1

Blm 4: KATILAMA, KRSTAL

KUSURLARI ve KATILARDA
DFZYON
MALZEME BLM I
Difzyon=yaynm
4.1-Metallerin Katlamas
Metallerin ou eritilerek yar bitmi veya bitmi para eklinde
dkldnden metal ve alamlarnn katlamas nemli bir retim
ilemidir. Genel olarak metallerin katlamas srasnda srasyla
(aadaki ekil) u kademeler vardr:
Sv eriyikte kararl ekirdeklerin olumas (ekirdekleme) (ekil a)
ekirdeklerin kristaller halinde bymesi (ekil b ve c)
ve tane yapsnn olumas ( ekil d)
SIVI
ekirdek
oluumu
ekirdeklerin kristal halinde
bymesi
Tamamen
katlama
Tane: ok kristalli
topluluk iinde tek
kristaldir.
Taneleri
oluturacak
tek kristaller
Tane snr
(a) (b)
(c) (d)
2
Sv metallerde kararl ekirdeklerin olumas
Sv metalde kat paracklarn olumas iin iki ana mekanizma vardr:
Homojen (z veya benzeik) ekirdeklenme
Heterojen (ayrk) ekirdeklenme
Homojen (z) ekirdeklenme:
Homojen ekirdeklenme, sv metalin yani eriyiin kendi atomlarnn
kendi svs iinde ekirdek oluturduu durumlarda meydana gelir. Saf
sv metal denge katlama scaklnn yeteri kadar altna
soutulduunda, yavalayan atomlarn birbirine balanmasyla
ekirdekler oluur. Homojen ekirdekleme iin bazen birka yz derece
santigrada kadar ulaan bir alt soumaya (mesela, Pb iin T=80
o
C, Fe
iin T=295
o
C) ihtiya vardr.
Bir ekirdein kristal olarak byyebilecek kararllkta olabilmesi iin kritik
bir boyuta ulam olmas gerekir. Kritik boyuttan daha kk bir atom
kmesi ekirdekik, kritik boyuttan byk olanlar ise ekirdek diye
isimlendirilir. Kararszlklar nedeniyle, sv metal iinde hareketleri
srasnda ekirdekikler erir.
Homojen ekirdeklemede etkili olan enerjiler
Katlaan bir saf metalde iki tr enerji gz nne alnmaldr:
(a) svnn katya dnmesi srasnda aa kan hacim serbest
enerjisi
(b) katlaan paracn kat yzeylerinin meydana gelebilmesi iin
gerekli yzey enerjisi
Saf metal denge katlama scaklnn altna soutulduunda svdan
katya dnm salayan enerji, kat ve sv serbest enerjileri arasndaki
G
h
farkdr. G
h
birim metal hacminin sv ve kat durumu arasndaki
serbest enerji farkysa, krenin hacmi 4/3 r
3
olduundan, r yarapnda
kresel bir ekirdek iin serbest enerji deiimi 4/3 r
3
G
h
olacaktr.
Svdan katya dnm srasnda enerji aa ktndan bu deiim eksi
deerli bir niceliktir.
Dier taraftan ekirdekiin veya ekirdein olumasna kar kan bir
enerji vardr ki bu enerji (G
y
) yeni yzeylerin olumas iin gereklidir.
Kresel yzey iin G
y
=4r
2
ye eittir. Bu enerji art deerli bir niceliktir.
3
enerjisi serbest yzey zgl
enerjisi serbest hacim
yarap ekirdein k veya ekirdeki
deiimi enerji serbest toplam
=
=
=
=
+ =

h
T
h T
G
r
G
r G r G
2 3
4
3
4
Saf metalin katlamasnda serbest enerji deiiminin
Gnin katlaan saf metalin ekirdekiinin veya
ekirdeinin yarapyla ilikisi. Yarap r*dan byk
olan kararl bir ekirdek bymeye devam edecektir.
Doada bir sistem kendiliinden
yksek enerjili bir durumdan
dk enerjili bir duruma
geebilir.
Eer, r>r* ekirdek ve kristal
bymesi olur.
Eer r<r*, kat parack sv
iinde erir.
Ortadaki eri, ekirdekiin veya ekirdein
oluumuyla ilgili toplam serbest enerjiyi
gstermektedir ve bu enerji hacim serbest
enerjisi ile yzey serbest enerjisinin
toplamdr:
h
G
r
r
h
G r
r
h
G r
dr
d
dr
T
G d

=
= + =
) + =

2
*
0 * 8
2
*
3
12
2
4
3
3
4
(
) (
Saf metalin katlamasyla oluan
kat metal atom kmelerinin kritik
ekirdek yar apnn (erinin tepe
noktasndaki yarap, r=r*)
bulunmas
Kritik ekirdein
yarap
miktar souma alt olutuu ekirdein
ss gizli katlama
enerjisi serbest yzey
yarap kritik ekirdein
=
=
=
=

=
T
k
H
r
T
k
H
m
T
r

*
2
*
Kritik yarapn alt soumayla (T=T
donma
-T
alt scaklk
) deiimi aadaki eitlik ve
ekil gstermektedir.
Donma scakl civarnda T sfra yaklatndan kritik ekirdein ap sonsuz
olacaktr. Buna karlk alt souma miktar arttka kritik ekirdek ap klecektir.
Bakr Byme
znme
4
rnek:
(a) Saf bakr katlatnda meydana gelen homojen ekirdein kritik yarapn cm
cinsinden hesaplayn. T (alt souma)=0.2T
m
olduunu kabul edin.
(b) Bu alt soumada kritik boyutta bulunan ekirdekteki atomlarn saysn
hesaplayn. T
m
=Erime scakl
Cevap: (a) ekirdein kritik yarapnn hesaplanmas:
cm x
x
r
C
o
cm J x
K K x C
o
m
T T
T
k
H
m
T
r
8
10 70 . 9
K) 271 )(
3
J/cm (-1826
K) 1356 )(
2
J/cm
7
10 177 ( 2
*
K 1356 1083
m
T
3
J/cm 1826
k
H
2
/
7
10 177
271 1356 2 . 0 ) 273 1083 ( 2 . 0 2 . 0
2
*

=
= = =

=
= = + = =

=

b) Kritik boyuttaki ekirdekteki atom saysnn hesaplanmas

atom 325
10 175 . 1
10 82 . 3
hacim/atom
10 175 . 1
4
10 70 . 4
10 70 . 4 ) 10 61 . 3 (
10 82 . 3 ) 10 70 . 9 (
3 23
3 21
3 23
3 23
3 23 3 8
3 21 3 8 3 *
= =
= =
= = =
= = =

cm x
cm x
cm x
cm x
cm x cm x
cm x x r
hacmi ekirdein
says atomlarn ki ekirdekte kritik bir homojen gre Buna
atom
hacim

dan, bulunduun atom drt hcrede YMK Bir
a hacmi hcresinin birim Cu
3
4
3
4
hacmi ekirdein boyuttaki Kritik
3

Heterojen (Ayrk) ekirdeklenme
Heterojen ekirdeklenme, bir svda, iinde
bulunduu kabn, znmeyen katklarn
veya kararl bir ekirdein olumas iin
gerekli alt soumay azaltan herhangi bir
maddenin yzeyinde meydana gelen bir
ekirdeklenmedir.
Sanayide dkm ilemlerinde, ekirdeklenme
esasen heterojen olup bu yzden dk
deerlerde (0.1-10 C) alt souma grlr.
Heterojen ekirdeklenmenin olumas iin
ekirdekletirici maddenin (katk veya kap)
sv metalle slanmas gerekir. Heterojen
ekirdeklenmenin ekirdekletirici madde
zerinde meydana gelmesinin nedeni, bu
durumda kararl bir ekirdek oluturmak iin
gerekli yzey enerjisinin, ekirdein saf sv
iinde kendi kendine olumasndan (homojen
ekirdeklenme) daha dk olmasdr.
Heterojen ekirdeklenmede yzey enerjisi
daha dk olduundan, kararl bir ekirdei
oluturmak iin gerekli toplam serbest enerji
deiimi ve ekirdein kritik yarap daha
dk olacaktr. Dolaysyla, heterojen
ekirdeklenmede kararl bir ekirdek
oluturmak iin ok daha kk alt
soumalara ihtiya vardr.
T
o
p
l
a
m

s
e
r
b
e
s
t

e
n
e
r
j
i

d
e

i
m
i
Parack yarap
Homojen
ekirdeklenme
Heterojen
ekirdeklenme
r*
het
< r*
hom
Homojen ve heterojen
ekirdeklenmede parack
yarap ile toplam serbest enerji
deiimi
5
Kristallerin sv metallerde bymeleri ve tane yapsnn olumas
Katlaan metalde kararl ekirdek
olutuktan sonra bu ekirdek byyerek
bir kristal haline gelecektir. Her kristalde
atomlar dzenli rnt halinde dizilmekte,
fakat her kristalin ynlenimi farkl
olmaktadr. Metalin katlamas bittikten
sonra, farkl ynlenimdeki kristaller
birbirleri ile temas ederek ynleminin
birka atom boyunca deitii tane
snrlarn olutururlar. ok sayda
kristalleri ieren metallere ok kristalli
metaller denir. Katlam metaldeki
kristaller taneler, taneler arasndaki
yzeyler ise tane snrlardr.
Katlaan metalde mevcut ekirdeklenme
yerleri says, retilen kat metalin tane
yapsn etkiler. Katlama esnasnda
nispeten az sayda ekirdeklenme yeri
bulunuyorsa iri taneli yap oluacaktr.
Katlama esnasnda ok sayda
ekirdeklenme yerinin bulunmas
durumunda ise kk taneli yap
oluacaktr.
nce tane yaps, bitmi haldeki metal
rnn mekanik dayanm iin nemli
olduundan hemen hemen tm
mhendislik metalleri ve alamlar ince
tane yapsyla retilir.
Tane
Tane
grain
boundaries
Tane
snrlar
Kristal
dzlemi
Nispeten saf sv metal, hareket etmeyen
kalba tane incelticiler kullanlmadan
dklecek olursa genellikle iki tr tane
yaps elde edilir:
Eeksenli taneler
Direksi taneler
Eer sv metalde katlama srasndaki
ekirdeklenme ve byme koullar
kristalin yaklak olarak her ynde, ayn
hzda byyebilecei bir durumda ise
eeksenli taneler meydana gelir. Yandaki
ekilde grld gibi eeksenli taneler
yaygn olarak souk kalp duvarna yakn
bulunurlar. Duvar civarndaki byk alt
soumalar, katlama srasnda e eksenli
taneler iin gerekli miktardaki ekirdei
oluturur.
Direksi taneler metalin dik bir scaklk
eimcesi (gradyant) altnda s aknn
olduu ynde nispeten yava katlat
durumlarda meydana gelen uzun, ince
tanelerdir. Direksi taneler oluurken
ekirdek says nispeten azdr. Yandaki
ekillere baklacak olursa direksi tanelerin
kalp yzeyine dik olduu grlr, nk
kalp yzeyine dik ynde s ak
olmaktadr veya bu ynlerde byk scaklk
eimceleri (gradyanlar) bulunmaktadr. heat
flow
Is Ak
Is Ak
Is Ak
6
Al-Si dkmde tane yaps oluumunun simlasyonu. En soldaki ekilde
katlama srasnda scaklk ve sv hareket hznn deiimi gsterilmektedir.
Kalp duvarlarna yakn koyu renkli blgeler dk scaklk alanlarn, ak renkli
alanlar ise daha scak i ksmlar gstermektedir. Katlamann ilk balad,
heterojen ekirdeklenmenin olduu souk kalp duvarlarnda e eksenli taneler,
nispeten daha scak i ksmlarda ise direksi taneler olumaktadr.
Kk tane byklne sahip dkm rn elde etmek iin genellikle
dkmden nce sv metale tane kltcler katlr. Alminyum alamlar iin
kk miktarlarda Ti, bor veya zirkon gibi tane kltcler dkmden hemen
nce sv metale katlarak, katlama srasnda heterojen ekirdeklerin olumas
ve sv metale dalmas salanr. Aadaki ekillerde AISI 329 paslanmaz
elik dkmde tane incelticilerin etkisi gsterilmektedir. Tane inceltici olmayan
dkmde (sada) byk taneli bir yap, tane inceltici kullanlan dkmde (sol)
ise ince taneli bir yap grlmektedir.
nce taneli yap-Dkmde
tane kltc kullanlm
Byk taneli yap-Dkmde tane
kltc kullanlmam
7
4.2-Tek Kristallerin Katlamas
Transistr, diyot, bilgisayar, mikroilemci gibi elektronik devre elemanlar tek kristalli yar
iletken elementlerden veya bileiklerden yaplr. Tane snrlar, malzemenin elektronik
zelliklerini bozduundan, bu tr uygulamalarda tek kristal malzeme gerekmektedir.
Tek kristalin bymesinde katlama tek bir ekirdek etrafnda gereklemek zorundadr,
bylece baka kristaller ekirdeklenip byyemez. Bunun baarlabilmesi iin katyla sv
arasndaki ara yzey scaklnn katnn erime noktasndan biraz dk olmal ve ara
yzeyin tesinde svnn scakl ykselmelidir. Bunun iin katlama gizli ssnn
katlama olan kristalden ekilmesi gerekir. Sv-kat ara yzeyindeki scakln katnn
erime noktasndan biraz dk olmas iin kristalin byme hz yava olmaldr.
Czochralski ynteminde
silisyum tek kristalin olumas
Czochralski ynteminde
yksek kalitede ve istenen
yndeki bir silisyum
ekirdek tek kristali,
dndrlrken erimi
silisyum zerine indirilir.
Dnmeye devam eden
ekirdek, erimi
silisyumdan yavaa yukar
ekilir. Bu srada potaki
sv silisyum ekirdee
yapr ve tek kristal
halinde byyerek ok
daha byk apta bir
silisyum tek kristali haline
gelir.
http://pore.csc.fi/elmer/
examples/czmeltflow/in
dex.html
Czochralski yntemi
Sv
Byyen Tek
kristal
ekirdek
tek kristal
Tek kristal katlatrmak
veya bytmek iin
kullanlan dier bir yntem
Bridgeman Tekniidir. Bu
teknikte balang
malzemesi toz olup kuvars
bir ampul iine yerletirilir
ve vakum altnda ampul
kapatlr. Daha sonra
Bridgeman frnna konulur
ve stlr. Tamamen erime
olduktan sonra, frn
yavaca yukar doru
hareket ettirilir. Bylece
sv eriyik soumaya
balar.Ampulun ucu her
zaman en souk blgedir.
Kristalizasyon buradan
balayarak 10-14 gn
sonra ampul tamamen tek
kristal ile dolmu olacaktr.
Tek kristallerin katlamas-
Bridgeman Yntemi (Animasyon)
Ampul
En scak
blge
sv
Kristalizasyon
balangc
8
4.3-Metalik kat zeltiler
Mhendislik malzemelerinin ou, mekanik dayanm, yenime
(korozyon) direnci artrmak veya dier baz zellikleri salamak
iin dier metallerle veya metal olmayan elementlerle beraber
kullanlr.
Bir alam, iki veya daha fazla metalin veya bir metalle bir metal
olmayan elementin bir karmdr.
Alamlar, esas olarak iki metalli alam olan (%70Cu-%30Zn)
kovan pirinci gibi nispeten basit yaplara sahip olabilir. Dier
taraftan, alamlar, jet motoru paralarnn retiminde
kullanlan, bileiminde yaklak 10 element bulunan bir yksek
scaklk alam olan nikel asll Inconel 718 alamnda olduu
gibi karmak da olabilir.
En basit alam tr kat zeltidir. Kat zelti, atomlar tek
fazl* yap halinde dalm iki veya daha fazla elementten
oluan bir katdr. Genel olarak iki trl kat zelti vardr:
Asal yer kat zeltisi
Ara yer kat zeltisi
*Faz=yap ve/veya bileim bakmndan dier blgeden farkl bir blge
demektir.
Asal yer kat zeltisi-alam 1
ki element tarafndan oluturulan asal
yer kat zeltilerin kristal kafesinde
znen atomlar zen atomlarn yerini
alr (yandaki ekil). Ana elementin veya
zenin kristal yaps deimemitir,
fakat zen ve znen atomlarnn
aplar arasnda nemli fark varsa,
kafeste arplma olabilmektedir.
Bir elementin atomlarnn dier elementin
atomlar arasnda znebilme oran
atom yzdesinin kk bir kesrinden
yzde yze kadar kabilir. Aadaki
koullar bir elementin dierinin iinde
byk oranda dalmasnda veya
znmesinde etkili olmaktadr:
Asal yer kat zeltisi. Siyah noktalar bir tr,
turuncu noktalar dier tr atomu
gstermektedir. Atom dzlemi YMK kristal
yapsnn (111) dzlemidir.
1. Elementlerin atomlarnn aplarnn arasndaki fark %15den fazla olmamas (Atom kafesi,
ayn kristal yapsna sahip kat zelti durumunu koruyabilmek iin snrl miktarda
bzlmeye veya genilemeye izin verdiinden ap farkllklar belirli deerin stnde
olmayacaktr)
2. Her iki elementin kristal yaplarnn ayn olmas (Yksek znrlk iin uygun bir durumdur)
3. Her iki elementin elektronegatiflik deerleri arasnda bileiklerin olumasna yol aacak
byk farkllklar olmamas
4. ki elementin atomlarnn ayn deerlie (valans) sahip olmas: Atomlar arasnda elektron
eksiklii var ise birbirleri arasndaki ba enerjisi bozulacak, kat znrlk iin uygun
olmayan bir durum ortaya kacaktr.
zen ana
atom
znen dier
tr atom
9
rnek: Aadaki tablonun verilerini kullanarak, aada verilen elementlerin bakrdaki
bal atom znrlk derecelerini tahmin ediniz. (a) Pb, (b)Zn, (c) Ni, (d) Al. %70-
100 iin ok yksek; %30-70 iin yksek,%10-30 orta ve <%1 iin ok dk leini
kullann.
+2 1.7 SDH 0.133 Zn
+2 1.8 YMK 0.125 Ni
+2 1.8 YMK 0.128 Cu
+2,+4 1.6 YMK 0.175 Pb
+3 1.5 YMK 0.143 Al
Deerlik Elektronegatiflik Kristal yaps Atom yarap,nm Element
zm: rnek olarak Cu-Zn sisteminde atom yaraplar arasndaki fark hesaplayalm:
Atom yarap fark=(R
Zn
-R
Cu
)/R
Cu
x100= (0.133-0.128)/0.128 x100=+3.9%
100 ok yksek 0 -2.3 Cu-Ni
38.3 Yksek 0.1 +3.9 Cu-Zn
0.1 ok dk 0.2 +36.7 Cu-Pb
19.6 Orta 0.3 +11.7 Cu-Al
Gzlenen en yksek
kat znrlk
(at.%)
Tahmini atom
znrlk
Elektronegati
flik fark
Atom
yarap fark
(%)
Sistem
Ara yer kat zeltisi-alam 2
Ara yer kat zeltilerde, znen atomlar
zen atomlarn arasndaki boluklara yerleir
(yandaki ekil). Bu boluklar ara yer diye
adlandrlr. Ara yer kat zeltileri bir atomun
dierinden ok daha kk olduu
durumlarda meydana gelir. Kk boyutlu
atomlara rnek olarak hidrojen, karbon, azot
ve oksijeni verebiliriz.
Ara yer kat zeltilerine bir rnek, karbon
atomlarn zen, 912-1394 C scaklk
aralnda kararl olan YMK -demiridir. Fe ve
C atom yaraplar arasnda %42 fark
bulunmasna ramen 1148 C de, ara yerde
en fazla arlkca %2.08 karbon
znebilmektedir. YMK -demirinde, en
byk ara yer boluu yarap 0.053 nmdir.
Karbon atomunun yarapnn (0.075 nm) ara
yer boluunun yar apndan daha byk
olmas kafeste arplmaya neden olur.
HMK demirde en byk ara yer boluu ok
daha kp olup 0.036 nmdir, bu nedenle
723 C nin hemen altnda sadece a.%0.025
karbon ara yerde znmektedir.
zen ana atom
znen
kk
atomlar
Ara yer kat zeltisi
912
o
C nin hemen zerinde, karbonun YMK
demirindeki ara yer kat zeltisinin (100)
dzleminin izgi resmi. Karbon atomlar
etrafndaki Fe atomlarnn arplmas.
YMK (111)
10
Soru: YMK demiri kafesinde en byk ara yer boluunun yarapn hesaplayn.
Demir atomunun YMK kafesindeki yarap 0.129 nm olup en byk boluklar
(1/2,0,0), (0,1/2,0), (0,0,1/2) vb. noktalarndadr.
Cevap:
a r R = + 2 2
bulunur 2 2
)
2
1
( )
2
1
( ) 2 (
2 2 2
R a Buradan
a a R
=
+ =
.
053 . 0
) 129 . 0 )( 414 . 0 (
414 . 0
) 1 2 (
2 2 2 2
bulunur
nm
nm
R
R r
R r R
=
=
=
=
= +
R=Demir atomu yarap
r=ara yer boluunun yar ap
(100)
Eitlik (2)
Eitlik (1)
(1) ve (2) den
4.4- Kristal Kusurlar
NEM
Gerekte kristaller hibir zaman kusursuz deildir; Svdan katlama
srasnda her kristalde ideal kafesten sapmalar (kristal yap kusurlar) oluur.
Bu kusurlar kat kristale rnein mekanik ekillendirme, nkleer radyasyon
gibi yollarla enerji verilmesi halinde de ortaya kabilir.
Alamlarda souk ekillendirilebilirlik, yar iletkenlerde elektrik iletkenlii,
atomlarn hareket hz ve metallerde korozyon gibi bir ok fiziksel ve mekanik
zellii kristal kusurlar etkiler.
Tm malzemeler atomik dizilmelerinde kusurlar ierir. Bu kusurlar malzeme
davranlarn nemli lde etkiler. Kristal hatalar kontrol edilerek,
dayankl metaller, kuvvetli manyetik malzemeler, yakt pilleri gibi bir ok
mhendislik malzemesi retilir.
Kristal kusurlar, atomik dizilimde sadece baz atomlarn dzensiz diziliinin
oluturduu hatalar olarak alglanmal ve bu tr kusurlarn bulunmasndan
dolay malzemenin kusurlu veya hatal olduu anlalmamaldr. Kusur
szc olumsuz anlamda deerlendirilmemelidir. Tam tersine, birka
zel durum dnda, belirli kusurlarn istenerek oluturulmasyla (alamlar,
yar iletkenler) malzeme zellikleri iyiletirilmektedir. Kristal kusurlar, tek
kristallerin elektronik uygulamalar hari, ou zaman istenmekte ve bilinli
olarak malzemelerde oluturulur.
11
Atom boluklar
Ara yer atomlar
Asal yer atomlar
Dislokasyonlar
(Aykr yerleimler)
Tane snrlar, d
yzeyler
Nokta kusurlar (0-Boyutlu)
izgi kusurlar (1-Boyutlu)
Yzeysel kusurlar (2-Boyutlu)
Hacimsel kusurlar (3-Boyutlu)
KRSTAL KUSURLARININ SINIFLANDIRILMASI
Gzenek,
atlak,inklzyon
Kristal kusurlar biimlerine gre noktasal, izgisel, yzeysel ve hacimsel
olarak snflandrlrlar.
Noktasal Kusurlar
Herhangi bir atom tarafndan doldurulmayan kafes yerleri Atom Boluu
olarak adlandrlr. Bo yerin etrafndaki kristal dzlemlerinde arplma
olur. Bo yerler katlama ve metallerde kalc ekil deitirme srasnda
oluur. Ayrca, normal kafes yerlerinden atomlarn yer deitirmeye
zorlanmaya sebep olan atomik titreimler sonucu da oluur. Bo yerlerin
younluu scakla bal olup oda scaklnda yaklak 10
-12
dir; yani 10
12
atoma karlk (bunlarn bulunabilecei yaklak 1 mm
2
lik bir kristal
dzleminde) sadece bir tane bo yer vardr. Erime noktasna doru bu
deer 10
-4
mertebesine ykselir; yani bo yer says 10
4
atoma kar bir
olmak zere 1 mm
2
lik kristal dzleminde yaklak 100 milyona ular.
Boluklar, komu atomlar ile yer deitirerek hareket ederler. Belirtilen
davran, sl aktive edilen olaylarda (mesela difzyon) byk nem tar.
Vacancy
distortion
of planes
Atom
Boluu
Dzlemlerin
arplmas
En basit nokta kusuru, bir atomun kedine ait yerde
bulunmamas sonucu ortaya kan atom boluudur.
12
self-
interstitial distortion
of planes
Dier noktasal kusurlar
Dzlemlerin
arplmas
Ara yere
dlanm z
atom
Kafes yerinde bulunmas gereken bir z atom ara yere dlanm olabilir: Bu durumda,
dlanm atom etrafnda oluan basma stresi nedeniyle kristal dzlemleri arplr.
Yabanc atomlar (empriteler veya alam elementleri) da kristal dzlemlerinde kafes
arplmalara neden olur Empriteler malzemede istenilmeyen yabanc atomlardr ve
miktar genellikle <%1 in altndadr.
Kk asal yer yabanc
atomu-Kafeste ekme
stresi var.
Byk asal yer yabanc
atomu-kafeste basma
stresi var.
Ara yer yabanc atomu- Eer
ara yer atomu boluktan
byk ise kafeste basma
stresi var.
Kristal katlardaki izgi kusurlar veya dislokasyonlar (aykr yerleimler) bir
izgi boyunca kafesin arplmasna neden olan kafes kusurlardr.
Dislokasyonlar ounlukla kristalin katlamas srasnda oluur. Bu kusurlar,
katda kalc ekil deitirme (plastik deformasyon), boluk younlamas ve kat
zeltilerde atomsal uyumsuzluklar nedeniyle de meydana gelebilir.
NEM: Dislokasyonlar zellikle metallerin mekanik davranlarnn
anlalmasna yardmc olur. Kristal yapl malzemelerde plastik veya kalc ekil
deitirme ounlukla dislokasyonlarn hareketi ile oluur. Plastik ekil
deitirme dislokasyonlarn hareketine ve bunlarn etkileimlerine baldr.(Bu
konu ileride anlatlacaktr).
ki ana dislokasyon tr vardr.
Kenar dislokasyonu,
Vida (burgu) dislokasyonu.
Bunlarn birlemesi, iinde hem kenar hem de vida bileenleri olan karma
dislokasyonlara yol aar.
ZG KUSURLARI-DSLOKASYONLAR
(aykr yerleimler)
13
Kenar Dislokasyonu
Kenar dislokasyonu aadaki ekilde gsterildii gibi kristal yap iinde fazladan bir
yarm atom dzleminin kenar olarak tanmlanabilir. Kenar dislokasyonu, fazla
dzlemin olduu blgede basma gerinmesine, fazla dzlemin altnda ise ekme
gerinmesine yol atndan dislokasyon boyunca net enerji art vardr. Dislokasyon
etrafndaki atomlarn yer deitirme mesafesi kayma veya Burger vektr b diye
adlandrlr ve kenar dislokasyon izgisine diktir. Ters T eklindeki iareti, art kenar
dislokasyonunu gsterir; buna karlk dz T eklindeki eksi kenar dislokasyonunu
gsterir. Dislokasyonlar, gerilme altnda hareket ederler ve kristalde plastik
deformasyona yol aar.
Bir kristal kafesinde
art kenar
dislokasyonu.
iaretinin tam
zerinde fazladan
dzlemin girdii yerde
bir izgi kusuru
meydana gelir.
Fazladan atom dzlemi
Edgedis.exe
Burger veya
kayma vektr
Kenar
dislokasyonunun
gerilme altnda
hareketi- animasyon
Kenar Dislokasyonu: Burger evrimi ve vektr
Burger evrimi, dislokasyon merkezi etrafnda
saat ynnde kafes noktasndan kafes noktasna
gidilerek bulunur:
-sol ve sada eit basamaklar gidilir.
-aa ve yukar eit basamak gidilir.
-yandaki ekilde devre krmz ile gsterilmektedir.
-Fazladan yarm dzlem, devrenin
kapanmamasna neden olur.
-Burger devresinin sonundan balangcna giden
vektr, Burger vektr, b olarak tanmlanr.
-b her zaman bir kafes noktasndan dierine
gider.
-evrim nereden balarsa balasn, bir
dislokasyonun burger vektr b her zaman ayn
uzunlua ve yne sahiptir.
-kenar dislokasyonunda b her zaman
dislokasyon izgisine (t) diktir.
b
Burger veya
kayma vektr
Dislokasyon
izgisi
Kenar dislokasyonunda,
Burger vektr kenar
dislokasyonu izgisine diktir.
Fazla
dzlem
Burger vektr veya kayma
vektr, dislokasyon izgisi
etrafnda atomlarn yer deitirme
mesafesidir.
14
Bir kristale kesme gerilmesi uygulandnda dislokasyonlar sayesinde
kristal dzlemleri tek tek kayarak kristalde kalc ekil deitirme
oluturur.
Dikkat: Kristal dzlemleri hepsi birden kaymamaktadr ! Bu durum
plastik deformasyonun dk gerilimler altnda olmasn salar.
Dislokasyon izgisi, kaym dzlemleri (sada) kaymam
dzlemlerden (solda) ayrr. Dislokasyonun hareketi srasnda atom
balar kopar ve tekrar tekrar oluur.
Kristale kesme gerilmesi uygulandnda kenar
dislokasyonun sadan sola hareketinin
simulasyonu
(Courtesy P.M.
Anderson)
Dislokasyonlar-Gerilim altnda kristal dzlemlerinin hareketi
Kayma dzlemi
Vida (burgu) dislokasyonu
Vida dislokasyonu, kusursuz bir
kristale yandaki ekilde gsterildii
gibi iki tarafdan zt ynde kesme
gerilmesi uygulanarak
oluturulabilir.
Bu kesme gerilmeleri, bozulmu
bir kristal kafesi meydana
getirerek, yerleri vida (burgu)
eklinde deimi atomlara veya
bir vida dislokasyonuna yol
aarlar. arplm kristal blgesi
tam olarak tanmlanamaz ve
ancak birka atom apndadr.
Vida dislokasyonunun kayma veya
Burger vektr dislokasyon
yerleim izgisine paraleldir.
Vida dislokasyonu
iareti ile gsterilir.
Kesme gerilmesi,
Kesme gerilmesi,
Vida
dislokasyon
izgisi
Vida dislokasyonu
kayma veya
Burger vektr b
dislokayon
izgisine paralel
Kristal iinde vida
dislokasyonu
Screwdis.exe
Vida
dislokasyonu
animasyonu
15
Vida dislokasyon izgisi
etrafnda atomlar kesme
gerilmesi uygulandnda vida
veya burgu eklinde yer
deitirirler. Yandaki ekilde
Dislokasyon izgisi AB
boyunca uzanr. Kayma
dzlemi stndeki atom
pozisyonlar ak daireler,
altndakiler ise dolu daireler
eklinde gsterilmektedir.
Vida dislokasyonunun stten grn
A
B
Burger
veya
kayma
vektr
b
Kark dislokasyon
Mixeddis.exe
Kristallerdeki dislokasyonlarn ou kark trdr,
hem kenar hem de vida bileenlerini ierirler.
Aadaki ekilde, kavisli AB dislokasyon izgisinin
solda, kristale girdii yerde saf vida, sada
kristalden kt yerde ise saf kenar dislokasyonu
gsterilmektedir. Kristalin iindeki dislokasyon,
kenar ve vida bileenleri olan kark tr
dislokasyondur.
Vida
Kenar
dislokasyonu
Kark dislokasyon
(animasyon)
b
b
16
Dislokasyonlar, hareket ettikleri zaman kristal dzlemleri arasnda
kaymaya ve kristalde kalc ekil deiimine (plastik deformasyona)
neden olur.
rnein, ekme testi srasnda dislokasyonlar hareket ederek kristalde
plastik ekil deiimine sebep olur ve kristal yzeyinde girinti ve
kntlar eklinde kayma basamaklar oluur.
rnek: Tek kristal inko ubukta deformasyon (SDH)
Deformasyon ncesi ekme uzamas sonras
Kayma
basamaklar
Metallerde dislokasyon enerjisi ve Burger vektr
Dislokasyonlarn varl kristalin enerjisini basma ve ekme gerinmeleri nedeniyle
artrr. Birim uzunluk bana bir dislokasyonun enerjisinin (U) burger vektrnn
uzunluu |b| ile ilikisi:
U
dis
|b|
2
ifadesi ile verilir. Enerji, Burger vektrnn karesi ile orantl bir ekilde artar.
Kristaller en dk enerjili olma eilimine sahip olduundan, metallerde en ok
rastlanlan dislokasyonlar mmkn olan en ksa Burger vektrne sahip olanlardr.
Yani, dorusal atom younluu en yksek ynlerdir.
Burger vektr bir kafes noktasndan dier kafes noktasna doru olduundan, farkl
Burger vektrlerini dislokasyona bakmadan inceleyebiliriz.
YMK ve HMK yaplarda Burger vektr b
b=(a/2) [hkl]
eklinde ifade edilebilir. Burada a=kafes sabiti, [hkl]=en byk dorusal atom
younlua sahip kristallografik yndr.
Burger vektrnn uzunluu ise;
|b|=(a/2) (h
2
+k
2
+l
2
)
1/2
eitlii ile verilir.
Burada orant
demektir.
17
rnek: YMK de b
[110]
vektrnn
uzunluunu hesaplayn ?
Cevap: [110] ynnn uzunluu
a [110] = a (1
2
+ 1
2
+ 0
2
)
1/2
= a 2
1/2
Bu uzunluun yars, Burger
vektrnn uzunluudur :
|b
[110]
| = (a/2) [110] = (a/2) 2
1/2
Soru: SDH ve HMK yaplarda en
ok hangi kenar
dislokasyonlarna rastlanr ?
YMK metaller iin en ok
rastlanan dislokasyonlar, <110>
yn ailesine ait Burger
vektrlerine sahip olanlardr.
Uzunluu (a/2)<110>dir.
Hatrlatma: Yzey
kegeni
uzunluu=a2
Dislokasyonlarn gzlenmesi
Dislokasyonlar geirim elektron mikroskopunun (Transmission elektron mikroskop, TEM)
grnt ekrannda izlenebilir. Aada bir malzemede TEM grntsndeki dislokasyon
izleri grlmektedir. TEM de vakum altndaki bir kolonun tepe noktasnda elektron
kaynandan elektronlar yksek gerilim altnda kolonun alt tarafna doru hzlandrlr ve
ok ince folyo (<100 nm) halinde hazrlanm numune zerine odaklanr. Elektronlar
numuneden geerken bazlar sourulur, bazlar da salarak ynlerini deitirir.
Salmann nedeni kristal atomlarnn dizilimi arasndaki farkllklardr. Metal numunede
elektronlar daha fazla saan blgeler mikroskopun grnt ekrannda daha karanlk
gzkr. Bu nedenle atom dizilimi dzensiz olduundan dislokasyonlar koyu izgiler
halinde ekranda grnr.TEM in bytmesi maks. 1 000 000Xdir.
Geirim elektron
mikroskopu (TEM)
Souk ilem grm eitli metal folyolara ait TEM
grnts (Bytme 40 000X). Elektronlar,
dislokasyonlarn dzensiz yapsndan saldklarndan
dislokasyonlar koyu izgi halinde grnmektedir.
18
Tane snrlar:
Tane snrlar ok kristalli metallerde farkl ynlerdeki
taneleri veya tek kristalleri birbirinden ayran ara yzey
kusurlardr. Tane snrlar, bitiik iki tane arasnda, iki-be
atom ap geniliinde atomsal uyumsuzluk blgeleridir.
Atomsal uyumsuzluk nedeni ile tane snrlarnda atom
dolumu tane iindekilerinden dktr. Tane snrlarnn
eklini, byyen komu tanelerin bymeyi snrlamas
belirler.
nemi:
Tane snrlarnn yksek enerjisi ve gevek yaps,
keltilerin ekirdeklenme ve bymesi iin uygun bir ortam
oluturur.
Tane snrlarnda atom dolum orannn az olmas,
atomlarn tane snrlarnda daha hzl yaynmalarna
(difzyonuna) imkan verir.
Tane snrlar, dislokasyon hareketini engelleyerek ok
kristalli malzemelerin mekanik mukavemetini artrr.
YZEYSEL HATALAR: TANE SINIRLARI
Tane snr
Tane
Tane ve Tane snrlarnn gzlenmesi
Optik (k) Mikroskop:
Ik mikroskobu ile 2000X
bytmeye kadar numunelere
baklr. Parlatma ilemi ile
yzeydeki izikler giderilerek ayna
gibi yzey elde edilir. Mikroyap,
uygun kimyasalllar kullanlarak
yzeyin dalanmas ile ortaya
karlr. Taneler, kristallografik
yne bal olarak dalamaya farkl
tepki (kimyasal reaksiyon)
gsterebilir veya farkl oranda
dalanabilir. Bu durumda n
yansmas farkl kristallografik
ynlere sahip tanelerde deiik
olur (yandaki ekil). Bu yzden
baz taneler koyu, baz taneler ak
renkte grnr.
microscope
Adapted from Fig. 4.11(b) and (c), Callister 6e.
(Fig. 4.11(c) is courtesy
of J.E. Burke, General Electric Co.
Pirin (Cu-Zn alam) mikro yaps
Parlatlm ve
dalanm yzey
Dalama, yzeydeki metal
atomlarn bir kimyasalla (r.asit)
zme olarak tanmlanabilir.
19
Tane snrlar, daha fazla
enerjiye sahip olduundan
dalamanin etkisi fazla olur.
Yani, dalayc tarafndan
znen atom says tane
iindeki atomlara kyasla tane
snrlarnda daha fazla olur.
Bu yzden parlatlm bir
yzey kimyasal bir dalayc
(rnein nitrik asit) ile
dalandnda tane snrlar
daha fazla etkilendiinden tane
snrlarnda ince girintiler
meydana gelir. Ik
mikroskopuyla incelendiinde ,
numuneye vuran k tane
snrlarndaki girintilerden ayn
kuvvette geri
yansmayacandan, tane
snrlar mikroskopta koyu
renkli izgiler halinde grlr.
Adapted from Fig. 4.11(b) and (c),
Callister 6e. (Fig. 4.11(c) is courtesy
of J.E. Burke, General Electric Co.
Parlak ve dalanm
yzey
Yzey girintisi
Tane snr
Mikroskop
Tane snr yzey alannn llmesi
Tane snr yzeyinin miktar metallerin
birok zellii zerinde, birinci derecede
de dayanm zerinde ok etkili
olduundan, ok kristalli malzemede tane
bykl nemlidir. Dk scaklklarda
tane snrlar gerilme altnda
dislokasyonlarn hareketini nleyerek
metallerin dayanmlarn artrr. Yksek
scaklklarda tane snr kaymas meydana
geldiinden tane snrlar ok kristalli
malzemelerde zayf blgeleri oluturur.
Tane snrlar malzeme zelliklerini
etkilediinden birim hacimdeki tane
snr yzey alann (S
V
) lmek
faydaldr. Bu alan mikro yapnn stne
rast gele bir izgi izilerek aadaki
eitlik ile bulunabilir:
S
v
= 2P
L
Burada P
L
= Birim uzunluk bana den
izgi-tane snr arasndaki kesim says.
Tane bykl arttka, tane snr yzey
alan azalr (yandaki ekil)
Tane snrlar (a) Molibden, (b)
MgO. Mo taneleri, MgO
tanelerinden daha byktr. Mo
daha az tane snr yzey alanna
sahiptir. (Bytme 250X)
(a)
(b)
20
rnek: Aada Molibdenin mikroyaps verilmektedir. Mo tanelerinin tane snr
yzey alann hesaplayn.
Cevap: Mikroyap zerinde 50 mm apl emberin tane snrlarn kestii yer says
11dir.
Bytme 250X olduu iin emberin gerek uzunluu=50 / 250=0.63 mm
Birim uzunlukta kesim says:
P
L
=11/0.63=17.5 kesim says/mm
Birim hacimdeki tane snr yzey alan:
S
v
= 2P
L
=2x17.5=35 mm
2
/mm
3
olarak bulunur.
Mo Mikroyaps
Bytme
250 bytmede emberin ap=50 mm
Not: Fotokopi/bask srasnda boyutta kltmeler
olduu iin elinizdeki ders notunda ap 50 mmye eit
olmayabilir. Fakat, hesaplamalar iin bu sorun tekil
etmemektedir. nk, yandaki ember 250X
bytmedeki fotoraf zerine izilmitir.
Tane bykl lm-Kesim Metodu
Tane hacmi, ap veya alan lm iin bir ok teknik vardr.
Tane bykl, kesme metodu ile tahmin edilebilir; Eit
uzunlukta dz izgiler tane yapsn gsteren mikroyap
zerinde izilir. Her izgiyi tam olarak kesen taneler saylr.
izgi uzunluu, ortalama tane saysna blnr. Gerek
ortalama tane bykl elde edilen bu deerin mikroyapnn
lineer bytmesine blnerek hesaplanr.
Soru: Yandaki mikroyapnn ortalama tane bykln
kesme metodunu kullanarak hesaplayn. Bytme 100x. En az
7 izgi kullann.
Cevap:
Ayn uzunlukta 50 mmlik 7 izgiyi tam olarak kesen tane
says:
izgi No Tane says
1 3
2 5
3 9
4 8
5 8
6 8
7 7
Ortalama tane bykl=50 mm / 6.86 =7.3 mm
Gerek tane bykl =7.3 mm/100=0.073 mm=73 m
Dalanm ve parlatlm
Fe-Cr alam. 100
bytmede izgi
uzunluu=50 mm
1
2
3 4 5 6 7
Ortalama tane says=48 / 7=6.86
Toplam
tane says
izgi
says
Bytme
21
Tane bykl lm-ASTM Metodu
Tane bykl lme yntemlerinden biri
ASTM yntemidir. Bu yntemde tane
bykl says olarak tanmlanan n,
N=2
n-1
formlnden bulunur.Burada
N: dalanm malzeme yzeyinde 100X
bytmede bir in kareye den tane says,
n : ASTM tane bykl diye adlandrlan bir
tam saydr. Bu say 1-10 arasndadr.
1 in=25.4 mm
Dk karbonlu elikte ASTM tane
byklkleri
n=9
n=8
n=7
Soru: Bir metalin ASTM tane bykl, metalin 100X bytmeli mikro fotorafndan
belirlenecektir. Bir in kareye 64 tane dtne gre bu metalin ASTM tane
bykl says nedir?
Cevap: N=2
n-1
Burada N= 100x bytmede in kareye den tane says;
n=ASTM tane bykl says
64 tane / in
2
= 2
n-1
log64 = (n-1)(log2)
1.806 = (n-1)(0.301)
n = 7
Soru: Bir metalin 200X mikro fotorafnn bir in karesinde 60 tane var ise bu metalin
ASTM tane bykln hesaplayn.
Cevap: Eer 200X bytmede in karede 60 tane varsa, 100X bytmede
N=(200/100)
2
(60 tane/in
2
) =4x60= 240 tane vardr.
240= 2
n-1
log 240 = (n-1) (log2)
2.380 = (n-1) (0.301)
n = 8.91
Not: 100X bytmede incelenen gerek alan= 1 in
2
/(100x100)=10
-4
in
2
=0.0645 mm
2
200X bytmede ise gerek alan=1 in
2
/(200x200)=0.25 x 10
-4
in
2
=0.016129 mm
2
Bytme arttka incelenen gerek alan klr. Burada 100 bytmeden 200
bytmeye geildiinde gerek alan 4 kat klmektedir:
(200/100)
2
=4
22
Yzey hatalar-faz snrlar
A ve B elementleri arasnda snrl znrlk var ise
znrlk snr zerindeki bileimler de ana fazdan farkl
bileim ve genellikle farkl kristal yapda kelti partiklleri
halinde ikinci faz oluur. ikinci faz ile ana faz arasndaki
atomsal ve yapsal uyumazlk nedeni ile faz snrlar denilen
ara yzey hatas ortaya kar.
kinci faz partikl
--farkl bileim
--genellikle farkl kristal yap
Ana faz
Ara yzey
Yzeysel hatalar: kk al tane snrlar
Kk al tane snr,
dislokasyonlarn bitiik kafesler
arasnda kk bir ynlenme
bozukluunun oluturduu bir
dislokasyon srasdr. Yzey
enerjisi, normal tane snrlarndan az
olduu iin, kk al tane snrlar
kadar kaymay engellemez. Kenar
dislokasyonlar tarafndan
oluturulan kk al tane snrlar
eik snrlar ve vida
dislokasyonunun oluturduu
snrlar burgu snrlar olarak
adlandrlr. (Burgu snrlar iin bir
kpn iki eit yarm ksmlarnn
kesit normali etrafnda burmay
dnn). Eik snrlar iin iki
kamann birletirilmesini dnn).
Kk al tanelere alt-taneler
denir.
Si da kk al tane snrn gsteren TEM
resmi. Krmz izgiler kenar dislokasyonlarn,
mavi izgiler ise iki alt-tane arasndaki ay
gsterir. Bu a ok kk olup bir ka derecedir.

Kk
beyaz
kreler
atomlar
gstermek
tedir.
23
Yzeysel hatalar-kiz snrlar
Bir ikiz snr, dzlem boyunca kafes
yapsnda ynlenme bozukluunun zel
bir ayna grnts olan bir dzlemdir
(yandaki ekil). kizler, ikiz snr boyunca
kayma kuvveti etkisi ile oluabilir ve
atomlarn yer deitirmesine neden olur.
kizleme, belirli metallerin ekil
deitirmesi (mekanik ikiz) veya sl ilemi
(tavlama ikizi)srasnda oluur. kiz
snrlar kayma ilemi ile kesiir ve metalin
dayanmn artrr. kiz snrlarnn hareketi
de metalin ekil deitirmesine neden
olabilir. Isl ilem (tavlama) ikizleri daha
ok YMK yapya sahip metallerde,
mekanik ikizler ise HMK ve SDH yapya
sahip metallerde grnr. kizler
mikroyapda dz ve paralel kenarlara
sahip blgeler olarak grnr (Pirin
malzemeye ait mikroyapya bak !).
kiz yn
kiz snr
Yzeysel hatalar-Dizilme (istif) hatalar
YMK yapya sahip metallerde grnen ara yzey hatalardr. Sk paket dzlemlerin
ABCABCABCdizilme srasnda dzensizlik (rnein ABCABABC..) olduunda
ortaya kar. Aada hatasz atom dizilimleri gsterilmektedir.
A sites
B sites
C sites
B B
B
B B
B B
C C
C
A
A
Yzey hatalarnn kayma ilemi ile kesime etkisi, yzey enerjilerinden belirlenebilir. Yksek enerjili
tane snrlar, dislokasyonlarn hareketini engellemede, dizilme hatas veya ikiz snrlarndan daha
etkilidir. Baz metallerde yzey hatas enerjileri aadaki tabloda gsterilmitir.
Site:yer
Yzey hatas enerjisi(mJ/m
2
) Al Cu Pt Fe
Dizilme hatas 200 75 95 *
kiz snr 120 45 195 190
Tane snr 625 645 1000 780
*:Fe gibi HMK
metallerde dizilme
hatas olmaz.
YMK de atomlarn
ABC dizilimi
ABC dizilimini gsteren animasyon. nce B
atomlar, sonra C atomlar yerlemekte. (Dikkat:
Atom renkleri burada farkl)
A
atomu
24
Dier hatalar
D Yzeyler (2-boyutlu hata): Kristal d yzeylerinde da bakan ksmlarnda atomlarn balar
bo olduundan yzey atomlar kristal iindeki atomlara kyasla daha fazla enerjiye (yzey enerjisi)
sahiptir. Bu yzden yzey atomlar daha reaktiftir. Svlar, en az yzey alanna sahip olan kre
haline gelerek yzey enerjisini azaltr. Fakat, katlarda bu mmkn deildir.
Hacimsel hatalar (3-boyutlu): Malzeme iindeki gzenekler, atlaklar ve inklzyonlar (mesela,
elik iinde oksit kalntlar) gibi hacimsel hatalar mekanik, optik, termal ve elektrik zellikleri byk
lde etkiler.
nkluzyon: Kaynak metalinde
veya kaynak metali ve ana
metal arasnda bulunan oksit
tr kat maddelerdir.
Radyografda karanlk, asimetrik
ekiller inkluzyonlar belirtir.
(Rntgen film grnts)
Gaz gzenekleri, sv
metal iinde biriken gaz
veya hapis olan hava ile
oluur. Bu tr hatalar,
yuvarlak, uzun veya dz
ekillerde olup eperleri
dzgndr. (Rntgen filmi)
Grafit altlk stnde bytlm
TiN kaplamada atlaklarn SEM
grnts.
10mm
1 m
Taramal elektron mikroskobu (Scanning Electron
Microscope, SEM)
W.F. Gale,
www.eng.auburn
SEM animasyonu
Taramal elektron mikroskopu (ngilizce ksa ismi, SEM), mikroskobun elektron tabancasndan
kan elektron demetini hedefteki numunenin yzeyinde kk bir noktaya arptrarak
numuneden kan elektronik sinyalleri (ikincil elektronlar) toplayan ve zmleyen bir alettir.
Burada elektron demeti numunenin yzeyini tarar ve detektr (alglayc) yzeyden kan ikincil
elektronlar toplayarak bir grnt oluturur. kincil elektronlar k mikroskoplarnn 300 kat
derinlie sahip (10 000 ap bytmede yaklak 10 m) bir grnt verir. SEM zellikle krk
yzeylerin incelenmesinde ok faydaldr. SEM ile k mikroskobundan ok daha fazla
bytmelerde grnt elde edilir. (Bu konu ayrntlar ile ileri alacanz derslerde anlatlacaktr).
Numune
Elektron
demeti
Monitr
25
Atomik Titreimler
Katdaki her atom, kristal iinde kafes noktalarnda ok hzl titreimler
halindedir. Bu titreimler hatalar olarak dnlebilir. Tm atomlar ayn
frekans ve genlikte titremezler veya ayn enerjiye sahip deildirler. Katy
oluturan atomlarn enerjileri, sabit bir scaklkta, ortalama enerji civarnda
dalm gsterir.
Atomlarn sl
titreimleri-
animasyon
4.5.KATILARDA HIZ SRELER
Mhendislik malzemelerine
uygulanan ilemlerde ve
kullanmnda atomlarn katdaki
hareketleri ok nemlidir. Atomlar
yeni ve daha kararl yerlere
hareket ederek yeniden dizilirler.
Yanda ki ekilde temel olaslklar
gsterilmitir. Belirli bir T
scaklnda bir atom mmkn
olan en dk enerji seviyesinde
(Durum 1) termodinamik dengedir.
Bu deerden daha yksek
seviyedeki bir dier minimum
(Durum 2) yar kararl denge
olarak adlandrlr. Serbest enerji
her durum ve reaksiyonda bir
minimuma ulamaya
alacandan, ek bir enerji E*
(aktivasyon veya etkinletirme
enerjisi) verilmesi halinde atom bu
konumu terk edebilir.
E
n
e
r
j
i
Durum
Kararl
Yar kararl
1
2
1
2
E*
Aktivasyon
enerjisi
E*
E
2
E
1
26
Herhangi bir scaklkta, bir sistemdeki atom
veya molekllerin hepsinin enerjileri (mesela
titreim enerjisi) ayn deildir; ancak bir
blm, aktivasyon enerjisi dzeyi E* ye
ulaacak seviyeye sahip olur. Scaklk
ykseldike daha fazla atom aktivasyon
enerjisi dzeyine ular. Belli bir scaklkta
btn atomlarn ortalama enerjisi Eden daha
yksek E* enerji dzeyinde bulunma olasl
Boltzman denklemi ile verilir:
Olaslk e
-(E*-E) / kT
k=Boltzman sabiti=1.38x10
-23
J/(atom.K)
S
a
y

Enerji
T
1
T
2
T
2
>T
1
E
1
E
2
E
1
*
Enerji dalm. Scaklk
arttka ortalama enerji ve
enerjisi belirtilen seviyelerden
daha yksek atom says artar.
E*>>E olduunda yukardaki denklem
n / N
top
= C e
- E*/ kT
halini alr.
Burada n=Enerjileri E*dan daha yksek olan atom
says, N
top
=sistemdeki toplam atom says,
C=sabittir.
Ortalama
enerji
Atomsal bo yer younluunun scakla bal deiimi, Boltzman
denklemine benzer bir denklem ifade edilebilir.
Metalik bir kristal yapda belirli bir scaklkta dengedeki atomsal bo
yer says (n
b
) scaklk ile artar.
|
|

\
|
=
kT
b
E
N
b
n exp
Atomsal Bo
yer says
Toplam atom
yerlerinin says
Aktivasyon (etkinletirme)
enerjisi (eV)
Scaklk (K)
Boltzmann sabiti
(8.62x10
-5
eV/K)
Burada aktivasyon enerjisi, bir boluun oluturulmas iin gerekli titreim
enerjisidir.
27
Soru: 500
0
Cdeki saf bakrn (a) bir metrekpndeki denge boluk
saysn, (b) boluk orann bulun. Saf bakrda bir boluun olumas iin
gerekli enerjinin 0.90 eV olduunu kabul edin. k=8.62x10
-5
eV/K.
Cevap: (a) 500
0
Cde bir metrekp saf bakrdaki denge boluk says:
|
|

\
|
=
kT
b
E
N
b
n exp
nce aadaki eitlii kullanarak N bulunur. Burada N
a
=avagadro
says;
Cu
=bakrn younluu=8.96 g/cm
3
, A
Cu
=bakrn atom ktlesi
g/mol=63.54 g/moldur.
3
/
28
10 49 . 8
/ 54 . 63
)
3
/ 96 . 8 )( /
23
10 023 . 6 (
Cu
A

a
N


m atom x
mol g
cm g mol atom x
Cu
N = = =

Burada n
b
= metalin bir metrekpndeki boluk
says;N=metalin bir metrekpndeki toplam atom
yerlerinin says;E
b
= 500
o
Cde saf bakrda bir boluu
oluturmak iin gerekli aktivasyon (etkinletirme) enerjisi,
eV; T=Mutlak scaklk,K
N, E
b
, k ve Tnin deerlerini ilk eitlikte yerlerine koyarsak:
10 2 . 1 ]
) 773 )( / 10 62 . 8 (
90 . 0
exp[ ) / 10 49 . 8 ( ) exp(
23
5
3 28
x
K K eV x
eV
m atom x
kT
E
N n
b
b
= = =

boluk/m
3
(b) Boluk oran=n
b
/ N=1.2x10
23
/8.49x10
28
=1.4x10
-6
Buna gre 500 C de yaklak her 10
6
atom yerinden biri bo kalmaktadr.
Arrhenius, Boltzmann eitliine benzer bir eitlii scakln kimyasal reaksiyon
hzlarna etkisini aklamak amacyla gelitirmi ve bu etkiyi aadaki bant ile
aklamtr:
|

\
|
=
RT
Q
C exp Reaksiyon Hz
Sv ve katlar iin aktivasyon enerjisi, genellikle 1 mol, yani 6.023x10
23
atom veya
molekl cinsinden ifade edilir. Aktivasyon enerjisi simgesi burada Q olup j/mol veya
kalori/mol cinsinden ifade edilir. Boltzmann ve Arrhenius eitlikleri, atomlar
arasndaki reaksiyon hznn, aktivasyon enerjisi veya daha yksek enerjiye sahip
atomlarn saysna bal olduunu ifade eder. Bir ok reaksiyonun hzlar Arrhenius
hz yasasna uyduundan Arrhenius eitlii kat hal hz verilerinin zmlenmesinde
ok kullanlr. Arrhenius eitlii yaygn olarak doal logaritmal hali ile kullanlr:
ln hz=ln sabit
RT
Q

Bu eitlik y=b+mx tipinde bir doruyu gsterir. Burada b= ln sabit, y =ln hz, m= -Q/R,
x=1/T. lnhz-1/T grafii izildiinde elde edilen dorunun eiminden (m = -Q/R ),
dolays ile aktivasyon enerjisi hesaplanr.
Arrhenius Denklemi
R=8.31J/(mol.K)
28
Soru: Ara yer atomlarnn bir yerden dierine 500 C de 5x10
8
srama/sn ve 800 C de 8x10
10
srama/sn hzlarnda hareket ettiini varsaylrsa bu reaksiyon iin aktivasyon enerjisi Qyu
hesaplayn.
Cevap: Yandaki grafikte ln (hz)-1/T verisi gsterilmitir. Bu dorunun eimi, grafikten hesapland
gibi, Q/R=14 000 K
-1
veya Q=117 000 J/mol bulunur.
Veya aadaki iki denklem yazlr, reaksiyon sabiti hesaplandktan sonra aktivasyon enerjisi Q
bulunur.
( )
( )
( )
mol J Q
Q
Q
Q
Q
Q
Q x
x
Q
x
C
Q C
Q
C x
Q C
Q
C x
/ 000 117
000043525 . 0
075 . 5
000043525 . 0 075 . 5 ) 160 ln(
) 000043525 . 0 exp( 160
] ) 00011215 . 0 000155675 . 0 exp[( 160
) 000155675 . 0 exp(
) 00011215 . 0 exp( ) 10 5 (
10 8
000155675 . 0 exp
10 5
00011215 . 0 exp
) 273 800 )( 31 . 8 (
exp 10 8
000155675 . 0 exp
) 273 500 )( 31 . 8 (
exp 10 5
8
10
8
10
8
=
=
= =
=
=

=
=
|
|

\
|
+
=
=
|
|

\
|
+
=
H

z

(
S

r
a
m
a
/
s
n
)
Eim
4.6. KATILARDA ATOMSAL DFZYON (yaynm)
Difzyon veya yaynm, bir malzeme iinde
atomlarn hareketidir. Atomlar, konsantrasyon*
farkn yok etmek ve homojen bir kompozisyon
oluturmak iin hareket ederler. Gazlardaki,
svlardaki ve katlardaki atomlar srekli hareket
halindedir ve zamanla bir yerden dierine geer.
Pien yemein kokusunun yaylmasndan
anlalaca gibi gazlarda atom/molekl hareketi
nispeten hzldr. Svlardaki atom hareketi, suya
katlan bir mrekkebin yaylmasndan grlecei
gibi, gaza gre daha yavatr.
Katlarda atomlar birbirine kuvvetli
balandklarndan dolay atomlarn hareketi
yavatr. Fakat, katlardaki sl titreimler, baz
atomlarn hareket etmesine imkan verir.
nemi: Kat hal reaksiyonlar (tepkimeleri) atom
hareketini gerektirdiinden, metallerde ve
alamlarda atomlarn yaynm zellikle nemlidir.
Bunun rnekleri, ikincil fazlarn kat zeltiden
kelmesi, tane bymesi ve dkm yapsnda
konsantrasyon farkllklarnn giderilmesi ve
eliklerin sl ilemleridir.
Gazlarda atom veya
molekl yaynm
Svda mrekkep
yaynm
*Konsantrasyon=Deriim
29
Gaz molekllerinin difzyonu- animasyonu. Aada, stteki ekil, gaz molekllerinin
yksek konsantrasyonlu yerden saa-sola hareketlerini, aadaki ise molekl
konsantrasyon dalmn mesafeye bal olarak gstermektedir.
Mesafe
S
a
y

Kendi kendine difzyon (z difzyon)

Tamamen saf kat dzenli malzemelerde atomlar bir kafes
noktasndan dierine hareket ederler. Tm atomlar ayn tipte
atomlar ile yer deitirme yaparlar. Bu olaya z difzyon denir.
Tabii ki burada konsantrasyonda deiim yoktur.
Balang Belli bir sre sonra
A
B
C
D
A
B
C
D
z difzyon, saf metallerde olur. Ayn elemente ait A,B, C, D,
atomlar scakln etkisi ile hareket ederler veya yaynrlar.
ISI
30
100%
Concentration Profiles
0
Cu
Ni
Alamlarda difzyon, aadaki ekilde gsterildii gibi yzeyleri birbirine temas eden iki farkl
metal (mesela Cu ve Ni) ubuk ile aklanabilir. Bu ekilde ara yzeyde atom yerleri bileim
ematik olarak gsterilmitir. Metal ifti erime noktalarnn altnda bir scakla stlp belli bir
sre bekletilir. Ara yzeyde kimyasal analiz yapldnda saf bakr ve nikel blgeleri arasnda
alaml blge bulunduu grlr. Her iki metalin deriimi (konsantrasyonu) aadaki ekilde
gsterildii gibi mesafeye bal olarak deiir. Sonu olarak bakr atomlar nikel iine hareket
etmi veya yaynmtr ve nikel atomlar da bakr iine yaynmtr. Cu-Ni rneinde olduu gibi
yksek konsantrasyonlu blgeden dk konsantrasyonlu blgeye atomlarn hareketi vardr.
Konsantrasyon profili, aadaki rnekte, ara yzeyden itibaren konsantrasyonun mesafeye
bal deiimini gsterir.
Balang
Belli bir
sre
sonra
100%
Concentration Profiles
0
Adapted
from Figs.
5.1 and 5.2,
Callister 6e.
Alamlarda difzyon
ISI
mesafe
mesafe
Cu Ni
Konsantrasyon profili
K
o
n
s
a
n
t
r
a
s
y
o
n
Katlarda yaynm mekanizmalar
Atomlar, kristal bir kafeste iki ana mekanizmayla yaynrlar:
Boluk veya asal yer difzyon mekanizmas
Ara yer difzyon mekanizmas
Boluk veya asal yer mekanizmas ve ara yer mekanizmas ile atomlarn
difzyonu-Animasyon http://www.tf.uni-kiel.de/matwis/amat/def_en/index.html
Boluk veya
asal yer
difzyonu
Ara yer
difzyonu
31
Boluk veya asal yer atom difzyon mekanizmas
Eer atomlarn sl titreiminin
salad yeterli aktivasyon
enerjisi varsa ve atomlarn
hareket ettiklerinde girebilecekleri
boluklar veya dier kafes
kusurlar mevcutsa, atomlar kristal
kafesinde bir yerden dierine
hareket eder. Metal ve
alamlarnda boluklar her
zaman vardr ve atomlarn
yaynmasna yardmc olur.
Yandaki ekilde mavi renkli
atomun YMK(100) dzleminde
boluk yaynm rneini ele
alalm. Eer boluun bitiindeki
atom yeterli aktivasyon enerjisine
sahip ise bolua hareket edebilir.
Bir atomun normal kafes yerinden
komu bo kafes yerine
gemesine boluk veya asal yer
difzyon denir. Burada atom
hareketi ile boluk hareketi ters
ynde olup karlkl yer deiimi
vardr. z difzyon ve
alamlarda asal yer alam
elementi atom difzyonu bu
mekanizma ile olur.
Bir kafes noktasndan dierine atomlarn
sramas iin atomlar, komular ile
yaptklar ba koparacak ve srama
srasnda kafes arplmalar yapacak
seviyede aktivasyon enerjisine enerjiye
ihtiya vardr. Bu enerji, atomik sl
titreimlerden gelir. [YMK (100) dzlemi]
Atom hareketi
Boluk hareketi
Boluk veya asal yer atom difzyonu
nce Sonra
Ara yer difzyon mekanizmas
Kristal kafeslerinde atomlarn ara yer difzyonu, ana kristal
kafesini kalc olarak bozmadan atomlar bir ara yerden dierine
hareket ettikleri zaman meydana gelir. Ara yer mekanizmasnn
ileyebilmesi iin yaynan atom boyutunun ana faz atomu(zen)
boyutuna gre kk olmas gerekir. Hidrojen, oksijen, azot,
karbon gibi kk atomlar ara yer boluklarna sabilecek
boyutlarda olduklar iin ara yer difzyon mekanizmas ile hareket
ederler.
Ara yer difzyonu, boluk difzyonundan genellikle daha hzldr.
nk ara yer atomlarnn komu atomlar ile olan ba normalde
daha zayf ve atom boluundan ok daha fazla ara yer boluklar
vardr.
Ara yer difzyonu. rnein, karbon atomlar
demir iinde bu mekanizma ile yaynr.
Difzyon ncesi ara
yer atomu
Difzyon sonras
ara yer atomu
32
Difzyonda aktivasyon (etkinletirme) enerjileri
Yaynan bir atom, yeni yerine ulamak
iin komu atomlar sktrarak gemek
zorundadr. Bunun olabilmesi iin
atomlarn yeni konumlarna gemesini
zorlayacak enerji salanmaldr. Bu
durum yandaki ekilde boluk veya asal
yer difzyonu ve ara yer difzyonu iin
gsterilmiitir. Atom, balangta
nispeten kararl konumda ve dk
enerjili haldedir. Yeni bir konuma
hareket etmek iin enerji engelini amak
zorundadr. Bu enerjiaktivasyon
enerjisi dir. Ve Q ile gsterilir. Sz
konusu enerji engelini amak iin
gerekli enerji scakln artrlmas veya
s verilmek suretiyle elde edilir.
Normal olarak bir ara yer atomunun
komu atomlar gemek iin sktrmas
daha az enerji gerektirir. Bunun sonucu
olarak, ara yer difzyonu iin aktivasyon
enerjileri boluk difzyonu iin olandan
daha azdr. Aktivasyon enerjisi dtke
difzyon kolaylar.
Boluk (Asal yer ) difzyonu
Q
v
= Boluk aktivasyon enerjisi
Ara yer difzyonu
Q
i
=ara yer difzyon aktivasyon enerjisi
Q
v
> Q
i
E
n
e
r
j
i
Difzyon srasnda atomlarn birbirlerini sktrarak
gemesi iin enerji engelinin (aktivasyon enerjisi,Q)
almas gerekir.
Difzyon Aks
Difzyon, zamana bal bir sretir. Bir elementin atomlarnn tanma
miktar zamann fonksiyonudur. Difzyon hz, birim zamanda birim dzlem
alandan geen atom says (atom/(m
2
.san)veya malzeme miktar
(kg/(m
2.
san) olarak tanmlanan ak J ile llebilir (Aadaki ekil).

J =
1
A
dM
dt

kg
m
2
s



(

(
or
atoms
m
2
s



(

(
Matematiksel olarak difzyon aks aada gsterilmitir.
33
Kararl hal difzyonu
Eer, difzyon aks zamanla deimiyor ise kararl hal durumu ortaya kar. En ok bilinen rnek
olarak, iki tarafnda konsantrasyonlar sabit olan gaz halindeki bir elemente ait atomlarn bulunduu
ince bir metal levhadan geen bu atomlarn difzyonu verilebilir. Aada (ekil a) ematik olarak
gsterilmitir. Eer, levha iinde yaynan atomlarn konsantrasyonunu (C, kg/m
3
) mesafeye (X) bal
olarak grafiini izersek, bir eri elde edilir. Bu eri, konsantrasyon profili olarak tanmlanabilir. Bu
erinin belirli bir noktadaki eimine de konsantrasyon gradyant denir. ekil bde konsantrasyon
profilinin lineer olduu var saylmtr.
Gaz
basnc
P
A
, sabit
Gaz
basnc
P
B
,sabit
P
A
>P
B
sabit
difzyon
yn
Alan A
nce levha
Y
a
y

n
a
n

g
a
z

a
t
o
m
l
a
r

n

l
e
v
h
a

i

i
n
d
e
k
i

k
o
n
s
a
n
t
r
a
s
y
o
n
u

,
C
X
Mesafe, X
Eim= Konsantrasyon gradyant
rnek: Pd levha,
Hidrojen gaz
Konsantrasyon
gradyant=Deriim
Eimcesi
Konsantrasyon=Deriim
Konsantrasyon
profili

J
x
=
D
dC
dx
Diffusion coefficient [m
2
/s]
concentration
gradient [kg/m
4
]
flux in x-dir.
[kg/m
2
-s]
Kararl hal difzyonu-1.Fick Kanunu
x xx x- -- - y yy y n nn n nde ak nde ak nde ak nde ak
Difzyon katsays
Konsantrasyon gradyant
[kg/m
4
]
Tek bir yndeki kararl hal difzyonu matematiksel olarak aadaki denklem ile
ifade edilir. Burada, ak (J), konsantrasyon gradyant ile orantldr. (Yaynan
atomun, ana faz atomu ile kimyasal reaksiyona girmedii varsaylr).
Burada orant sabiti D difzyon katsays olarak tanmlanr. Denklemdeki
negatif iaret difzyonun ynnn konsantrasyon gradyantnn aasna
doru olduunu gsterir. Konsantrasyon gradyant dikletike ak artar.
Difzyon iin itici g, konsantrasyon gradyantdr. Yukardaki denklem 1.
Fick Kanunu olarak adlandrlr.
1. Fick Kanunu
34
Yandaki geometriye sahip
700
o
C de elik plaka
boyunca gaz fazndan gelen
karbon yaynmaktadr.
Soru: Eer, kararl hale eriilirse, ne
kadar C, zengin taraftan fakir tarafa
geer ?
Adapted from
Fig. 5.4,
Callister 6e.
RNEK-Kararl hal yaynm
C1

=
1
.
2
k
g
/
m
3
C2
=
0
.
8
k
g
/
m
3
Carbon
rich
gas
1
0
m
m
Carbon
deficient
gas
x
1
x
2
0
5
m
m
D=3x10
-11
m
2
/s
Steady State =
straight line!
s m
kg
x
x
x
X X
C C
D J
2
9
3
11
2 1
2 1
10 4 . 2
10 ) 10 5 (
8 . 0 2 . 1
10 3

=
Karbonca
zengin gaz
Karbonca
fakir gaz
Kararsz hal difzyonu-2. Fick kanunu
Koullarn zamanla deimedii kararl hal difyonu mhendislik malzemelerinde
sk rastlanmaz. ounlukla kat iinde bir noktada, difzyon aks ve
konsantrasyon gradyant aadaki ekilde gsterildii gibi zamanla deiir.
rnein, elik bir milin yzeyinden ieriye sertletirmek amacyla karbon
yaynyor ise yzeyinde altnda karbon konsantrasyonu zamanla deiecektir.
Kararsz hallerde 2. Fick kanunu olarak bilenen aadaki denklem kullanlr:
dC
dt
=
D
d
2
C
dx
2
2. Fick kanunu
Not: Burada difzyon katsaysnn (D) bileime bal olmad varsaylmtr.
Mesafe
Y
a
y

n
a
n

e
l
e
m
e
n
t
i
n

k
o
n
s
a
n
t
r
a
s
y
o
n
u
Bu diferansiyel denklemin elde edilmesi ve
zm dersin kapsam dndadr.
Denklemin zm (zamana ve mesafeye
bal konsantrasyon) snr koullar
tanmlandnda mmkndr. Bu derste
baz difzyon problemlerinin zmnde
bu denklem kullanlacaktr.
Zaman
Kararsz halde, yaynan elementin belirli bir
mesafedeki konsantrasyonu zamanla deiir.
35
2. Fick kanunu - genel zm
Snr koullar:
t > 0 iin, C = C
s
, x = 0
t = 0 iin, C = C
0
, x > 0
C = C
0
, x =
Genel zm:
Hata fonksiyonu
|

\
|
=

Dt
x
erf
C C
C C
s
x s
2 0
Mesafe, x
K
o
n
s
a
n
t
r
a
s
y
o
n
,
C
C
x
= t zaman sonra x mesafesinde
konsantrasyon
erf (x/2Dt)=Gauss hata fonksiyonu.
Deerleri tablolarda verilmektedir.
C
s
=Yzey konsantrasyonu
C
0
= Yaynan atomun ana malzemedeki
difzyon ncesi orijinal konsantrasyonu
t=Difzyon sresi
D=Difzyon katsays
x= Difzyon mesafesi
Kararsz hal konsantrasyon profili (yukardaki koullar iin)
Clerin altndaki
indisler:
s=surface=yzey
0=orijinal
Yzey
Orijinal
Hata fonksiyonu Gaussian erisinin integralidir; Nasl karldn
bilmeniz gerekmez. Z ve erf (Z) deerleri tablo olarak verilmektedir.
Belli bir erf(Z) deerini veren Z deeri tablo vastas ile bulunur.
(Buradaki mantk, sinx=yi veren X asnn hesab gibidir. rnein,
sinx=0.5 ise x=30
0
dir. Hesap makinelerinde Z ve erf(Z) ilemi yoktur.
erf (Z) hata fonksiyon tablosu
) (
) (
0
Z Z erf
Dt
x
Z
Z erf
C C
C C
s
x s

=
=

Z erf(Z)
0.00 0
0.10 0.1125
0.20 0.2227
0.30 0.3286
0.40 0.4284
0.50 0.5205
0.60 0.6039
0.70 0.6778
0.80 0.7421
0.90 0.7970
1.00 0.8427
1.50 0.9661
2.00 0.9953
Error Function
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
0 0.5 1 1.5 2
Z
Z
Hata fonks.
e
r
f
(
z
)
0 2
1
0
Not: Ara deerler, ara deerlemeyle
(interpolasyon) bulunur.
36
Yzey sertletirme:
--Yzeyde karbon atomlarnn
demir iine yaynmas
--Ara yer difzyonuna rnek:
Dilide yzey sertletirme
Sonu:
-Yzeyin deformasyonu zor : C
atomlar dzlemlerin kaymasn
engeller.
-atlak oluumu zor: C atomlar
yzeyde basma gerilimi yaratr.
Fig. 5.0,
Callister 6e.
(Fig. 5.0 is
courtesy of
Surface
Division,
Midland-
Ross.)
Difzyonla malzeme prosesi (1)
elik yzeyinin karbonizasyon yntemi ile sertletirilmesi
Difzyon yn
C
s
C
0 C
x
Eer, yaynan elementin x derinlikte belirli bir C
1
konsantrasyonun deerinde olmas istenirse,
denklem aadaki hali alr.
Sabit
Dt
x
Dt
x
Sabit
C
s
C
C
s
C
= = =

2
2
0
1 Baz difzyon hesaplarnda
bu iliki kullanlr.
C
1
X Mesafe 0
37
rnek: 1020 eliinden bir diliyi 927 Cta karbonladnz dnn. Yzeyin 0.50
mm altnda karbon miktarn %0.40a karma iin gerekli zaman dakika cinsinden
hesaplayn. Yzeyde karbon miktarnn %0.90 ve eliin karbon miktarnn %0.20
olduunu kabul edin. D
927C
=1.28x10
-11
m
2
/sn
|

\
|
=

Dt
x
erf
C C
C C
s
x s
2 0
zm: C
s
=%0.90, C
0
=0.20, x=0.5mm=5x10
-4
m, D
927C
=1.28x10
-11
m
2
/sn,
t=?
dak sn t
t
Z
bulunur Z
Tablodan
erfZ
t
Z
t
erf
t sn m x
m x
erf
143 8567 755 . 0
88 . 69
. 755 . 0
7143 . 0
88 . 69
7143 . 0
88 . 69
70 . 0
50 . 0
) )( / 10 28 . 1 2
10 5
20 . 0 90 . 0
40 . 0 90 . 0
2 11
4
= = = =
=
=
=
= |

\
|
= =
(
(

Yzeydeki
karbon
konsant-
rasyonu
Yzeyin altnda x-
mesafedeki karbon
konsantrasyonu
lem ncesi malzemede mevcut
olan karbon konsantrasyonu
pre-existing conc., C
o
of copper atoms
bar
C
o
C
s
position, x
C(x,t)
t
o
t
1
t
2
t
3
Adapted from
Fig. 5.5,
Callister 6e.
Bakrn alminyum ubukta yaynmas
C
s
= Bakr atomlar
yzey konsantrasyonu
C
0
=Difzyon ncesi Al da mevcut Cu atomlar
konsantrasyonu
ubuk
Mesafe
C
x
|

\
|
=

Dt
x
erf
C C
C C
s
x s
2 0
t
0
< t
1
< t
2
< t
3
38
Bakr alminyum ubuun iine yaynmaktadr.
600 C de 10 saat sonra istenilen konsantrasyonda C(x) elde
edilmektedir.
Eer difzyon ilemi 500 C de yaplrsa ka saatte ayn
konsantrasyona C(x) eriilir.?
(Dt)
500C
=(Dt)
600C
Sonu: Dt sabit tutulmal.
Cevap:
Not: D
deerleri
burada
verilmektedir.
Pf noktas 1: C(x,t
500C
) = C(x,t
600C
).
Pf noktas 2: Her iki durumda C
o
ve C
s
ayn.
t
500
=
(Dt)
600
D
500
= 110hr
4.8x10
-14
m
2
/s
5.3x10
-13
m
2
/s 10hrs
10 saat
Saat
|

\
|
=

Dt
x
erf
C C
C C
s
x s
2 0
Soru:
C
x
i sabit tutan t ve x deerlerini lelim.
t
o
t
1
t
2
t
3
x
o
x
1
x
2
x
3
Difzyon derinlii:
x
i

Dt
i
= (Sabit)
|

\
|
=

Dt
x
erf
C C
C C
s
x s
2 0
Difzyon derinliine zamann etkisi-1
39
Deneysel sonu: x ~ t x ~ t x ~ t x ~ t
0.58 0.58 0.58 0.58
Teori x ~ t tt t
0.50 0.50 0.50 0.50
yi uyuum var! Difzyon derinlii sabit
scaklkta zamann kare kk ile artar.

B B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
ln[t(min)]
Linear regression fit to data:
ln[x(mm)]
=
0.58ln[t(min)]
+
2.2
R
2
=
0.999
ln x
En kk kareler
metodu ile bulunan
en uygun
dorunun denklemi
Sabit scaklk
Difzyon derinliine zamann etkisi-2
Elektronik entegre devrelerde silisyum yongalara emprite yaynm
(doping). Mesela, Si iinde P, B,Ga gibi yabanc trde atomlarn yaynm
rnek olarak verilebilir. Emprite atomlarnn yaynm ile Si yongalarn
elektrik iletkenlii deitirilir. (Emprite=yabanc atom=katk)
Proces:
1. Yzeyde P ca zengin
tabaka biriktir
2. Ist.
3. Sonu: Dope edilmi
yar iletken Si.
silicon
silicon
magnified image of a computer chip
0.5mm
light regions: Si atoms
light regions: Al atoms
Fig. 18.0,
Callister 6e.
Difzyonla malzeme prosesi (2)
Bilgisayar
yongas
Ak
blge: Si
Ak
blge:Al
Bilgisayar entegre devresinin grnts
40
Problem: Silisyum yongasna (yonga=chip) galyum (Ga) atomlarnn yayndn
dnelim. Eer yzeydeki konsantrasyon 10
24
atom/m
3
ise ve silisyum yongas daha
nce hi Ga iermiyorsa, 1100 C de, 3 saat sonra , yzeyin ne kadar altnda
konsantrasyon 10
22
/m
3
e ular. Ga atomlarnn Si iinde 1100 C de difzyon katsays
D=7.0x10
-17
m
2
/sndir.
zm:
m x x x Z x
Z Tablodan erfZ
x
x
Z
x
x
erf
x x
x
erf
m x
sn x saat t
m atom C m atom C m atom C
Dt
x
erf
C C
C C
x s
s
x s
6 6 6
6
6
4 17
24
22 24
4
3
0
3 22 3 24
0
10 174 . 3 ) 10 74 . 1 )( 82 . 1 ( ) 10 74 . 1 )( (
82 . 1 99 . 0
10 74 . 1
99 . 0
10 74 . 1
01 . 0 1
) 10 08 . 1 )( 10 7 ( 2
0 10
) 10 10 (
?
10 08 . 1 3
/ 0 ; / 10 ; / 10
2

= = =
= =
=
= |

\
|
=
|
|

\
|
=

=
= =
= = =
|

\
|
=

Difzyonu etkileyen faktrler-1

Difzyon, scaklk (T) ile artar. Difzyonun scaklkla ilikisi aada verilen Arrhenius
denklemi ile tanmlanr.
Difzyon iin aktivasyon enerjisi
(J/mol, kal/mol, eV/atom)
pre-exponential [m
gas constant
D= D
o
exp
Q
d
RT
|
\

|

|
diffusivity
Scakla bal olmayan
sabit
Gaz sabiti=8.31 J/(mol.K)
Difzyon katsays
Her iki tarafnn logaritmas
alnrsa aadaki eitlik elde
edilir.
1. Eer, lnD-1/T veya logD-1/T grafiini izersek ve elde edilen dorunun eiminden
aktivasyon enerjisi bulunur.
2. ki farkl scaklk iin D deerleri biliniyorsa D ve T deerleri yukardaki denklemde
yerine konulur. Elde edilen iki denklemden aktivasyon enerjisi hesaplanr.
Aktivasyon enerjisinin hesab iin iki yntem:
veya
41
Difzyonu etkileyen faktrler-2
Scakln tersi 1/T(1000/K)
Scaklk (
o
C)
D
i
f

z
y
o
n

k
a
t
s
a
y

(
m
2
/
s
)
Baz metallerde difzyon katsays. Not: lk simge zen ana metali, ikincisi ise znen atomlar gstermektedir.
rnein karbon, HMK veya YMK demir
kafesinde ara yer difzyonu gsterir.
Bakr ve alminyum atomlar yaklak
ayn byklkte olduundan bakr
atomlar alminyum kafesinde asal yer
olarak yaynr. Ara yer difzyonu, asal
yer difzyonuna kyasla daha hzl olur.
Her iki durumda da yaynan atomun ap
azaldka difzyon daha hzl olur.
zen metalin kristal yaps: Difzyon
katsays veya difzyon hz kristal yapya
bal olarak deiir. rnein, HMK -
demirde C yaynm YMK - demirde C
yaynma kyasla daha kolaydr. rnein,
500 C de karbonun HMK demirde
difzyon katsays 10
-12
m
2
/sn iken, ayn
scaklkta karbonun YMK demirde
difzyon katsays 5x10
-15
m
2
/sndir. Bu
farkn nedeni, HMK kristal yapsnn atom
dolum orannn (0.68), YMK kristal
yapsnn atom dolum oranndan (0.74)
daha dk olmasdr.
Difzyon mekanizmasnn tr: Difzyonun mekanizmasnn ara yer veya asal yer olmas
difzyonu etkiler. Kk atomlar, iri zen atomlarn oluturduu kristal kafesinde ara yer
difzyonu yapabilirler.
Fe-C
Al-Al
YMK Fe-C
Cu-Zn
Cu-Cu
Fe-Fe
Fe-Fe
zen
znen
(yaynan)
Difzyonu etkileyen faktrler-3
Kristal kusurlar: Difzyonun
olduu blge de kristal
kusurlarnn trleri de nemlidir.
rnein, metallerde ve
seramiklerde difzyon tane
snrlarnda tane ilerine kyasla
daha hzldr. Kristal d
yzeylerinde difzyon ok daha
hzl olur. Atom boluunun
artmas, metal ve alamlarnda
difzyon hzn artrr.
Genellikle, tane iinde
difzyonun yava olmasna
ramen tane ok fazla hacme
sahip olduundan toplamda
yaynan atom says, yzey
hatalarnda yaynan atom
saysndan daha fazladr.
ok kristalli malzemede tane
snrlar, dislokasyonlar gibi
kristal hatalar olduundan
difzyon, tek kristal malzemeye
kyasla daha hzldr.
Ag z-difzyon katsaysnn yaynm yerine bal
olarak deiimi. Genellikle difzyon; d yzeyler,
tane snrlar, dislokasyon izgileri gibi atomlarn
dizilimlerinin hatal olduu nispeten ak blgelerde
daha hzldr.
Hacimsel (tane ii)
Tane snr
Yzey
D
i
f

z
y
o
n

k
a
t
s
a
y

,
m
2
/
s

42
Yaynan
atom
zen
metal
Aktivasyon enerjisi
Hesaplanm deerler
Difzyon deerleri
BCC=HMK, FCC=YMK
Difzyon daha HIZLI
ak kristal yaplar
dk erime noktal
malzemeler
ikincil bal malzemeler
kk yaynan atomlar
dk younluklu malzemeler
Difzyon daha YAVA
sk paket yaplar
erime noktas daha yksek
malzemeler
kovalent bal malzemeler
daha byk yaynan atomlar
yksek younluklu
malzemeler
Yap & Difzyon
43
Terimleri bil !
ekirdek
ekirdekik
Homojen ekirdeklenme
Heterojen ekirdeklenme
Tane
Eeksenli tane
Direksi tane
ok kristalli yap
Kat zelti
Asal yer kat zeltisi
Ara yer kat zeltisi
Alam
Kristal kusurlar
Tane bykl says
Tane snr yzey alan
Boluk
Atom titreimleri
Faz snr
Alt-tane
Tane snr
Ara yer atomu
Dislokasyon (kenar, vida, kark)
Dislokasyon izgisi
Burger vektr
Dislokasyon enerjisi
ikiz
Aktivasyon enerjisi
Arhenius hz eitlii
z difzyon
Boluk (Asal yer) difzyonu
Difzyonda itici g
Ara yer difzyonu
Tane ii difzyon
Tane snr difzyonu
Fickin katlarda birinci difzyon kanunu
Difzyon (yaynm) aks
Konsantrasyon gradyant
Konsantrasyon profili
Fickin katlarda ikinci difzyon kanunu
Difzyon katsays
Kararl hal koullar
Kararsz hal koullar
Karbonlama
SEM
TEM
Optik mikroskop
dev
1-HMK demir kafesinde en byk ara yer boluunun yarapn
hesaplayn. Kafesteki demir atomunun yarap 0.124 nmdir ve en byk
ara yer boluklar (1/4,1/2,0); (1/2,3/4,0); (3/4,1/2,0);(1/2,1/4,0) vb.
konumlarndadr. Cevap:0.036 nm
2-Gm atomlarnn kat gm metalindeki difzyon katsays 500
o
C de
1.0x10
-17
m
2
/s ve 1000
o
C de 7.0x10
-13
m
2
/sdir. 500-1000
o
C scaklk
aralnda Agnin Ag iinde difzyon iin aktivasyon enerjisini(J/mol)
hesaplayn. R=8.134 J/(mol.K). Cevap:Q=183 000 J/mol
3-1020 eliinden bir dilinin 927
o
C de gazla karbonlandn dnelim. 5
saatlik karbonlamadan sonra dili yzeyinin 0.50 mm altndaki karbon
miktarn hesaplayn. elik yzeyinde karbon miktarnn %0.90, eliin
karbon miktarnn da %0.20 olduunu kabul edin. 927
o
C de D=1.28x10
-11
m
2
/s dir. Cevap: C
x
=%0.52
4-Bir metalin 200x mikro fotorafnn bir in karesinde 12 adet tane
bulunmaktadr. Metalin ASTM tane bykl says nedir ? Cevap:6.58