galvanik anotlu katodik koruma da uygulanabilir. Her iki halde de betonarme demirlerindeki anodik reaksiyon tam olarak durur. Betonarme demirlerinde yalnzca oksijen redksiyonu reaksiyonu yrr. O2 + 2H2O + 4 e- = 4 OHD akm uygulanarak anottan katoda elektron pompalanm olur. Akm ihtiyac katot blgesindeki oksijen redksiyon hzna baldr. Katot blgesine oksijen difzyonu nlenerek (rnein beton yzeyleri boyanarak) katodik koruma akm ihtiyac azaltlabilir. Beton iinde klorr iyonlar bulunmas katodik koruma iin hi bir engel oluturmaz. Ancak klorr iyonlarnn fazlal demir yzeylerini aktif hale getireceinden katodik koruma akm ihtiyacn artrc rol oynar.Klorr iyonlar zamanla anot yzeyine tanarak orada adsorbe olur. ekil- 6.17
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
266
KATODK KORUMA
Sayfa 267 / 325
4.3
ekil -6.17 Betonarme demirlerinin katodik korunmas
ekilden grld zere, katodik koruma devresinden akm getikce betonarme demirleri evresinde hidroksil iyonlar oluur. Bu iyonlar pH artrarak pasiflemeyi kolaylatrc etki yapar. Ancak betonarme demirleri yzeyi ile beton ara yzeyinde oluan bu hidroksil iyonlarnn alkali - agrega reaksiyonunu hzlandrc etki yapmas beklenebilir. Yukardaki aklamalardan anlalaca zere, beton yapnn zel durumu gz nne alnmadan katodik koruma akm ihtiyac iin sabit bir deer verilmesi doru olmaz. Akm ihtiyacn katot blgesine olan oksijen difzyon hz ve beton iinde bulunan klorr iyonu konsantrasyonu belirler. Betonarme demirlerinin akm ihtiyac, beton iinde bulunan klorr konsantrasyonuna bal olarak Tablo-6.1 de verilmektedir. Bu deerler atmosferde bulunan betonlar iindir. Su alt ve yeralt beton yaplarda beton iine oksijen difzyon hz ok yava olduundan katodik koruma akm ihtiyac da azalmakta ve 1-2 mA/m2 yeterli olmaktadr. Tablo- 6.1 Betonarme demirleri iin katodik koruma akm ihtiyac Beton iindeki klorr konsantrasyonu Akm ihtiyac kg Cl-/m3 beton % Cl- (ktlesel)(*) % Cl(**) mA/m2 (ktlesel) (imentoya gre)(betona gre) < 0,6 < 0,16 < 0,025 0 1,20,3 0,050 5,5 3,00,8 0,125 11 6,01,6 0,250 16 (*) imento dozajnn 375 kg/m3 olduu kabul edilmitir. (**)Beton younluu 2400 kg/m3 olarak alnmtr. Katodik Koruma Kriterleri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
267
KATODK KORUMA
Sayfa 268 / 325
Betonarme demirlerine uygulanm olan katodik korumann gereklemediini belirlemek zere aadaki kriterler kullanlmaktadr. -770 mV Potansiyel Kriteri
gerekleip
Zeminler ve doal sular iin verilmi olan doygun bakr/ bakr slfat referans elektroduna gre -850 mV potansiyel kriteri, betonarme demirleri iin -770 mV olarak alnabilir. Yani betonarme demirlerinin potansiyeli doygun bakr bakr slfat referans elektroduna gre -770 mV veya daha negatif hale getirilirse korozyon nlenmi olur. Potansiyelin -1150 mV dan daha negatif olmas halinde de ar koruma sz konusu olur ve katotda hidrojen k balar. Bilindii gibi bu potansiyel deeri akm altnda llmektedir. Betonlarn rezistivitesi ok yksek olduu iin beton yzeyinden llen bu potansiyel deerinde IR potansiyel dnn gz nne alnmas gerekir. IR potansiyel d rezistiviteye bal olmakla beraber normal betonlarda 2mV/mm civarndadr. Betonarme demirlerinin 5 cm derinlikte olmas halinde bu deer yaklak olarak 100 mV kadardr. Yani arazide yaplan lmlerde elde edilen potansiyel deerleri gerek potansiyel deerinden en az 100 mV daha yksek negatif bir deerdir. Bu nedenle katodik koruma ve ar korumann belirlenmesinde yalnz akm altnda llen bu kritere gre karar verilmesi yanltc olabilir. 300 mV Potansiyel Kaymas Bu potansiyel fark betonarme demirlerinin akm altnda ve akmsz olarak llen potansiyel deerleri arasndaki farktr. Burada da akm altnda llm olan potansiyel deeri nedeniyle IR potansiyel dnden kanlamaz. 100 mV Polarizasyon Kaymas Bu kritere gre betonarme demirlerinin negatif ynde en az 100 mV polarizasyon kaymas yapacak ekilde katodik olarak polarize edilmesi gerekir. Bu deer akm kesildikten hemen sonra llen potansiyel ile, denge potansiyeli arasndaki fark alnarak elde edilir. Bu kriterde her iki potansiyel lm de akmsz halde yapldndan IR omik dnn hi bir etkisi yoktur. Betonarme demirlerinin katodik korumasnn belirlenmesinde en gvenilir kriter budur. Uzun sre akm altnda bulunan katodik koruma sistemlerinde lm ksa srede gerekletirilebilir. Katodik koruma akm kesildikten hemen sonra (off) potansiyel deeri okunur. Eer yeni akm uygulanyorsa, bu durumda katodik polarizasyonun gereklemesi iin en az drt saat sre ile akm uygulamak gerekir. Yaplan almalar beton iinde yksek oranlarda klorr bulunmas halinde 100 mV luk polarizasyon kaymasnn yeterli olmadn ortaya koymutur. iddetli korozif ortamlarda (yksek korr oran ve rutubet) korozyonu nlemek iin en az 150 mV luk bir polarizasyon kaymasnn gerekli olduu belirlenmitir. Aksine olarak eer beton iinde 1,2 kg Cl- / m3 den az klorr varsa, bu durumda 60 mV luk bir polarizasyon kaymasnn yeterli olaca anlalmtr. Beton iinde bulunan klorr konsantrasyonu ile polarizasyon kaymas arasndak bant Tablo-6.2 de verilmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
268
KATODK KORUMA
Sayfa 269 / 325
TABLO -6.2 Klorr konsantrasyonuna bal olarak minimum polarizasyon kaymas 1 m3 Beton imento gre, Beton gre, Polarizasyon iindeki % Cl-(*) % Cl-(**) kaymas,mV klorr, kg Cl-/m3 < 0,6 < 0,16 < 0,025 0 0,6 - 1,2 0,16 - 0,32 0,025 - 0,050 60 1,2 - 3,0 0,32 - 0,80 0,050 - 0,125 80 3,0 - 6,0 0,80 - 1,60 0,125 - 0,250 100 > 6,0 > 1,60 > 0,25 150 (*) imento dozajnn 375 kg/m3 olduu kabul edilmitir. (**)Beton younluu 2400 kg/m3 olarak alnmtr.
E - log i Grafii le Koruma Potansiyelinin Belirlenmesi Katodik polarizasyon erisi izilerek elde edilen E - log i grafiinde lineer blgenin balam olduu potansiyel deeri deneysel olarak belirlenebilir. Bu eriden potansiyel deeri ile beraber katodik koruma akm ihtiyac da kesin olarak tayin edilebilir. Ancak bu deneyi arazi koullarnda yapmak olduka gtr. Tafel erisindeki lineer blgenin salkl olarak belirlenebilmesi iin korozyon akmnn en az 100 kat d akm uygulayarak lineer blgede en az noktann yakalanmas gerekir.ekil-6.18. Pratikte bu kadar yksek akmlarn uygulanmas sorun yaratr.
ekil-6.18 Betonarme demirlerinde E-log i polarizasyon deneyi Katodik Koruma Uygulama Yntemleri Betonarme demirlerine katodik koruma uygulanmas boru hatlarna katodik koruma ile ayn genel ilkeye dayanr. Ancak anot cinsleri ve montaj farkldr. Bu konuda teknoloji henz yenidir. Gn getikce yeni gelimeler olmaktadr. Halen pratikte uygulanabilen drt yntem vardr.
1)
Demir Silikon Anotlar le Katodik Koruma
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
269
KATODK KORUMA
Sayfa 270 / 325
Balangta kpr betonlarna uygulanan katodik koruma sistemlerinde demir silikon anotlar kullanlmtr. Anotlar beton stne serilen iletken bir tabaka iine konulmutur. Bu tabaka 50 mm kalnlnda kok/asfalt karmndan olumutur. st ksma 40-50 mm kalnlnda geirimsiz bir beton dklmtr. ekil -6.19
4.4
ekil- 6.19 letken tabaka yntemi ile katodik koruma uygulanmas Bu yntemin en byk sakncas kok tabakasnn mekanik dayanmnn azl nedeniyle ypranmasdr. Bunu nlemek iin kok/asfalt tabakas iine ksmen kum katlarak dayanm artrlmtr. Anotlar iletken tabaka iine yaklak 7,5 m aralklarla yerletirilmitir. Anot mr 10-20 yl arasnda deimektedir. Bu yntem yalnzca yatay konumdaki betonlara uygulanabilmitir. 2 -letken Polimer Kafes Anotlar le Katodik Koruma Bu anotlar dikey konumdaki beton yzeylere de uygulamak mmkn olmutur. Balangta platin kaplanm niobyum tel kafesler kullanlm ve st ksmlar har ile svanmtr. ekil-6.20 Bu yntemde karlalan en byk sorun, anot evresinde oluan asitlerin har zerine bozucu etki yapmasdr. Bu sakncay gidermek iin iletken zelikte polimer kafesler ve harlar kullanlmtr. 500 mm x 250 mm boyutlarnda kafesteli biimli iletken polimer anotlardan 80 mA/m 2 akm ekilebilmektedir. Bu anotlar 25-35 yl akm retebilmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
270
KATODK KORUMA
Sayfa 271 / 325
ekil-6.20 letken polimer kafes anotlar ile katodik koruma
3-Oksit kapl Titanyum Elek Anotlar le Katodik Koruma Titanyum zerine metal oksit kaplanm elek biimli anotlar son yllarda geni ekilde kullanlmaa balamtr. Elekler 1 mm kalnlkta tellerden olumutur. Elek aklklar 100 mm x 50 mm dir. 1 m2 elek anottan 20 mA akm ekilebilir. ekil-6.21
ekil -6.21 Oksit kapl titanyum anotlarla katodik olarak koruma
4 -letken Boyalar le Katodik Koruma zellikle deniz ii yaplarnda ve beton iskele ayaklarnn rpnt blgesinde iletken tip boyalar anot olarak kullanlmaktadr. Akrilik polimerleri iine grafit tozu katlarak iletken bir boya ( mastik) elde edilmitir. Bu boya su iinde znebilmekte fakat sertletikten sonra salam bir tabaka oluturmaktadr. Yaklak 400 m kalnlkta uygulanan bu boya zerine 3-5 m aralklarla erit anotlar yerletirilmektedir. Anotlarn
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
271
KATODK KORUMA
Sayfa 272 / 325
boya zerine tam olarak kullanlmaktadr. ekil-6.22
yapmas
iin
cam
lifi
takviyeli
plastik
kapaklar
ekil -6.22 Betonarme demirlerinin iletken boyalar ile katodik korunmas 6.7 - N GERLML BETON BORULARIN KATODK KORUNMASI n gerilimli beton borular elik sactan yaplm bir silindirin d yzeyleri belli kalnlkta har ile kaplanarak retilmektedir. Betonun buhar kr yaplarak sertletirilmesinden sonra d yzeylere gerdirilmi elik tel sarlmaktadr. Daha sonra elik tellerin st ksm yeniden beton harc ile kaplanmaktadr. n gerilimli beton borularn normal betonlardan fark, bu borularda bulunan elik tellerin srekli olarak gerilim altnda olmasdr. Bu nedenle n gerilimli betonlarda stres korozyonu da sz konusudur. Stres etkisi nedeniyle d yzeye yakn bulunan elik teller klorr etkisine daha duyarldr. ksmda bulunan elik gvde klorr ve oksijen difzyonu etkisinden uzak kaldndan ve stres de sz konusu olmadndan bu blgede pasif halin bozulmas sz konusu deildir. n gerilimli beton borularda korozyon olay d yze yakn olan gerdirilmi elik tellerde grlmektedir. evreden beton iine giren klorr iyonlar ilk olarak bu teller ile karlamaktadr. Bu adan bakldnda bu borularn d yzeylerinin uygun bir malzeme ile kaplanmas suretiyle korozyonu nlemenin mmkn olaca dnlebilir. Ancak tuzlu ve dk rezistiviteli zeminler iinde bulunan n gerilmeli beton borularda yalnzca kaplama yaplmasnn yeterli olmyaca, kaplamann bozuk olduu blgelerden beton iine zamanla girecek olan klorr iyonlarnn zararl etkisini nlemek iin ayrca katodik koruma uygulanmasnn da gerekli olduu ileri srlmektedir. Yeraltnda bulunan bir n gerilimli beton boruya hem galvanik anotlarla , hem de d akm kaynakl olarak katodik koruma uygulanabilir. Katodik koruma sistem seiminde ekonomik faktrler yannda, n gerilimli beton borular iin ok nemli olan ar korumann da gz nne alnmas gerekir. Daha nce akland zere,beton iinde bulunan n gerilimli bir elik tel iin ar koruma limit deeri doygun bakr/bakr slfat referans elektroduna gre -1150 mV dur. Bu deerin almas halinde elik zerinde hidrojen k balayacak, hidrojen krlganl ve stres korozyonu sz konusu olacaktr. Bu adan bakldnda d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinin uygulanmasnda ok dikkatli olunmas gerektii ortaya kar. Beton iinde plak halde bulunan elik tellerin attenuation sabiti ok yksektir. Byle olunca d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde akm uygulanan noktalarda ar koruma tehlikesini nlemek iin bir noktadan korunabilen boru uzunluunun ok kltlmesi gerekir. Aksi halde akm uygulanan noktalarda ar koruma meydana gelir. Hatta galvanik anot olarak manezyum anotlarn zellikle HP manezyum anotlarn kullanlmasnn da anoda yakn blgelerde ar koruma meydana getirmesi muhtemeldir. inko anotlarn potansiyeli maksimum -1100 mV olduundan galvanik anot olarak inko anotlar kullanlabilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
272
KATODK KORUMA
Sayfa 273 / 325
Galvanik Anotlu Katodik Koruma n gerilimli beton borulara galvanik anotlarla katodik koruma uygulanmasn bir rnek ile aklyalm. 1000 mm apnda ngerilimli bir beton borunun d yzlerine 4 mm apnda elik tel 25 mm aralklarla sarlm ve elik tellerin st ksm 25 mm kalnlnda beton harc ile kaplanm olsun. 3000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iinde bulunan bu beton boruyu galvanik anotlu katodik koruma ile koruyalm. Bu boruda bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluu, Ex = Eo e
-ax
bants ile hesaplanabilir. Attenuation sabiti (a) yle hesaplanr. a=

r R
Burada , r : 1 m boru uzunluunun elektriksel direnci, Ohm R : 1 m uzunluunda borunun kaplama direnci,Ohm.m 2 dir. 1 m borunun d yzeylerine 25 mm aralklarla sarlan n gerilimli elik telin uzunluu , L = d n = 3,14 x 1,00 x (1000/25) = 125 m dir. Bu telin uzunlamasna elektriksel direnci, r = ( L/A) = 1,8 10-7 ( 125 / (0,002)2 3,14) = 1,8 Ohm elik tellerin zerine yaplm olan 25 mm kalnlndaki beton kaplamann rezistivitesinin = 500 Ohm.m olduunu kabul edelim. 1 m boru kaplamasnn direnci, R = 500 x 0,025 = 12,5 Ohm.m 2 olacaktr.Buna gre sz konusu boruda attenuation sabiti, a =
r R
1,8 12,5
= 0,38 m-1
Katodik korumada minimum potansiyel sapmasnn 300 mV ve akm uygulanan noktada maksimum potansiyelin - 1100 mV olmas iin, Ex = 300 mV ve Eo = 800 mV olmas gerekir. Bu durumda bir noktadan korunabilen maksimum boru uzunluu, Ex = Eo e-ax 300 = 800 e - (0,38) x x = 2,6 m (L = 2 x = 5,2 m) bulunur. Bu deer ok kktr ve pratikte bu derece kk aralklarla katodik koruma uygulanamaz. Daha uzun boru paralarna katodik koruma uygulayabilmek iin, attenuation sabiti (a) nn yaklak 10 kat kltlmesi gerekir. Bunun iin ya borunun uzunluuna direnci (r) 100 kat kltlmeli , ya da boru d yzeylerine kaplama yaplarak kaplama direnci 100 kat artrlmaldr. Pratikte her ikisi de uygulanabilir. Boru uzunluuna direncini azaltmak iin boru hatt boyunca (10 mm x 2 mm) boyutlarnda bir bakr erit balanabilir. Bakrn iletkenlii ok yksek olduundan (r) deeri klr ve attenuation sabiti a = 0,03 m-1 deerini alr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
273
KATODK KORUMA
Sayfa 274 / 325
Bakr erit ile iletkenlii artrlm olan boru hattnda bir noktadan korunabilen boru uzunluu, Ex = Eo e- ax 300 = 800 e - (0,03) x x = 32,5 m bulunur. Orta noktadan her iki yne doru koruma yaplmas halinde L = 2x32,5 = 65 m uzunluundaki boru parasnn bir noktadan korunabilecei anlalr. ekil -6.23
ekil-6.23 n gerilmeli beton borulara galvanik anotlarla katodik koruma uygulanmas Boruyu yirmi yl korumak iin gerekli olan anot says ve ktlesini hesaplamak zere sz konusu zemin iinde betonarme demirlerinin akm ihtiyacnn 2mA/m 2 olduunu kabul edelim. 65 m uzunluundaki boru parasndaki elik tellerin yzey alan, A = d L = 3,14 x 0,004 x 65x 125 = 102 m2 Koruma akm, i = 102 x 2,0 = 204 mA Anot olarak (3,5 cm x 3,5cm x 150cm) boyutlarnda standart inko anotlar kullandmz dnelim Bu anotlardan 3000 Ohm.cm rezistiviteli zeminde ve anot yata dolgusu iinde 40 mA akm ekilebilir. O halde katodik koruma iin minimum anot says n = 204 / 40 5 adet dir. Bu anotlarn ktlesi 14 kg dr. Anot mr, Anot mr =
A n k o t k x a n u l e m l s it a f k a t ekilen akm iddeti x Anot kapasitesi

14x5x0,85x0,90 0,204x10,66
x r A v n m e o i r ti
Anot mr =
25 yl olarak bulunur.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
274
KATODK KORUMA
Sayfa 275 / 325
BLM - 7 RNEK KATODK KORUMA PROJELER Katodik korumann teorik ilkeleri basit olmasna ramen uygulamada eitli sorunlar ile karlalabilir. Projelendirmede btn teknik kurallara tam olarak uyulmas gerekir. Ancak bunun yannda bilgi ve tecrbeye de ihtiya duyulur. Her yapnn kendine zel durumu vardr. Bunlarn gzden karlmamas gerekir. Baz halde yanl katodik koruma uygulamas hi uygulama yaplmamas halinden daha kt sonular dourabilir. Bu nedenle projelendirme aamasnda sistematik bir yol izlenmeli ve aada liste halinde verilen hususlarn tam olarak uygulanmasna zen gsterilmelidir.
n etd yaplarak korunmas istenilen yapnn boyutlar ve evrenin elektrokimyasal zellikleri belirlenir. Galvanik anotlu veya d akm kaynakl katodik koruma sistemlerinden hangisinin uygun olacana karar verilir. evrede bulunan metalik yaplar belirlenir. Boru hatt boyunca anaerobik ortamlarn bulunup bulunmad aratrlr. Katodik koruma mr belirlenir. Kaplama direnci veya katodik koruma akm ihtiyac deneysel olarak belirlenir veya tahmin edilir. Katodik koruma iin gerekli olan toplam akm iddeti hesaplanr. Galvanik anotlu sistemlerde anot saylar ve yerleri belirlenir. D akm kaynakl katodik koruma sistemlerinde anot yata cinsi (s veya derin kuyu) olaca belirlenir. Eer derin kuyu anot yatana karar verilmi ise, kuyunun alaca yer, derinlii ve kuyu iine yerletirilecek anot cinsi belirlenir. Anot yata direnci hesaplanr. Anot mr belirlenir. Balant kablolar cinsleri ve kesitleri belirlenir. Trafo-redresr nitesinin doru akm k potansiyeli hesaplanr. Trafo-redresr nitesinin kapasitesi ve yeri belirlenir. Trafo-redresr nitesinin manuel veya otomatik olacana karar verilir. Bu genel kurallar dnda, katodik koruma uygulanan yapnn zelliklerinden kaynaklanan baz kriterler de sz konusu olabilir. Bunlar ancak rnek projeler ile aklanabilir. Tipik proje olarak kitabn nc blmnde boru hatlarnn , beinci blmde de iskele ayaklarnn katodik korumas iin, biri d akm kaynakl dieri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
275
KATODK KORUMA
Sayfa 276 / 325
galvanik anotlu olmak zere ikier proje rnei verilmitir. Bu blmde, ham petrol depolama tanklar i taban yzeyleri, yer st tanklarnn d taban yzeyleri, elik su kulesi, elik ime suyu deposu, yeralt tank iftlii ve hava liman yakt datm boru hatlar gibi az raslanan tipte yaplar iin katodik koruma proje rnekleri verilecektir.
7.1 HAM PETROL DEPOLAMA TANKLARI YZEYLERNN KATODK KORUMASI Endstride ham petrol depolamak amacyla silindirik biimli elik yerst tanklar kullanlmaktadr. Bu tanklarn i taban yzeylerindeki korozyonu nlemek amacyla tank taban yapm srasnda uygun bir malzeme ile kaplanmaktadr. Balangta dayankl olan bu kaplama, akaryakt yk nedeniyle tank tabannda meydana gelen deformasyonlar sonucu zamanla bozulmakta ve yer yer ukur tipi korozyon olay grlmektedir. Tank tabanlarnn bozulmu olan kaplamasnn tamir edilmesi iin tankn boaltlmas, tabanda toplanm olan rsubatn temizlenmesi ve eskimi boyalarn sklerek, yzey temizlendikten sonra yeniden kaplanmas gerekmektedir. Bu ilemler hem glk yaratmakta, hem de iletme altndaki tankn uzun sre servis d kalmas nedeniyle ekonomik olmamaktadr. Ham petrol depolama tanklarnn tabanlarnda grlen korozyon, tank tabannda iddetli korozif zellikte bir suyun toplanmasndan ileri gelmektedir. Bu su, tankn iinde bulunan hava rutubetinin younlamasyla ve tanka petrol pompalanmas srasnda balast suyu karmasndan kaynaklanmaktadr. Bata klorr olmak zere ar miktarda znm tuzlar ve eitli organik asitleri ieren bu birikinti sular tank tabannda ukur tipi korozyona neden olmakta ve zamanla kontrol edilemiyen delinmeler meydana gelmektedir. Pratikte korozyonu nlemek iin, yapm srasnda tank tabanlar kum pskrtme yntemi ile temizlenerek ok iyi kalitede bir kaplama ile kaplanmaktadr. Ancak kaplama ne derece iyi yaplm olursa olsun, iletme srasnda tank dolu ve bo halde iken tabanda oluan deformasyonlar nedeniyle meydana gelen gerilmeler tabandaki kaplamann ksa sre iinde bozularak koruma zelliini kaybetmesine neden olmaktadr. Bu kaplama ancak be- on yl dayanmakta ve tank bakma alndnda yeniden tamir edilmesi veya tamamen deitirilmesi gerekmektedir. Son yllarda tank tabanlarnn cam lifi takviyeli fleksibil zellikte plastik kaplamalar ile kaplanmasnn tabandaki deformasyonlara daha dayankl olaca ileri srlmtr. Ancak bu tip kaplamann uygulanmas Sa- 2 derecesinde bir yzey temizliini gerektirmektedir. Ancak tank tabanlarnn bu ekilde tamiri tankn ok uzun sre servis d kalmasna neden olmaktadr. Bir tankn uzun sre servis d kalmas, iletme kesikliine ve byk ekonomik kayplara neden olmaktadr.Tank tabanlarnn korozyon sorununun zmnde hem pratik, hem de ekonomik adan en uygun yntem, tank i yzeylerine yaplan uygun bir kaplama ile birlikte katodik koruma uygulanmasdr. Bylece tank bakma alndnda yeni bir kaplama yaplmasna gerek kalmadan yalnz katodik koruma uygulamasnn yenilenmesi ile korozyonu kesin olarak nliyebilmek mmkn olabilmektedir. Bu uygulamalarda genellikle galvanik anotlu sistem kullanlmaktadr. D akm kaynakl katodik koruma sistemi petrol depolama
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
276
KATODK KORUMA
Sayfa 277 / 325
tanklar iin tehlikeli olduundan, ayrca ar koruma halinde kaplama soyulmasna neden olacandan tercih edilmemektedir. Galvanik anotlarla katodik koruma Ham petrol iinde bulunan tuzlu sular ve balast sular petrolden daha youn olmalar nedeniyle zamanla tank tabannda toplanr. Dk rezistiviteli olan bu sular galvanik anotlarn almas iin uygun bir ortam yaratr. Bu tuzlu su iinde galvanik anot olarak manezyum, inko veya alminyum anotlardan herhangi biri kullanlabilir. Anot seiminde aadaki faktrler gz nne alnr. Manezyum anotlar: Manezyum anotlar ile elik arasnda 650-750 mV luk bir potansiyel fark oluur. Bu zellii nedeniyle elii daha ksa srede polarize edebilir. Yine bu nedenle manezyum anotlar yksek rezistiviteli sular iinde de kullanlabilir. Ancak bu anotlarn akm verimleri % 50 civarndadr. Ayrca akm kapasitesi de dier anotlara gre daha dktr. Bu zellikleri nedeniyle manezyum anotlar ile uzun mrl katodik koruma yaplmas gleir. Petrol depolama tanklar 5-10 yl aralklarla bakma alndndan bu kadar uzun sreler iin galvanik anot olarak manezyum anotlar tercih edilmez. inko anotlar : inko anotlarn akm verimleri % 90 dan fazladr. inko anot ile elik arasnda 250 mV bir potansiyel fark oluur. Bu fark anotlardan istenilen iddetde akm ekilmesini gletirir. Balangta tank taban yzeylerini polarize edebilmek iin ok sayda anot kullanlmas gerekir. elik polarize olduka anot katot arasndaki potansiyel fark gittikce azalr. Bylece anottan ekilen akm otomatik olarak ayarlanm olur. Alminyum anotlar : ndium alaml alminyum anotlar ham petrol depolama tanklarnn i yzeylerinin katodik korumas iin en uygun galvanik anottur. Bu anotlar elie kar 250 mV potansiyel fark yaratr. Akm verimi %90, akm kapasitesi 3,5 kg/A.yl dr. Bu zellikleri nedeniyle dier galvanik anotlara gre daha ekonomiktir. Alminyum anotlar ile tank tabanlarna 5-10 yl sreli katodik koruma uygulamak mmkn olabilir. (Mg + Al ) Dual anotlar : Petrol depolama tanklarnn i taban yzeylerinin katodik korumas iin manezyum + alminyumdan oluan dual anotlarn kullanlmas byk avantaj salamaktadr. Manezyum anotlar yksek potansiyelleri nedeniyle ilk nce devreye girerek eliin ksa srede polarize olmasn salamaktadr. elik polarize olduktan sonra bu defa yksek akm kapasiteli olan alminyum anotlar devreye girmekte ve elii uzun sre katodik olarak korumaktadr. Birbirini tamamlyan bu iki zellik
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
277
KATODK KORUMA
Sayfa 278 / 325
nedeniyle Mg + Al den oluan dual tipi anotlar tank tabanlarnn katodik korumas iin son derece uygundur. Manezyum ve alminyum ktle oranlar amalarna uygun olarak hesaplanmak suretiyle anot mrn 10 yla kadar artrabilmek mmkn olabilir. Mg + Al dual anotlarn birbirini tamamlayan ift etkisi zellikle kaplamasz halde bulunan tank tabanlarnn katodik korumas iin ideal bir zm oluturur. Manezyum anotlar balangta elik yzeyinde bulunan oksit tabakasnn redksiyonu iin gerekli olan nisbeten yksek potansiyelli akm salar. Bylece eliin potansiyeli ksa srede koruma potansiyeline eriebilir. Alminyum anotlar ise, elik polarize olduktan ve manezyum anotlar bittikten sonra devreye girerek eliin uzun sre korumasn gerekletirir. Yalnzca magnezyum anot kullanlmas halinde, uzun mrl katodik koruma yapabilmek, yalnz alminyum anotlar kullanlmas halinde ise, balangta elik zerinde bulunan pas tabakasn kaldrmak iin gerekli olan yksek akm younluuna erimek son derece gkr. Dual Anotlarla Katodik koruma Ham petrol depolama tanklar 5-10 yl aralklarla bakma alnd iin katodik koruma projelendiriilmesi de bu srelere bal kalmak zorundadr. Bu amala en uygun galvanik anot, yksek akm kapasiteli indium alaml alminyum anotlardr. Bu anotlarn 1 kg ile tank tabannda yaklak 1,5 m 2 lik alan 10 yl sre ile katodik olarak koruyabilmek mmkn olabilir. Ancak bu anotlarn elik ile potansiyel fark oldukca dktr. Oysa katodik korumann balang devresinde, tank taban yzeyinde bulunan ince oksit tabakasnn giderilmesi iin yksek potansiyelde bir akma ihtiya vardr. Bu akm manezyum anotlardan salanabilir. Alminyum ve manezyum anotlarn birlikte balanmas halinde nce daha negatif potansiyelli olan manezyum, anot olarak devreye girer. Bu srada alminyum katot rol oynar ve korozyona uramaz. Manezyum tarafndan katodik olarak korunur. Bu durum manezyum tam olarak harcanp bitinceye kadar devam eder. Katot reaksiyonu metal yapnn durumuna bal olarak, ya hidrojen iyonunun redksiyonu, veya pasl yzeylerde bulunan demir -3 oksidin (Fe 2 O3 ) demir -2 iyonu haline redksiyonu eklindedir. 2H+ + 2e- = H2 Fe2 O3 + 6H+ + 2e- = 2Fe2+ + 3H2 O Bu iki katot reaksiyonundan ilk olarak daha yksek pozitif potansiyel gerektiren demir -3 oksidin redksiyonu meydana gelir. Yani pas tabakas tamamen giderilinceye kadar eliin potansiyelinde ykselme olmaz. Katot yzeyinde bulunan demir oksit filmi ancak yksek akm younluunda indirgenebilir. Bunun iin yaklak 70-120 A.saat/m 2 akma ihtiya duyulur. Bu akmn manezyum anotlar tarafndan karlanmas uygundur. Dual anotlar iindeki manezyum ktlesi buna gre ayarlanr. Bylece katodun polarizasyonu hem kolaylatrlm , hem de sresi ksaltlm olur. Katodik koruma uygulandktan sonra, demir -3 okidin redksiyonu nedeniyle balangta anotlardan akm k maksimumdur. Demir oksit tabakasnn giderek
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
278
KATODK KORUMA
Sayfa 279 / 325
azalmas ile birlikte akm da azalma, buna karlk sistem potansiyelinde negatif ynde bir art gzlenir. Bu durum magnezyum anotlar harcanarak devreden kncaya kadar devam eder. Manezyum anotlar devre d kalnca sistem potansiyelinde pozitif ynde bir art meydana gelir. Ancak bu noktada alminyum anotlar devreye girerek potansiyelin koruma kriteri olan -0,850 Volt un zerinde kalmasn salarlar.
Ham Petrol Depolama Tank Katodik Korumas in rnek Proje 50000 m3 kapasiteli bir ham petrol depolama tank tabannn i yzeyleri Mg + Al ikili anot sistemi ile katodik olarak korunacaktr. Tank yaklak 10 yl nce servise alnm ve bakm amacyla boaltlm durumdadr. Tank tabannda toplanm bulunan yaklak 30 cm kalnlndaki rusubat mekanik olarak temizlenmitir. Tabanda bulunan kaplama tabakasnn tam olarak bozulmu olduu ve tank tabannda yer yer oyulmalar meydana geldii gzlenmitir. Tank taban yzeyleri ham petrol ile kirlenmi ince bir oksit tabakas kalncaya kadar mekanik olarak temizlenmitir. Bu kirli yzeyin kum pskrtme yaplarak yeniden kaplanmas uygun grlmemi ve gerekli tamirat yapldktan sonra dorudan katodik koruma uygulanmas yoluna gidilmitir. Uygulanm olan katodik korumann temel parametreleri Tablo-7.1 de verilmektedir. Hesaplamalar : Sz konusu olan tank tabanlar mekanik olarak temizlenmi olmasna ramen, yer yer pas tabakas tad ve kaplamasz durumda olduu iin katodik koruma akm ihtiyac olarak 20 mA/m2 tahmin edilmitir. Katodik koruma akm ihtiyac : Taban yzeyi iin : i = 4345 x 0,020 = 86,9 A Yanal yzeyler iin : i = 140 x 0,020 = 2,8 A Toplam : i = 89,7 A TABLO 7-1 Ham petrol depolama tank katodik koruma parametreleri zellikler Tank ap Toplam yzey alan 0,60 m yanal yzey alan Toplam korumal yzey alan Akm ihtiyac Koruma akm Katodik koruma sresi Alminyum anot ktlesi Anot adedi , (38cm x11,7cm x11,3cm) Magnezyum anot ktlesi , (1,1 kg) Bir anotla korunan yzey alan Deerler 74,4 m 4345 m2 140 m2 4485 m2 20 mA/m2 89,7 A 10 yl 3694 kg 258 adet 285 kg 17,4 m2
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
279
KATODK KORUMA
Sayfa 280 / 325
Anodun etkili olduu yar ap
2,35 m
Katodik koruma mr, ikinci bakma kadar geecek sreyi kapsamas amacyla 10 yl olarak ngrlmtr. 10 yl koruma iin gerekli olan alminyum anot ktlesi : Alminyum anot ktlesi =
10 x89,7 x 3,15 = 3694 kg Al 0,90x 0,85
Alminyum anot olarak (38,0 cm x 11,7 cm x 11,3 cm) boyutlarnda ve 14,3 kg arlnda standart alminyum anotlar kullanlmtr. Buna gre gerekli anot says: Alminyum anot says = 3694 / 14,3 = 258 adet Taban yzeyinde bulunan oksit tabakasnn giderilmesi iin 70 A.saat/m 2 akmn yeterli olaca kabul edilmitir. Buna gre pas tabakasnn giderilmesi iin gerekli akm ve manezyum anot ktlesi : 4485 m2 x 70 A.saat/m2 = 313950 A.saat Manezyum anot ktlesi = 313950 / 1100 =285 kg Mg 258 adet dual anodun her birinde bulunmas gereken manezyum ktlesi : Manezyum = 285 / 258 = 1,1 kg 14,3 kg alminyum + 1,1 kg manezyumdan oluan ve ayni ayak zerine monte edilmi olan dual anotlar ekil-7.1 de grlmektedir.
ekil-7.1 ( Mg + Al ) Dual anotlarn tank tabanna balants
ekilden grlecei zere, anotlar tank tabanna kaynak edilmi 10 cm ykseklikte elik ayaklar zerine oturtulmu ve anotlarn kolayca deitirilmesini salamak amacyla anotlar vida ile tutturulmutur. lk olarak harcanmas ngrlen manezyum anotlar tabandan itibaren 4 cm ykseklie konulmutur. Balantlarn da katodik olarak korunaca gz nne alnarak balant elemanlarna hi bir kaplama yaplmasna gerek duyulmamtr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
280
KATODK KORUMA
Sayfa 281 / 325
Anotlarn Dalm 258 adet dual anodun tank tabanna niform olarak datlmasn salamak zere ilk olarak bir anot ile korunacak yzey alan ve etkili koruma ap hesaplanmtr. Bir anodun koruyaca yzey alan = 4485/258 = 17,4 m2 Anotlar arasndaki minimum uzaklk = 17,4 = 4,2 m Anot etkili koruma ap =
17,4 / = 2,35 m
ekil-7.2 de grld gibi, 74,4 m apndaki tank taban dairesi 4,2 m aralklarla karelere blnmtr . Tank tabannda her karenin kesine bir dual anot yerletirilmitir. Bylece bir anot ile r = 2,35 m apnda bir daire alannn korunmas hedeflenmitir.
ekil-7.2 Anotlarn tank tabanna dalm lm Sistemi
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
281
KATODK KORUMA
Sayfa 282 / 325
Katodik koruma kriterlerinin tank dndan srekli olarak kontrol edilebilmesini salamak amacyla tank iine zamanla gzenekleri petrol ile kapanmayacak ekilde dzenlenmi bir sabit referans elektrot (SCE) monte edilmitir. Referans anotlardan eit uzaklkta ve tank tabanna 10 cm yakn olacak ekilde monte edilmi ve bir kablo ile darda bir l kutusuna balanmtr. Dier taraftan, referans elektrot yaknndaki anotlardan biri tanka dorudan balanmam ve ayaklara izole flanlar ile vidalanm, anot-katot balants tank dnda bulunan l kutusunda kprlenerek yaplmtr. Bu l sistemi ile anotlardan ekilen akm ile, tank / elektrolit potansiyelini periyodik olarak lmek mmkn olmutur. Katodik korumann balang peryodunda (ilk iki ay) elde edilen akm ve potansiyel deerleri ekil-7.3 de grafik halinde grlmektedir.
ekil-7.3 Anot akm klar ve tank/elektrolit potansiyelinin zamana gre deiimi
Katodik koruma uygulanmasndan sonra tank iine nce 30 cm ykseklie kadar su doldurulmu daha sonra ham petrol pompalanmtr. Potansiyel ve akm lmlerine ilk gnden itibaren balanmtr. lk 65 gn sresince elde edilen deerlerden aadaki sonular karlmtr.
Katodik koruma uygulamasndan sonra ilk iki gn iinde tank potannsiyeli koruma kriteri olan olan -780 mV (SCE) deerini amtr. Tank potansiyeli onuncu gnde maksimum deere erimitir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
282
KATODK KORUMA
Sayfa 283 / 325
Magnezyum anotlardan ilk 10 gn iinde ok yksek younlukta yaklak 180 A.saat akm ekilmitir. Bu akm tank yzeyinde bulunan oksit tabakasnn giderilmesi iin kullanlmtr. Balangta yaklak 50 mA/m2 civarnda olan katodik koruma akm ihtiyac 60 gn sonra yaklak te birine ( 17,5 mA/m2 ) dmtr. Bu durumda alminyum anot mrnn 10 yldan daha fazla olmas beklenebilir. 7.2 YERST TANK TABANLARININ KATODK KORUMASI
Tanklarn zemine oturmu olduu blgede meydana gelen korozyon tank iin byk tehlike yaratr. Korozyonu nlemek iin yapm srasnda tankn oturaca zemin zel ekilde hazrlanr. Tabana yeterli kalnlkta krma ta serilir. zerine temiz kum konularak sktrlr, tankn oturaca st ksm ise, beton asfalt ile kaplanr. Bylece tabanda su toplanmas nlenmi ve zeminin korozif etkileri azaltlm olur. Ancak alnan bu nlemler ile korozyon kesin olarak nlenemez. Bunun iin tank d tabanlarna katodik koruma uygulanmas gerekir. Tank tabanlarna hem galvanik anotlarla, hem de d akm kaynakl olarak katodik koruma uygulanabilir. Hangi sistem uygulanm olursa olsun pratikte karlalan en byk sorun, evreye konulan anotlar ile tank tabannda niform bir akm dalmnn salanamamasdr. Yaplan uygulamalar, zellikle byk apl tanklarda evreden merkeze doru gidildike nemli bir potansiyel farknn olutuunu gstermitir. Bu durumda tank taban merkezinde istenilen potansiyel kriterine ulamak glemektedir. Dier taraftan, dardan evreye konulan referans elektrotlar ile, tank taban merkezindeki potansiyeli doru olarak lmek mmkn deildir. Omik potansiyel dn nlemek iin, referans elektrot potansiyeli llecek yzeye mmkn olduunca yakn bir noktaya konulmu olmaldr. Bunun iin yapm srasnda tank taban altna yzeye yakn ekilde bir sabit referans elektrodun konulmas gerekmektedir. Referans elektrot delikli bir boru iine konularak tank taban mekezine yerletirilir. Referans elektrot kablosu ve tank dtan l kutusuna balanr. ekil-7.4
ekil-7.4 Tank taban merkezine sabit referans elektrot konulmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
283
KATODK KORUMA
Sayfa 284 / 325
Sabit referans elektrot ancak yeni yaplan tanklara konulabilir. Halen iletmede olan tanklarda bu mmkn olmaz. Bu durumda tank taban merkezindeki potansiyel llemez. Ancak evreden merkeze doru potansiyel d hesapla bulunabilir. Bu amala aadaki forml kullanlr. E =
i xr 2
Burada, E :Tank kenarndan (r) cm mesafede potansiyel deiimi,V i : Katodik koruma akm younluu, A/cm2 : Zemin rezistivitesi , Ohm.cm r : evreden merkeze doru uzaklk, cm dir.
Katodik koruma akm younluu ve zemin rezistivitesi arttkca tank evresi ile merkez arasndaki potansiyel farknda da art olur. rnek olarak, 72 m apnda bir tanka 1 mA/m2 (10-4 mA/cm2 ) younluunda katodik koruma akm uygulam olduumuzu dnelim. Zemin rezistivitesi 5000 Ohm.cm olsun. Bu durumda tank taban evresi ile merkezi arasndaki potansiyel fark, E = 5000
0,0001 x 3600 = 900 mV 2
bulunur. Bu fark olduka byktr. Tank merkezinde -0,850 Volt kriterinin salanmas halinde evrede potansiyel - 1,750 Volta ulaacaktr. Ar korumadan kanmak iin potansiyelin 1,5 Volt (CSE) den yukarya karlmas istenilmez. Bu durumda da tank merkezinde potansiyel kriterine eriilemez. Bu sorunu zmek ve tank tabannda niform bir akm dalmn salamak zere pratikte eitli yntemler uygulanmaktadr.
Tank Taban D Yzeylerine Katodik Koruma Uygulama Yntemleri Tank taban merkezinde potansiyelin yeterli dzeye ulamasn salamak iin anot saysnn, yerinin ve dalmnn iyi ayarlanmas gerekir. Anotlar drt fakl ekilde yerletirilebilir. Birinci yntem : Anotlar tank taban evresi boyunca tank tabanndan yaklak 1,5-2,0 m uzaklkta bir ember zerinde dzgn aralklarla datlr. Anotlar yer yzndn en az 1,5 m derinlikte ukurlar iine dikey olarak konur. Anot kablolar bir ring halkas ile transformatr-redresr nitesinin (+) ucuna balanr. ekil-7.5
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
284
KATODK KORUMA
Sayfa 285 / 325
ekil-7.5 Tank evresine dikey olarak konulan anotlarla katodik koruma kinci yntem : Anotlar tank taban altna dzgn aralklarla yatay olarak
yerletirilir. Bu yntem ancak yeni yaplan tanklara uygulanabilir. ekil-7.6 ekil-7.6 Tank taban altna yatay olarak yerletirilen anotlarla katodik koruma
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
285
KATODK KORUMA
Sayfa 286 / 325
nc Yntem : Zemin rezistivitesine bal olarak tankdan en az 100 m 300 m uzaklkta alan bir derin kuyu anot yata ile tank tabannda niform bir potansiyel dalmn salanabilir. Bu yntem bir tank iftliinde bulunan ok sayda tankn korunmas halinde ekonomik olabilir. ekil-7.7
ekil-7.7 Derin kuyu anotlar ile katodik koruma Drdnc yntem : Yalnz bir tankn katodik olarak korunmas halinde eik anotlar ile katodik koruma daha ekonomik olur. Tank tabanna 45 derecelik bir a ile eik olarak yerletirilen anotlar taban merkezindeki potansiyelin istenilen dzeye ykselmesini salyabilir. ekil-7.8
ekil-7.8 Eik anotlar ile tank tabanlarnn katodik korumas Eik anotlar yerletirmek iin alan anot ukurlarnn boyu tank apna bal olarak, 7-10 m olabilir. Ama anodun tank taban merkezine ve evresine olan uzaklk farkn azaltmaktr. Bu yntem ile tank tabannda niform bir potansiyel dalm salanabilir. ekilde grlen 36m apndaki tanka 8 eik anot ile yaplan katodik korumada tank tabannda evreden merkeze doru potansiyel deiimi yledir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
286
KATODK KORUMA
Sayfa 287 / 325
lm noktas ,m 0 (evre) 1,5 3,0 4,5 6,0 7,5 9,0 10,5 12,0 13,5 15,0 16,5 18,0 (merkez)
Potansiyel (CSE) -1,492 -1,379 -1,291 -1,242 -1,183 -1,151 -1,127 -1,109 -1,097 -1,109 -1,109 -1,101 -1,112
,Volt
7.3 ELK ME SUYU DEPOLARININ KATODK KORUMASI me sularnn rezistivitesi olduka yksektir. elikten yaplm ime suyu depolarnn i yzeyleri uygun bir boya ile boyanarak uzun sre korozyondan korunabilir. Ancak dezenfektan olarak klor kullanlmas halinde kaplamada mikro deliklerin bulunduu noktalarda pas lekeleri oluur. Bu noktalar, ukur tipi korozyonun balamas iin uygun bir ortam oluturur. Bu nedenle elik ime suyu depolarna yeterli bir kaplama yapldktan sonra bir de katodik koruma uygulanmas gerekir. me sular depolarnn katodik korumasnda zen gsterilmesi gereken iki husus vardr. Bunlardan birincisi, znerek ime suyuna zararl iyon veren anotlarn kullanlmamasdr. kincisi, depo iine lm, bakm ve tamir iin hi bir ekilde girilmemesi ve hijyenik koullara zen gsterilmesidir. Kontrollar dtan yaplmal ve katodik koruma olabildiince uzun mrl olarak projelendirilmelidir. me sular yksek rezistiviteli olduu iin katodik koruma sistem seiminde ilk bakta d akm kaynakl katodik koruma daha avantajl grlr. Ancak iyi kaplama yaplm su depolarnda katodik koruma akm ihtiyac ok dktr. Bu nedenle de galvanik anotlu katodik koruma daha avantajl hale gelir. Buna ek olarak elik ime suyu depolarna galvanik anotlu katodik koruma uygulamann aadaki avantajlar da vardr. Elektrik akm salamak iin zel hat ekilmesini gerektirmez. letme srasnda, bakm ve ayar gibi sorunlar yoktur. Ar koruma ve buna bal olarak kaplama soyulmas sz konusu deildir. Manezyum anotlarn znmesi sonucu oluan Mg2+ iyonlar ime suyu iin hi bir tehlike yaratmaz. Yksek potansiyelli manezyum anotlar rezistivitesi 10000 Ohm.cm ye kadar olan sular iinde kullanlabilir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
287
KATODK KORUMA
Sayfa 288 / 325
Bir elik me Suyu Tankna Galvanik Anotlarla Katodik Koruma Uygulamas in rnek Proje Silindir biimli ve 5900 ton kapasiteli bir elik su deposuna uygulanan katodik koruma projesinin parametreleri yledir. zellikler Tank kapasitesi Tank ap Tank ykseklii Max. Su ykseklii Kaplama cinsi Akm ihtiyac Suyun rezistivitesi Katodik koruma sistemi Galvanik anot cinsi Katodik koruma mr Depoda suyun donmas Korunacak yzey alan : Yanal alan : 34 x (3,14) x 6,5 = 694 m2 Taban alan : (17)2x 3,14 = 907 m2 Toplam koruma alan : 694 + 907 = 1601 m2 Koruma akm: i = 1601 x 0,1 = 160 mA Manezyum anot ktlesi : Anot ktlesi = Anot ktlesi =
Anot mr x ekilen akmx Teorikakmkapsitesi Anotverimix Kullanma faktr
20 x 0,160x 3,94 = 30 kg 0,50x 0,85
Deerler 5900 ton 34 m 7m 6,5 m Coal tar epoksi 0,1 mA/m2 5000 Ohm.cm Galvanik anotlu HP Manezyum anot 20 yl Hayr
Manezyum
20 yl sreli katodik korumaya yetecek kadar akm retmek iin 30 kg manezyum anot yeterlidir. Ancak uygun sayda ve byklkte anotlar seilerek bu anotlardan 160 mA akmn ekilebilmesi gerekir. Burada iki seenek sz konusudur. 9 lb ( 4,0 kg) standart manezyum anotlarn kullanlmas halinde 30/4 8 adet anoda ihtiya vardr. Veya 17 lb (7,7 kg) manezyum anotlardan 30/7,7 4 adet kullanlmaldr. Bu iki seenei ayr ayr inceliyelim : Paralel balanm 9 lblik 8 anodun 1000 Ohm.cm rezistiviteli elektrolit iindeki direnci ekil -3.36 da verilen tablodan R = 0,85 x 1,25 = 1,06 Ohm olarak okunur. Rezistivitenin = 5000 Ohm.cm olmas halinde anotlarn toplam direnci R = 5000/100 (1,06) = 5,3 Ohm bulunur. O halde 8 anottan ekilen akm iddeti, i = 900 / 5,3 = 170 mA olur. Buna benzer ekilde hesap yaplarak 17 lblik 4 adet manezyum anottan ancak 106 mA akm ekilebilecei bulunur. Bu durumda 20 yl sreli katodik koruma iin 9 lblik 8
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
288
KATODK KORUMA
Sayfa 289 / 325
anodun hem miktar olarak, hem de ekilebilen akm iddeti olarak yeterli olaca anlalr. Anotlarn Dalm Anotlarn yan duvarlardan 3,5 m uzakta olmas uygundur. Bu durumda anotlar 27 m apnda bir ember zerinde dzgn olarak ile datlabilir. ekil-7.9
ekil-7.9 Su deposu iinde anotlarn dalm Anotlar tank iine klora dayankl polipropilen iplerle aslmtr. Bylece anot balant kablolarnn yk tamas nlenmitir. Anot kablosu olarak 8 RHW kesitli NYY kablolar kullanlmtr. lm Sistemi Tank iine bir adet doygun bakr/bakr slfat sabit referans elektrot konulmutur. Referans elektrot anotlardan en uzak noktaya ve tank yzeyine yakn olacak ekilde yerletirilmitir.Bylece potansiyel lmlerinde IR potansiyel d azaltlmtr. Anot, referans elektrot ve tank balantlar tank dnda bulunan bir l kutusu zerinden yaplmtr. Referans elektrot balant kablosu ve l kutusu nt direnci toplam 0,01 Ohm dan daha dk tutulmutur. Katodik koruma uygulandktan sonra ilk gnlerde istenilen koruma potansiyeline eriilememitir. -0,850 Volt potansiyel kriterine ancak bir ay sonra ulalabilmitir.
7.4 ELK SU KULESNN KATODK KORUMASI
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
289
KATODK KORUMA
Sayfa 290 / 325
zellikleri tablo-7.3 de verilen ekil-7.10 da grlen elik su kulesinin katodik korumas yaplacaktr. Parametreler Deerler Depo kapasitesi 1800 m3 Ayak ykseklii 35 m Depo ap 17 m Depo toplam ykseklii 12 m Depo iinde max. su ykseklii 10,7 m Depo silindirik gvde ykseklii 3,3 m Oval kapak ykseklii 4,2 m Depo ayak borusu ap 1,5 m yzey kaplamas Kaplamasz Suyun ortalama rezistivitesi 4000 Ohm.cm Katodik koruma akm ihtiyac 20 mA/m2 (tahmin) Katodik koruma sistemi D akm kaynakl Katodik koruma mr 10 yl Anot cinsi (*) Demir silikon (HSCI) Suyun donmas ihtimali Yok (*)Yksek akm ihtiyac olan byle bir katodik korumada oksit kapl titanyum anotlarn kullanlmas daha avantajldr. Ancak hesaplama tekniini aklamak amacyla demir silikon anotlar seilmitir. RNEK: 1800 m3 kapasiteli bir elik su kulesine d akm kaynakl olarak katodik koruma yaplacaktr. Depo i yzeyleri kaplamaszdr. Depolanan suyun rezistivitesi 4000 Ohm.cm dir. Depo iinde bulunan suyun k mevsiminde donmas sz konusu deildir. Bu depo 10 yl mrle katodik olarak korunacaktr Su kulelerinin katodik korumasnda en nemli husus akm ihtiyacnn belirlenmesidir. Akm ihtiyacnn deneysel olarak tayini hemen hemen mmkn
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
290
KATODK KORUMA
Sayfa 291 / 325
deildir. Bu ancak tahmin edilebilir. Bu projede suyun klorla dezenfekte edilmi olduu da gz nne alnarak akm ihtiyac 20 mA/m2 alnmtr. ekil-7.10 elik su kulesi Hesaplamalar Korunacak yzey alan : Su deposu silindirik biimli olmasna ramen alt ve st tabanlar elipsoid biimlidir. Bu nedenle deponun slak yzey alan drt ayr para halinde hesaplanabilir Depo st kapa yzey alan = 163 m2 Silindirik gvde yzey alan = 180 m2 Depo alt taban yzey alan = 362 m2 Ayak borusu yzey alan = 168 m2 Katodik koruma akm ihtiyac: Depo st kapak akm ihtiyac = 163 x 20 Silindirik gvde akm ihtiyac = 180 x 20 Depo st kapak ve gvde iin toplam akm Depo alt taban akm ihtiyac = 362 x 20 Ayak borusu akm ihtiyac = 168 x 20 Anot ktlesi: Anot ktlesi =
Anotmrx ekilenakm x Anot ypranma s Kullanma faktr
= 3260 mA = 3600 mA ihtiyac = 6860 mA = 7240 mA = 3360 mA
Depo st kapak ve gvde iin gerekli anot ktlesi, Anot ktlesi =

10 x 6,86x 0,75 = 103 0,5
kg
Depo taban iin gerekli anot ktlesi, Anot ktlesi =

10 x 7,24x 0,75 = 109 kg 0,5 10 x 3.36x 0,75 = 50 kg 0,5
Ayaklar iin gerekli anot ktlesi: Anot ktlesi =
Anot cinsi ve says Depo iinde anotlarn yzeye 2 m uzaklkta olmas uygun bulunmutur. Bu durumda anotlar 13 m apnda bir ember zerine konulacaktr. Bu emberin evre uzunluu 4 e blnerek anot says bulunabilir. Anot says = (13 x 3,14 ) / 4 = 10 adet Her noktada ayni ipe iki anot balanaca gz nne alnrsa, gvde yanal yzeyleri ve st tavan iin gerekli anot says 20 adet olacaktr. O halde kullanlacak
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
291
KATODK KORUMA
Sayfa 292 / 325
olan demir-silikon anot ktlesi, 103 / 20 = 5,2 kg olmaldr. Trk standardnda verilen 5 kg lk (S-2) demir silikon anot boyutlar 3 cm ap x 75 cm boy ve aktif yzey alan 820 cm2 dir. Bir anottan ekilebilen maksimum akm 400 mA dir. Bu durumda 5 kg lk 20 anottan 8000 mA akm ekilebilir. Depo taban iin 5 m apnda bir ember zerine anotlarn 1,5 m aralklarla yerletirildiini dnelim. Depo taban iin anot says, Anot says = (5 x 3,14 ) / 1,5 = 10 adet bulunur. Kullanlacak demir silikon anodun ktlesi ise , 109/10 = 10,9 kg olmaldr.Trk standardnda verilen 10 kg lk (S-5) demir-silikon anodunun boyutlar 4 cm x 150 cm ve aktif yzey alan 1650 cm 2 dir. Bir anottan 850 mA akm ekilebilir. Buna gre on adet anottan ekilebilen akm i = 10 x 850 = 8500 mA dir. Anotlarn cinsi ve depo iinde dalm ekil-7.11 ve ekil-7.12de grlmektedir.
ekil-7.11 Depo iinde anotlarn dalm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
292
KATODK KORUMA
Sayfa 293 / 325
Ayak borusu iinde 60 cm uzunluundaki anotlar 1,5 m aralklarla baladmz dnelim. Gerekli anot says = 35 /2,1 = 17 adet olur. Anot ktlesi ise, 50/17 = 3 kg olmaldr. Trk standardnda verilen 3 kg lk demir silikon anotlarn (S-1) boyutlar 3 cm ap x 50 cm boy ve aktif yzey alan 550 cm2 dir. Bu anotlardan 250 mA akm ekilebilir. 17 anottan ekilen akm 4250 mA dir
ekil-7.12 Katodik korumada kullanlan demir silikon anotlar
Su kulesinde kullanlan anot cins ve saylar yledir: S-1 tipi demir-silikon anot (3 kg) = 17 adet ( 51 kg) S-2 tipi demir-silikon anot (5 kg) = 20 adet (100 kg) S-3 tipi demir silikon anot (10 kg) = 10 adet (100 kg) Toplam = 47 adet (251 kg )
7.5 HAVA LMANI YAKIT DAITIM BORU HATLARI KATODK KORUMASI 18 yakt alma istasyonu bulunan bir hava liman yakt datm boru hattna katodik koruma uygulanacaktr. Boru hattnda 10cm, 15cm, 20cm ve 25cm apnda borular bulunmaktadr. ekil-7.13
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
293
KATODK KORUMA
Sayfa 294 / 325
ekil-7.13 Hava liman yakt datm boru hatt plan
Boru hatt zellikleri yledir: 1 2 3 1- Zemin rezistivitesi .................. : 5000 Ohm.cm 2 -Boru kaplamas ....................... : ift kat sargl asfalt 3- Katodik koruma akm ihtiyac .... : 1,25 mA/m2 4 - Katodik koruma mr .................: 15 yl 5 - Katodik koruma sistemi ..............: Galvanik anotlu 6 - Galvanik anot cinsi ......................: Manezyum anot 7 - Boru aplar ve uzunluklar .........: Tablo 7.2 de verilmektedir. TABLO -7.2 Boru ap ve uzunluklar Boru ap Uzunluu,m 10 cm lik dn toplama 2 x 88 = 176 borusu 15 cm lik pompa giri borusu 25 20 cm lik ana datm borusu 2 x 88 = 176 25 cm lik pompa k borusu 25 15 cm lik yakt datm 3 x 290 = borular 870 Yzey alan, m2 0,10x3,14x176 = 55 0,15x3,14x 25 0,20x3,14x176 0,25x3,14x 25 0,15x3,14x870 = 12 = 111 = 20 = 410
Her bir boru blm iin katodik koruma akm ihtiyac ayr ayr hesaplanr. Yakt datm borular iin akm ihtiyac = 410 x 1,25 = 513 mA
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
294
KATODK KORUMA
Sayfa 295 / 325
Ana datm ve toplama borular iin akm ihtiyac = 166 x1,25 = 208 mA Pompa giri ve k borular iin akm ihtiyac = 32 x 1,25 = 40 mA Toplam akm ihtiyac = 513 + 208 + 40 = 761 mA 15 yl sreyle katodik koruma iin gerekli olan minimum manezyum anot ktlesi, Anot ktlesi =
15 x 0,761 x 3,94 = 106 kg 0,50x 0,85
Galvanik anot olarak 9 lblik (4 kg) standart paket manezyum anotlar kullanlacaktr. Buna gre tesisi 15 yl korumak iin minimum anot says = 106/4 = 27 adet olmaldr. Dier taraftan anotlar en az 761 mA akm retebillecek sayda olmaldr. Anotlardan ekilebilen akm bulmak iin nce tek anot direncini hesaplyalm. 9 lblik standart manezyum pakek anotlalarn 5000 Ohm.cm zemin iindeki direnci, 50 Ln(8x35 1) = 0,7 Ohm Ri = 6,28 x 35 4,23 R =
5000 Ln(8x50 1) = 42,8 Ohm 6,28 x50 10
RT = 42,8 + 0,7 = 43,5 Ohm Bir anottan ekilen maksimum akm, i = 750 / 43,5 = 17,3 mA Katodik koruma iin gerekli toplam anot says = 761/ 17,3 = 44 adet Zemin rezistivitesi yksek olduundan , 15 yl sre ile katodik koruma iin 27 adet anoda ihtiya olduu halde gerekli akm iddetini salamak iin 44 adet 9 lblik standart manezyum anodun kullanlmas gerekmektedir. Bu durumda katodik koruma mr, Katodik koruma mr =
44x 9x(0,454)x 0,50x0,85 = 25 yl 0,761 x 3,94
olacaktr. 44 adet anodun borulara dalm yledir: Yakt datm borular iin = 513 /17,3 = 30 adet Ana datm ve toplama borular iin= 208 / 17,3 = 12 adet Pompa k ve giri borular iin = 40/ 17,3 = 2 adet Anotlar boru hatt boyunca eit aralklarla ve tekli olarak balanacaktr. Anot dalm ematik olarak ekil-7.14 de grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
295
KATODK KORUMA
Sayfa 296 / 325
ekil-7.14 Galvanik anotlarn boru hattna dalm D Akm Kaynakl Katodik Koruma Hava liman yakt datm boru hatt katodik korunmasnn galvanik anotlu olarak yaplmas hem teknik hem de ekonomik adan uygundur. Ancak pratikte aadaki sorunlar ortaya kmaktadr. Hava limannda galvanik anotlar iin yer bulmak son derece gtr. Anotlar iin l kutusu konulamamaktadr. Herhangi bir arza sz konusu olduunda bakm ve onarm byk sorun yaratmaktadr. Bu nedenlerle ekonomik olmad halde hava limanlar yakt datm boru hatlarna d akm kaynakl katodik koruma uygulanmas tercih edilmektedir. Benzer nedenlerle byle durumlarda derin kuyu anot yata kullanlmas uygun bulunmaktadr. Katodik koruma akm ihtiyac i = 0,761 x 1,5 1,0 Amper alnmtr. Derin kuyu iinde eitli tip anotlar kullanlabilir. Ancak bu projede anot olarak, uzun mrl olmalar ve yksek performanslar nedeniyle oksit kapl titanyum anotlar kullanlacaktr. Bu anotlarn en kk tipi olan 1,6 cm ap x 50 cm boyunda zincir tipi anotlar tercih edilmitir. Anot yata direnci olarak, akm ihtiyacnn ok kk olmas
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
296
KATODK KORUMA
Sayfa 297 / 325
nedeniyle Ra 4,0 Ohm olmas uygun bulunmutur. Anot yata direnci daha kk seilerek trafo-redresr doru akm k potansiyelini istenilen dzeye drmek mmkndr. Ancak bu durumda ok sayda anot kullanlmas gerekmekte ve ekonomik olarak uygun olmamaktadr. Byle bir derin kuyu anot yata tasarm gerekli doneler verilerek bilgisayar yardm ile yaplabilmektedir. Bilgisayara verilen bilgiler ve bilgisayar kts aada liste halinde verilmektedir. Bilgisayara verilen derin kuyu zellikleri : 1 2 3 4 5 6 7 8 Anot yata akm k ...................... 1 Amper Zemin rezistivitesi ............................... 5000 Ohm.cm Derin kuyunun ap ............................. 220 mm Derin kuyu inaktif blge derinlii .......... 10 m Anot yata dolgusu rezistivitesi ......... 50 Ohm.cm Anot kablo uzunluu ........................... 100 m Anot yata maksimum direnci ............ 4,0 Ohm Kullanlan anot tipi .................... ST-1.6-50Oksit kapl titanyum
Bilgisayardan alnan derin Kuyu anot parametreleri : Anot yata akm k .............................. 1 Amper Zemin rezistivitesi ......................................... 5000 Ohm.cm Kuyu ap ...................................................... 220 mm naktif blge derinlii ......................................10 m Anot yata dolgusu rezistivitesi .................. 50 Ohm.cm Anot kablosu uzunluu................................. 100 m Anot yata direnci ...................................... 3,98 Ohm Rektifiye dc voltaj k ................................ 6,7 Volt Kuyu aktif blgesi derinlii ............................ 10,8 m Anot yata akm younluu ......................... 0,13 A/m 2 Anot yata mr .......................................... 369 A.yl Anot yata dolgu hacmi ............................... 0,4 m 3 Anot yata kok tozu ktlesi ......................... 369 kg Anot tipi ......................................................... ST 1,6/50 Anot says ..................................................... 4 adet Anotlar aras uzaklk (merkezden-merkeze) .. 2,7 m Bilgisayar kendisine verilen bilgileri kullanarak, minimum anot saysn, traforedresr doru akm k potansiyelini, minimum kuyu derinliini ve anotlar arasndaki minimum mesafeyi tayin ederek en uygun derin kuyu tasarmn yapmaktadr. Bilgisayardan alnan teknik bilgiler aada liste halinde ve derin kuyu anot yata grnts ekil-7-15 de grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
297
KATODK KORUMA
Sayfa 298 / 325
ekil-7.15 Derin kuyu anot yata kesit grnm
7.6 YERALTI TANK FTL KATODK KORUMASI Yeraltna yeni konulmu 8 tanktan oluan bir tank iftliinin katodik korumas yaplacaktr. Tank boyutlar ekil-7.16 de grlmektedir.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
298
KATODK KORUMA
Sayfa 299 / 325
ekil-7.16 Yeralt elik tanknn boyutlar Proje Parametreleri : zellikler Tank ap Tank boyu Tank says Kaplama cinsi Zemin rezistivitesi Katodik koruma akm ihtiyac Katodik koruma mr Katodik koruma sistemi Kullanlacak anot cinsi Tank ukuru derinlii Balant borular Deerler 3,6 m 12 m 8 adet Bitm kaplama 3000 Ohm.cm 5 mA/m2 18 yl D akm kaynakl Demir-silikon 3m 10 cm ap,180 m uzunluk
Hesaplamalar Korunacak yzey alan: Yanal yzey alan = 3,6 x (3,14) x 12 = 136 m2 Taban alanlar= 2 x (1,8)2 x 3,14 = 20 m2 Sekiz tankn toplam yzey alan = 8 x 156 = 1248 m2 Borularn yzey alan = 0,10 x 3,14 x 180 = 57 m2 Korunacak toplam yzey alan = 1248 + 57 = 1305 m 2 Katodik koruma akm ihtiyac = 1305 x 5 = 6525 mA 15 yl korumak iin gerekli minimum anot ktlesi : Anot ktlesi =
18 x 6,525x 075 0,50
= 176 kg demir-silikon
Demir silikon anotlardan 7 adedi tanklar arasna yatay olarak konulacaktr. Akmn yaklak te biri bu anotlardan salanacaktr. Bu amala 10 kg lk demir silikon anotlarn kullanlmas uygundur. Dier anotlar 5 kg lk demir silikon anot olacaktr. Buna gre 5 kg lk anot says, (176-70) /5 = 21 adet olacaktr. Toplam anot ktlesi = 7 x10 + 21 x 5 = 175 kg
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
299
KATODK KORUMA
Sayfa 300 / 325
Tanklar arasna konulacak olan yatay anotlar tank ekseni ile taban dzeyinin tam ortasna gelecek ekilde yerletirilecektir. Dik anotlar tanklardan 2 m uzaklkta ve tank aralklarna gelecek ekilde ( yaklak 4,6 m aralklarla ) tanklarn evresine niform olarak datlacaktr. Anot dalm ematik olarak ekil-7.17 da grlmektedir. Tank borular birbirine elektriksel olarak balantl olacaktr. Bylece tanklar arasnda interferans nlenecektir. Borular pompa balantlarnda izole flanlar ile ayrlm olacaktr. Katodik koruma akm yalnz bir trafo-redresr nitesinden karlanacaktr. Anot Direnlerinin Hesaplanmas Yatay anotlarn direnci, Ri=
4x150 ln 1 = 0,2 Ohm 3 6.28x150 50

R =
4x210 ln 1 = 6,2 Ohm 20 6.28x210 3000
Rt = 6,2 + 0,2 = 6,4 Ohm Dikey anotlarn direnci, Ri =
50 8x50 Ln 1 = 0,6 Ohm 6,28 x 50 3
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
300
KATODK KORUMA
Sayfa 301 / 325
ekil- 7.17 Anotlarn dalm
R =
8x110 ln 1 = 12, Ohm 20 6.28x110 3000
Rt = 12,0 + 0,6 = 12,6 Ohm
10 kg lk 7 anot ve 5 kg lk 21 anodun paralel olarak balanmas halinde toplam diren aadaki ekilde hesaplanabilir.
1 = 1 + 1 R R R
t y
7 + 21 6,4 12,6 = 2,76
Rt =
1 2,76
= 0,36 Ohm
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
301
KATODK KORUMA
Sayfa 302 / 325
4,5 m aralklarla paralel balanm 28 anodun interferans faktr F= 1,5 olduu gz nne alnrsa anotlarn toplam direnci , RAnot = 0,36 x 1,5 = 0,54 Ohm olur. Anot kablosu direnci, Rk = 180 x 1,8 10-3 = 0,32 Ohm Tanklarn polarizasyon direnci Rkatot = 1,5 / 6,525 = 0,23 Ohm Katodik koruma toplam direnci = 0,54 + 0,32 + 0,23 = 1,09 Ohm Transformatr-redresr dc k voltaj, E = IR + 1,7 = 6,525 x 1,09 + 1,7 = 8,8 Volt % 60 T/R verimi gz nne alnrsa, minimum 10 Amper ve 15 Volt luk bir transformatr -redresr nitesi yeterli olacaktr.
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
302
KATODK KORUMA
Sayfa 303 / 325
EKLER EK 1 Polietilen ile kaplanm elik borular EK 2 Deniz suyu z iletkenliinin scaklk ve tuzlulua gre deiimi EK 3 Bakr kablolarn doru akm direnleri EK 4 Elektriksel diren iin scaklk faktrleri EK 5 Trk standard manezyum anot boyutlar EK 6 (a) Trk standard inko anot boyutlar (Zemin iin) EK 6 (b) Trk standard inko anot boyutlar (Deniz iin) EK 7 AZ-63 Manezyum anot boyutlar EK 8 HP Manezyum anot boyutlar (NACE) EK 9 Alminyum anot boyutlar EK 10 Manezyum anotlarn boru hatlarna balanma aral EK 11 Trk standard demir-silikon anotlar EK 12 Standart demir-silikon anotlar (NACE) EK 13 Paralel balanm anotlarn interferans faktrleri EK 14 Zemin iine dik olarak konulan tek anot direnci EK 15 Deniz suyu iinde kullanlan d akm kaynakl anot zellikleri EK 16 Platin kaplanm titanyum anot boyutlar EK 17 Baz referans elektrotlara gre elik yaplarn koruma potansiyeli EK 18 D akm kaynakl anotlarn zellikleri EK 19 Oksit kapl titanyum anotlar (LIDA) EK 20 elik ekme borular (AWWA C-202) EK 21 Kaynakl elik borular (AWWA C-202) EK 22 elik borularn uzunlamasna elektriksel direnci EK 23 Paralel balanm (n) anodun direnci EK 24 Snrsz uzunluktaki kaplamal boru hatlarnda bir noktadan Korunabilen maksimum boru uzunluu EK 25 Belli uzunluktaki kaplamal bir boru parasnda bir noktadan Korunabilen maksimum boru uzunluu EKLER EK-1 POLETLEN LE KAPLANMI ELK BORULAR (TS-5139) Boru anma ap (DN) Mm DN < 100 100 < DN < 250 250 < DN < 500 500 < DN < 800 800 < Kaplama kalnl ,mm (normal kaplamalar) 1,8 2,0 2,2 2,5 3,0 Kaplama kalnl,mm (kaln kaplamalar)
2,5 2,5 3,0 3,5 3,5
EK-2 DENZ SUYUNUN Z LETKENLNN SICAKLIA VE TUZLULUA GRE DEM ( z iletkenlik , : mho/cm )
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
303
KATODK KORUMA
Sayfa 304 / 325
Klorr Tuz 0o C 5 oC 10oC 15oC 20oC 25oC %o %o 1 1,8 1839 2134 2439 2763 3091 3431 2 3,6 3556 4125 4714 5338 5971 6628 3 5,4 5187 6016 6872 7778 8702 9658 4 7,2 6758 7845 8958 10133 11337 12583 5 9,0 8327 9653 11019 12459 13939 15471 6 10,8 9878 11444 13063 14758 16512 18324 7 12,6 11404 13203 15069 17015 19035 21121 8 14,4 12905 14934 17042 19235 21514 23868 9 16,2 14388 16641 18986 21423 23957 26573 10 18,0 15852 18329 20906 23584 26367 29242 11 19,8 17304 20000 22804 25722 28749 31879 12 21,6 18741 21655 24684 27841 31109 34489 13 23,4 20167 23297 26548 29940 33447 37075 14 25,2 21585 24929 28397 32024 35765 39638 15 27,0 22993 26548 30231 34090 38065 42180 16 28,8 24393 28156 32050 36138 40345 44701 17 30,6 25783 29753 33855 38168 42606 47201 18 38,4 27162 31336 35644 40176 44844 49677 19 34,2 28530 32903 37415 42158 47058 52127 20 36,0 29885 34454 39167 44114 49248 54551 21 37,8 31227 35989 40900 46044 51414 56949 22 39,6 32556 37508 42614 47948 53556 59321 EK-3 BAKIR KABLOLARIN DORU AKIM DRENLER ( TS-212) Anma En az tel Bir damarl ok damarl kesiti,mm2 says kablo kablo Ohm/km Ohm/km 1,5 7 13,3 13,6 2,5 7 7,27 7,41 4,0 7 4,52 4,61 6,0 7 3,02 3,08 10 7 1,79 1,83 16 7 1,13 1,15 25 7 0,712 0,727 35 7 0,514 0,524 50 19 0,379 0,387 70 19 0,262 0,266 95 19 0,189 0,193 120 37 0,150 0,153 150 37 0,122 0,124 185 37 0,0972 0,0991 240 61 0,0740 0,0754 300 61 0,0590 0,0601 400 61 0,0461 0,0470
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
304
KATODK KORUMA
Sayfa 305 / 325
500 600 800 1000
61 127 127 127
0,0366 0,0283 0,0221 0,0178
0,0373 0,0289 0,0226 0,0179
EK-4 ELEKTRKSEL DREN N SICAKLIK FAKTR Rt = f x R25 Scaklk Faktr , f -10 0,862 -5 0,882 0 0,901 5 0,921 10 0,941 15 0,961 20 0,980 25 1,000 30 1,020 35 1,040 40 1,059 EK-5 TRK STANDARDI MANEZYUM ANOT BOYUTLARI (TS-9234) Scaklk, oC
Anot tipi TS-No M-1 M-2 M-3 M-4 M-5 M-6 M-7 M-8
a mm 30 60 100 100 100 130 130 130
B mm 30 60 100 100 100 130 130 130
l mm 970 470 300 460 570 500 580 700
Ktle kg 1,6 3 5 8 10 15 17 20
D mm 130 160 200 200 200 225 225 225
L Mm 1100 550 400 550 650 600 700 800
EK-6 (a) TRK STANDARDI NKO ANOT BOYUTLARI
(Zemin iin)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
305
KATODK KORUMA
Sayfa 306 / 325
(TS-9234)
Anot tipi TS-No Z-1 Z-2 Z-3 Z-4 Z-5 Z-6
a mm 35 35 51 60 102 10
b mm 35 35 51 60 102 18
L Mm 1020 1520 1220 1220 915 erit anot
Anot ktlesi Kg 9 13 22 32 67 0,35 kg/m
EK-6 (b) TRK STANDARDI NKO ANOT BOYUTLARI (Deniz iin) (TS-9234 )
Anot tipi TSNo D-1 D-2 D-3 D-4 D-5 D-6 D-7
Anot boyutlar , mm a b cde f
Anot ktlesi, kg BrtNet
25030030 80 625 30535532 77 625 30035055150625 75078015170625 50055050125640 500175 12550 640 370400 28045 640
3,0 2,8 5,1 4,6 11,0 10,5 13,0 12,0 20,0 19,3 20,019,3 24,023,1
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
306
KATODK KORUMA
Sayfa 307 / 325
EK-7 AZ -63 MANEZYUM ANOT BOYUTLARI(*) (NACE Standard) (Zemin iin) Ktle Anot boyutlar n (mm) Paketlenmi Paketlenmi boyutlar ktle, kg Mm 3,63 130 x 200 130 x 280 130 x 500 190 x 450 190 x 600 210 x 700 250 x 600 % 2,5 - 3,5 orannda inko ve
Lb
3 (1,36 3x3x5 kg) ( 75x75x125) 5 (2,27 3 x 3 x 8 ( 75x75x200 5,90 kg) ) 9 (4,10 3 x 3 x 14 12,2 kg) (75x75x350) 12 (5,47 4x4x 14,5 kg) 12(100x100x300) 17 (7,71 4x4x 20,4 kg) 17(100x100x425) 32 (14,5 5x5x 30,8 kg) 20(125x125x500) 50 (22,7 7x7x 45,4 kg) 16(175x175x400) (*) AZ-63 manezyum anotlarn bileiminde yaklak yaklak % 5,3 - 6,7 orannda alminyum bulunur.
EK-8 HIGH POTENTIAL MANEZYUM ANOT BOYUTLARI (NACE) Anot Anot boyutlar Paketlenmi Paketlenmi ktlesi in ( mm) lb (kg) ktle, kg Boyutlar,m m 3 (1,36 kg) 3,75x3,75x5,0 5,4 150x250 ( 94x94x125) 5 (2,27 kg) 3,75x3,75x7,5 ( 94x 7,7 150x300 94x190) 9 (4,1 kg) 2,75x2,75x26 16 150x775 ( 68x68x650) 9 (4,1 kg) 3,75x3,75x13,25 12 150x425 (94x94x330) 12 (5,4 kg) 3,75x3,75x18 (94x94x450) 16 150x575 14 (6.4 kg) 3,75x3,75x21 ( 94x94x525) 19 160x650 17 (7,7 kg) 2,75x2,75x50 27 150x1375 (68x68x1250) 17 (7,7 kg) 3,75x3,75x26 (94x94x650 ) 20 160x725 20 (9,1 kg) 2,5x2,5x59,25 32 125x1650 (62,5x62,5x1480) 32 (14,5kg) 5,5x5,5x21 34 200x700 ( 137,5x137,5x525)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
307
KATODK KORUMA
Sayfa 308 / 325
48 (21,8 kg)
5,5x5,5x30 (137,5x137,5x750 )
45
200x950
EK-9 ALMNYUM ANOT BOYUTLARI (TS - 9234 )(Deniz ii yaplar iin) Anot Tipi Al-1 Al-2 Al-3 Al-4 Al-5 Al-6 Al-7 Al-8 Al-9 Al-10 Al-11 Al-12 Al-13 Al-14 Al-15 Al-16 a mm 380 380 380 265 380 380 420 360 168 219 380 380 380 765 738 1165 b mm 50 50 50 50 50 50 50 70 70 70 70 70 75 75 75 75 c mm 117 117 117 178 117 117 211 254 295 280 117 117 117 112 112 112 d mm 33 53 64 65 74 79 45 60 120 102 113 123 139 115 115 115 e mm 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 12 12 12 F mm 40 40 40 25 40 40 50 25 25 25 40 40 40 40 40 40 Anot Ktlesi,k g 3,8 6,5 7,7 8,0 9,0 9,6 9,6 13,5 13,5 13,5 14,3 15 17 26,5 31,2 41
EK-10 MANEZYUM ANOTLARIN BORU HATLARINA BALANMA ARALII,m (3000 Ohm.cm zemin iinde ) NACE TASK GROUP T-10 A - 16 (1995) AZ-63 Manezyum anot 9 lb 17 lb 32 lb 48 lb 9 lb 17 lb 32 lb Kaplama Durumu Boru hatt ap, mm 5075 100150 200 96 5 3 11 8 6 4 3 2,5
plak boru (20 mA/m2)
12 9 7 4,5 3,5 14 108 5 180 235 255 4 120 90 60 47 15711878 61 17012885 67
Kaplamal (%95 etkili)
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
308
KATODK KORUMA
Sayfa 309 / 325
48 lb
300
200150100 78
EK-11 TRK STANDARDI DEMR SLKON ANOTLAR ( TS-5141)
Anot Tipi S-1 S-2 S-3 S-4 S-5 S-6 S-7 S-8 S-9 S-10 S-11
Ktlesi kg 3 5 6,4 5,5 10 11 18 28 43 45 53,6
ap, (d) mm 30 30 30 45 30 60 60 60 75 100 76
Balk ap, (D) mm 40 40 40 50 40 80 60 80 100 100 85
Boyu (L) mm 500 750 1000 500 1500 500 900 1200 1500 800 1520
Yzey alan cm2 550 820 1100 880 1650 1050 1700 2650 3757 1700 3600
EK-12 STANDART DEMR-SLKON ANOTLAR ( HSCI) Boyutlar Boyutlar Ktle Yzey Normal n mm lb (kg) alan koullarda cm2 ekilen akm,(*) A 1 x 60 25 x 1500 12 (5,4) 1300 0,5 2 ,2 x 24 55 x 600 13 (5,9) 1000 0,5 - 1,0 2,7 x 24 67 x 600 18 (8,2) 1300 0,5 - 1,0 1,5 x 60 38 x 1500 25 1900 1,0 (11,4) 2,2 x 60 55 x 1500 32 2600 2,5 - 3,0 (14,5) 2,2 x 42 55 x 1050 23 1900 1,5 - 2,0 (10,4) 2,7 x 42 67 x 1050 31 2200 1,5 - 2,0
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
309
KATODK KORUMA
Sayfa 310 / 325
2,0 x 60 2,7 x 60 2,2 x 84 3,8 x 60 2,7 x 84 3,0 x 36 3,0 x 60 4,5 x 60
50 x 1500 67 x 1500 55 x 2100 95 x 1500 67 x 2100 75 x 900 75 x 1500
(14,1) 44 (20,0) 45 (20,4) 46 (20,9) 60 (27,2) 63 ( 28,6) 80 (36,0) 110(49,9)
2400 3200 3700 4600 4600 2300 3700
1,5 2,3 - 3,5 3,0 - 4,0 3,5 - 5,0 3,5 - 5,0 2,5 - 3,0 4,0 - 6,0 5,0 - 8,0
115 x 1500
220(100)
5100
(*) Anottan ekilen akm iinde bulunduu zemin direncine baldr.
EK-13
PARALEL BALANMI ANOTLARIN NTERFERANS FAKTR
( TS -5141 , Rt = f ( R/n) ) Anotlar Anot Says 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1,5 m 1,087 1,220 1,316 1,393 1,453 1,505 1,553 1,587 1,623 3,0 m 1,042 1,107 1,156 1,193 1,224 1,250 1,274 1,293 1,309 4,5 m 1,026 1,071 1,102 1,129 1,149 1,167 1,182 1,194 1,206 6,0 m 1,020 1,053 1,078 1,096 1,109 1,124 1,136 1,142 1,152 Arasndaki mesafe
EK-14 ZEMN NE DKEY OLARAK KONULAN TEK ANOT DRENC ( = 1000 Ohm.cm ) (*) Anot boyu,
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
310
KATODK KORUMA
Sayfa 311 / 325
60 ap,c m 7,5 10 15 20 25 30 35 40
90
Anot 120 5,0 4,7 4,1 3,7 3,5 3,2 3,0 2,8
cm 150 4,3 4,0 3,5 3,2 3,0 2,8 2,6 2,5
180
210
240
8,3 7,5 6,4 5,7 5,1 4,6 4,2 3,9
6,2 5,7 5,0 4,5 4,1 3,8 3,5 3,3
3,7 3,5 3,1 2,9 2,7 2,5 2,3 2,2
3,3 3,1 2,8 2,6 2,4 2,3 2,1 2,0
3,0 2,8 2,5 2,3 2,2 2,1 2,0 1,9
(*) zgl elektrik dirence 1000 Ohm.cm den farkl olan zeminler iindeki anot direnci, R = ( / 1000 ) Ro bants ile hesaplanr.
EK-15 DENZ SUYU NDE KULLANILAN DI AKIM KAYNAKLI ANOTLARIN ZELLKLER Anot Cinsi Bileimi Younluk Akm g/cm3 younluu,A/dm2 Max . Ortalama %100 C 1,6 1,50,1 - 0,5 %14 Si 7,0-7,2 3,0 0,1- 0,5 %1C %1 Ag 11,2 3,00,5 -2,0 %6 Sb % 1 Ag 11,2 5,01,0 - 2,5 %5 Sb %1 Sn Ti Ti : 4,5 > 100 6,0 - 8,0 Pt Pt : 21,45 Ktle kayb g / A.yl
Grafit DemirSilikon KurunGm Kurun Gm Titan Platin Kaplama
30 450 90- 250 45 90 30 80 10 mg/A.yl
EK- 16 PLATN KAPLANMI TTANYUM ANOT BOYUTLARI
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
311
KATODK KORUMA
Sayfa 312 / 325
Anot Anot toplam Kaplanm Kaplama ap boyu,n(m blge kalnl, n m) boyu, in (mm) m (mm) ( 19) 20 (500) 6 (150) 2,5 - 5,0 (19) 12 (300) 3 (75) 2,5 - 5,0 (19) 23 (575) 9 (225) 2,5 - 5,0 (19) 20 (500) 9 (225) 2,5 - 5,0 20 (500) 6 (150) 2,5 - 5,0 (12,7) 17 (425) 5 (125) 2,5 - 5,0 (12,7) 23 (575) 9 (225) 2,5 - 5,0 ( 12,7)
Yzey alan Cm2 90 45 135 135 60 50 90
EK-17 ETL REFERANS ELEKTROTLARA GRE ELK YAPILARIN KORUMA POTANSYELLER , 25oC Referans elektrot Kalomel elektrot (doygun) Gm/gm klorr, (0,1 N KCl) Gm / gm klorr, (doygun) Saf inko (*) Doygun bakr/bakr slfat eliin katodik koruma Potansiyeli - 0,776 Volt - 0,822 Volt - 0,780 Volt + 0,250 Volt - 0,850 Volt Doygun bakr/bakr slfat Referans elektroda gre fark - 850 - (- 776) = -74 mV - 850 - (- 822 ) = -28 mV - 850 - ( - 780 ) = - 70 mV - 850 - ( 250 ) = - 1100 mV -
(*) Sz konusu referans elektrot ile okunan potansiyele ilave edilecek potansiyel deeri
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
312
KATODK KORUMA
Sayfa 313 / 325
EK-18 DI AKIM KAYNAKLI ANOTLARIN ZELLKLER

ZELLKLER Platin kapl Titanyum Oksit kapl titanyum 4,8 10-6 1000 48,2 4,5 Deniz suyu Zemin iinde (Kok tozu ile) 60 72 7 Tatl sularda ve zemin iinde 72 7 Deniz suyu ve zemin iinde Demir-silikon HSI 0,25 - 1,0 120 120 Demir -silikon HSCI 0,25 - 1,0 120 120 60 5,0 17 7,8 Deniz suyu ve zemin iinde 25 10,9 Yalnz deniz suyu iinde Hurda elik Kurungm 0,09 200 2,5 10 700 1,6 Deniz suyu, tatl su ve zemin iinde Grafit Ktle kayb, Kg / A.yl 8,6 10-6 Deniz suyu iinde ekilen max akm 1000 A/m2 Tatl sular iinde ekilen max akm A / m2 Zemin iinde ekilen max akm A / m2 Maksimum doru akm voltaj,Volt 8 zgl diren 48,2 Ohm.cm 10-6 Younluu, g/cm3 4,5 Kulanma yeri Deniz suyu tatl sular
9,0
0,1 - 1,0 30
142854965.d T.S oc DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc REV
E.D CHECKED
E.D. APPROVED
14.02.2004 DATE
313
KATODK KORUMA
Sayfa 314 / 325
EK-19 OKST KAPLI TUBULAR ANOTLAR (LIDA - De Nora Permelec S.P.A) Zemin ve tatl su iinde kullanlan oksit kapl titanyum anotlar ( 20 yl mr)
Anot cinsi 2,5 / 50 2,5 / 100 1,6 / 50 1.6 / 100
ap, cm 2,5 2,5 1,6 1,6
Boyu, cm 50 100 50 100
Akm k, A 4,0 8,0 2,5 5,0
Deniz suyu iinde kullanlan oksit kapl titanyum anotlar (15 yl mr) Anot cinsi 2,5 / 50 2,5 / 100 1,6 / 50 1,6 / 100 ap, cm 2,5 2,5 1,6 1,6 Boyu, cm 50 100 50 100 Akm k, A 25 50 15 30
amur iinde kullanlan oksit kapl titanyum anotlar (20 yl mr) Anot cinsi 2,5 / 50 2,5 / 100 ap ,cm 2,5 2,5 Boyu, cm 50 100 Akm k, A 2-4 4-8
Head Quarter:Atatrk Cad. OSB. Fatih Sitesi 6/A 34670 Blok kitelli-STANBUL/TURKYE Phone :+90312 485 40 07 Fax :+90 312 485 40 42 Eng. Office :Kahraman Kadn sok. 3/1 GOP-ANKARA/TRKYE Phone :+90312 446 20 05 Fax :+90 312 448 06 78 E-mail :ergilmakina@ergilmakina.com.tr Web :http://www.ergilmakina.com.tr
KATODK KORUMA
Sayfa 315 / 325
EK - 20
ELK EKME BORULAR ( AWWA C-202 )

D ap mm 114,3 114,3 114,3 114,3 114,3 114,3 114,3 114,3 141,3 141,3 141,3 141,3 141,3 141,3 141,3 168,3 168,3 168,3 168,3 168,3 168,3 168,3 219,0 219,0 219,0 219,0 219,0 219,0 219,0 219,0 270,0 270,0 270,0 270,0 270,0 270,0 270,0 270,0 ap mm 108,0 106,4 104,7 103,2 102,2 101,6 100,0 98,5 133,3 131,7 130,2 128,2 127,0 125.5 123,8 158,7 157,1 155,6 154,0 152,4 150,8 149,2 200,5 207,9 206,4 205,0 203,2 202,7 201,6 200,0 263,5 261,9 260,4 258,9 257,5 255,6 254,5 250,8 Et kalnl mm 3,2 4,0 4,8 5,6 6,0 6,4 7,1 7,9 4,0 4,8 5,6 6,6 7,1 7,9 8,7 4,8 5,6 6,4 7,1 7,9 8,7 9,5 4,8 5,6 6,4 7,0 7,9 8,2 8,7 9,5 4,8 5,6 6,4 7,1 7,8 8,7 9,3 11,1 1 m boru ktlesi kg / m 8,7 10,8 12,9 16,1 16,0 16,9 18,9 20,8 13,4 16,0 18,6 21,8 23,6 26,1 28,5 19,2 22,3 25,3 28,2 31,4 34,3 37,2 25,1 29,2 33,3 36,8 41,3 42,5 45,2 49,2 31,5 36,6 41,7 46,4 50,9 56,8 60,2 71,7
Boru anma ap n (mm)
4 ( 100 )
5 (125)
6 (150 )
8 ( 200 )
10 (250)
KATODK KORUMA
Sayfa 316 / 325
EK-20 ELK EKME BORULAR (Devam)

Boru anma ap n (mm) D ap mm 323,9 323,9 323,9 323,9 323,9 323,9 323,9 323,9 323,9 355,6 355,6 355,6 355,6 355,6 355,6 355,6 406,4 406,4 406,4 406,4 406,4 406,4 406,4 457,2 457,2 457,2 457,2 457,2 457,2 457,2 508,0 508,0 508,0 508,0 508,0 508,0 508,0 ap mm 312,7 311,1 309,6 308,0 307,1 306,4 304,8 303,2 301,6 342,9 341,3 339,8 338,1 336,6 333,3 330,2 393,7 392,1 390,6 388,9 387,4 384,1 381,0 444,5 442,9 441,4 439,7 438,2 434,9 431,8 495,3 493,7 492,2 490,5 489,0 485,7 482,6 Et kalnl mm 5,3 6,4 7,1 7,9 8,4 6,2 9,5 10,3 11,1 6,4 7,1 8,2 8,7 9,5 11,1 12,7 6,4 7,1 8,2 8,7 9,5 11,1 12,7 6,4 7,1 8,2 8,7 9,5 11,1 12,7 6,4 7,1 8,2 8,7 9,5 11,1 12,7 1 m boru ktlesi kg / m 43,6 49,7 55,7 61,8 65,1 67,8 73,7 79,7 85,6 54,6 61,3 68,0 74,6 81,2 94,3 107,3 62,6 70,3 77,9 85,5 93,1 108,2 123,2 70,5 79,2 87,8 96,5 105,0 122,1 139,1 78,5 88,1 97,8 107,4 117,0 136,0 155,0
12 (300)
14 (350)
16 (400)
18 (450)
20 (500)
KATODK KORUMA
Sayfa 317 / 325
EK-21 KAYNAKLI ELK BORULAR ( AWWA C-202 )

Anma ap n (mm) 4 (100) Et kalnl mm 2,67 3,43 2,67 3,43 4,78 5,60 2,67 3,43 4,55 4,78 6,1 3,43 4,55 4,78 6,1 3,43 4,55 4,78 6,1 3,43 4,55 4,78 6,1 3,43 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 3,43 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 ktlesi kg/m 6,4 8,2 9,8 12,5 17,3 20,0 13,1 16,8 22,2 23,2 29,5 21,1 27,8 29,2 37,1 25,4 33,5 35,1 44,6 29,6 39,3 41,1 52,2 33,9 44,9 47,0 59,8 62,5 77,8 38,2 50,6 53,0 67,4 70,4 87,8 Anma ap in (mm) Et kalnl Mm 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 9,5 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 9,5 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 4,55 4,78 6,1 6,4 7,9 9,5 11,1 Ktlesi kg/m 56,2 58,9 75,0 78,4 97,8 116,8 62,0 64,9 82,6 86,3 107,6 128,9 67,7 70,8 90,2 94,3 117,6 140,8 163,7 186,6 73,3 76,8 97,8 102,2 127,5 152,7 177,7 202,5 79,0 82,7 105,4 110,1 137,5 164,6 191,5
20 (500 )
6 (150)
8 (200)
22 (550)
10 ( 250 )
24 (600 )
12 ( 300 )
14 ( 350 )
26 (650 )
16 ( 400 )
18 ( 450 )
28 (700 )
KATODK KORUMA
Sayfa 318 / 325
EK-21 KAYNAKLI ELK BORULAR (Devam)

Anma ap in (mm) Et kalnl mm 12,7 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 22,2 25,4 Ktlesi kg /m 218,4 123,6 154,6 185,4 216,4 247,2 148,9 185,7 222,6 259,7 296,4 371,0 163,8 204,6 245,4 285,7 327,4 410,5 196,9 246,4 295,3 344,3 393,0 491,0 590,0 246 308 369 430 490 613 737 861 986 Anma ap in (mm) Et kalnl mm 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 22,2 25,4 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 22,2 25,4 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 22,2 25,4 6,4 7,9 9,5 11,1 12,7 15,9 19,1 22,2 25,4 Ktlesi kg/m 297 370 443 516 589 736 882 1030 1177 345 430 515 600 685 855 1028 1200 1374 369 461 552 643 733 916 1100 1286 1471 395 490 589 686 782 976 1173 1370 1568
30 (750 )
72 ( 1800 )
36 (900 )
84 (2100 )
40 (1000 )
48 (1200 )
90 (2250 )
60 ( 1500 )
KATODK KORUMA
Sayfa 319 / 325
EK-22 ELK BORULARIN UZUNLAMASINA ELEKTRKSEL DRENC r = Ohm/m ( DIN - 2458)

Boru anma ap, mm D ap mm 108 108 108 108 108 133 133 133 159 159 159 159 159 219 211 211 211 273 264 264 264 264 264 264 324 321 321 321 321 321 356 368 368 368 Et kalnl mm 2,9 4,0 5,0 5,5 6,0 4,0 5,5 7,5 4,0 4,5 6,0 7,0 8,0 4,5 5,5 7,0 9,0 5,0 5,5 6,0 7,0 7,5 8,0 10 5,6 6,0 7,0 7,8 9,0 11 5,6 7,0 8,0 9,0 Kesit alan mm2 957 1310 1620 1770 1990 1620 2200 2960 1950 2180 2880 3340 3800 3040 3550 4490 5710 4540 4470 4860 5650 6040 6430 7980 5610 5940 6910 7620 8820 10710 6710 7940 9050 10150 D yzey alan,m2/m 0,339 0,339 0,339 0,339 0,339 0,418 0,418 0,418 0,499 0,499 0,499 0,499 0,499 0,688 0,663 0,663 0,663 0,858 0,829 0,829 0,829 0,829 0,829 0,829 1,020 1,008 1,008 1,008 1,008 1,008 1,120 1,156 1,156 1,156 Diren, r Ohm/m 184 136 110 101 93 110 81 60 92 82 62 53 47 59 50 40 31 42 40 37 32 30 28 22 32 30 26 23 20 17 29 23 20 18
100
125
150
200
250
300
350
KATODK KORUMA
Sayfa 320 / 325
EK-22 ELK BORULARIN UZUNLAMASINA ELEKTRKSEL DRENC (Devam) r = Ohm/m ( DIN - 2458)
Boru anma ap, mm D ap mm 406,4 419 419 419 419 419 419 508 521 521 521 521 609,6 616 616 616 616 616 711 720 720 720 812,8 820 820 820 914 920 920 1016 1020 1020 Et kalnl mm 6,3 6,0 7,0 8,0 9,0 10 11 6,3 7,0 9,0 10 11 6,3 6,5 7,0 8,0 11 12 7,1 8,0 10 12 8,0 9,0 10 12 10 10 12 10 10 12 Kesit alan mm2 7900 7780 9060 10330 11590 12850 14100 9950 11300 14480 16050 19190 11900 12450 13390 15280 20910 22770 15370 17890 22300 26690 20200 22930 25450 30460 28386 28590 34230 31590 31370 38000 D yzey alan, m2/m 1,280 1,316 1,316 1,316 1,316 1,316 1,316 1,590 1,637 1,637 1,637 1,637 1,920 1,935 1,935 1,935 1,935 1,935 2,240 2,262 2,262 2,262 2,560 2,576 2,576 2,576 2,870 2,890 2,890 3,190 3,204 3,204 Diren, r Ohm/m 22 23 20 17 15 14 13 18 16 12 11 9,3 15 14 13 12 8,5 7,8 11 10 8,0 6,7 8,9 7,8 7,3 5,9 6,3 6,3 5,2 5,6 5,6 4,7
400
500
600
700
800
900
1000
EK-23 PARALEL BALANMI (n) ANODUN DRENC Anot ap ( kok tozu dolgusu ile birlikte) : 40 cm Anot boyu ( kok tozu dolgusu ile birlikte) : 210 cm Yeraltna konu biimi : Dikey konumda Anotlar aras mesafe : 6 m
KATODK KORUMA
Sayfa 321 / 325
RNEK : 16 adet anot 6 m aralkla 3000 Ohm.cm rezistiviteli zemin iine dikey konumda paralel olarak balanm olsun. Bu anot yatann toplam direnci yukarda verilen grafikten R = 0,5 Ohm olarak okunur. Bu anot yatann toplam direnci aadaki bant ile hesap yoluyla da bulunabilir. R = /2L n [ Ln 8L/d - 1 + 2L/s Ln 0,656 n] R = 3000 / 6,28(210)(16)[Ln 8x210/40 - 1 + 2 (2,1)/6 Ln 0,656(16)] RT = 0,6 Ohm
KATODK KORUMA
Sayfa 322 / 325
EK- 24 SINIRSIZ UZUNLUKTAK KAPLAMALI BORU HATLARINDA BR NOKTADAN KORUNABLEN MAKSMUM BORU UZUNLUU ( Et kalnl 0,25 in ( 6,35 mm) olan elik borular iin )
IA = Uygulanan d akm , Amper Eo = Akm uygulanan noktada boru/zemin potansiyeli deiimi, Volt Ex = (x) feet uzaklkta boru/zemin potansiyelindeki deiim, Volt g = Boru kaplamas elektriksel iletkenlii, mhos/ft2 D = Boru ap, in x = Akm uygulanan noktaya olan uzaklk, feet RNEK : D ap 30 in ( 75 cm) olan kaplamal bir elik boru hattnn kaplama iletkenlii 100 mhos/ft2 dir. Snrsz uzunlukta olan bu boru hattna bir noktadan akm uygulanmas halinde ka metre uzunluundaki boru katodik olarak korunabilir? ( E0 = 1,2 Volt , Ex = 0,3 Volt alnabilir. Eo/Ex = 4 ) Grafikten g = 100 erisi ile Eo /Ex = 4 erisinin kesim noktas bulunarak, bir yne doru korunabilen boru uzunluu x = 26000 feet ( 7800 m ) elde edilir. Akm ihtiyac, (IA / D )x ( 0,3/ Ex) = 0,58 bantsndan IA = 17,4 A olarak hesap edilir.
KATODK KORUMA
Sayfa 323 / 325
EK- 25 BELL UZUNLUKTA KAPLAMALI BR BORU PARASINDA NOKTADAN KORUNABLEN MAKSMUM BORU UZUNLUU (Et kalnl 0,25 in ( 6,35 mm) olan elik borular iin)
BR
IA = Uygulanan d akm , Amper Eo = Akm uygulanan noktada boru/zemin potansiyeli deiimi, Volt ET = (L) feet uzaklkta boru/zemin potansiyelindeki deiim, Volt g = Boru kaplamas elektriksel iletkenlii, mhos/ft2 D = Boru ap, in L = Boru parasnn uzunluu , feet RNEK : D ap 30 in ( 75 cm) olan kaplamal bir elik boru hattnn kaplama iletkenlii 100 mhos/ft2 dir. 26000 feet (7800 m ) uzunlukta olan bu boru paras bir utan akm uygulanarak katodik olarak korunmaktadr. ET=0,3 Volt olmas iin akm uygulanan noktada E0 = ? Volt olmaldr ? Grafikten g = 100 erisi ile L = 26000 feet dorusunun kesim noktas alnarak ( Eo / ET) = 2 okunur. Bu bantdan E0 = 0,6 Volt bulunur.
KATODK KORUMA
Sayfa 324 / 325
KAYNAKLAR 1. ASHWORTH,V., BOOKER , C.J.L. Cathodic Protection , Theory and Practice, Ellis Horwood Limited , Chichister, 1986 2. JONES, D.A. , Principles and Prevention of Corrosion , Mac Millan Pub. Co. Newyork, 1992
3. PEABODY,A.W., Control of Pipeline Corrosion , NACE ,Houston,1967

2 PARKER, M.E., PEATTE,G.E, Pipeline Corrosion and Cathodic Protection , Third edition, Gulf Publishing Co , Houston, 1995
5. SHREIR,L.L., Corrosion Vol.-1 ve Vol.-2 , Newnes Butterwords , 1977

3 APPLEGATE, L.M., Cathodic Protection ,Mc Graw Hill Book Co. , 1960
4 UHLIG, H.H., Corrosion and Corrosion Control , John Wiley and Sons, 4.2 Newyork ,1971 8. LA QUE, F.L., Marine Corrosion Causes and Prevention, John Wiley and 4.3 Sons, Newyork, 1975 9. MATTSSON,E., Basic Corrosion Technology For Scientists and Engineers, 4.4 John Wiley and Sons, 1989 5 ENLOE, L., Practical Corrosion Control Methods for Gas Utility Piping, NACE TASK Group T-10A-16 , Houston, 1995 6 ENGELMANN,H., Gas Pipelines, Die Bibliothek der Technik Vol-122, Pipeline Engineering Gmbh , Essen, 1996 7 12. FONTANA, M.G. ve GREENE , N.D., Corrosion Engineering , Hill Book Co. ,Newyork, 1967 8 MORGAN.J.H., Cathodic Protection, NACE ,Houston, 1985 Mc Graw
14. MUNGER,C.G., Corrosion Prevention by Protective Coating, NACE 8.2 Houston ,1984 9 McNAUGHTON,K.J., Materials Engineering , Vol-I Selecting Materials For Process Equipment, Vol-II Controlling Corrosion in Process Equipment McGaw Hill Pub. Co. Newyork, 1980 10 SCHRIDBER,C.F., Sacrificial Anodes: Factors Affecting Performance, Oronzo De Nora. S.A. Bioggio, 1987 11 BAECKMANN, W., Pipeline Engineering , Taschenbuch fr den Kathodischen Korrosionsschutz, Vulkan-Verlag-Essen, 1983 18. METALS HANDBOOK, Corrosion Vol-13 , ASME , Metals Park, 12 Ohio, 1961
KATODK KORUMA
Sayfa 325 / 325
19. ACI COMMTTEE REPORT, Corrosion of Metals in Concret e, ACI 13 Journal, January - February, 1985 14 20 .GREEN, M.M., Cathodic Protection Design , A.F. Manual 88-45 15 Washington, 1983 21 SPELLER, F.N., Corrosion Causes and Prevention, Mc Garw Hill Book 16 Co. Newyork, 1951 17 22. UHLIG, H.H.,TheCorrosion Handbook, John Wiley and Sons,Newyork, 1971 18 23. ASHWORTH,V.,GOOGAN,C., Cathodic Protection, Theory and Practice, Ellis Horwood Pub. 1993 19 24. .BRITISH STANDARD, Cathodic Protection, BS 7361, Part-I , 1991 20 25.TS-5141, Yeralt elik Boru Hatlarnn Katodik Korunmas Kurallar, Trk Standartlar Enstits, Nisan 1987 21 26. TS-9234 , Katodik Koruma, Galvanik Anotlar, Trk Standartlar Enstits, Nisan,1991 22 27. TS- 5139, elik Borularn Polietilen le Kaplanmas Kurallar, Trk Standartlar Enstits, Nisan 1987

Katodi̇k Koruma

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Katodi̇k Koruma

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KATODK KORUMA

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

TABLO -1.3 Baz metal ve alamlarn galvanik serisi ( 250C)

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

ekil-1.10 Eski ve yeni borular arasnda oluan korozyon

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

TERMODNAMK AIDAN KOROZYON

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

0,059 log 10-6 = 0,62 Volt 2

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

ekil-1.21 Bir korozyon hcresinde devre emas

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

ekil-1.24 Bir korozyon hcresine katodik koruma uygulanmas

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

ekil-1.25 Ar gerilim ile akm younluu arasnda E - log i diyagram

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

ekil-1.26 Tafel ekstrapolasyon yntemi ile korozyon hznn belirlenmesi ok kk ar gerilimler :

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

eklinde hesaplanr. 2.1 KOROZYON ETLER

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

8- Taneler Aras Korozyon

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

Alnacak ilk nlem, erozyonlu korozyona dayankl bir me talin seilmesidir.

Katodik koruma yaplarak da erozyonlu korozyon nlenebilir. 10 -Kavitasyon

ekil-1.35 Kavitasyon olaynn meydana gelii

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

13- Yorulmal Korozyon

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc

142854965.d T.S oc REV DESCRIPTIO PREPARE N D DOSYA ADI 142854965.doc