UNIVERZITET U SARAJEVU PRIRODNO-MATEMATIKI FAKULTET ODSJEK ZA BIOLOGIJU

Ekoloko-morfoloke karakteristike vrste

Leptinotarsa decemlineata (Say, 1824) Seminarski rad iz predmeta Ekologija invazivnih

vrsta

Prof. Dr. Senka Barudanovi Sarajevo, 2013.

Mima Bai

Sistematska pripadnost

Carstvo Animalia Odjel Arthropoda Klasa Insecta Red Coleoptera Podred Polyphaga Superfamilija Chrysomeloidea Familija Chrysomelidae Podfamilija Chrysomelinae Rod Leptinotarsa Vrsta decemlineata
Sinonimi: Chrysomela decemlineata Say Doryphora decemlineata Rogers Polygramma (Chev.) decemlineata Mels.

 Krompirova zlatica napada krompir i mnoge druge kultivirane i divljerastue biljke iz porodice pomonica. Glavni nain irenja krompirove zlatice je putem vjetra. Adulti i larve se lako mogu prenositi na biljkama krompira i gomoljima, i u svim formama pakovanja i transporta. Svjee povre je skrovite zlatica koje su prezimile te je uobiajen nain njihovog irenja u internacionalnoj trgovini. Prvi ju je otkrio Thomas Nuttal 1811., a opisao 1824. Thomas Say na osnovu uzoraka prikupljenih na podruju planinskog lanca Rocky Mountains. Insekt potie iz Meksika. 1874. je dospjela do obale Atlantika. 1922. god zlatica je introdukovana iz SAD-a u Bordeaux, Francuska., te se nakon toga vrlo brzo rairila na bliske regione unato intenzivnim operacijama suzbijanja irenja iste.

Morfologija
Adulti ovalni, debeli, dosta konveksni, 1 x 0,6 cm, ukastosmei sa 5 uskih crnih linija na obje kremasto-ute elitre, imaju desetak malih crnih takica na vrhu glave i na toraksu; vrhovi noica su tamno smee ili crne boje.

 Larve imaju veliki abdomen i tijelo savijeno u obliku luka; 1. stadij je crvenkaste boje sa svjetlucajuom crnom glavom i nogama. Kasniji stadiji su narandasto-crveno obojeni, zatim svijetlo narandasti sa linijom od nekoliko crnih takica s obje strane tijela (spirakulumi). Jaja su uta ili svijetlo narandasta, izduena-ovalna, oko 1.2 mm dugaka te se nalaze poredana u redovima na naliju listova

Biologija
Godinji ciklus poinje u proljee ili rano ljeto, to zavisi od klimatskih i fiziolokih faktora, sa izlaskom adultnih jedinki koje su prezimile u tlu (masovno izlaze u toku 1 do 2 dana). Zlatice zatim letom ili hodanjem po tlu dospijevaju do najblieg polja krompira (miris biljke atraktant za ovu vrstu). Nakon hranjenja, bube se pare. Polaganje jaja slijedi nakon 1-2 dana, enka polae 10 do 39 jaja rasporeenih u nekoliko redova na naliju lista (temp 15C do 30C). Polaganje jaja se nastavlja kroz nekoliko sedmica, sve do sredine ljeta (do 2000 jaja).

 Nakon 4 do 12 dana iz jaja se lijeu larve (iznad 12C). Odmah se poinju hraniti to rijetko prekidaju, jedino kad se presvlae, to se odvija 4 puta u toku 2-3 sedmice (optimalna temperatura 30C). Larve su jako otporne na nepovoljne vremenske uslove. Kanibalizam tokom prvog stadija je dosta zastupljen pri visokim temperaturama i suhom vazduhu. Larve iz istog legla se dre grupirane zajedno na naliju lista do prvog presvlaenja, nakon ega migriraju do terminalnih pupova. Do 4. presvlaenja larve napadaju peteljke i stabljike. Zrele larve padaju na tlo te se zakopavaju na varirajuim dubinama (nekoliko centimetara) to ovisi od uslova (u sjevernim dijelovim Evrope zakopavaju u zemlju na 25-40 cm dubine).

 Stadij lutke traje 10-20 dana, nakon ega se razvija prva generacija adulta. Tada ulaze u fazu dijapauze i hiberniraju tokom zime. (fotoperiod i temperatura gdje temperatura primarno odreuje duinu dijapauze i prekid iste). U proljee prvi adulti izlaze iz zemlje nakon 68 dana, temp.> 10.5C. U toplijim predjelima prva generacija zlatica e poeti da polae jaja, ali e plodnost naredne generacije biti manja, kao to e i broj poloenih jaja biti manji (za 25 % po mjesecu tokom ljeta).

 Na broj generacija snano utie faktor temperature - 4 generacije (u najtoplijim predjelima njihovog stanita-ciklus traje 30 dana) do 1 cijele i jedne polovine generacije (u jako hladnim predjelima). Postoje hladni predjeli gdje se pojavljuje samo jedna polovina generacija i u tim predjelima se zlatice ne mogu naseliti trajno. Sunano vrijeme sa srednjom dnevnom temperaturom zraka od 17-20C pogoduje masovnom irenju i razvoju.

Ekonomski znaaj
Krompirova zlatica je jedan od najrairenijih i najdestruktivnijih tetoina krompira (adulti i larve se hrane krompirom) esto uzrokuju kompletnu defolijaciju biljaka koje napadaju i znaajan gubitak polja krompira (50% usjeva u nekim EPPO zemljama). Pri pogodnim vremenskim prilikama i biolokim okolnostima, populacije se ire dramatinim tempom. ak i sa 90%-tnom smrtnou jajaaca i varirajuim stepenom mortaliteta larvi, nakon 5 godina bez kontrole, od jednog jedinog para roditelja se moe razviti populacija od 1.1 x 1012. Sumnja se da je ova vrsta takoer odgovorna i za irenje nekoliko bolesti biljke krompira.

Hemijsko suzbijanje
Potraga za hemikalijama koje su uinkovite u borbi protiv krompirove zlatice poela je 1864. god i traje sve do danas 1871. insekticid Paris zeleno- visoko uinkovit pa je brzo prihvaen od strane komercijalnih uzgajivaa. 1940ih DDT je bilo glavno sredstvo nakon kojeg su uslijedili razni organofosfati, karbamati i dr. Hemijska kontrola je i dalje glavna u suzbijanju vrste. Koristi se i iroka paleta biljnih spojeva (utiu na smanjenje hranjenja) ali nisu letalni kao sintetiki insekticidi. Ono to predstavlja problem jeste velika adaptivnost zlatice na razne otrove. Neuspjeh sa DDT-om je prvi put zabiljeen 1952., 1958. nakon ega se razvila rezistentnost na cijeli niz insekticida.

 Mehanizmi rezistencije mogu biti vrlo raznoliki i u relativno uem geografskom podruju i ukljuuju: pojaan/poboljan mehanizam sa esterazama, karboksilesteraze i monooksigenaze, neosjetljivost ciljnih mjesta, kao i smanjena penetrantnost insekticida i poveana ekskrecija. Postoje dokazi i o bihevioralnoj rezistenciji koja je predstavljena izbjegavanjem tretiranih biljaka. Da bi se zlatice mogle uope hraniti biljkama iz porodice pomonica (visoke konc. toksinih glikoalkaloida u liu) morale su razviti fizioloke sposobnosti za detoksifikaciju ili bar toleranciju otrova. Upravo to predstavlja pre-adaptaciju za podnoenje izloenosti toksinima koje je sintetisao ovjek. Visoka plodnost ovih zlatica poveava mogunost sluajnih mutacija to uzrokuje rapidno poveanje broja rezistentnih mutanata kada se jednom pojavi mutacija.

Kontrola sa kulturama
Populacije krompirove zlatice se mogu reducirati prakticiranjem poznatih metoda sa kulturama. Rotacija usjeva je najefektivnija praksa koja se lako i provodi (predloena jo 1872.). Na zemljitima gdje se primjenjuje ova praksa koliina jaja zlatice se moe smanjiti za 10% u odnosu na koliinu jaja na zemljitima na kojima se ne praktikuje rotacija usjeva. Kada je krompir saen nakon prethodno gajenih usjeva itarica (rai i penice), gustina populacije ranih adulta u ranom periodu sezone je bila reducirana za 98,5%. Kako su zlatice jako mobilne vrste, metoda zahtijeva da zemljita budu udaljena 0,3 do 0,9 km.

 Manipulacija vremenom sadnje moe takoer pomoi u suzbijanju druge generacije larvalnih populacija. Kako se adulti ljetne generacije kasnije razvijaju u sezoni kasno saenih uslova, fotoperiod kratkih dana stimulie reproduktivnu dijapauzu, ime se u velikoj mjeri eliminie uticaj larvi druge generacije na usjev. Rano saenje takoer eliminie larve druge generacije, u ovom sluaju zato to se one razvijaju neposredno nakon uklanjanja usjeva. Sadnja usjeva kao zamki koji odvlae krompirove zlatice od glavnog usjeva moe biti efektno u presretanju onih zlatica koje prezimljuju i koje koloniziraju zemljite u proljee. Koritenjem ove metode, u velikoj koliine se smanjuje potreba za primjenom insekticida. Poto provoenje ove metode zahtijeva od uzgajivaa znaajno ulaganje vremena, rijetko se upotrebljava na komercijalnim farmama.

 Maliranje moe da produi vrijeme pronalaska krompira ovim zlaticama, moe poveati proporciju zlatica koje naputaju zemljite letom, te poveati predaciju na jaja i larve. Populacije larvi se reduciraju na zemljitima krompira koja su malirana sa slamom.

Bioloke metode kontrole

Krompirovu zlaticu napada nekoliko vrsta zglavkara: Perillus bioculatus i Podisus maculiventris

Gustina populacije moe se smanjiti za 62%, defolijacija za 86%, a prinos krompira se moe poveati za 65%.

 Coleomegilla maculata se hrani jajima i larvama krompirove zlatice, te ukupni mortaliet jaja moe dosegnuti 37,8% u prvoj generaciji, 58,1% u drugoj generaciji. Lebia grandis (Coleoptera: Carabidae), Edovum puttleri (Hemiptera: Eulophidae), Myophaus doryphorae (Diptera: Tachnidae).

Baeuveria bassiana (hyphomycetes) je gljivica koja je poznata po tome to takoer smanjuje gustinu populacija krompirove zlatice (do 75%).