Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/1 (Yaz 2012), s.563-580.

GEBELK, KONARONAR-GERLK MESELES VE CORAF BAKIMDAN KONARONAR-GERLERN FARKLILAMASI

The Nomadism and SemiSemi-Nomadism Issue and Differentiation of the the Nomads in Terms of Geography Geography eyda BYKCAN SAYILIR*

ZET
Anadolunun coraf yapsna gre ekonomik ve kltrel hayatlar ekillenen konar-gerler, etnik kkenden ziyade bulunduklar corafyaya gre Yrk veya Trkmen isimleriyle anlmlardr. Bu coraf yapnn gerei olarak da konargerlerin tercih ettikleri birok farkl iktisad teebbslerin dourduu kltrel farkllklar olumutur. Anahtar Kelimeler: Yrk, Trkmen, konar-ger, gebe.

ABSTRACT
Semi-nomads, pursuing their economic and cultural lives according to the areas of Anatolia where their ethnic roots are found, are referred to as Yrk/Yrk (Nomad) or Trkmen (Turcoman). The nature of the geographical region also gave rise to cultural differences arising from the various economic enterprises preferred by each semi-nomadic group. Keywords: Yrk, Turcoman, semi-nomadism, nomad

Bu almada, Anadolu corafyasnn, konar-ger gruplar zerindeki etkileri ile bu gruplarn inan ve kltrel deerlerinin aynlamas/farkllamasna yapt etkiler zerinde durularak, bu aynlama/farkllamann neden, nasl ve ne ekilde gerekletii tartlmaya allmtr. Ayrca konu ile ilgili olarak akademisyenler arasnda yaanan kavram kargaasna da bu almann iinde yer verilmitir.

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Genel Trk Tarihi Anabilim Dal Doktora rencisi.

564 EYDA BYKCAN SAYILIR

1) Gebeliin Evrim Srecine Genel Bir Bak Antropologlar ve toplum bilimciler genellikle insanln ve toplumlarn geliim izgisini Evrim Kuram erevesinde ele almlardr. Genel bir deerlendirme ile toplum, ilkel toplum ve uygar toplum olarak iki aamada tasnif edilmitir. 19.-20. yzyllarda Bat ilim evrelerinde ekillenen ve/veya genel kabul gren bu tasnif, iktisadi, sosyal ve siyasi geliim srelerini aklamakta da anahtar rol oynamtr. znesinde sosyo-ekonomik yaam tarz olan bu snflandrmann dier bir tasnifi olarak insanlk tarihi, toplayclk/deviricilikavclk, obanlk, tarm ve uygarlk aamalarndan ibarettir. zellikle ilkel toplumdan uygar topluma geii bir sre veya kronoloji ierisinde deerlendiren antropolog ve toplum bilimciler aratrmalarnn merkezine Msr, Mezopotamya, in ve Hindi yerletirmiler, onlarla mukayese etmek iin de Afrika ve Okyanusya yerlilerini laboratuar olarak kullanmlardr. Yukarda ksaca zetlemeye altmz esaslara bal kalmak artyla, toplumlarn geliimini, retim, toplumsal ilikiler, inan ve siyaset dzleminde ele alarak pek ok kuram gelitirilmitir1. Tarih ncesi dneme ait bulgularn esas alnd bu kuramlara gre asalak (retmeyen) ekonomiden retici ekonomiye gei sreci yaklak olarak M..10.000den M.. 3000li yllara uzanmaktadr. n Asyadaki uygar toplumlarn ortaya kn merkeze alan bu anlaya gre, gei sreci yar gebe avclk ve toplayclktan iftilie tekml etme olarak grlmektedir. Buzul a rneinde grld gibi, bazen tersine gelimeler de yaand, rnein yerleik iftilikten gebe iftilie, tarm hayatndan da oban kltrne dnld, bu kuramda izah edilmeye allmtr2. Dolaysyla oban kltrn evrim izgisinin neresinde olduuna dair tartmalar gnmze kadar ulamtr. Evcilletirmenin nce bitkilerle mi (dolaysyla tarmla m?) yoksa hayvanlarla m balad sorusuna verilen cevaplar da bu tartma ile ilgilidir. oban/Gebe kltrn, avc-toplayc kltrden sonra ve ifti/yerleik kltrden nce ortaya kt esasna uymayan bulgularn tespiti zerine, evrim kuralna bal kalmak artyla, kronoloji deitirilmi ve tarm hayatndan oban/gebe hayata geildii fikri ne karlmtr. Dolaysyla evcilletirmenin, nce bitkilerle balatld, ardndan hayvanlarn evcilletirildii genel geer kabul grmtr. Bitki yetitirenlerin yeniden avc ve yar-gebe hayata getikleri, ardndan hayvanlar ehliletirerek oban/gebelie yneldikleri ileri srlmtr3. Dolaysyla toplumsal geliimin merkezine yine yerleikler oturtulmu ve uygar toplum onlarla balatlmtr. Ancak kkba hayvanlar ve srn ehliletirilmesi, kronoloji ierisinde izah edilebilirken, zellikle Asya devesi ve atn ehliletirilmesinde yerleiklerin rol veya ba kurulamamtr. Bilinen husus ise, iki hrgl Asya devesinin ve atn

Umumi bilgi iin bk. A. enel, lkel Topluluktan Uygar Topluma Gei Aamasnda Aamasnda EkonoEkonomik Toplumsal Dnsel Yaplarn Etkileimi, Etkileimi A.. SBF Yaynlar, Ankara 1982. A. enel, age, age s. 136-151. M. Murat Baskc, Evcilletirme Tarihine Ksa Bir Bak, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi DerDergisi, C.53, Say 1, Ankara 1998, s. 73-94. gisi

2 3

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

565

ehliletirildii ilk yer Orta Asyadr; yk ve binek hayvan olarak onlar kullanan ve dier topluluklara stnlk salayan da Orta Asya gerleridir4. Antropologlarn toplum ve topluluklarn geliimini tek bir kronoloji zerine oturtma abalar, aslnda kendilerinin de itiraf ettikleri gibi, evrim kuram ierisinde belirli rnekleri seerek yapay bir laboratuar ortam yaratmalarndan kaynaklanmaktadr5. Dolaysyla rneklemenin dnda kalan topluluklar bazen tanmlanm bir kavramn ierisine hapsedilmitir. zellikle Orta Asya halklar ve kltr bu nedenle gebe potas ierisinde tanmlanmtr. Ancak verilerin yeterince incelenmemesi nedeniyle bu gebe kltrden ne anlald hususu muallkta kalmtr. Bazen ilkel toplum, barbar toplum bazen ise oban toplum anlam iie geirilerek tek bir gebe tanm yaplm ve kullanlmtr. nsan topluluklarnn tek bir evrim ve kronoloji izgisinde izah edilemeyecei veya belirli aamalar ayn srayla yaamayaca gnmzde daha iyi anlalmaktadr. zellikle corafya ve iklim artlar blgelere gre ne kadar farkl ise, toplumlarn yaay biimleri ve geirdikleri aamalar da o kadar farkldr. Bu toplumlarn ayn aamalar/evreleri yaamas gerektii gibi bir dayatmac/zorlayc genel geer bir yargda bulunmak veya bir kural koymak doru olamaz. Bazen doal toplumsal geliimler bir noktada zorunlu olmaktan kar; yaam biimi tercih edilir. Dolaysyla corafya ve yaay uyumundan ortaya kan, tarihsel bir geliimi yanstan kltr, benimsenen ve tercih edilen bir yapya dnr. Bu gerein aksine, Eski Yunan filozofu Eflatunun gebeleri vahi aile gruplar olarak tanmlamas ve gebe obanlarn ilkel kitleler olduu; medeniyete ancak tarm hayat ile geildii ynndeki iddiasn6, 20. yzylda da devam ettirmek byk bir ikilemdir. Avctoplayclar, hayvanc topluluklarla bir grp onlar gebelikte birletirmek tarihsel gelimelere de aykrdr. Avc-toplayclar da gebe bir topluluktur. Ancak onlar retmeyen ve kendi ihtiyalarn karlamak iin g eden gruplardr. Hlbuki hayvanc gerler kendileri iin deil, hayvanlarnn ihtiyalar iin g ederler. Hayvanc gerlerin hayatlar, hayvanlarnn doal ihtiyacna bal olarak form almtr. Tarih boyunca otlaklar ve hayvanlar, gn eklini ve gzerghn da belirlemitir7.

4 5

M. Murat Baskc, agm., agm. s. 86- 89.

randaki ahseven gerleri konusunda yazan R. Tappler, eserinin giri ksmnda Antropoloji, Tarih ve Kabileler bal altnda ran gerleri rneinde bu tartmalara yer vermektedir. Bkz. Richard Tappler, rann rann Snr Boylarnda Gebeler (ahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi), Tarihi) ev. F.Dilek zdemir, Ankara 2004, ss.17-31. 6 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr Kltr, tken Yay., stanbul 2005, s. 33. Ayrca bk. A. enel, Eski Yunanda Siyasal Dn, Dn A..S.B.F. Ankara 1968, s. 206, 212. Ayrca bk. Bozkurt Gven, Kltr Snflamas Denemeleri, Hacettepe Sosyal ve Beer limler Dergisi, Dergisi II, 1, Ankara 1971, s. 9-19.
7

Brian Spooner, The Status of Nomadism as a Cultural Phenomenon in the Middle East, Perspectives pectives on Nomadism, Pers Nomadism Leiden, 1972, s.122-124; kr. bk. Abdullah Saydam, Sultann zel Statye Sahip Tebaas: Konar-Gerler, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Dergisi Aralk 2009, Say:20, s. 28.

566 EYDA BYKCAN SAYILIR

2) Gebe ve G Kavram Gebelik, bir topluluun, bir toplumsal kmenin yaamlarn ve soylarn srdrebilmek iin dzenli aralklarla yer deitirme gelenei ya da alkanldr. Gebelikte insanlarn ve hayvanlarn iklime bal olarak ovaya inme ve daa kma igdsne uymas, daha dorusu hayvann doal yaantsna uymas szkonusudur. Tarma dayal yaama geilmeden nce hayvanclkla uralmaktayd ve bunun doal sonucu olarak da hayvanlarn bakm ve beslenme artlar gerliin doal yaama uyumunu gerektirmekteydi. Gebelik veya gerlik -nomadizm, pastoralizm veya pastoral nomadizm-, tabi evrenin kaynaklarnn bir topluluun varln srdrebilmesi iin artk yeterli olmad zaman ortaya kar. Yllk ya miktarnn yeterli olmad ve ktla ramen, l ve bozkr arazisi hem ticarete hem obanla hem de hayvancla msait olduu takdirde, geni lekte otlaklarn bulunduu blgelerde bir iktisad faaliyet tarz olarak gerlik kendini gsterir.8 nsanlarn, hayvanlar ile birlikte durmadan uzun mesafeler boyunca yaptklar yer deitirmeler, mevsimlere uyarak ok defa belli bir gzergh izlemektedir. Daim bir karakter tayan bu yer deitirmelere gebelik -nomadisme-, bu hayat sren insanlara da gebe -nomade- tanmlamas yaplmaktadr.9 Bu konuda birok alma yaplmtr. Konu ile ilgili olarak Gneydou Toroslarda gebelik zerine almalar yapan Htteroth gebelii gruba ayrmtr; a. Yer deitirmelerin ve glerin byk mesafeler arasnda gerekletii, otlaklarn yatay dorultuda deitirildii Sahra Gebelii -Horizantal Gebelik-, b. Dalk blgelerde daha farkl bir ekilde gelimi olan ve otlaklarn dikey dorultuda yani dzlklerden dalara doru deitirilmesi ile gerekleen Da Gebelii -Vertikal

Gebelik)c. Gebe obanln bilinen bu iki nemli tipinin dnda, gebelikten yerleik hayata gei ekilleri olarak nitelenen ara tipler bulunmaktadr. Bunlar gebelikten farkl olarak yar gebelik, yaylaclk ve transhumans -sr sahipleri srleriyle birlikte gitmez ve srlere cretli obanlar elik eder- kavramlar ile aklanan gebe hayvanclk10. Yrkler zerine aratrmalar olan Mehmet Erz ise gebelii iki ana balkta toplamtr. Bunlardan birisi tam gebelik, dieri ise yar gebeliktir. Tam gebelii de, yatay -sahra/ova- ve dikey -da- olarak ikiye ayrmtr. Erze gre yatay gebelik, uzak mesafeler arasnda cereyan eden ve daha ziyade Arap Yarmadas ve Kuzey Afrika gibi l blgelerinde grlen gebelik trdr. Dikey
8

Erdal Aksoy, Yrk ve Trkmenlerin SosyoSosyo-Kltrel Kltrel Yaps (Krkkale Karakeili Aireti rrnei), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara nei) 2001, s. 93. Ayrca bkz. Pierre Bourdieu, The Algerians, Algerians Boston: Beacon Pres, 1962, s. 65. Sami ngr, Ortadou lkelerinde Gebe Hayatn Bugnk artlar ve Gebe Nfusun Sedantarizasyonu, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, Fakltesi Cilt: IX, Ankara 1964, s. 145. Bedriye Denker, Gneydou Toroslarda Gebelik (Dr. Wolf-Dieter Htterotha Gre), Trk Corafya Der Dergisi, gisi Yl: XVI, Say: 20, stanbul 1960, s. 136.

10

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

567

gebelik, yazn yksek dalar zerindeki yaylalara, otlaklara, kn klaklara gmek eklinde ortaya kan gebelik trdr. Yar gebelik ise, gebelikten yerleik hayata geite ara tip olarak tanmlamtr. Kn kylerde adr yerine aa, ta, tula, saz gibi evlerde oturulur, daha ziyade hayvanclkla yryebilen hububat ziraat yaplr; yazn ise, hayvanlar alnp yaylalara klr ve adrda kalnr. Orta Asyadaki Trk airetlerinin nemli bir ksm, randaki Kagaylar ve Trkmenler, Anadoludaki Yrklerin byk bir ounluu bu gebelik modeline uymaktadr.11 3) Trk/Osmanl Gerliine Ait Tanm ve Kavramlar Eski Trk kltrn bozkr kltr olarak tanmlayan brahim Kafesoluna gre, gebeliin tanm yaplrken iki byk hata yaplmaktadr. Bunlardan ilki, bozkrlar sahasnda grlen btn topluluklarn, ayn sosyal bnyeye sahip olduklar sanlarak, aralarndaki kltr birimi farklarnn gzden karlmasdr. kincisi de bu topluluklarn yalnz birer ekonomik kurulu olarak ele alnmasdr. Kafesolu, her topluluk gibi bozkrlarda yaam eitli kavimlerin de, ekonomik zellik yannda, ayr ayr sosyal, dini, idari ve siyasi cepheleri bulunaca hesaba katlmadka, mesela Trk Mooldan ve baz Hind-Avrupal kitleleri birbirinden ayrmadka, onlarn bozkrl, gebe ve kyl vasflarnn tayin ve izahnda kesin ve doru bir sonuca varmann hemen hemen imknsz olduunu belirtir.12 Gebe kelimesi esasen iki farkl anlam iermektedir. Birincisi, deiik artlara bal olarak belli bir yre iinde adr, hayvan ve teki aralarla yer deitiren, yerleik olmayan kimse veya topluluk; ikincisi ise mevsimlere gre lke veya yer deitiren kimse/topluluktur. Anl Ylmaz ve Cahit Telcinin Trk Kltr Terminolojisinde G Kavram zerine adl almalarnda, bilim literatrnde g, gebe ve konar-ger terimleri zerinde ayrntl bir ekilde durulmutur.13 Eyboluna gre, kelimenin ker-obadan tredii ve bu nedenle keroba-kebe/gebe olarak kullanldn belirtmitir.14 Baykaraya gre ise gebeler, bir yerde karar etmeksizin hem zaman hem de meknda hareket halindedirler. Senenin hemen her zamann farkl yerlerde geirebilirler, ayn yerde hem yaz hem de k aylarn geirebilmektedirler.15 Eski Trk hayat ile ilgili corafya, sanat tarihi, arkeoloji ve tarih alanlarnda ortaya konulan baz almalarda aratrmaclarn bir ksm, gebe terimini kullanmay tercih etmilerdir.16 Kimi Trk aratrmaclar tarafndan gebe kavram yabanc kaynaklardan

11 12 13

Mehmet Erz, Yrkler, Yrkler Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1991, s. 71-72. brahim Kafesolu, age, age s. 215.

Anl Ylmaz-Cahit Telci, Trk Kltr Terminolojisinde G Kavram, Modern Trklk Aratrmalar Dergi Dergisi, si C. 7, S. 2 (Haziran 2010), Ankara 2010, s. 14-33. 14 . Z. Eybolu, Szl, stanbul 1988, s. 285. Trk Dilinin Etimolojik Szl
15 16

Tuncer Baykara, Trk Kltr Tarihine Baklar, Baklar Ankara 2001, s. 63.

Orhan Grbz, Trkiyede Gebe Mesken rnei: adr, Trk Corafya Dergisi, Dergisi S. 32, stanbul 1997, s. 185-195; Halil Hadimli-Zerrin Karakuzulu-Salih Birinci, Akseki lesindeki Gebe Hareketler, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Dergisi C. 3, S. 10, 2010, s. 348-359.;

568 EYDA BYKCAN SAYILIR

Trkeye yaplan evirilerden sorgulamakszn kullanlmtr. Ancak ler Bulduk gibi baz aratrmaclar konu hakknda kaleme aldklar almalarnda, kavramsal ereveye ya bir ksm, ya da balk amlardr.17 Ylmaz ve Telciye gre, ger ya da konar-ger ifadesi, gebe ile ayn anlamda kullanlmtr. Derleme Szlnde gkn, gebe, gkn evli kavramlarnn ayn anlama geldii, etimoloji szlnde de ger ifadesinin gmekten tredii, g-er-mek/germek olarak da kullanld belirtilmektedir.18 Tufan Gndz, Yusuf Halaolu, Latif Armaan, lhan ahin konar-geri kullanmay tercih ederken, Muhtar Kutlu ve Tuncer Baykara ger terimini almalarnda kullanma eilimi gstermilerdir. ler Bulduk ise hem konar-ger terimini hem de geri kullanmtr. almamzda konar-ger ve ger terimlerini birlikte kullanlmas daha uygun grlmtr. Btn bunlarn nda, batdaki tanmlarnn aksine, gerlik, corafi artlar ve ekonomik zorunluluklarla yakndan ilgilidir ve ger Trk kavimlerinin maddi ve manevi yksek bir kltrden mahrum olduunun dnlmemesi gerekmektedir. Ayrca 3500 yllk hayat bozkr artlar iinde geen Trk topluluu da kendine mahsus bir kltr tipine sahiptir. Sadece ekonomik imkn ve faaliyetler asndan deil fakat din, dnce, ahlk ynlerinden de tamamlanarak bir manevi deerler birliine sahiptir. Konar-gerler, Osmanl toplumunun en nemli unsurlarndan birisidir. Anadoludaki konar-gerlerin hayat tarzlarn gebe olarak tanmlamak doru ve yeterli bir ifade olmamaktadr. nk basit gebe topluluklar, devaml yer deitiren, ziraati ve yerleik hayat bilmeyen, sosyal organizasyonlar gelimemi srler halinde yaayan gruplardr. Konar-gerler ise ekonomik adan hayvanclkla uraan, hayat tarz bakmndan da yaylak ve klak alanlar arasnda hareket halinde olan gruplardr. Bunun yan sra tpk yerleik halk gibi devletin idari, mali ve hukuki organizasyonu iinde de yer almlardr.19 zetle konar-gerler, gebelik ile yerleik hayat arasnda bir ara yaam tarzdr. Bu nedenle Osmanl belgelerinde gerlerle ilgili olarak dikkati eken en nemli zellik, onlarAbdullah Kse, Trkiyede Geleneksel Krsal Konut Planlarnda Gebe Trk Kltr zleri, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Dergisi C. VII/2, Afyon 2005, s. 165-200 vb.
17

ler Bulduk, Sosyal Yaay, Konar-Gerlik ve Etnisite, Uyan TrkiyemTrkiyem- II. YrkYrkTrkmen Byk Byk Kurul Kurultay ve Bilim enlii (3(3-4 Mays 2008), 2008) Ankara 2008, s. 217. 18 Anl Ylmaz-Cahit Telci, agm agm, s. 16.
19

Osmanl dneminde gebelerin hukuki, idari ve mali statleri hakknda bkz. M. Tayip Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve EvldEvld- Fatihan, Fatihan stanbul 1957; lhan ahin, Osmanl mparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuki Nizamlar, Trk Kltr, Kltr XX/227 (1982), s. 285-294.; Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan SiyaSiyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, Yerletirilmesi TTK Yay., Ankara 2006; Selahaddin etintrk, Osmanl mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, DTCFD XX/II, Ankara 1943, 107-116; ler Bulduk, dari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri ve Yerlemeleri, A.. DTCF TaTarih Aratrmalar Dergisi, Dergisi 30 (Ayr Basm), 1998; Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen AiretAiretlerileri- BozBoz-ulus Trkmenleri 15401540-1640, 1640 Ankara 1997, s. 107-136.

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

569

dan bahsedilirken sklkla, Trkmen, Yrk, Konar-ger, Konar-ger Yrk, Ger-yrk, G-kn, G-knc, Ger-evli ve Gebe gibi kavramlarn veya kavram iaretlerinin gemi olmasdr.20 4) Corafi Bakmdan KonarKonar-Gerlerin Farkllamas a) Yerleikler Trkler, yerleik hayata yabanc deillerdir. zellikle XII. yzylda dahi kaynaklardan u blgesinde bulunan Trkmenlerin hepsinin gebe olmadn grmek mmkndr.21 Yaadklar hayat tarzna gre yaylak ve klak blgeleri arasnda srekli hareket eden konar-gerler genellikle hayvanclkla uramlardr.22 Yaylak ve klak mahalleri arasnda hareket halinde olduklarndan gebe olarak adlandrlsalar da bu tam bir gebelik deildir. Yazlar yaylakta hayvanlarn otlatan airetler, kn da zira faaliyetlerle megul olmulardr.23 XVI. ve XVII. yzyllarda Osmanl dneminde ise savalardan veya devlet otoritesinin tarada zayflamasndan dolay ekyadan bunalan krsal halkn, kylerini terk ederek g etmesi ve konar-gerlii devam ettiren airetlerin yaylak klak kavgalar, ziraata msait olan yerleim yerlerinin terk edilmesi, Rakka ve Halep blgesinde Arap airetlerinin basklar ve dier sebeplerden dolay devlet, uzun yllar srecek olan airetleri iskn politikasn yrrle koymutur. Devletin kurulu dneminde, yeni topraklar Trkletirmede ve enlendirmede faydalanlan Trk airetleri daha sonra blgenin ekonomisine katk amacyla yerletirilmitir.24 Tarih boyunca Trkler, ya geici iskn mahallerinde veya kendilerinin yeni oluturduklar iskn merkezlerinde ya da nceki yerleik halkn terk ettikleri yerleim merkezlerine yerlemilerdir. Geici iskn merkezi olan yaylak, klak veya gzlelerin25 kalc olmadk20

lhan ahin, Osmanl Dneminde KonarKonar-Gerler, Gerler Eren Yay., stanbul 2006, s. 61. Ayrca bkz. Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri I, I Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1978, s. 5. Ayrntl bilgi iin bkz. Ali Sevim-Erdoan Meril, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, TekiTekilat ve Kltr, Kltr TTK, Ankara 1995, s. 517.; Ali Sevim-Yaar Ycel, Trkiye Tarihi 1, 1 TTK, Ankara 1995, s. 385.

21

22

At, koyun, kei, katr, deve ve sr yetitirmilerdir. Bkz. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparamparatorluunda Airet Airetlerin skn, skn stanbul 1987, s. 12. 23 Klak yerlerinde dardan pirince kadar her nevi toprak mahsullerini ekmektedirler. Bkz. Faruk Smer, XVI. Asrda Anadolu, Suriye ve Irakta Yaayan Trk Airetlerine Umumi Bir Bak, ktisat Fakltesi Mecmuas XI, XI No: 1-4, stanbul 1952, s. 516.
24 25

Cengiz Orhonlu, age, age s. 12.

Gzle, sonbaharn geirildii da etekleri, ky civarlar. Gzleler, esas yayladan daha alakta, devaml yerleme merkezine daha yakn, dolaysyla yayladan daha lml, ksmen ilk, genellikle sonbahar mevsiminde daha uzun sre kalnan ikinci bir yayladr. Bu geici yerlemelerden sonbaharda daha fazla yararlanlmas sebebiyle sonbahar (gzn) manasnda gzle ad kullanlmaktadr. Ayrntl bilgiler iin bkz. Mecdi Emirolu, Boluda Geici Bir Yerleme

570 EYDA BYKCAN SAYILIR

lar, bu gibi yerlerin ziraat yaplabilen yerler olmayp, beslenen hayvanlarn otlatlabilmesi iin seilen yerler olmalar nedeniyle, daha sonradan terk edilmilerdir. Blgedeki dar alanda yaama gereklilii, klan, hatta daha sonralar gzlelerin ziraat yaplabilecek olanlarnda ziraat yaplma ihtiyacn dourmutur. Ziraat yaplabilmeye elverili mezralar ile bu yolla ziraata alan baz dier alanlarn, nceleri mezra olarak adlandrlmasna ramen ziraatn topraa bamll gerektirmesi nedeniyle, daha sonralar birou kye dnmtr. Tufan Gndze gre, mezralarn kye dnmesi evre halinde gereklemitir. Birinci evre, mezrann bir kyn ekinlii olarak kaydedilmesi ve yerleik nfusun bulunmamas, ya da ky halkndan geici olarak yerleenlerin olmasdr. Bu durum, devaml yerleimin n hazrl niteliini tamtr. kinci evre, zellikle XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren mezralarn bir blmnn konar-gerler tarafndan klak olarak tasarruf edilmesidir ki, bu durum mezralarn yerleim sahas haline gelerek kye dnmesinde nemli bir etken olmutur. nc evre de, konar-gerlerin klak iin kullandklar mezralarda zira faaliyetlere balamasdr.26 Mezralarn kye dnmesiyle ilgili olarak pek ok rnek vermek mmkndr. rnein, Alpaslan Demirin doktora tezinde, Niksar kazas krsalnn yllk nfus artnn, mezralarn kylere dntrlmesi ve yeni kylerin kurulmas yoluyla % 22 gibi yksek bir oranda gerekletiini grmekteyiz. Buna gre, Niksar kazasnda 15 mezra kye dntrlrken, 11 yeni ky kurulmutur. Sivasta 120, Tokatta 44 ky mezraya dntrlrken, Divrii kazasnda da, XVI. yzyln ortasnda, youn bir kyleme yaand grlmtr. Burada da 25 mezra kye dntrlm ve 9 yeni ky kurulmutur. Ayn ekilde yzyln banda Besni kazasnn 63 ky bulunurken bu say, yzyln ortasnda 91e ykselmitir. Kazada % 36 gibi bir yllk art grlmtr ki, Demir, bu durumu konar-ger etkisiyle mezralarn kye dnmesi ile aklamaktadr.27 Fikret Ylmazn almasnda ise, Karesi sanca iin, XVI. yzylda mevcut olan yerleim merkezi says 1530 ylnda 742 tane iken, 1573te bu rakamn 786ya ykseldii tespit edilmitir. Bu ykseliin nedeni, yeni ky oluturulmasnn yan sra mezralarn kye dnmesidir.28 Bu yeni oluan kylerin, 88 tanesi nceki tahrirde hibir zellik altnda deftere kaydedilmemi kylerdir. Kalan kylerden 7 tanesi mezra iken kye dntrlm, 2 tanesi de terk edilmi, bakmsz, harap olarak kaydedildii iin en ve abadan etme yoluna gidilmitir. 1573 tahririnde tamam kylerde ve krda yaamakta olan perakende cemaatinin nfusu 154 hane ve 119 mcerredden ibaret olup mevcut hanelerin hemen hemen tamamnn
Tipi, Gzle Corafya Aratrmalar Dergisi, Dergisi S. 8 (1976dan ayr basm), Ankara 1977, s. 97120.
26

Tufan Gndz, XVI. Yzylda Kayseride Mezraalarn Kye Dnmesinde Konar Ger Airetlerin Rol, Boz Bozkrn Efendileri, Efendileri Yeditepe Yay., stanbul 2009, s. 141, 142, 143.

27

Alpaslan Demir, XVI. Yzylda SamsunSamsun-Ayntab Hatt Boyunca Yerleme, Nfus ve EkonoEkonomik Yap, Yap Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Doktora Tezi, Ankara 2007, s. 104, 105, 108. Fikret Ylmaz, XVI. Yzylda Edremid Kazas, Kazas Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 1995, s. 113.

28

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

571

kylerde yerlemi vaziyette olduklar anlalmtr. Ayn ekilde 1530 tahririnde 3596 hane olduklar tespit edilen Karacalar Yrklerinden, 628 hanenin yerleik hayata geerek kylere yerletii, 109 hanenin bir ksmnn ise ehirleri tercih ettikleri grlmtr.29 Konar-gerler zamanla, kurulu bulunan ehir veya kylere giderek orada yerleik bir hayat semi olduklar gibi, yine konar-gerlerin hi kimsenin yaamad bo bir toprak parasn, ormanlk bir araziyi veya bataklk bir blgeyi dzenleyerek oraya yerleip enlendirdikleri grlmektedir. Bunu bazen resmi grevlilerin tesiri altnda,30 bazen de belirli grevler karlnda vergiden muaf olmak iin yapmlardr. Tabi bunun iin devlet tarafndan birtakm tevik edici tedbirler alnmtr. Konuyla ilgili, Ankara, Sivas, Amasya ve Konya sancaklarnn kaza ve kylerinde ziraat hayatna balayan Rivan ve Afar airetlerinin, ziraata henz balam olduklarndan ekonomik ynden son derece zayf olduklar, bu nedenle durumlar dzelinceye kadar 5 yl aar vergisinden muaf tutulmalar gerektiine dair verdikleri arza kayda deer bir rnektir.31 13 Austos 1851 (15 evval 1267) tarihinde konu Meclis-i Vlda grlm, Rivan ve Afar airetleri halkndan ziraat yapmaya gc yeten 3479 kiiye barnacaklar evler verildii gibi, ziraat yapmalar iin de kz, tohum ve ift aletleri temin edilmitir. Ayrca btn bu ahslara devlet tarafndan verimli tarlalarn tahsis edilmesi kararlatrlmtr. Eskiden beri meskn durumda bulunanlar, bulunduklar kylerde yeteri kadar ziraata elverili arazisi bulunmayanlar ise verimli arazisi bulunan evre kylere nakledilerek, kendilerine yeteri kadar arazi tahsis edilecei ifade edilmitir. Ancak bedenen salam ve ziraat yapmaya kabiliyeti olup da maddi gc yerinde olmayan 443 kiiye de evler tedarik edilerek durumu msait olan dier kyllerin yanna ortak32 olarak verilecekleri belirtilmitir.33 Her iki airetten 368 kiinin ticaretle uramalar salanacak ve 4198 kii ise uygun kimselere hizmetkrlk etmek suretiyle geimlerini salayacaklar anlalmtr. Kalan 289 kii ise ktrm olmalar hasebiyle ellerinden bir i gelemeyecei iin kendilerine herhangi bir i verilmeyip, akrabalar tarafndan baklmak zere uygun yerlere iskn edilmilerdir. Sonu olarak, 8777 kiiden oluan airet mensuplarnn hibirisi bota braklmayarak i sahibi olmalar ynnde karar kmtr.34

29 30

F. Ylmaz, agt, agt s. 197.

mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, FM, FM Say. 1-4, C. XI, (Ekim 1949-Temmuz 1950), stanbul 1951, s. 524-569. 31 Faruk Sylemez, rneiOsmanl Devletinde Airet Ynetimi -Rivan Aireti rnei -, Kitabevi Yay., stanbul 2007, s. 184.
32

Ortaklar, kanunlarda belirtildii gibi hizmetleri karlnda daima avarzdan muaftrlar. Ortaklar nsf hsln belie verdikleri sebebden muflardr, Karaman Kanunnamesi, Kanunnamesi I, 1528, s. 47. Ortaklk hakknda geni bilgi iin bkz. mer Ltfi Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyonu ekilleri, I: Kullar ve Ortak Kullar, Toplu Eserler, Eserler s. 575-717. Faruk Sylemez, age, age s. 184. Ayn yer.

33 34

572 EYDA BYKCAN SAYILIR

Vergiden muaf olmak isteyen konar-gerlerin yerlemeleri sonucunda yaptklar dier baz iler unlardr: Derbentilik, doanclk, katranclk, bazdarlk vb. zellikle derbent tekilat Osmanl Devletinin en nemli yerleim yollarndan birisiydi. Duvarlarla evrili, derbent tekilatlar ana yollarn kesitii ve merkezi nem tayan yerlerin bulunduu yerlerde kurulmutur. Derbentler, sadece blgenin ve ticaret yolunun gvenliini salamak konusunda nemli noktalar olmakla kalmam ayn zamanda hi kimsenin gitmeyecei blgelerde de yerleim yerlerinin olumasn salamtr.35 Ayn zamanda devlet tarafndan kimsenin gitmek istemeyecei bu yerlerde daha nce yaanan zorluklarn ortadan kaldrlmas planlanmaktayd. nk dalk blgeler, vergi toplamada zorluklarn yaanmasna sebep olan blgelerdi ve zamannda bu vergilerin tahsil edilememesi skntlara yol amaktayd. rnein, sabk Adana mtesellimi Hasan Paaoullar uhdesinde bulunan Adana ve Tar-

sus Yrk Cemaatleri mukataas reayas ahin Danda bulunmalar dolaysyla vermedikleri 5 senelik mir mallar mltezimi tarafndan ksmen tahsil edilmitir.36
Bu nedenle vergiden muaf olmak isteyen konar-gerler, dalk, kayalk, ormanlk, kpr ve korkulacak mahuf ve muhatara yerlerde, yolcularn veya kervanlarn emniyetlerini ve gvenle geebilmelerini salamak iin buralara yerleiyorlar ve derbentilik grevinde bulunuyorlard. Ekya ve yol kesicilerin barnd, dalk ve ormanlk blgelerin yol emniyetini bu derbentiler temin etmek durumundayd. zellikle Viyana bozgununun yaand yllar birok yerde olduu gibi derbent tekilatnda da olumsuzluklara yol am, dalan derbent blgelerinin yeniden iskn iin 1691 yl Ocak ayndan itibaren eitli hkm, hccet ve fermanlar karlmtr.37 Bu yllarda konar-gerleri derbent ve geit yerlerine yerletirmek fikri daha geni lde uygulanmtr. Yer yer dalm olan derbentilerin yerine onlar yerletirilmitir.38 Osmanl Devleti, Anadoludaki Trkmen airetlerini iskna tbi tutarken, ya meskn bulunan kylerdeki yerleik halkn arasna er beer hane eklinde yerletirmi, ya da bo olan yerlere yeni kyler kurmak suretiyle bu kylere toplu olarak iskn ettirmitir. Bu uygulamann, genellikle airetlerin devlete verdikleri gvene gre deiiklik gsterdii grlmtr. skn edilecek airetin, halkn huzur ve sknunu bozmadan iiyle megul olaca anlalrsa, yeni kyler kurularak topluca iskn ettiriliyorlard. Ancak, rahat durmayacaklar anlalrsa, bunlar younluk ve etkinlikleri krlmak maksadyla, gruplar halinde kylere datlmak suretiyle iskn ettirilmilerdir. Bu balamda, Hassa silahorlarndan olan Ayn-

tab voyvodas Hseyin Aa, Rakka valisi maiyyetine tayin edilmi ise de Ayntab havalisinin bir taraf Trkmen bir taraf Krt olduu cihetle daima vukuat kmas muhtemel bulunduundan mumaileyhin u srada Ayntabda kalmas lzumu,39 ifadelerinin yer ald belge
Osmanl Devletinin uygulamalarnda Trkmenlere bak asn en iyi ekilde gstermektedir.
35 36 37 38 39

Ayn yer. BOA, BOA C. ML. D. 388 G. 15890. Cengiz Orhonlu, age age, s. 47-49. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, Tekilat stanbul 1990, s. 104-105. BOA, BOA C. DH., D: 6, G: 265.

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

573

Osmanl Devletinin iskn politikalar sonucunda Anadolunun eitli yerlerine yerleen konar-ger teekkllerin yerleme srecinde -il ve yresi Ouzun Beydilli, Bayndr, dir ve Yva boylarnn yerleim alan olmutur. ok koluna bal Ramazanl ulusu skenderun-Alanya arasndaki ky eridine yerlemi40, Halep Trkmenleri, Dulkadirli Trkmenleri ve Yeniil Trkmenleri de Anamur-Glnar blgesine yerlemitir.41 b) Ova Gerleri -Yatay Gebelik GebelikTam gebelik iinde yer alan, yatay gebelik, uzak mesafeler arasnda cereyan eden ve daha ziyade Arap Yarmadas ve Kuzey Afrika gibi l blgelerinde grlen gebelik trdr. zellikle llerin ortasnda kei ve koyundan ziyade devecilikle geinen seyyar ve seyyal byk deveci kabilelerle, ehir ve kasabalara yakn yerlerde koyun yetitiren, hareket kabiliyetlerini byk lde kaybetmi bulunan deveci airetler, yatay gebeliin rneklerini tekil etmektedir.42 Bu tip glere sebebiyet veren ve yerine gre deien durumlar u ekilde sralamak mmkndr: a- Orta Asya step gebelerinin daha ziyade boylamsal istikamet takip eden glerinde, kuzeye doru otlak sahalarnn yazn uygun bir hale gelmesi, b- l gebelerinin glerinde ise k ve ilkbahar yamurlarn mteakip yeeren kenar sahalar ve kuvvetlenen su kaynaklarnn olmasdr.43 Osmanl Devletinin snrlar iindeki konar-gerlerden Yrkler daha ziyade belli bir sancan dhilinde kendilerine tahsis edilen yaylak ve klak sahalarnda kolaylkla gidip gelirken, Trkmenler iin bu durumun ayn olmad grlmtr. Trkmenlerin yaylak ve klak sahalar birbirinden hayli uzak mesafelerdeydi. Trkmen olarak adlandrlan bu konar-gerlerin bnyesinde pek ok airet bulunmaktayd. Bunlar, Boz-ulus, Halep, Dulkadirli, Varsak, Yeni il gibi byk teekkller olup, yaylak ve klak sahalar birbirinden hayli uzakt. Mesela Mardin, Diyarbekir, Urfa geninde bulunan Berriyecik blgesini klak sahas olarak kullanan Boz-ulus Trkmenleri, yazlar Erzurum-Kars platolarndaki yaylalara kp, hatta zaman zaman Grcistan snrna kadar yaklamlardr.44 Ayn ekilde Dulkadir Trkmenleri, klar ukurova, Antakya gibi sahil blgelerine inerken yazlar, Engizek, Erciyes, Nurhak dalarndaki yaylalar bata olmak zere Bozoktan Nideye kadar uzanan sahalara yaylmlardr. Ateken Yrkleri Karamandan Kayseriye

40

Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler), TarihleriTarihleri- Boy Tekilat Destanlar, Destanlar Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1999, s. 2.

41

Yusuf Halaolu, Osmanl Dneminde Trkiyenin Nfus Yaps ve Airetler, Milliyetilik Tebliler, stanbul 1992, s. 42-44. ve Milliyetilik Tarihi Aratrmalar V. Bilim Kongresi, Tebliler 42 Erdal Aksoy, agt, s. 97. agt
43 44

Bedriye Denker, agm, agm s. 138.

Boz-ulus hakknda bkz. Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri, BozBoz-ulus TrkTrkmenleri, 15401540-1640, 1640 Ankara 1997.

574 EYDA BYKCAN SAYILIR

kadar uzanan geni bir alanda yar-yerleik bir hayat srmlerdir. Ulu Yrk Trkmenleri45 ise Tokattan Ktahyaya kadar olduka geni bir alana dalmlardr.46 Yeni il Trkmenleri ise Grn, Kangal, arkla, Divrii yresindeki yaylalarla daha gneydeki klak mahallerini, Halep Trkmenleri yaylamak amacyla zaman zaman Yeni il Trkmenlerine komu yaylalar, Varsaklar Toros dalar ile ukurovay yaylak ve klak mahalli olarak kullanmlardr.47 Anadolunun nemli konar-gerlerinden birisi olan Bozdoan Yrklerinin teekkllerinin yaylak ve klak alanlarnn ise daha ziyade Mut, Ermenek, Glnar, Silifke, el ve Aydna kadar uzanan blgede ve zellikle Orta ve Bat Toroslara doru olduu grlmtr. Buna gre XVI. yzylda en kalabalk Bozdoan gruplarndan olan Kseler Cemaatinin Glnar ve evresinde younlatklar ve Havaze, Lapa, Kargucak, Kara Kenise, Oyrucak, Doa Alan gibi klaklar kullandklar grlmtr. elde, Ccenler ve Pnarda ise yaylaya ktklar grlmektedir. XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren Tarsus ve Adana taraflarna doru Kselerden bir kol kaym ve bunlar Bulgar Da ve Hasan Dan yaylak olarak kullanmlardr. Adanada Kara sal Kazasndaki Gerce ve Alaca Atl ile Karatataki Katran Gedii, Tepelice ve Pnar li mahallerinde ve Tarsusta Avaluda da sakin olan veya yaylaya kan Kselere bal gruplarn bulunduu grlmtr. Ayrca Bozkrl Cemaati ile birlikte Alaiyye, Ermenek-Narlucada bunlarn g sahalar arasnda saylmaktadr. Kseler Cemaati gibi kalabalk olan Bozdoan gruplarndan olan Burhanlar Cemaati de, Larende, Ermenek, Alaiyye ve Adanaya doru yaylan cemaatlerden birisidir.48 Grld gibi Trkmenler daha uzun mesafeli yatay/ova gerlii yapmlardr. Fakat zamanla g yollar kesintiye urad iin tpk Yrkler gibi daha ksa mesafeli dikey/da gerlii yapmak zorunda kalmlardr. Yukarda da belirtildii zere, zellikle yaylak-klak sahalar Gneydou Anadoludan Dou Anadoluya ve Orta Anadoluya uzanan Trkmenlerin bir ksm, devlet politikas gerei yerleik hayata geerken; gerlii muhafaza edenler zellikle Anadolunun dou ve gneydousunda ksa mesafeli da gerliine ynelmilerdir. Bu gruplarn bir ksm Ekrad- Trkmen ad verilen yeni bir sosyo-etnik kimlie dnmlerdir. c) Da Gerleri -Dikey Gebelik GebelikTam gebelik tanmnn iinde yer alan dikey gebelik, yazn yksek dalar zerindeki yaylalara, otlaklara, kn ise klaklara gmek eklinde ortaya kan gebelik tr45

Ayrnt iin bkz. Erhan Afyoncu, Ulu Yrk (1485-1574), Anadoluda ve Rumelide YrkYrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri Bildirileri, ileri (Tarsus/14 Mays 2000), Ankara 2000, s. 1-8. 46 Tufan Gndz, Osmanl Ekonomisi inde Konar-gerler, 60. Ylnda lim ve Fikir Adam Prof. Dr. Kazm Yaar Kopramana Armaan, Armaan Haz. Semih Yaln, Ankara 2003, s. 358, 359.
47 48

Tufan Gndz, Konar Ger, .A, .A Trkiye Diyanet Vakf, C. 26, Ankara 2002, s. 162.

ler Bulduk, Bozdoan Yrkleri ve Yaylak-Klak Sahalar, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Bildirileri (Tarsus/14 Mays 2000), Ankara 2000, s. 72, 73, 74.

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

575

dr.49 Dalk blgelerde farkl bir ekilde gelimi olan da gerlii tipinde msait vadilerde bulunan klk otlaklardan yazn dalarn yksek irtifalarndaki otlaklara g edilerek, otlaklar dikey bir ekilde deitirilir. Bu tip gebelik zellikle, n Asyada ok yaygndr. Gebeliin ekilleri tabi artlara bal olarak tasnif edildiinden, da gerlii yayla gerlii olarak da adlandrlmaktadr.50 Da gerlii tanmnn ana hatlarnn oluturan esaslar unlardr: a- Mevsimine gre uygun otlak sahalar, ykselti blgelerinin, tabiatyla dikey bir ekilde deitirilmesiyle temin edilir. b- Otlak sahas ile ziraat sahas arasnda sk mnasebet ve yerine gre g mesafelerinin ksa oluu, bu tip gebelikte de baz ara tiplerin meydana gelmesine sebep olmutur. Bu tipte zirai mahsuller geime yardmc olmakla beraber, tl bir rol oynamaktadrlar. Anadolu corafyas iin Gneydou Toroslar, kn kar grmeyen dzlkleri, yksek dalar ve souk yaylalar ile n Asya da gerliine iyi bir rnektir. Htteroth, Gneydou Toroslarda gebe hayvanclk bakmndan birbirinden ayrlan iki sisteme rastlamtr.51 Bunlardan birincisini, zirai faaliyetlerle hi iliii olmayarak yalnz hayvancln temin ettii rnlerle geinen, hayvanlar ile birlikte etnik bir grup halinde, adrn da otlaklarndan istifade etmek zere, yazn dalarn yksek mntkalarna nakleden ve kn karsz step mntkalarna g eden da gebeleri tekil etmektedir. Dieri ise, kombine bir geim ekline haiz yayla kylleridir. Bunlar geimleri daha ziyade zirai mahsullere bal olan yerleik kyllerdir. Fakat bunlar da ilkbahar, yaz ve sonbaharda aynen birinci tipteki gebeler gibi hayvan srleriyle beraber yaylaya kar ve adrlarda yaarlar. Buradaki ama, bu sre zarfnda hayvani rnler elde etmektir.52 Htterotha gre, Gneydou Toroslardaki nfusun 4/5n bu yayla kylleri tekil etmekte ve geri kalan ksmn hakiki da gerleri oluturmaktadr. Bunun yan sra, yayla kylleri ile da gerlerinin otlaklar arasnda baz farklar olduu tespit edilmitir. Kyllere ait yazlk meralar, daimi yerleme yerlerine yakn bulunurken, da gebelerinin yazlk otlaklar birka gnlk mesafededir. Esas g istikameti ise, gneybat-kuzeydou dorultusunu takip eder. Btn gebe airetleri klaklar, Diclenin iki tarafnda uzanan, yaz mevsiminde kurak iklim artlarnn hkm srd steplerde bulunmaktadr. Ayn zamanda ky yerlemelerinin de mevcut olduu bu mntkada, gerlerin adrlarn kylere yakn yerlere kurmalar, kn bu blgelerde, kuzeydeki dier evrelere nazaran daha byk bir nfus younluuna sebep olmaktadr. Step blgesinde bulunan Cizrenin nfusu 19.588 olmasna ramen, kuzeydeki daha byk yerlemelerin nfusu rnein rnakta 11.629, Hizanda 12.990, Pervaride 17.084, Gevata 9898, atakta 8621 ve Grpnarda 13.679dur.53
49 50 51

Erdal Aksoy, agt, agt s. 97. Bedriye Denker, agm, agm s. 137.

Dr. Wolf-Dieter Htteroth, Bergnomaden und Yaylabauern im Mittleren Kurdischen TauTaurus, Marburg, 1959. Htterothdan naklen B. Denker, agm, rus agm s. 139. 52 Bedriye Denker, agm, s. 140. agm
53

Ayn yer.

576 EYDA BYKCAN SAYILIR

Klaklardaki gebelerin hayvanlarna kyllerin hayvanlar da katlmaktadr; bylece nfus bakmndan younluk arz eden bu blge, hayvan adedi itibariyle de ayn oranda artmaktadr. 6-7 aylk bir zaman iin gerek kyllerin ve gerek gerlerin hayvanlarna hizmet eden otlaklar, hayvanclktan baka ziraata de yer veren ve dolaysyla dalara g etmek imknn bulamayan kyller tarafndan yaz mevsimi boyunca da kullanlmaktadr. Bylece steplerin yazn kurumas yannda kyller tarafndan kullanldklar iin de dar gelen otlaklar, gn nemli bir sebebini tekil etmektedir. Gneydou Toroslardaki da gerleri, ilkbahar ve yazlk otlaklarn Mart sonu ve Temmuz ba arasndaki 4 aylk sre zarfnda, Dicle vadisi-Herakol da platosu-Toros yksek yaylalar olmak zere 3 kademe halinde deitirmektedirler. Yaz ortasnda Camikri yaylasnda otlar kurumaya balaynca gerler, kamp yerlerini Herakol dann yksek yerlerine (2500m.) naklederler. Eyll banda btn airet tekrar Herakol dann nisbeten alak ksmlarna inerler. Eyll ortasnda ise byk dn yolculuklarna balarlar.54 Yrklerin g plan mevsimsel iklim deiikliklerine gre ekillenmekte, yaylak ve klak arasnda ilkbahar ve sonbahar dnemini kapsayan g hareketi, toplumsal ve ekonomik hayatn temelini oluturmaktadr. Nisan aynn ikinci veya nc haftas balayan ve Eyll aynda sonulanan bu g hareketi hayvanlarn beslenmesi iin gerekli olan otlaklarn salanmas iin tarihsel bir srete belirlenen gzergh boyunca gereklemektedir.55 Eski Trk tarihinde byk rol oynayan dalk mntka ve yaylalardan, Altay ve tken dalar, Sayan ve Tanr Dalar Trklerin ok eskiden barndklar yerler olmu; dolaysyla bunlardan bazlar Trk mitolojisi ile bal birtakm efsanelerle sslenmitir. Yaanacak yerler, da balar deil, dalarn eteklerinde uzanan, bol otlu, sulu ve serin yaylalard. Zaten yayla ad da bunu gstermektedir. yay-cay-cey-yaz anlamna gelmekte, yayla da yaz mevsiminin geirildii yeri ifade etmektedir. Da etekleri, alpin nebatlar ve dalardan gelen bol sular ile hayvan srlerini beslemek iin ok elveriliydi. Dalarn, dman saldrsndan korunmak iin msait olmas da bir dier nemli husustur. Dolaysyla eski Trkler bir bakmdan dal saylmaldrlar. Zamanla hayvan srlerinin sratle oalmas, Trkleri daha ziyade yaylalara ve bozkrlara yaylmaya zorlam ve Trklerden ou gittike bozkrl olarak gerlik hayatn benimsemilerdir.56 Moollardan nceki dnemde bile, Kastamonu ile Ankara arasndaki ortanl dalarnda 30.000 hane Trkmen yaamtr. Uludadan (Kei) Tarsusa kadar uzanan Bat Anadolu da mntkalar Trkmen dalar olarak adlandrlmlardr.57 Trkmen boylar bozkr geri durumundayd. Yayldklar sahalar da bu nedenle yaylak-klak hayatna uygun, nispeten yksek platolar ve su kaynaklar idi. Hayvanclklarnn temelini koyun oluturmaktayd. nk koyun daha uzun mesafelere gtrlebilen, bozkra uygun bir hayvand. Yrkler ise zellikle Toros hattnda g eden ve
54 55

Bedriye Denker, a.g.m., a.g.m. s. 141.

Marcel Bazin, Orta Toros Yrklerinden Sar Keili Aireti, Ankara niversitesi Trkiye Corafyas Aratr Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Dergisi Ankara 1994, s. 325.

56

Akdes Nimet Kurat, IVIV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri Kavimleri ve DevDevletleri, Murat Kitabevi Yay., Ankara 2002, s. 6. letleri 57 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri Giri, Enderun Kitabevi, stanbul 1981, s. 196-197.

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

577

bir anlamda da gerleri olan topluluklardr. Yksek ve kayalk yerlerde otlayabilen kei srlerine sahiptiler. Ayn insanlar bulunduklar corafyann gereklerini yerine getirdiler ve kltrlerinde, etnisitelerinde ite bu anlamda bir farkllama grlr gibi oldu. Ama bu sadece yaayla ilgili bir husustu. Osmanl Devletinin, zellikle 16. yzyln sonlarndan itibaren, bozulmaya balayan askeri, siyasi ve mali sisteminden en ok konar-ger gruplar etkilendi. Sistemi dzeltmek isteyen Osmanllar, Yrk ve Trkmenleri topraa balamak, onlar kayt altna almak maksadyla iskn etmeye zorlad. zellikle Trkmen oymaklar arasnda iskna ok direni gsterilmesine ramen sonuta onlardan byk bir ksm yerlemek zorunda kald. Direnenler ise Anadoluyu bir a gibi ren uzun g yollar kesintiye urad iin yaylak veya klak mahallerine yakn yerlerde glerine devam edebildiler. Ancak bu bozkr gerliine ve esas kitleyle olan balarna ket vurmak demekti. Yrkler ise, ksa menzilli da gerliinin getirdii avantaj ile ksmen de olsa gerliklerine devam edebildiler. Bu anlamda Yrk kimlii yaatlabildi. zellikle bozkr gerlii yapan, Halepten kp Sivas Uzunyaylaya ulaan veyahut Erzuruma giden veyahut Eskiehire, Ankaraya kadar gidebilen Trkmen gruplarnn g yollar kesildi; ya yaylaklarnda ya klaklarnda meskn hale getirildiler. Dou ve Gneydou Anadoludaki Trkmenlerin, uzun g yollarnn ve akrabalaryla olan ilikilerinin inkitaa uramas, da gerliini srdren, feodal yaplarn muhafaza eden Krt airetlerinin blgede ne kmasn beraberinde getirdi. Bu dnm Osmanl tahrir defterlerine de yansd. zellikle Dou ve Gneydou tahrirlerine Trkmen Ekrad, yani Trkmen Krtleri diye tanmlanan yeni bir kavram yansd. phesiz bu kavramdan kast, blgede gerliin artk ekrad tarafndan temsil ediliyor olmasndan kaynaklanmaktayd. Ekrad sz, kavmi bir nitelemeyi deil gerlik hal ve niteliini belirlemek iin kullanlmaktayd. Halep, Dulkadirli, Danimendli, Boz Ulus gibi byk Trkmen teekkllerinin ierisinde yer alan baz oymaklar bu tanmlamayla anlr oldular. Baz Trkmen airetleri, Avar, Bedili, Der, Karakeili gibi, ekrad olarak nitelendirildiler. Sadece Karakeili rnei bu isimlendirmenin kavmi deil, yaay ve kltrel farkllklardan kaynaklanan bir isimlendirme olduunu daha iyi gsterecektir.58 Ulu Yrklerden Karakeililer, Siverekten Karacadaa kyorlar, ksa mesafeli g yapyorlar. Toroslar ve Gneydou Anadoludakiler de ayn ekilde buna rnek gsterilebilir. Her ne kadar Trkmen ve Yrklerin g yollarnn kesintiye uratlmas ve bu nedenle ekradlarn bulunduu blgelerde kalmak zorunda kalmalaryla ilgili rnekler verilse de, Sivas defterinde karmza kan 1618 ylnda yaanan u ilgin olayda da grlecei zere, sadece Trkmen ve Yrklerde perkende ve perianln yaanmad, Ekrad taifesinin de ekya istilasndan dalarak, Trkmen ve Yrklerin yaadklar yerlere geldikleri grlmektedir. Buna gre, Diyarbekirde Kara Hamid sancanda akallu adl kyde sakin olan Ekrad taifesi, ekya istilasndan perkende ve perian olmu ve eldeki Ortapare mahalline gelerek burada toplandklar grlmtr.59

58 59

ler Bulduk, Sosyal Yaay, Konar Gerlik ve Etnisite, s. 222. TKGMA, TKGMA Kuyud- Kadime, TD 16 (Defter-i Yrgan- Sivas), Ek. 2a.

578 EYDA BYKCAN SAYILIR

Sonu olarak grlyor ki konargerlerin yaadklar corafya ekonomilerini belirlemenin yan sra ayn zamanda kltrlerinin olumasnda da etkili bir rol oynamaktadr. Anadoluya gelerek yurt tutan Trkmenler arasnda yaam tarzlarnda (yerleik-konarger) sosyal farkllama grlmektedir. Bu yaanlan sosyal farkllama sonucunda da Trkmen airetleri kendilerini Trkmen isminin yan sra Yrk etnonimi ile de tanmlamaktadrlar. Yrkler de etnik olarak Trkmenlerden farkl olmayp, Trk kltr dairesi iinde yer almaktadrlar.

KAYNAKA
AFYONCU, Erhan, Ulu Yrk (1485-1574), Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve TrkTrkmenler Sempozyumu Bildirileri, Bildirileri (Tarsus/14 Mays 2000), Ankara 2000. AKSOY, Erdal, Yrk ve Trkmenlerin SosyoSosyo-Kltrel Yaps (Krkkale Karakeili Aireti rnei), rnei) Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 2001. BARKAN, mer Ltfi, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler, FM, FM Say. 1-4, C. XI, (Ekim 1949-Temmuz 1950), stanbul 1951, s. 524-569. -----, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyonu ekilleri, I: Kullar ve Ortak Kullar, Toplu Eserler, Eserler ss. 575-717. BASKICI; M. Murat, Evcilletirme Tarihine Ksa Bir Bak, A.. Siyasal Bilgiler Fa Fakltesi Dergisi, Dergisi C.53, Say 1, Ankara 1998, s.73-94. BAYKARA, Tuncer, Trk Kltr Tarihine Baklar, Baklar Ankara 2001. BAZIN, Marcel, Orta Toros Yrklerinden Sar Keili Aireti, Ankara niversitesi Trkiye Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Dergisi Ankara 1994, s. 323-351. BOURDIEU, Pierre, The Algerians, Algerians Boston: Beacon Pres, 1962. BULDUK, ler, Bozdoan Yrkleri ve Yaylak-Klak Sahalar, Anadoluda ve Ru Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Sempozyumu Bildirileri, Bildirileri Kltr Bakanl, HAGEM/Halk Kltrlerini Aratrma ve Gelitirme Genel Mdrl, Yrtrk Vakf, Tarsus 14 Mays 2000, s.71-82. -----, dari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri ve Yerlemeleri, A.. DTCF Tarih AraAratrmalar Dergisi, Dergisi 30 (Ayr Basm), 1998, s. 37-52. -----, Sosyal Yaay, Konar-Gerlik ve Etnisite, Uyan TrkiyemTrkiyem- II. YrkYrk-Trkmen Byk Kurultay ve Bilim enlii (3(3-4 Mays 2008), 2008) Ankara 2008, ss. 216-223. ETNTRK, Selahaddin, Osmanl mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, DTCFD XX/II, Ankara 1943, s. 107-116. DEMR, Alpaslan, XVI. Yzylda SamsunSamsun-Ayntab Hatt Boyunca Yerleme, Nfus ve EkoEkonomik Yap, Yap Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanm Doktora Tezi, Ankara 2007.

GEBELK, KONAR-GERLK MESELES

579

DENKER, Bedriye, Gneydou Toroslarda Gebelik (Dr. Wolf-Dieter Htterotha Gre), Trk Corafya Dergisi, Dergisi Yl: XVI, Say: 20, stanbul 1960, s. 136-142. EMROLU, Mecdi, Boluda Geici Bir Yerleme Tipi, Gzle Corafya Aratrmalar DerDergisi, gisi S. 8 (1976dan ayr basm), Ankara 1977, s. 97-120. ERZ, Mehmet,, Yrkler, Yrkler Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1991. EYBOLU, . Z., Trk Dilinin Etimolojik Szl, Szl stanbul 1988 GKBLGN, Tayip, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve EvldEvld- Fatihan, Fatihan stanbul 1957. GNDZ, Tufan, Konar Ger, .A, .A TDV, C. 26, Ankara 2002, s. 161-163. -----, Osmanl Ekonomisi inde Konar-gerler, 60. Ylnda lim ve Fi Fikir Adam Prof. Dr. Kazm Yaar Kopramana Armaan, Armaan Yay. Haz. Semih Yaln, Ankara 2003, s. 92-97. -----, XVI. Yzylda Kayseride Mezraalarn Kye Dnmesinde Konar Ger Airetlerin Rol, Bozkrn Efendileri, Efendileri Yeditepe Yay., stanbul 2009. -----, Anadoluda Trkmen AiretleriAiretleri- BozBoz-ulus Trkmenleri 15401540-1640, 1640 Ankara 1997. GRBZ, Orhan,, Trkiyede Gebe Mesken rnei: adr, Trk Corafya Dergi Dergisi, si S. 32, stanbul 1997, s. 185-195. GVEN, Bozkurt, Kltr Snflamas Denemeleri, Hacettepe Sosyal ve Beer lim limler Dergisi, Dergisi II, 1, Ankara 1971, s. 9-19. HADML, Halil-Zerrin KARAKUZULU-Salih BRNC, Akseki lesindeki Gebe Hareketler, Uluslar aras Sosyal Aratrmalar Dergisi, Dergisi C. 3, S. 10, 2010, s. 348-359. HALAOLU, Yusuf,, Osmanl Dneminde Trkiyenin Nfus Yaps ve Airetler, MilliMilliyetilik ve Milliyetilik Tarihi Aratrmalar V. Bilim Kongresi, Tebliler Tebliler, stanbul ler 1992, s. 139-146. -----, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skan Siyaseti ve Airetlerin YerletirilYerletirilmesi, mesi TTK Yay., Ankara 2006. HUTTEROTH, Wolf-Dieter, Bergnomaden und Yaylabauern im Mittleren Kurdischen Taurus, Taurus Marburg, 1959. KAFESOLU, brahim,, Trk Milli Kltr, Kltr tken Yay., stanbul 2005 KSE, Abdullah, Trkiyede Geleneksel Krsal Konut Planlarnda Gebe Trk Kltr zleri, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Dergisi C. VII/2, Afyon 2005, ss. 165-200. KURAT, Akdes Nimet, IVIV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Devletleri Murat Kitabevi Yay., Ankara 2002. ORHONLU, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, Tekilat stanbul 1990. -----, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, skn stanbul 1987. GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri I, I Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1978. NGR, Sami, Ortadou lkelerinde Gebe Hayatn Bugnk artlar ve Gebe Nfusun Sedantarizasyonu, A.. S. S.B.F. Dergisi Dergisi, si Cilt: IX, Ankara 1964, s. 145-160.

580 EYDA BYKCAN SAYILIR

SAYDAM, Abdullah, Sultann zel Statye Sahip Tebaas:Konar-Gerler, SD Fen EdeEdebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Dergisi Say:20, Aralk 2009, s. 145-160. SEVM, Ali-Erdoan MERL, Seluklu Devletleri Tarihi Siyaset, Tekilat ve Kltr, Kltr TTK, Ankara 1995. SEVM, Ali-Yaar YCEL, Trkiye Tarihi 1, 1 TTK, Ankara 1995. SYLEMEZ, Faruk, Osmanl Devletinde Airet YnetimiYnetimi-Rivan Aireti rneirnei-, Kitabevi Yay., stanbul 2007. SPOONER, Brian, The Status of Nomadism as a Cultural Phenomenon in the Middle East, Perspectives on Nomadism, Nomadism Leiden, 1972, , s.122-124. SMER, Faruk, XVI. Asrda Anadolu, Suriye ve Irakta Yaayan Trk Airetlerine Umumi Bir Bak, ktisat Fakltesi Mecmuas XI, XI No: 1-4, stanbul 1952, s. 509-523. -----, Ouzlar (Trkmenler), (Trkmenler), TarihleriTarihleri- Boy Tekilat Destanlar, Destanlar Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1999. AHN, lhan Osmanl mparatorluunda Konar-Ger Airetlerin Hukuki Nizamlar, Trk Kl Kltr, tr XX/227 (1982), s. 285-294. -----, Osmanl Dneminde KonarKonar-Gerler, Gerler Eren Yay., stanbul 2006. ENEL Alaaddin, Eski Yunanda Siyasal Dn, Dn A..S.B.F. Ankara 1968. -----, lkel Topluluktan Uygar Topluma Gei Aamasnda Ekonomik Top Toplumsal Dnsel Yaplarn Etkileimi, Etkileimi A.. SBF Yaynlar, Ankara 1982. TAPPLER, Richard, rann rann Snr Boylarnda Gebeler(ahsevenlerin Toplumsal ve Poli Politik Tarihi), Tarihi) (vr.: F.Dilek zdemir) Ankara 2004. TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, Giri Enderun Kitabevi, stanbul 1981. YILMAZ, Anl-Cahit TELC, Trk Kltr Terminolojisinde G Kavram, Modern TrkTrklk Aratrmalar Dergisi, Dergisi C. 7, S. 2 (Haziran 2010), Ankara 2010, s. 14-33. YILMAZ, Fikret, XVI. Yzylda Edremid Kazas, Kazas Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, zmir 1995. TKGMA, TKGMA Kuyud- Kadime, TD 16 (Defter-i Yrgan- Sivas) BOA, BOA C. DH., D: 6, G: 265. BOA, BOA C. ML. D. 388 G. 15890.