MOTORLU TAITLAR MEKAN DERS NOTLARI

B. zdalyan

NDEKLER 1.0 Kullanlacak TSE Standartl Semboller ve Anlamlar 2.0 Tatlar alt Ortama Gre Snflandrlmas 2.1 Kara Yollar Ulam Aralar (Demir Yolu Hari) 3.0 Tekerlerin Mekanii 4.0 Transmisyon Verimleri ve Yol Direncini Yenme Gleri 5.0 Yuvarlanma Direnci (Rro) 6.0 Hava Direnci (Rl) 7.0 Rzgar Direnci (Rw) 8.0 Yoku Direnci (Re) 9.0 vme Direnci (Ra) 10.0 Lastiin Yola Tutunma Kuvveti ve Kayma 11.0 Kayma 12.0 Dz Yoldaki Statik Aks Yk Dalm 13.0 Eik Yoldaki Aks Yk Dalm 14.0 Maksimum Tahrik Kuvveti 15.0 Maksimum Frenleme Kuvveti 16.0 Viraj Tutumu 16.1 Aks reaksiyonlar 16.2 e Kayma 16.3 Da Kayma 16.4 e devrilmemek iin gerekli minimum hz 16.5 Da devrilmemek iin gerekli maksimum hz 17.0 Devrilme Yalpa Ekseni 17.1 n sspansiyon sistemi 17.2 Arka sspansiyon sistemi 17.3 Sistem Elemanlarnn Arlk Merkezlerinin Bulunmas 17.31 Amortisrn Ana Noktalarnn Koordinatnn Bulunmas 17.32 Salncak Kollarnn Arlk Merkezinin Bulunmas 18.0 Teker Yuvarlanma Yarapnn Bulunmas 19.0 Frenleme Torkunun Hesaplanmas 20.0 Tat Davran Karakteristikleri

1.0 KULLANILACAK TSE STANDARTLI SEMBOLLER VE ANLAMLARI

A As a Cw e F fRO G g km Me m tr : Aracn n izdm alan---------------(m2) : Tatn yanal izdm alan------------(m2) : vme--------------------------------------m/s2) : Hava diren katsays-----------------------: Eim. (100* tan )---------------------(%) : Tekerlek tahrik kuvveti------------------(N) : Yuvarlanma direnci katsays--------------: Arlk.(m*g)-----------------------------(N) : Yer ekimi ivmesi---------------~9,81m/s2) : Dnel alet katsays-------------------------: Efektif motor torku--------------------(Nm) : Tat ktlesi------------------------------(kg) : Aktarma organlarnn verimi-----------(%) n P R r s t i V W : Younluk-----------------------------(kg/m3) : Motor hz------------------------------(d/dk) : G---------------------------------------(kW) : Diren kuvvetleri-------------------------(N) : Tekerlek yar ap------------------------(m) : Kat edilen yol-----------------------------(m) : Zaman--------------------------------------sn) : Toplam transmisyon oran-----------------: Tat hz--------------------------------m/sn) : Tat hz--------------------------------km/h) : ---------------------------------------(J), (kJ) : Eim as----------------------------------(0) : Statik srtnme katsays--------------------

2.0 TAITLARI ALITII ORTAMA GRE SINIFLANDIRILMASI I. Kara ulatrma aralar: a) Demir yolu, b) Kara yolu ve arazi II. Deniz III. Hava 2.1 KARA YOLLARI ULAIM ARALARI (demir yolu hari) 1. Tahrik biimine gre a) Kendinden tahrikli - Motorlu tat (nden, arkadan, n ve arkadan tahrikli) b) Kendinden tahrikli olmayan Motorsuz tat 2. Tama trne gre: a) Yolcu tat, b) Yk tat 3. Kullanma amacna gre: a) zel (Ticari veya gayri ticari) b) Resmi c) Askeri 4. Kullanld zemine gre: a) Kara yolu b) Kara yolu d (Tarm aralar, aralar, zel amal aralar) 5. Tama kapasitelerine gre: a) Hafif yk, b) Orta yk ve c) Ar yk aralar 6. Tekerleklerine gre aralar: a) ki tekerlekli, b) tekerlekli, c) Drt tekerlekli 3.0 TEKERLERN MEKAN Tekerlek yar aplar azda olsa u durumda deiir; 1. Statik tekerlek yar ap merkez ile zemin arasndadr 2. Dinamik tekerlek yar ap merkez ile zemin arasndadr 3. Yuvarlanma yar ap tekerlein asal ve dorusal hz ile ayn hzda hareket eden ve ekli deimeyen emberin yar apdr. Frenleme annda dinamik yaraptan byk, ilk hareket annda kaymadan dolay dinamik yaraptan kk olabilir. Tekerlek momenti sabit tutulduunda, yarap kldke tekerlek tahrik kuvveti artar. Fakat ok kk yarapl tekerlekte de baz mahsurlar doar. M W = FW * r

Mw = Me Mtr (Tekerlek Momenti = Motor Momenti Transmisyon Momenti) Mw = Me * i * tr (Tek. Momenti = Motor Momenti * Toplam trans. oran * Trans. verimi) Burada i>1 ve tr<1dir. Tekerlek gcnn Motor gcne oran bize transmisyon orann verir Pw ve bu oran 1 den kktr. tr = < 1 yleyse: Pw<Pedir. Pe
Fw (N) %30e

%20e 6000
1. Vites egrisi

%10e

4000

2. Vites egrisi

2000
3. Vites egrisi

Hava dire kuvveti

40

80

120

V (km/h)

140

ekil 1. Tat hzna gre tekerlek tahrik kuvvetinin vitesler ile deiimi Tekerlek torku artarken motor devri azalyor. G sabittir, tork artmaktadr. Burada 1. vites torku > 2. vites torkudur. Motorun max devirde sabit altm dnrsek ve vitesi 1e takarsak 1. vites dilileri yardm ile hz azaltlr tork arttrlr. 2. vitese takarsak torku biraz azaltm ve hz biraz arttrm oluruz. 3. vitese takarsak torku daha da azaltm ve hz da daha fazla arttrm oluruz. Son viteste ise hz maksimuma karken moment art minimuma indirilmi olur. Motorun gc sabittir fakat hz ve moment deikendir. Pw = Fw * v Tekerlek gc = Tekerlek tahrik kuvveti* Tatn hzdr. Burada tekerlek Fw * v gc sabit ise hz artka Tekerlek Tahrik Kuvveti (Fw) azalr. Pw = (W ) 3,6 Grafikte maksimum tat hz vitesli bir arata nc vites erisi ile hava diren kuvveti erilerinin kesitikleri yerdedir. nk tat son viteste bu hzla giderken hava diren kuvvetlerini yenebiliyor. Fakat daha hzl giderse hava diren hzn yenemez ve yavalamaya balar. Erileri incelersek; 3.viteste % 10 eimli bir yokuu trmanamayz nk eriler kesimiyor. Yani 3. viteste tatn gcnn verdii moment % 10 luk bir eimi kartmaya kafi deildir. Ancak 2. vitesle % 10 eimli bir yokuu kolayca kabilir nk motorun verdii sabit gcn torkunu artrdk. 1.vitesle ise 2. vitesle kamayacamz % 30 eimli rampay kolayca kabiliriz. km h 1000 m * * dikkat edilirse pay ve payda birbirine eittir. Birim evirme Metodu: 1 km h 3600 s

4.0 TRANSMSYON VERMLER VE YOL DRENCN YENME GLER TAIT CNS YARI OTOLARI BNEK OTOLARI KAMYON OTOBS ARAZ TAITLARI 5.0 YUVARLANMA DRENC (RRO) Tekerlek ve yol etkileiminde 4 deiik tip vardr, bunlar: 1. Sert zemin sert lastik (rijit) 2. Yumuak tekerlek rijit zemin 2. Rijit tekerlek yumuak zemin 4. ekil deitirebilen zemin ve tekerler Tekerlek yumuak zemin sert: Tatn teker bana den arl, Teker-Yol yzeyine etki eder.
G x rs Rw G e G rd G

tr LER 0,90-0,95 0,90-0,92 0,82-0,85 0,82-0,85

tr GER 0,80-0,85 0,80-0,82 0,75-0,78 0,73-0,76

ekil 2. Tekerin statik ve dinamik dnme yarap Tekerlek kuvvet tama hatlar kenarlarda daha fazla ortada ise daha azdr.
z

Bar 5 ,6 4,2 2 ,8 1 ,4

y Tem as yzeyi geni li i Tem as yzeyi uzunlu u

ekil 3. Tekerin yola temas yzeyindeki basn dalm Burada mo=0dan G * e = RW * rd bulunur. Bu denklikten yuvarlanma direncini ekersek: G*e e e bulunur ki buradaki ifadesine yuvarlanma direnci katsays diyoruz RW = = G* rd rd rd e = f R 0 dan sonu: ve fRO ile gsteriyoruz. Yani: rd

RW = G * f R 0 veya dier bir deyile RRO = RW = G * f RO olur. Problemlerde fR0 deeri verilmemi ise 0,02 olarak kullanlmas sonucu pek fazla deitirmez. Yolun cinsine gre fRO yle deimektedir. Yolun cinsi FR0 Dzgn asfalt, beton 0,015 Kk ta denmi zemin 0,015 ose yol 0,02 amurlu yolda 0,05 Gevek toprak, kumda 0,1-0,35
fRO fRO Yumusak Zemin fRO

Normal Lastik

Sert Zemin Ykn fRO'ya etkisi G Lastik i basininin yuvarlanma srtnme katsayisina etkisi Pw

Radyal Lastik Hizin fRO'ya etkisi V

ekil 4. Yuvarlanma diren katsaysnn etkileri Lastik basnc yksekse ortadan anr. Lastik basnc dkse kenarlardan anr. 1,8 bar basntaki lastiklerde asfalt yollarda kullanlabilecek bir eitlikte udur: V f RO = 0.01 * 1 + 160 6.0 HAVA DRENC (RL) Herhangi bir yzeyin basn merkezine dik gelen statik ve dinamik basn kuvvetlerinin V2 toplam sabittir. Ps + Pd = Sabit. Pd = * Hz arttka lift basn kuvveti artar ve 2 direksiyon hakimiyeti azalr. Tatn hz artrlnca hava direncide artacandan yakt sarfiyat da artar. Normal artlar altnda en ekonomik olacak ekilde dizayn edildikleri hzlar 80 ila 110 km/h arasdr. eitli Tatlar in Cw Deeri TAIT Ak Spor Pikap Binek Otosu Binek Otosu; Farlar, Arka Tekerlekler (Yedek Lastik Gvde inde se) En Avantajl Aerodinamik Biim Otobs Kamyon Motosiklet
6

CW 0,5 0,7 0,5 0,6 0,4 0,55 0,3 0,4 0,15 0,2 0,6 0,7 0,8 1,3 1,8

Z RL

RLX RLZ

RLY

ekil 5. Rzgar direnci bileenleri ve bilekesi n hava kuvveti (x dorultusundaki) : RLX = 0,5 * * CW * A * ( 0 + ) 2 : X dorultusundaki hava direnci katsaysdr ve tattan tata deiir. CW 0 : Rzgar hz (m/s) Rzgar ters ynde eserse iareti deitirilir. : Tat hz (m/s) : Hava younluu ~ 1,293 (kg/m3) olarak alnr havaya gre deiir. A : Tatn n iz dm alan ~ 0.9*b*h (b: genilik, h: yksekliktir) Tatn hzn km/h olarak kullanrsak formlmz: RLX = 0,0386 * * CW * A * (V0 + V ) 2 olur. 7.0 RZGAR DRENC (RW)
L Lpf Lpr

Mz Rwx P' Rwy Rw P Ry g

ekil 6. Rzgar direncinin etkileri ekil 6da, Rwy kuvveti, P noktasnda Mz tepki momentini meydana getirir. nk basn merkezine (P) etki etmiyor. Rzgar esince aracn n saa doru ekilir. nk yuvarlanma direnci, rzgarn etkisi ve bu rzgarn ara nnde meydana getirdii moment aracn saa ekmesine sebep olur. Rw : x ve y eksenlerindeki rzgar diren kuvvetlerinin bilekesidir. Cs : katsay
7

r : rzgar hz As : tatn boyuna doru izdm alan M Z = RWY * LPF Y eksenindeki rzgar diren kuvveti: RWY = C S * * r * AS burada C S = 0.016 * dr. 2 Rwy deerini Mzde yerine yazarsak: M Z = CMZ * * r * AS * LPF burada C MZ = 0,004 * 2

Her tatn arlk merkezi deikendir. Yke gre ve ykn yerine gre deiir. Eer arlk merkezi 1 noktasnda ise B ile C A D tekerlei patladnda, Eer arlk merkezi 2 noktasnda ise D ile C tekerlei patladnda, 1 Eer arlk merkezi 3 noktasnda ise A ile D N 2 4 tekerlei patladnda, Eer arlk merkezi 4 noktasnda ise A ile B 3 tekerlei patladnda tekerlekler aa kmez. Ancak arlk merkezi yke gre B C srekli yer deitirir.

Yandaki ekillerde tatn arlk merkezinin yeri ile rzgar basn merkezinin yerlerinin dizaynlar gsterilmektedir. Burada: P : Basn merkezinin yerini, g : Arlk merkezini yerini gstermektedir.

P g

g P

ekil bdeki dizayn, aracn rzgarla savrulmasn engellemede ekil aya gre daha idealdir. Mmkn olsa da her iki merkez st ste bindirilebilse daha da iyi olur. Hava diren kuvveti hzn karesi ile artyor.

ekil 7. Basn merkezinin yeri

RL RRO Rt

Tasit hizi ile hava diren kuvvetinin degisimi

Tasit hizi ile yuvarlanma direncinin degisimi

Tasit hizi ile toplam direncin degisimi

ekil 8. Rzgar direncinin etkileri

8

rnek problem 1: Aada zellikleri belirtilmi olan tatn dz yolda hava diren kuvvetinin yuvarlanma direncinin iki kat olduu zamandaki hzn, teker gcn ve motor gcn bulunuz? (tr=0,82) G = 1200 kg = 12000N RRO = f RO * G 2 RRO = 0,02 * 12000 A = 2,75m RRO = 240 N yuvarlanma direncinin iki kat olduu an bulalm. FRO = 0,02 3 HAVA = 1,25 kg/m RL = 2 * 240 = 480 N CW = 0,5 Toplam diren minimum tekerlekteki tahrik kuvvetine eit olmaldr. Dolays ile; RT = RRO + RL RT = 480 + 240 = 720 N FW = RT = 720 N olur. Hava diren kuvvetinin formlnden yola karsak tatn hzn bulabiliriz: 480 RL = 0,5 * * CW * A * (V ) 2 Buradan hz ekelim: V 2 = Sonu olarak: 0,5 * 1,25 * 0,5 * 2,75 V = 23,63 m/s veya V = 85,07 km/h bulunur. F *V PW = W formlnden yola kp teker gcn PW = 720 * 23,63 = 17013,6 W veya 3600 PW = 17,01 kW olarak bulabiliriz. Pw 17,01 tr = formlnden yola karak da Pe = = 20,7kW motor efektif gcn Pe 0,82 bulabiliriz.

zgl yakt tketimi 350 gr/kWh olduuna gre bu tat 450 km yolu ka Liralk yakt tketir ve ka saatte alr. 350 kg kg gr 1kg B = be * Pe = * 20,7 kW = 7,245 be = 350 * 1000 kWh kWh 1000 gr h 450 t= = 5,29h TL = 7,245 * 5,29 * 2000000 = 76652100 Gnmz petrol fiyatlarna gre. 85,07
rnek problem 2: Kuzeye doru gitmekte olan bir tat 200 lik ayla kuzeydoudan 60 km/hlik hzla esen rzgara kar hareket etmektedir. Tat hz 90 km/h olduuna gre rzgar diren kuvvetiyle hava diren kuvvetinin orann bulunuz?
B

VWX RW RL V
G

: Rzgarn x ekseni hz, : Rzgarl havada diren kuvveti, : Rzgarsz havada diren kuvveti, : Tat hz=90km/h

20o
VW

VWX = 60 * Cos 20 0 = 56,38 km/h Rzgarl ve rzgarsz hava diren kuvvetlerini birbirine oranlarsak: RW 0,5 * * CW * A * ( 0 + ) 2 = geriye RL 0,5 * * CW * A * 2

RW ( 0 + ) (56,38 + 90 ) = = = 2,64 bulunur. Bu oran rzgarl havadaki direnler ile RL 2 (90 )2 rzgarsz havadaki direnlerin birbirine orandr. Yani bunu yle ifade edebiliriz: RL + RW R = 2,64 = 1 + W buradan rzgar diren kuvvetiyle hava diren kuvvetinin oran RL RL RW = 1,64 bulunur. RL
2

8.0 YOKU DRENC (Re)

g Tegetsel Gt

G GN Normal

Re = () G*Sin = () G* tan Re* V Re = G*()e Ne= kW 3600 aret yoku yukar + yoku aa olmaldr. nk yoku yukar giderken Re kadar daha g gereklidir. Oysa yoku aa inerken gerekmez hatta daha az olmaldr (Re kadar).

ekil 9. Yoku Direnci Burada, Gt = Gst = G * Sin dr. Burada m * g = G dir. Dolays ile Gt = m * g * Sin olur.Bu formldeki Sin eimi ifade ettiinden sonu Gt m * g * e olur. nk kk al (5O, 10 O, 15 O) yollarda Sin yaklak olarak Tan eittir ve Tanda yolun eimine e eittir. Rst R
%30e %20e %30e %20e %10e %10e Rt Dz Yol RL RRO

ekil 10. Eimli yolun tat hzna etkileri

9.0 VME DRENC (Ra)

Hzlanan aracn bir ivmesi vardr [F (N) = m (kg) * a (m/s2)]. Birde dnen cisimlerin ivmeleri vardr. Bu dnen cisimlerin ivmeleri tekerlek d apnda bir kar koyma direnci ile karlar. Tatn efektif ktlesi, tat ktlesinin efektif ktle katsays kadar fazlasdr. ef = m * Efektif ktle katsays toplam transmisyon oran ile alakaldr.
10

 1.04 + 0.0025 * i 2 vme direnci ise tatn efektif ktlesinin ivmesi ile arpmdr. dv Ra = ef * a burada a = dir. Dz rzgarsz bir yolda Rt = RRO + RL dir. Burada motorun dt tekerleklere verdii tahrik gc Ft ile toplam diren olan Rt arasnda aadaki durumlarn olmas sz konusudur: - Ft > Rt ise tat hzlanabilir, momenti fazladr. - Ft = Rt ise sabit hzda gider konumunu korur. - Ft < Rt ise yavalar. - Ft - Rt= rezerv kuvvettir, yoku karken veya hzlanmak iin bu kuvvet kullanlr.
rnek Problem 3a: %10 eimli bir yolda ve 72 km/h hzda hareket eden bir tatla ilgili aadaki deerler bilinmektedir. Bu hzdaki tahrik kuvvetini ve gcn hesaplaynz? m = 1200 kg A = 2.5 m2 Cw = 0.42 = 1.25 kg/m3 zm iin nce diren kuvvetleri hesaplayacaz. Ft=RRO+RL+Re

Burada nce RROyu bulalm: RRO = G * fRO = G * [0.01 * (1+V/160)] = 1200 * 9.81 * 0.0145 RRO = 170.7 N (Yuvarlanma direnci) imdi de RLyi bulalm: RL = 0.0386 * * Cw * A * (V)2 = 1.25 * 0.42 * 2.5 * (72)2 RL = 262.6 N (Hava direnci) imdi de Reyi bulalm: Re = Rst = m * g * e = 1200 * 9.81 * 0.10 Re = 1177.2 N (Yoku direnci) Bulmu olduumuz bu deerleri yerine yazarsak toplam tahrik kuvvetini bulabiliriz: Ft=RRO+RL+Re = 170.7 + 262.6 + 1177.2 = 1610.5 N Tekerlek tahrik gcn bulmak iin Pt = Ft * V formlnde verileri yerlerine birimlerine uygun ekilde yazarsak bulabiliriz: Pt = 1620.5 (N) * 72 (km/h)* 1h km 1000m Pt = 1620.5( N ) * 72 * * = 32.21kW . 1km 3600 s h rnek Problem 3b: Tekerlek yarap 0.4 m, bu hzdaki transmisyon oran 5/1 ve aktarma organlar verimi 0.90 olduuna gre, bu durumdaki motor devrini ve gcn bulunuz? Pt Transmisyon verimi tekerlek gcnn motor gcne orandr. tr = buradan Pe Pt 32.21 Pe = = = 35.79kW bulunur. tr 0.90 2 * * rw * nw formlnden teker devri ekilirse bulunabilir. Bu hzdaki teker devri ise: V = 60 m 20( ) * 60( s ) d s nw = = 477.5 Bizden istenen ise motor devridir. Dolays ile motor devri dk 2 * * 0.4(m) transmisyon oran kadar daha fazladr. ne = nw * iden ne= 477.5 * 5 = 2387.5 d/dk.

11

rnek Problem 3c: Ayn koullardaki tatn yoku aa ayn hzda inmesi durumunda motor gc ne olur? Burada yoku aa inme sz konusu olduundan yoku direnci faydal bir diren konumuna geer. Dolays ile toplam tahrik kuvvetimizin azalmas gerekir. +Re kullanmamz durumunda daha fazla teker tahrii gerekecekti ki bu durum ancak yoku yukar karken olur. Ft = RRO + RL Re olur. Yani: Ft = 170.7 + 262.6 1177.2 = - 743.9 N bulunur. rnek Problem 4: 1000 kg arlndaki bir tatn 80 km/h hzla giderken 0.7 m/s2 ivmeyle hzlanabilmesi iin gerekli tahrik kuvvetini ve bu durumdaki toplam tahrik gcn hesaplaynz? Tatn bu durumdaki toplam transmisyon oran 5/1dir. Tatn boyutlar b = 1.5 m ve h = 1.6 havann zellikleri ise Cw = 0.5, = 1.26 kg/m3. Ft=RRO+RL+Ra RL = 0.0386 * * Cw * A * (V2) Burada tatn hava vuru kesit alan verilen llerin 0.9 katdr, kseler ve aynalardan dolay. Sonuta RL=0.0386*1.26*0.5*(0.9*1.5*1.6)*802 bulunur. RL = 336.17 N RRO = G * fRO formlnden yola karsak fRO = 0.01*(1+80/160) = 0.015 bulunur. Sonuta RRO = 1000 * 9.81 * 0.015 = 147.15 N Ra = m * * a Burada = 1.04 + 0.0025 * i2dr. Ra = 1000 * (1.04 + 0.0025 * 52) * 0.7 = 771.75 N bulunur. Bulunan bu deerleri bataki formlde yerlerine yazarsak toplam tahrik kuvveti: Ft=RRO+RL+Ra = 147.15 + 336.17 + 771.15 = 1255.07 N bulunur. Ft * V 1255.07 * 80 Pt = = = 27.89kW bulunur. 3600 3600 rnek Problem 5a: Aadaki ekil 11deki grafie gre yol eiminin %5 olduu durumdaki maksimum tat hzn ve gc bulunuz? Transmisyon verimi 0.80 ve ktlesi 1222 kgdir.

ekil 11. Tekerlek tahrik kuvvetinin tat hz ile deiimi Tatn anlk gc o hzdaki kuvveti ile hznn arpm olduundan, km 1 1000m 1h Pt = Ft ( N )*V ( ) * * * = 54.6kW h 3600 s 1km 1000kW

12

Pt 54.6 = = 68.25kW dr. trans 0.80 rnek Problem 5b: Yukardaki ekil 11deki grafie gre tatn 2. viteste maksimum kabilecei eim nedir? Re = Rst = 4600 400 = 4200 Ndur. Ayn zamanda Re = G * Sin = m * g * eden 4200 e= = 0.35 bulunur. Sin formlnden gidilirse 20.5, Tandan ise e = 0.37 1222 * 9.81 bulunur. rnek Problem 5c: Yukardaki ekil 11deki grafie gre tatn maksimum ivmesini bulup aklaynz. vme direnci formlnden gidilirse ivmenin maksimum olabilmesi iin Ra Rann maksimum olduu yere baklr. Ra ise 1. vitesin maksimum Ra = ef * a a = ef noktas ile <RRO + RL> erisi arasnda maksimumdur.

Tatn transmisyon verimi bilindiine gre motor gc: Pe =

d Me = 110 Nm, ne = 2500 dk G = 13kN , Cw = 0.45 fro = 0,017, rm = 0,35m h = 1,4m, b = 1,5m, i = 5

rnek Problem 6: Tat yatay yolda 10 km/h rzgarla ayn ynde gidiyorsa yanda verilenlere gre maksimum hzn bulunuz?

Ft =

Me * i * tr 110 * 5 * 0,86 = = 1351 .4 N rm 0,35

= 1,22

kg , tr = 0,86 m3

RRO = 13000 * 0,017 = 221N RL = 0,0386 * 0.45 * 1,22 * 0,9 * 1,4 * 1,5 * ( Vo + V ) 2

1351.4 = RRO + RL Ft = RRO + RL Burada RRO bilindiine gre, RL = 1351.4 221 = 1130.4 N sonu olarak yle yazlabilir; 1351.4 = 221 + 0.0386*1.22*0.45*0.9*1.4*1.5*(-Vo+V)2 1130.4 = 0.040052*(-Vo+V)2 168 = -Vo+V bulunur ki burada biz Vo deerinin 10 km/h olduunu biliyoruz. Sonu olarak: V = 178 km/h bulunur.
rnek Problem 7: Tatn 2. vitesteki maksimum ivmelenmesini hesaplaynz, ve 2. vitesteki motor devri 3000 d/dk ve motor gc 100 Nm, transmisyon oran 5, vites kutusu dilsi oran 1.8, transmisyon verimi 0.88, teker yarap 0.35 m ve G=10000 Ndur. Tekerlek tahrik kuvvetini bulunuz?
Me * i * tr 100 *1.8 * 5 * 0.88 = = 2262,8 N rw 0.35 V RRO = 10000 * f RO = 10000 * 0,011 + Motor devri 1.8*5 kat azalarak tekerlere 160 d 3000 iletiliyorsa teker devri: = rw = 333,3 dr. dk 9 2 * * rw * nw 2 * * 0.35(m) * 333.3 3600 s 1km km = * * = 44 bulunur. Bu deer V= 60 60( s ) 1h 1000m h yukardaki yerine yazlrsa yuvarlanma direnci RRO= 127.5 N bulunur. Hava direnci ise; RL = 0,0386**Cw*A*(V)2 formlnden; FT =
13

RL = 0.0386*1.22*0.45*0.9*1.4*1.5*442 = 77.5 N olarak bulunur. vme direnci formlnden ise; Ra = Ft (RRO + RL) = ef*a 2262.8-(127.5+77.5) = ef*a 2057.8 = ef*a = m* *a = m*(1.04+0.0025*i2)*a = 1222*1.1025*a =1347.3*a bulunur. Ra = 1.53 m/s2 bulunur. Buradan a = meff

10.0 LASTN YOLA TUTUNMA KUVVET VE KAYMA

Tatn tekerlek tahrik kuvveti (Ft) yola tutunma kuvvetinden (Ftmax) fazla ise yola tutunma kuvvetini dikkate alrz, nk fazlas tekere kayma yaptrr. Mesela Ft = 1000 N olsun ve Ftmax = 800N olsun; o zaman 200 Nluk bir kuvvet srtnmeye harcanarak kayp olur. yleyse 800 Na gre dizayn yaparsak srtnme kaymas olmaz.

RO max = Yuvarlanma srasndaki maksimum tutunma katsays ise tekerin yola tutunma kuvveti Ft max = RO max * G ve tekerin tahrik kuvveti Ft = RO max * G olur.
Kayma baladktan sonra tekerin yuvarlanma srasndaki maksimum tutunma katsays daha da azalr. Ftkayma = s * G den tekerin kayma anndaki tutunma katsays (s) yuvarlanma srasndaki maksimum tutunma katsaysndan (ROmax) kk olur. Yani, s < ROmax olur. vmelenme olabilmesi iin Ftnin daima Ftmaxdan az olmas gerekir. Srtnme kayb ilk kalkta olur. Aniden kalkmann olabilmesi iin tatn ktlesinin azaltlmas gerekir. 1.Viteste maksimum hzda kalk yaplnca tekerlek srtnmesi olmadan yava yava kalkabilir mi? (patinaj yapmadan)? Hayr olamaz nk tedrici hareket olmak zorundadr. Muhakkak kavramada yada tekerlekle zemin arasnda kayma (srtnme) olur. Kuru asfalt yolda kabak lastiin yere tutunma kuvveti daha fazladr. RO = 0,2 ~ 1,2 arasndadr. Tahrik kuvveti (Ft) azaldka, yani Ft max dan daha aza dtke kaymadan hareketlenmemiz daha fazla olacaktr. nk kayma olmayacaktr. Dolays ile ROmax ve s Kuru>Karl>Islak>Buzlu yollarda hza bal olarak azalr. Kuru havalarda kabak lastiin ro max = 1' dir.

nn tat hzna, lastik durumuna ve yol durumuna gre deiimi

Tat Hz Km/h 50 90 130 Lastiin Durumu Yeni
Anm
Di Derinlii en az 1mm

KURU 0,85 1 0,8 0,95 0,75 0,90

Islak
Su derinlii 0,2 mm

Yol Durumu Ar yamur

su derinlii 1 mm

Su derinlii
2mm

BUZLU 0,1ve daha az -

Yeni
Anm
Di Derinlii en az 1mm

Yeni
Anm
Di Derinlii en az 1mm

0,65 0,5 0,6 0,2 0,55 0,2

0,55 0,4 0,3 0,1 0,2 0,1

0,5 0,25 0,05 0,05 -

Geri viteste patinaj ihtimali daha fazladr. O yzden traktr arka tekerlek dilileri ileri giderken izi v eklindedir. Geri gelirken izi ise izi ^ eklindedir ve bu patinaj engeller. Kayma durumunda tekerlek 10 kere dnnce 100 m gitmesi gerekiyorsa 90 m veya 110m gidebilir. Frenlediimizde 3 devir atmas durumunda 3 m gidiyorsa 3,5 m gider.

14

11.0 KAYMA

Serbest halde dnen tekerlein dnme asna o desek (merkezine gre 1 devirde 360o dner.) Tahrik durumundaki tekerlein dnme asna da dersek, yzde olarak kayma - O olur ve kayma oluyorsa > odr, normalde ise o = dr. miktar (% S ) kayma = Dier bir ifade ile dorusal kayma tat hz ile teker hz farknn, tat hzna orandr Vx Z R , frene basldka nce teker hz (Wz*R) azalr. Dzgn dorusal harekette SL = Vx ise Vx = Wz*Rdir.
RO

ekil 12. Frenleme kuvveti veya tekerin yola tutunma orannn tekerin kayma oran ile deiimi
12.0 DZ YOLDAK STATK AKS YK DAILIMI

D kuvvetler ve ktle kuvvetleri tata etki eder. Mesela eimli yola kmak iin eim direnci ktle kuvvetinin etkisini gsterir. Birde hava kuvveti vardr. Tat dururken statik kuvvetler etki eder. Tat dururken ki her tekerlein arl ile hareket halindeki arl eit deildir, buna da dinamik kuvvetler denir.

ekil 13. Statik aks yklerinin dalm

15

nden grnte A kuvveti, B kuvveti ve G kuvveti belli ise tekerlekler aras mesafe L mesafesidir ve L=x+ydir. htiyacmz olan lmleri yaptktan sonra hem yandan hem de nden grne gre arlk merkezini bulabiliriz. G = Wf + Wr = A + B Arka tekerin yere temas noktas olan r noktasna gre moment alrsak: Lr Mr = 0 dan G * Lr Wf * L = 0 ve buradan n aksa gelen statik yk Wf = G * ve L Lf Mf = 0 dan da arka aksa gelen statik yk Wr = G * L
13.0 EK YOLDAK AKS YK DAILIMI

ekil 13. Eik yol artlarndaki kuvvetler ekil 13e gre hp hg mesafeleri yaklak olarak birbirine eit alnabilir. Ayn ekilde G*Cos G alnabilir.
Burada ekil 13e gre arka tekerlein yola temas noktasna gre moment alacak olursak:
Mr = 0 ise, G*Cos*Lr G* Sin*hg m*a*hg RL*hp Wf*L = 0 buradan,

G*Lr G* Sin*hg m*a*hg RL*hg = Wf*L olur, hg parantezine alrsak, G*Lr hg*(G*Sin + m*a + RL) = Wf*L olur. Yola paralel yndeki kuvvetlerden yola karsak: Ft RL Rrof Rror m*a G*Sin = 0dr, burada Rrof + Rror = Rro dur. Dolays ile Ft Rro G*Sin m*a - RL= 0 olur ve burada Ft-Rro eitliin bir tarafnda braklrsa: Ft Rro = G*Sin + m*a + RL bulunur ki bu eitlik, [1] numaral formlde yerine yazlrsa n aks yknn forml yine ayn eitlik, [2] numaral formlde yerine yazlrsa arka aks yknn forml ortaya kar. G*Lr hg*(Ft Rro) = Wf*L sonucu kar ki buradan n aks kuvveti ekilirse
16

[1]

Wf =

1 * [G * Lr hg * (Ft Rro )] L

Wfd = Statik yk (Wfs) - Dinamik yk (W)

imdi de ekil 13e gre n tekerlein yola temas noktasna gre moment alacak olursak:
Mf = 0 ise, Wr*L-RL*hp-m*a*hg-G*Sin*hg-G*Cos*Lf = 0, hphg ve G*CosG olduundan Wr*L-RL*hg-m*a*hg-G*Sin*hg-G *Lf = 0 olur.

Wr*L=RL*hg+m*a*hg+ G*Sin*hg + G*Lf

Wr = 1 * [G * Lr + hg * (RL + m * a + G * Sin )] L 1 [G * Lf + hg * (Ft Rro )] L Wrd=Statik yk (Wrs)+Dinamik yk (W) Wr =

[2]

n ve arka aks yk formllerine dikkat edilirse dinamik yk nde negatif arka aks formlnde ise pozitiftir. nk yoku yukar karken arka tekerlek aks arl artar. n tekerlek aks arl ise azalr.
rnek Problem 8: 50 eimli bir yolda hareket etmekte olan bir tatla ilgili olarak aadaki deerler bilinmektedir. Buna gre arkadan tahrikli bir tatn dinamik aks yklerini ve maksimum tahrik kuvvetini hesaplaynz?

Rro = fro * G = 0,015 * 10000 = 150 N V 0,015 = 0,01 * ( 1 + ) V = 80 km /h 160 RL = 0,0386 * * Cw * A (V2) = 271,744 N G 10000 Ra = * a = * 0.5 = 509.6 N g 9.81 Ft Rro = G * sin + Ra + RL Ft Rro = 10000 * sin 5 + 509,6 + 271,7 = 1652,8 N L Lf = Lr = 1,5 m Tatn arlk merkezi % 60a % 40 ise bu yaklak olarak n aks yknn 6 kN ve arka aks yknn de 4 kN olmas demektir. Oysa n aks yknde azalma grlmektedir: 1 Wf = * [10000 *1,5 0,6 *1652,9] = 5603.3 N ayn ekilde arka aks yknde ise artma 2 .5 grlmtr, ite bu yoldaki eimin aks ykleri zerindeki etkisidir. 1 Arka aks yk: Wr = * [10000 *1 + 0,6 * (1652,9)] = 4396.7 N 2 .5 Ft Rro = 1652,9 Rro daha nce bulunmutu 150 N olarak, buradan Ft = 1802,9 N bulunur. Ft max = ro max * G = 0,85 * 4396,7 = 3737,195 N Arkadan tahrikli olduu iin Wr yi alrz.
17

rnek Problem 9: Tabloda verilen deerlere gre bu tatn anm lastikle 1 mm su derinlii bulunan yolda bu hz yapp yapamayacan belirleyiniz. Tablodan ro = 0.1 bulunur. Arkadan ekili olduundan dolay da Wrd = 4396.7 N kullanlr, nden tahrikli olsayd Wdf yi alacaktk.

Ft = Wrd * ro 1802,9 = ro * 4396,7 ro = 0.41 bulunur. Bu deerden daha dk olana dek kayma olmaz. 0.40 olduunda ise kayma balar. ro hangi deerden daha aaya inerse tekerin yola tutunma kuvveti (Ft max), tekerlek tahrik kuvvetinden (Ft) kk olursa o deere kadar kayma olmaz. Ancak bu deerden aaya derse ro kayma balar. Uygulamamz gereken Ft deeri 1802,9 N dur. Ft max bu deerden aa indii anda kayma F olur. Bu andaki royu yle buluruz ro = t dan 0,41 buluruz. Yol artlar 0,41 ve altna Wr inince kayma olur. Ft diren kuvvetleri yenecek kuvvettir.
14.0 MAKSMUM TAHRK KUVVET

ekil 13de eimli bir yoldaki tata etkiyen kuvvetleri grmekteyiz. Rst = G*Sin ve tatn yoku yukar hzlanmas durumunda Ra yoku aaya dorudur. Yavalyorsa gidi yn ile ayn yndedir. 1 Wdr = * G * l f + hg * (Ft Rro ) L 1 Wdf = * G * l r hg * (Ft Rro ) L Tat arkadan tahrikli ise Ft max = Wdr * ro max ve Rro = G * f ro ise formlde yerlerine yazarsak 1 Wdr = * G * l f + hg * (Wdr * ro max G * f ro ) olur. L G * L f h g * Wrd * ro max h g * G * f ro Wdr = + bu formlde her terimi L ile arparsak sonu L L L deimez ve Wdr * L = G * Lf + hg * Wdr * ro max hg * G * fro olur.

Wdr * L - hg * Wdr * ro max = G * Lf hg * G * fro Wdr * ( L - hg * ro max) = G * (lf hg * fro) olur.

l f hg * f ro bu formlde parantez iindeki ifade arka aks dinamik yk Wdr = G * Lh * g ro max dalm faktrdr veya dier bir deyile arlk dalm faktrdr ve wdr ile ifade edersek: Lf W olur. Ft max = wdr * G * ro max olur. wdr = dr dir. Statik yk dalm ise: Wsr = G L Ayn hesaplamalar n aks iin yaplrsa sonuta sadece iaretler deiir.

18

 bu formlde parantez iindeki ifade n aks dinamik yk dalm Wdf Wdf = G * wdf faktrdr ve wdf ile ifade edilir. wdf = G Ft max = wdf * G * ro max = Wdf * ro max olur. Lr + hg * f ro Wdf = G * L+h * g ro max

4 tekerlekten tahrikli aracn tekerlek yk arka tekerlek dinamik yk ile n tekerlek dinamik yknn toplamdr. Yani: Wd4 = Wdr + Wdf Ara tek bir milden ne ve arkaya hareket veriyorsa aracn tek tekerlei kaynca o taraf ie yaramaz. Dier iki tekerlekte almaz. Bunun iin baz dilileri iptal ederek (kollar ile) tm tahrik kuvvetini o tekerleklere (ie yarayan) vererek kaymadan hareket edebilir. Baz aralarda ise ayr millerden hem ne hem de arkaya hareket iletilir. Sonuta bir yan almaz ise de dieri alr.
rnek Problem 10: Aada verilenlere gre nden ve arkadan ekili iki tat iin arlk dalm faktrlerini ve G = 8 kN olduuna gre maksimum tahrik kuvvetlerini belirleyiniz. Lr = Lf = 0,5 * L, hg = 0,33 * L, fro = 0,015, romax = 0,85

Wdr = G * wdr 0,5 * L 0,33 * L * 0,015 wdr = L 0,33 * L * 0,85 wdr = 0,688 0,69 Wdr = 5520 N Ftmax = G * wdr * romax = Wdr * romax Ftmax= 8000*0.69*0.85 = 4692 N

Wdf = G * wdf (0,5 + 0,33 * 0,015) * L wdf = = 0,39 (1 + 0,33 * 0,85) * L Wdf = 3120 N Ftmax = G * wdf * romax Ftmax =8000*0.39*0.85=2652 N

Lr = Lf = 0,5 * L olduundan statik aks ykleri eit olur. yleyse dinamii iyi olan tercih ederiz. O da arkadan tahrikli aratr.

15.0 MAKSMUM FRENLEME KUVVET

ekil 14. Tata etkiyen kuvvetler

19

Fbr arka tekerlek frenleme kuvveti Fbf n tekerlek frenleme kuvveti Ara frenleme kuvveti = Fb = Fbr + Fbf dir. Mf=0dan (RL + Rst Ra )* hg Wdr * L + G * cos * L f = 0 Wdr = 1 * G * l f + hg * (RL + Rst Ra ) L

Yola paralel olan kuvvetlerden RL + Rst - Ra + Fbf + Fbr + Rrof + Rror = 0 RL + Rst - Ra + Fb + Rro = 0 dr.

Parantez iindeki deerlerin eitliini yola paralel olan kuvvetlerden de bulabiliriz.

RL + Rst - Ra = - (Fb + Rro )

Sonu olarak arka tekerlein frenleme kuvvetini hesap eden forml: 1 Wdr = * G * l f hg * (Fb + Rro ) bulunur. L imdi de ayn ilem basamaklarn arka tekeryol temas noktasndan moment alarak hesaplyalm:

1 * G * l r + hg * (Fb + Rro ) L olarak bulunmu olur. Burada aradaki iaretin pozitif olmasna dikkat etmek lazm (- * - = +). Yk arka tekerlee ok gelirse o tekerlekler daha fazla anr. Frenleme sonunda bir kilitlenme olacaksa ki istenmez ama olursa ayet n tekerleklerin kilitlenmesi istenir. nk nler kilitlenirse aracn direksiyon hakimiyeti azalmaz ve devrilme olmaz. Fakat arkadan kilitlenirse o zaman direksiyon hakimiyeti azalr ve devrilme olabilir. n tekerlein frenleme kuvvetini hesap eden forml de Wdf =

Mr=0dan 1 Wdf = * G * l r hg * (RL + Rst Ra ) L RL + Rst - Ra + Fb + Rro = 0 dan RL + Rst - Ra = - (Fb + Rro )

ekil 15. Frenlemedeki tek tekerin moment etkisi Maksimum frenleme kuvveti toplam dirence eit veya az olmaldr, byk olursa kayar. Frenleme kuvvetinin maksimum olabilmesi iin kaymamas gerekir. RO max Kayarsa frenleme kuvveti (Fb) azalr.
Fb max = G

20

16.0 VRAJ TUTUMU

Dinamik durumda santrifj kuvveti hesaba katlr. Santrifj kuvvet (Fc) da doru ve yatay eksendedir. Yanal tutunma kuvvetleri (Rso+Rsi) kayma olmamas iin tat arlnn sinsnden fazla olmaldr. Aksi takdirde tat ie doru kayar. Wo=0 olursa devrilme balar. Tat ieriye de darya da kayabilir. Hesaplamalarda tatn sspansiyonsuz olduunu kabul edeceiz. ekil 16. Viraj Kuvvetlerinin etkisi mV rc 2 burada rc viraj yarapdr. Fcy = Fc Cos

Viraj kuvveti Fc =

16.1 Aks reaksiyonlar

w * (Fcz + G Cos ) + Wo w = 0 2 w 1 Wdo = * hg G Sin + Fcy hg + (Fcz + G Cos ) w 2 1 m V2 w m V2 w + hg + + GCos = * hgG Sin Cos Sin 2 2 w rc rc Fcy ve Fcz deerlerini yerlerine yazarsak; 1 G V2 w G V2 w Wdo = * hg G Sin + hg Cos + Sin + G Cos 2 g rc 2 w g rc m=G/g deerini yerlerine yazdk ve G parantezine aldk. hg hg * V 2 Cos V2 Wdo = G * * Sin + * Cos + * Sin + w * g * rc 2 g rc 2 w bu formlde byk parantez iindeki deer sfr bir aras deiir ve tat arlnn dalm faktrdr. Burada V (m/s) ve rc (m) olarak alnrsa sonucun birimi G (N) ile ayn olur. Mi = 0 dan, hg G Sin Fcy hg

21

16.2 e Kayma
G Sin = Rsi + Rso + Fcy kayma balangcdr. G*Sin kkse kayar. Burada yanal tutunma kuvveti (Rs) = Rsi + Rsodir. Rs = (Fcz + G Cos ) L Buradaki L srtnme katsaysdr. G Sin = Rs + Fcy bu formldeki Rs deerini yukardan alp yerine yazarsak sonu; G * Sin = (Fcz + G * Cos ) * + Fcy olur. Yine bu formldeki Fcz yerine yazp parantezden L kartrsak; m * V2 m * V2 G * Sin = * * Sin + G * Cos * + * Cos [1] bulunur. L L rc rc Bu formldeki her bir terimi Cos deerine blp G leri eitliin bir tarafna toplarsak sonu; m * V2 m * V2 G * tan G * = * * tan + olur. Burada G = m*g deerlerini yerlerine L L rc rc yazp mler birbirini gtrrse sonucumuz; V2 V2 g * tan g * = * * tan + olur. Buradan da V ortak parantezine alrsak; L L rc rc * tan + 1 g * tan = V 2 * L L rc 0,5 tan L [1] Vmin= g * rc * * tan +1 L Bu forml bize ie kaymamak iin gerekli minimum hz verir.

16.3 Da Kayma

Ara hangi hzlar arasnda yol almaldr ki ie veya da kaymasn. Minimum ve maksimum hz ne olmaldr. ekil 16dan yararlanlarak [1] numaral forml ie kayma durumu incelenirse ayn eitlik da kayma durumunda Fcy ynne ve deerine eitlenir. Fcy = GSin + (GCos+Fyz)*yanal srtnme katsays

Her bir deeri Cos ya blp G=m*g deerlerini yerlerine yazp mleri gtrrsek: m * V2 m * V2 G * tan + * G + * * tan = L L rc rc V2 V2 g * tan + * g + * * tan = L L rc rc V2 V2 g * tan + = * * tan L L rc rc

m * V2 m * V2 * Cos = G * Sin + * G * Cos + * Sin L rc rc

22

g * tan +

1 L * tan ( ) = V2 * L r g * (tan + )* r L = V2 (1 L * tan )

c c

0,5 tan + L [2] Vmax = g * rc * 1 * tan L Bu forml bize da kaymamak iin gerekli minimum hz verir. Bu hzdan fazla giderse da kayma balar.
16.4 e devrilmemek iin gerekli minimum hz

Arlk dalm faktrn sfra eitlersek ie devrilmemek iin gerekli minimum hz bulabiliriz. Mi=0dan hg hg * V 2 1 V2 1 * Sin + * Cos + * * Sin + * Cos = 0 bu formldeki w w * g * rc 2 g * rc 2 her bir terimi Cosya blersek;

hg hg * V 2 * tan + w w * g * rc V2 1 hg * + * tan g * rc w 2 1 hg * tan 2 V w 2 = g * rc hg 1 + * tan w 2

1 V2 1 * * tan + = 0 2 g * rc 2

1 hg * tan = w 2

hg 1 * tan 2 2 V = g * rc * w hg 1 + * tan w 2

ie devrilmemek iin gerekli minimum hz formldr.

Vmin = g * r c *

hg 1 * tan w 2 hg 1 + * tan w 2

0 ,5
[3]

23

16.5 Da devrilmemek iin gerekli maksimum hz

Bunun iin da devrilmeden yaplan maksimum hz yle bulabiliriz: Mo=0 dersek

w Fcy * hg Wi w 2 m * V2 w w m * V2 hg * G * Sin + * Sin * + G * cos * hg * * Cos = Wi * w 2 2 rc rc 1 w G * V2 w G * V2 * hg * G * Sin + * * Sin + G * * Cos hg * * cos = Wdi 2 g * rc 2 w g * rc 0 = G * Sin * hg + (Fcz + G Cos )*
1 w V2 w V2 Wdi = G * * hg * Sin + * * Sin + * Cos hg * * Cos w 2 g * rc 2 g * rc

1 1 V2 1 V 2 Cos Wdi = G * hg * Sin * + * * Sin + * Cos hg * * w 2 g * rc 2 g * rc w tekerlek dinamik kuvvet formlnde, byk parantez iindeki deer arlk dalm faktrdr. Bu deeri sfr yapan hzdan daha fazla hzl gidersek ara da devrilir.

0=

Her bir terimi Cosya blersek; hg *V 2 1 V 2 hg 1 w * g * rc 2 * g * rc * tan = w * tan + 2

1 hg * tan + 2 w V max = g * rc * hg 1 * tan w 2 da devrilmemek iin gerekli maksimum hz formldr.
0.5

hg w

2 hg*V 1 V2 1 *Cos *Sin + * *Sin + *Cos 2 g*rc 2 w*g*rc

[4]

e, da kayma olmadan yaplacak maksimum hz ve ie, da devrilmeden yaplacak maksimum hz olmak zere 4 adet hz deeri bulunur.
rnek Problem 11: Aada zellikleri verilen tatn virajda yapabilecei maksimum ve minimum hzlar hesaplaynz. G=10 kN, w=1,6 m, hg=0.7 m, rc=40 m, L=0.5, yolun yanal eimi = 300

tan L V = g * rc * * tan +1 L

0,5 ie kaymamak iin minimum hz.

24

 tan 30o 0,5 V = 9,81*40* 0,5*tan 30 o + 1

tan + L V = g * rc * 1 * tan L

0,5 = 4,85 m/s => 17,46 km/h

[1]

0,5 da kaymamak iin maksimum hz.

tan 30 + 0.5 V = 9.81* 40 * 1 0.5 * tan 30

0,5 = 24.38m / s 76km / h [2]

Vmin = g * r c *

hg 1 * tan w 2 hg 1 + * tan w 2

0 ,5
ie devrilmemek iin minimum hz.

Vmin = 9 . 81 * 4 0 *

0 .7 1 * tan 30 1 .6 2 0 .7 1 + * tan 30 1 .6 2
0.5

0 ,5 = 11 . 56 m / s ie devrilmez
[3]

1 hg * tan + w 2 V = g * rc * hg 1 * tan w 2

Da devrilme iin maksimum hz.

1 0.7 * tan 30 + 1.6 2 V = 9.81* 40 * 0.7 1 * tan 30 1.6 2

0.5

= 44.55m / s = 160.4km / h ten fazla giderse devrilir. [4]

17.0 DEVRLME YALPA EKSEN

ne olan devrilme takladr. Yana olan devrilme, devrilmedir. Devrilme bir eksenin zerinde olur. Bu eksene devrilme ekseni denir. Tat virajda seyrederken, arlk merkezine etkiyen santrifj kuvvet, tat hareket ynne dik dorultuda bir devrilme etkisi retir. Bu etkinin deeri tat sramalarna baml, yaylanma oranna ve santrifj kuvveti kuvvet koluna bamldr (Zplayan tat daha kolay devrilir). Kuvvet kolu arlk merkezi ile yalpa ekseni arasndaki mesafedir. Yuvarlanma (devrilme) ekseni tatn yola gre anlk devrilme eksenidir (Yalpa ekseni anlk devrilme eksenidir). Yalpa ekseni n ve arka akslardan geer ve yola dik dzlemlerdeki yalpa merkezlerinden geen eksendir. n dingildeki dnme merkezi ile arka dingildeki dnme merkezi arasndaki eksene yalpa ekseni denir. Dnme ekseni ara dnerken hareket etmeyen yeridir.

25

ekil 17. Sspansiyon sisteminin dnme merkezinin bulunuu

ekil 17ye gre g aa indike L azalr dolays ile moment azalr ve devrilme ihtimali de azalr. 17.1 n sspansiyon sistemi

Z
Dnme Merkezi

GR1

IC

Orta Eksen

CL RC
GR2
Yuvarlanma merkezi ykseklii RCH

GR1

B
C

Y GR3
Teker Taban

ekil 18. McPherson tipi sspansiyon sisteminin dnme merkezi GR1 =

WB

Yukardaki eitlikteki ICZ deerini eitliin bir tarafna ekersek sonuta;

ICZ = AZ

(BY AY) = ( AZ ICZ ) (AZ BZ) ( AY ICY )

(1)

GR2 =

Ayn ekilde yukardaki eitlikteki ICZ deerini eitliin bir tarafna ekersek sonuta; (DZ CZ )(CY ICY ) = CZ + GR 2 * (CY DY )(CY ICY ) = GR 2 * (CY ICY ) + CZ bulunur. ICZ = CZ + Burada 1 ve 2 numaral formllerin sonularnda ICZler birbirine eitlenirse ve bu denklemdeki ICY deeri eitliin bir tarafna ekilirse;

(DZ CZ) = (ICZ CZ ) (CY DY ) (CY ICY )

(CY DY )

(BY AY )( AY ICY ) = AZ GR1* ( AZ BZ )( AY ICY ) = AZ GR1* ( AY ICY ) bulunur. ( AZ BZ ) ( AZ BZ )

(2)

(CY DY )

26

ICY =

GR1* AY + GR2 * CY + CZ AZ sonucu bulunur. GR1 + GR2

(3)

ICZ deeri ise ICY deeri bulunup yukardaki 1 veya 2 numaral denklemde yerine yazlarak bulunabilir. ICZ = AZ - GR1 * (AY - ICY ) = GR 2 * (CY ICY ) + CZ (4) GR3 =

(ICZ WBZ) (WBY ICY )

(5) (6) (7)

RCZ = WBZ + GR3 * (WBY RCY ) RCH = RCZ - (WBZ)

17.2 Arka sspansiyon sistemi
IC
Z CL B GR1 RC D GR2 GR3 A WC C Y

RCH WB

ekil 19. ift salncak kollu sspansiyon sisteminin dnme merkezi Burada da n sspansiyon sisteminde kullanlan metodu kullanarak yuvarlanma merkezi ykseklii bulunabilir (RCH). GR1 =

Burada ICZ eitlii bulunur, GR2 =

(BZ AZ) = (ICZ AZ ) (AY BY ) ( AY ICY ) (DZ CZ) = (ICZ CZ ) (CY DY ) (CY ICY )

(1)

(2)

27

Burada da ICZ eitlii bulunur ve bir stteki ile eitlenerek bu denklemdeki ICY ekilirse;
ICY = GR1* AY - GR2 * CY + AZ CZ bulunur. GR1 - GR2

(3)

ICY bulunduktan sonra yukardaki herhangi bir eitlikten ICZ bulunabilir. ICZ = AZ - GR1* (AY ICY ) GR3 =

(4) (5) (6) (7)

(ICZ WBZ) (WBY ICY)

RCZ = WBZ + GR3 * (WBY RCY ) RCH = RCZ - (WBZ)

17.3 SSTEM ELEMANLARININ AIRLIK MERKEZLERNN BULUNMASI 17.31 Amortisrn Ana Noktalarnn Koordinatnn Bulunmas

Z
x1,y1,z1

Eer bir amortisrn alt ve st balant noktalarnn koordinatlarn lebilirsek dier noktalarn
x2,y2,z2

koordinatlarn

yaklak

olarak

bulabiliriz. Bunun iin denklem kurulabilir: Bilinen noktalar ile bilinmeyen noktalar arasnda kurulacak bir eitlik bize bilinmeyen numaralarn koordinatlarn verecektir. Mesela: x2 ile x1 aras mesafe x5 ile x2 arasndaki mesafenin te biridir.
x5,y5,z5

x3,y3,z3

x4,y4,z4

Y X

3 * (x2 - x1) = (x5-x2)

3 * x2 - 3 * x1 = x5 - x2

x2 =

3 * x1 + x5 3 * y1 + y5 3 * z1 + z 5 , y2 = , z2 = 4 4 4

ekil 20. ubuun koordinatlarnn bulunmas

(x3-x1) = (x5-x3) 2 * x3 = (x5 + x1),

x3 =

z 5 + z1 x5 + x1 y 5 + y1 , y3 = , z3 = 2 2 2
3 * x5 + x1 3 * y5 + y1 3 * z 5 + z1 , y4 = , z4 = 4 4 4

3 * (x5 - x4) = (x4-x1)

3 * x5 - 3 * x4 = x4 - x1

x4 =

28

17.32 Sspansiyon Sistemindeki Salncak Kollarnn Arlk Merkezinin Bulunmas

x1,y1,z1 x,y,z

x3,y3,z3

X
x2,y2,z2

x 2 + x3 2

ekil 21. Salncak kolunun koordinatlarnn bulunmas

x 2 + x 3 x x1 = 2 * x , x - x1 = x2 + x3 - 2 * x, 2

x=

y1 + y 2 + y 3 x1 + x 2 + x3 , , z = z1 + z 2 + z3 y= 3 3 3

18.0 TEKER YUVARLANMA YARIAPININ BULUNMASI

Z X
Tyre Model

Y
Fy Tyre Model

Fx

Mz Fz

Fx

Fy

Mz Fz

ekil 22. Tat tekerine etki eden kuvvetler

29

Bir tatn tekerleklerinin yola temas yzey alannda dorusal, dairesel toplam alt kuvvet meydana gelir ve bu her an deiir. Tekerin havadaki ap, tat zerinde hareketsiz ap ve tat hzla yoluna devam ederken ki aplar farkl olur. Tekere etki eden tahrik kuvveti ve Frenleme kuvveti bu yaraptan etki ettii iin bu deerin bulunmas gerekmektedir.

FZ

Z
X

RU
O

FB RA A

RB B

BT FX

RL

ekil 23. Tekerin yuvarlanma yarapnn bulunuu ekil 23de kullanlan sembollerin aklamalar aadadr.
Aklama Yksz teker yarap Ykl teker yarap (statik) Teker yuvarlanma yarap Teker n temas yzeyinin yarap Teker arka temas yzeyinin yarap Temas yzeyinin uzunluu Radyal teker esneme miktar Dnen tekerin esneme miktar Tekerin asal hz Tekerin temas yzeyinin kavis uzunluu Teker n temas noktasnn as Teker arka temas noktasnn as Tekerin yay sabiti Ykl tekerin evresi Tekere gelen yk Dorusal harekette kayma oran Dorusal hareketin kuvveti Frenleme torku Frenleme kuvveti Tat hz Sembol RU RL R AO= RA BO= RB AB Z CL Kz L FZ SL FX BT FB VX Birimi mm mm mm mm mm mm mm mm Rad./s mm Deg. Deg. N/mm mm N N Nm N m/s

30

Statik ykl tekerin yarap (RL) ve tekerin yuvarlanma yarap (R) aadaki gibi yazlabilir: RL = R U - R = RU - Burada Radyal teker esnekliini ve da dnen tekerin esneme miktarn ifade etmektedir. Tekerin zerine gelen normal yk (FZ0) ile teker Radyal olarak Fz0 kadar esner. Tekerin F dey esneme katsays kz ise u ekilde hesaplanabilir: FZ 0 = Z 0 kZ
SR
FRENLEME

DT

BT

Basma

ekme

x
Normal Basn

FX Fz

FX

Fz

FZ

FZ

ekil 24. Sr ve frenleme esnasnda tekerin davranlar. Dnen tekerin esneme miktar () bulunduunda bu deer yksz tekerin yarapn(RU)dan kartlrsa dnen tekerin yuvarlanma yarap bulunabilir (R). Tekerin yuvarlanma yarap bulunurken tat hznn sabit olduu ve tekere gelen ykn de deimedii varsaylr. Tat hz ile teker hz arasndaki iliki u forml ile ifade edilebilir: VX = Z * R.
dr d dr + F 2 2 Burada: RL: Ykl teker yarap, d: Tekerin genel ap (637 mm), F: Teker faktr (0.77), dr: Tekerin jant ap (381 mm) Tekerin evresine gre hesap yaplrsa ve ekil 23e gre ufak farkllklar olmasna ramen u denklikler kabul edilirse |AC| = |CB|, RA = RB = R ve = tekerin evresi: L = 2 * * R CL + 2 * R * Sin Burada: L: yuvarlanan tekerin yarap (1937 mm) 2**R: ykl tekerin yarap 2*R*Sin: Ykl tekerin yola temas yzeyinin uzunluu (AB) CL: tekerin yola temas yzeyi kavisi Raydan olarak (*R) R 289 = 0.907 , = 24.850 ekil 23e gre as u ekilde hesaplanabilir: Cos = L = R U 318.5

Statik durumdaki ykl tekerin yarap u forml ile hesaplanabilir: RL =

31

 Tekerin evresi u ekilde hesaplanabilir: L = R 2 2 + 2 Sin 180 Kullanlan bilgilere gre teker yuvarlanma yarap yle hesaplanr:

1937 = R*(6.2832 0.867 + 0.84) 1937 = R * 6.26 = d* (3.13) R = 309.6 mm

19.0 FRENLEME TORKUNUN HESAPLANMASI

BT Fren

Fren Diski FN P

FR Rd

A Fren Pistonu

ekil 25. Fren diskindeki kuvvetler Fren pedalna basnca teker merkezindeki pabucu iten normal kuvvet (FN) yle hesaplanr: FN = P * A . Pabular diskin her iki yzeyine de srtnd iin ve disk de dnyor olduu iin bu kuvvet yzeye paralel bir hale gelerek (FR) etki eder forml FR = * FN * n olur. Bu forml bulunduktan sonra frenleme torku BT = FR * R d forml ile hesaplanabilir. Sonu olarak bu forml u ekilde ifade edebiliriz: BT = * P * * r 2 * n * R buradaki semboller d

( )

aadaki tabloda aklanmtr.

Semboller FN P A FR n Rd Aklama Disk yzeyine etkiyen normal kuvvet Frenleme basnc Frenleme pistonu yzey alan Disk yzeyindeki srtnme kuvveti Disk ile pabular arasndaki srtnme katsays Srtnen yzey says Pabu ile disk merkezinin yarap Deeri *18.52 0.4 2 112 Birimi N N/mm2 mm2 N mm

32

20.0 Tat Davran Karakteristikleri

Tat davran esas olarak yol dzlemine paralel kuvvetlerle bu kuvvetlerin olutuu yalpa momentlerinin etkisindeki dorultu deiimlerini iermektedir.Bu kuvvete momentler iki grupta incelenebilir. 1- Lastik tarafndan yolda retilen kuvvetler Ftahrik , Rro vb. 2- Gvde kuvvetleri ve d kuvvetler.Yolun yanal veya dorultusundaki santrifj (Fc) kuvvetleridir.Rhava Tat davran ayn zamanda sr kolayl olarak ta tanmlanabilir.Sr kolayl; a- Tat istenen izgiye dzenleme kolaylk ve hassasiyeti b- Tat arzu edilen dorultusundaki srnn korunmas kolayl. Bu nedenle sr kolayl esas olarak gvenlik ve sr konforu ile ilgilidir.Tat kararll ise tatn verilen konumunu koruma yeteneidir.Kararl bir tat baz ucu bir kuvvetin etkisinde kaldktan sonra bu kuvvet kalktnda tekrar eski konumuna gelebilen tattr. Tat kararlln nemli gstergelerinden biriside viraj yeteneidir. Viraj yetenei tatn kontrolden kmadan maksimum santrifj kuvveti karlama yeteneidir. e devrilirken de bu santrifj salamaldr. Kararllk ve viraj yeteneine ek olarak iyi tat davran iin iki zellik daha gereklidir. Bunlar cevap ve geri besleme zellikleridir. Cevap zellii; tat srcsnn kontrol girilerine uyum zelliidir.Direksiyon simidini 5o evirdiimizde ara ka derece dnyor, bunu ofrn iyi bilmesi gerekir (Slalom ilkesi). Geri besleme ise balk ile yol arasndaki ilikileri belirli llerde srcye iletme zellikleridir.Engebeli yollarda aracn iindeki kiinin hissetmemesi zelliidir. Tat dz yolda 100 m de duruyorsa hafif direksiyonu krarak gidersek o zaman daha nce durur. nk Fs arac durduracak ynde etki eder. Yanal kayma kuvveti artar sonuta daha erken durur.

ekil 26. Frenlemede tekerin konumu

33