11 Idea

Sumario
Presentacin Colaboracins:
Escritoras, escritores, literatura, escola...
Os nosos Centros:
1. A Escola Oficial de Idiomas.
Encarnacin Oubia Parracho Csar Concheiro Guerrico
2. O Conservatorio Profesional de Msica de Ferrol.
Experiencias de aula:
1. Traballando co Sol.
Andrs Manuel Daz Prieto
do SP Traballando co Sol. CPI San Sadurnio. M Teresa Neira Tenreiro, EEI de Cervs-Chanteiro, Ares
2. Proxectos de traballo: Unha festa de flores.

Carmen Canedo Aldao, EEI de Redes-Caamouco, Ares
3.Enerxas renovables.
Roco Chao Fernndez, Marina Fernndez Bouza, Rosa Ana Fernndez Rodrguez, M Jos Fernndez Yez, Aurora
Ruiz Fernndez e M Jos Vergara, do IES Castro da Uz. As Pontes.
4.Aproximndose medida. Unha aproximacin proceso de medir.

Luis Losada Daz, Fernando Rodrguez Lamela, S.P. N+ Medida.
Concepcin Garca Rodrguez, Ignacio Lpez Bueno,
5. Filosofa para nenos e nenas: Continuamos a pensar.
M Dolores Bereijo Rodrguez, Beln Bernrdez Cibeira, M Carmen
Fernndez Lpez, Natividad Fernndez Lpez, Isabel Cristina Fuentes Sola, Manuel Andrs Maroo Frade, Vernica Moscoso Martnez, Jos Lus Orizales Lage, Rafael Ortega de la Cruz, M Ins Rebollo Ugidos, do CEIP de Cario.
6. A billarda.
Begoa Salido Ynez, Jos Manuel Pita Calvo, Rafael Lpez Loureiro, SP do CEIP Igrexa. As Somozas. M Gabriela Snchez Cortizas, Jos Ramn Serrano Pita. Javier de Melo Martn, Fernando Querol
7. Agent 007: Licence to teach.
8. Didctica da expresin teatral aplicada s reas social, lingstica e musical.

Orozco, Rafael Alonso Pica,do IES Breamo. Pontedeume.
reas:
1. Matemticas para disfrutar . Jess Garca Raales, Jorge Mejuto Couce,do IES Sofa Casanova- Ferrol 2. O prstamos de biblioteca na educacin infantil: Contribundo ao desenvolvemento do hbito lector. Manuel Maroo
Frade, mestre de E.I. no C.E.I.P. de Cario.
3. Exposicin: Dal Arte Dal Ciencia Dal Soo Dal Realidade - Dal
Bouza, Rosana Fernndez, M Jos Fernndez Yez, M Jos Vergara Leonardo
Roco Chao Fernndez, Marina Fernndez
4. O porco Antn.
Marta Lpez Daz. da EEI de Porto de Espasante. Ortigueira Ana Veira,do IES Marqus de Suances.
5. Unha escola cada vez mis diversa. 6. A Historia da Msica no teu PC.
Teo Ramrez IES Concepcin Arenal, Fabio Sanmartn Conservatorio Profesional de Msica de Vigo, Graciela
Galdo IES Terra de Trasancos, Carmen Malde CPI Atios, Abel Dueas Conservatorio Profesional de Msica de Vigo, Oscar Martnez CEIP Macieira, Daniel Daz IES n1 Pontedeume, Mnica Surez IES Praia de Barraa, GT.
7. Luz e cor. Unha viaxe ao pas dos impresionistas.
Elvira Bravo Daz, Antoln Cacheiro Varela, Denise Carteret, SP.
Europa en ns:
1. Asistente de francs na Escola Oficial de Idiomas.

2. O IES Moncho Valcarce nun Comenius.
Mara Jess Prez Iglesias
Maryse Vigouroux.
A escola revelada:
1. Escola e Sociedade. Mugardos, 1848-1931.
Bernardo Miz Vzquez.
Parabns
Crditos
Idea.
Intercambio De Experiencias de Aula Ano 11. n 11. Maio 2005. Edita e distribe: Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria. Centro de Formacin e Recursos de Ferrol. Ra O Galego Soto, s/n. 15403 Ferrol Telfono: 981-370541 Fax: 981-370540 Correo-e: cfr.ferrol@edu.xunta.es
Seccin de Ortigueira
Ra Pedro de Castieiras s/n 15330 Ortigueira Telfono: 981-401058 Fax: 981402540 Correo-e: cfr.ortigueira@edu.xunta.es
Seccin de Pontedeume
Av. do Peirao s/n 15600 Pontedeume Telfono: 981-431459 Fax: 981-495692 Correo-e: cfr.pontedeume@edu.xunta.es
Consello de asesores:
Antonio Bello Giz, Francisco Castillo Rodrguez, Hiplito Cores Saborido, Antn Cortizas Amado, Justo Freire Lpez, Isabel Migulez Pose, Francisco Ibez Santiago, Xos Ramos Rodrguez, Jos Antonio Sordo Freire, Mara Josefa Souto Lorenzo, Esther Tarro Tato Os textos dos artigos son da exclusiva responsabilidade dos autores e autoras.
Ilustracin da capa:
Mara Manuela.
Deseo e maquetacin:
IES Leixa. Departamento de Artes Grficas. Coordinacin: Jos Antonio Lpez Surez e Mara Salas Aguilera
Impresin: ISSN:
1135-1543 C-981-95
Depsito legal:
Presentacin
O tal Quixote
Non son muos, Sancho, que son xigantes Durante catrocentos anos as lectoras, os crticos, as literatas, os mestres... dronlle voltas a esta escena do Quixote, que polo visto era un tolo esgumiado que va o que non era e que era o que non va. Mais viva o tal Quixote nun mundo en transformacin, unha transformacin case eterna que segue nos tempos de hoxe e seguir per scula seculorum, amigo Sancho, per scula seculorum. O tal Don Quixote da Mancha meteuse cabaleiro andante porque haba que salvar ao mundo de tantas inxustizas que o dominaban: xigantes con aparencia de muos, ou baiucas con aspecto de castelo. E ns, ensinantes, quixotes sempiternos andamos dacabalo das escolas xigantes, armados cabaleiros do pizarrillo ao xiz, do lapis estilo-
grfica, do bolgrafo ao grafo, da calculadora ao computador, do encerado pantalla de plasma... Pero sempre na mesma, quixotando e loitando contra xigantes aspados que en nmero cada vez maior, pois seica inzan como malas herbas, ocupan a case totalidade do noso horizonte. Non lles imos pr nome, porque cadaqun sabe o vocabulario preciso para definir os xigantes que nos amolan o oficio. Tantos anos levamos lendo que o tal Quixote estaba equivocado, pero que moi equivocado, como o Cervantes escribiu; que non nos decatamos da realidade real. Non, non eran muos aqueles cos que o Don Quixote se enfrontaba nos pramos manchegos; non eran tal, eran verdadeiros xigantes, autnticos xigantes, xigantescos xigantes, que fan que o traballo de ensinante andante sexa un labor de quixotes, de utpicos e atolados quixotes. Nacemos para quixotes, Sancho, para quixotes, e seguiremos sendo quixotes polos sesenios dos sesenios, amn.
Colaboracins
E
IDEA 2005
Escritoras, escritores, escola, literatura, lingua...
Sete autoras e autores que pasaron polo Centro de Formacin e Recursos de Ferrol, como relatores do curso Literaturafrum, tiveron a amabilidade de dar resposta a sete preguntas que lles fixemos para a revista IDEA. Estas foron as preguntas e estas as sas respostas.
1. Qu pode aportar a literatura educacin? Que funcin educadora ten, se que a ten, o escritor/a? 2. Que lembranzas deixou en ti a escola? Algunha delas chegou ou pode chegar a ser literaria? 3. Cales foron os teus heroes literarios na ta infancia e adolescencia? Coecchelos por medio da escola? 4. Se escribes/escribiches algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritor/a precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes algo que s poden gustar ou comprender os adultos? 5. Que pensas das lecturas obrigadas nas escola? Cres que son un bon mtodo para facer lectores? 6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola? 7. Cultura, educacin lingua, literatura... son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
X
10
os Neira Vilas
1. Que pode aportar a literatura educacin? Que funcin educadora ten, se que a ten, escritor ou escritora?
Moito. O escritor (ou escritora) ten unha responsabilidade ante a sociedade, como cidadn e como creador. Cando escribe en calisquer xnero que o faga, est formando, educando. Unha novela histrica, por exemplo, pode axudar decisivamente interpretacin da historia como complemento do texto acadmico.
2. Que lembranzas deixou en ti a escola? Algunha delas chegou ou pode chegar a ser literaria?
Si. De feito, na mia obra aparece moi seguido a escola da aldea, da mia aldea, como inevitable referencia. Por exemplo, nas novelas Memorias dun neno labrego, Aqueles anos do Moncho, Querido Toms...
3. Cales foron os teus heroes literarios na ta infancia e adolescencia? Coecchelos por medio da escola?
Era a mia unha escola cativa de tempos cativos (guerra, posguerra...). Quedronme na lembranza algns personaxes de Corazn (Amicis), Viriato, Edmundo Dants... Tiven noticia destes e moitos outros por medio da escola.
4. Se escribes algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritora precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes algo que s poden gustar ou comprender os adultos?
Non establezo grandes fronteiras entre o que escribo para rapaces e o que escribo para adultos. Todo o que escribn para adultos pode ser comprendido -e en ningn sentido lles ser nocivo, polos novos. Cando era redactor xefe da revista infantil cubana Zunzn, aplicaba o principio de que todos os temas son vlidos para uns e outros. S depende do xeito de tratalos.
5. Cres que as lecturas obrigadas son un bon mtodo para facer lectores?
Mellor que obrigados sera que os alumnos escollese, e que en vez de obrigar nos limitaramos a aconsellar, suxerir, informar para que escollan. Pero comprendo que s veces, e sobre todo con estudiantes pouco lectores, hai que obrigalos dalgn xeito, inda que non sexa a mellor va. Hai que lograr que sintan o pracer de ler.
6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

Todo est unido. Todo est en mestura: cultura, educacin, literatura, lingua. O ensino de materias diferentes est ou debe estar plasmado nunha dimensin cultural, nunha proxeccin que vaia mis al da
IDEA 2005
leccin asptica. En todo ha de haber poesa, entronque coa historia, transcendencia espiritual. hai que dar informacin que transcenda e estimular a imaxinacin.
7. Cultura, educacin, lingua, literatura son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
Para min, un escritor galego o que utiliza a lingua galega. Quen tendo nado en Galicia escriba en espaol, un galego escritor, mais non un escritor galego. A lingua a que define. Teo analizado isto en conversas con Fernndez del Riego e con Carvalho Calero; ambos tian isto moi no seu, e coincidn con eles dous inmediatamente (Carvalho Calero faino constar, de xeito moi conclunte, no prlogo da sa Historia da Literatura Galega). O tema foi moi debatido nun seminario sobre a nosa literatura, na Habana en 2003. Coido que logrei convencer s meus contrincantes. Pero fra distinto, aqu, na Galicia territorial, debe de estar isto moi definido para os que nos ocupamos nestes mesteres da Cultura.
A literatura non unha panacea que resolve todo pero si un elemento fundamental na formacin integral do alumnado. A literatura divirte pero tamn provoca reflexin (ou debe provocala); a literatura propn e un debe aceptar as propostas para facelas propias: liberdade, sensibilidade, intelixencia, integracin, tolerancia, son algns conceptos que eu asocio literatura. A literatura non vai cambiar o mundo pero pode axudar a entendelo mellor. Non na vida onde bebe calquera obra literaria? Que se poidan asumir ou desbotar, criticar, analizar as propostas que expoa o escritor/a na sa obra parceme que a sa funcin. Se escribes en liberdade, sen pretensins de pontificar, se es autntico, o escrito vai deixar o seu esprito no lector. A partir de a este convrtese en recreador.
ntonio Garca Teijeiro
a) Eu lembro a mia experiencia na escola cunha pobreza vital tremenda. A escola, a finais dos cincuenta e primeiros sesenta, viva de costas imaxinacin, liberdade, esprito crtico, intelixencia e non sigo porque a lista sera interminable. Era gris, moi gris, coma o tempo que nos tocou vivir. Era o producto srdido dunha sociedade encadeada por unha ditadura que, ademais doutras cousas, nos empobreca enormemente. Fomos sobrevivindo e, s veces, eu mesmo me sorprendo de ter acadado diver-
11 IDEA 2005
sos ideais. Foi unha poca frustrante e moi difcil para min. Co tempo cheguei a sentir a sensacin de engano que envolva a escola e iso lvoo fatal. b) Coido que en A teima de Xan, un libro meu que quero moito, algo disto est a reflectido. Os medos, a ocultacin de diversos conceptos, os abusos de todo tipo, a pedagoxa destrozada, a marxinacin dos que pensaban distinto, os silencios tensos... tantas e tantas cousas que cos anos chegaches a comprender, pero que te marcaron.
A escola que sufrn eu viva marxe da literatura. Haba que aprender longas retahlas de obras, vidas de escritores que non che dican nada (malia a enorme vala que tian) e iso era a literatura na escola que eu lembro. Nunca limos un libro na clase. Que era iso? Eu pertenzo cultura dos tebeos. Na mia casa haba libros (algns) para adornar. Os meus heroes foron El Jabato, El capitn Trueno e, curiosamente, Tom Sawyer e Huckleberry Finn de Mark Twain, a quen coecn nunha horrorosa edicin de letra e cmic que algun me agasallou. Gocei coas sa aventuras. Eu la, claro, o cmic e cheguei a ser moi amigo de ambos os dous malia seren personaxes ben diferentes. Non tiven a sorte de que caesen nas mias mans libros que me interesasen. Envexa que sinto das persoas que chegaron a gozar cos clsicos de aventuras. Eu non. Eu tera que decubrilos moito mis tarde. Agora, iso si, leo por todo o que non lera cando era novo.
4. Se escribes/escribiches algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritor/a precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes algo que s poden gustar ou comprender os adultos?
Eu escribo fundamentalmente para xente nova, anda que teo cinco poemarios para adultos. Cada volta estou menos seguro cara onde van os meus libros. Tento escribir o que me gusta, o que sinto. Cstame poerlles idades. Procuro que dentro do mesmo libro haxa diversos niveis para que se poida facer a verdadeira lectura, que para min a relectura. Gstame que a xente nova se mergulle en todos os temas que os rodean. E que o fagan con esprito crtico e reflexivo se pode ser. A diferenza entre o adulto e o xove, quizais estea mis ben no vocabulario utilizado, certo ton narrativo/potico e algunhas estruturas mis complexas. dicir, na madurez tanto psicolxica coma lectora. Pero, en esencia, parto do mesmo para chegar a un mesmo lugar.
5. Que pensas das lecturas obrigadas nas escola? Cres que son un bon mtodo para facer lectores?
Quizais non, quizais si. O que fundamental que o/a mediador/a na escola saiba o que trae entre mans. Que saiba buscar libros suxestivos, que coeza o que se publica, que cree ambiente lector na clase, que sexa autntico, que crea no que fai, que contaxie. Anda as, non se pode garantir nada. Cada vez resulta mis difcil que os nenos/as lean. O que non se pode facer prescribir sen criterios, de odas e sen lelo ti antes. De todos os xeitos, a lectura esixe un esforzo e un pouco hai que forzar dunha maneira sutil. E non nos esquezamos, hoxe en da existe un amplo abano de libros para escoller ben.

Coido que co que expuxen anteriormente a pregunta case est contestada. Para min haber que crear un ambiente idneo, onde a palabra sexa o centro. Ten que existir un ambiente lector no que o libro tea vida; haber que ler en voz alta, facer lectura silenciosa, provocar o interese na lectura dalgn libro que enganche, falar de novidades, poer nos taboleiros crticas... Un conxunto de feitos arredor da palabra literaria. E, por suposto, establecer un vnculo entre lectura e escrita. Os nenos escribirn a partir de detonantes literarios (para fuxir do medo papel en branco) que os estimulen a crear por escrito. Un bo xeito de chegar lectura pode ser a creacin escrita e viceversa. Non hai frmulas mxicas. Eu penso que o enfoque debe de ir por a.
7. Cultura, educacin lingua, literatura... son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
Eu creo que temos un compromiso claro coa lingua galega. Sabemos das dificultades que est a padecer. E debemos de ser conscientes diso. A nosa lingua, a nosa educacin, a nosa cultura necestannos.
12 IDEA 2005
Por exemplo eu, que fun educado en casteln contra o galego, tiven que superar moitos atrancos para concienciarme da necesidade de contribur co meu gran de area dignificacin do noso idioma, ese que fixeron que eu me avergoase del sen conseguilo. Tamn creo que cando algun escribe en casteln (eu teo algunhas cousas e non me arrepinto, nin moito menos) non est a facer literatura galega senn que contribe a engrosar o conxunto de literatura en casteln. Penso que lingua e literatura van da man dun xeito indisociable.
Hoxe mesmo escoitei unha nova moi interesante. Segundo un estudo da Universidade Complutense os adolescentes lectores son moitsimo menos agresivos ca os non lectores Pdese falar de maior aportacin educacin? Non sei se podemos falar, en xeral, da funcin educadora. Cada obra ten maior ou menor grao anda que sexa a mesma man quen a escribe. O que podo afirmar que eu, persoalmente, non podo liberarme da mia profesin de ensinante no momento de escribir e por iso sempre concibo as mias novelas con funcin educativa, sobre todo en valores. Concretamente o valor da liberdade est sempre latente na mia obra. Teo moito interese en que non se esqueza xamais o esforzo que tiveron que facer tantas xeracins para acada-la liberdade.
nxela Loureiro
Entrei s catro anos na escola como gratuta no Convento da Enseanza. Iso significa que entraba por outra porta diferente maiora, que tia un uniforme distinto e que xogaba noutro recreo moito mis cutre. Tan s un banco de pedra corrido era o que nos separaba a unhas nenas das outras, sen embargo era moito mis eficaz ca unha gran muralla. Lembro as miradas de superioridade dalgunhas nenas, palabras ferintes e unhas cantas accins perversas pero aprendn a convivir con esa realidade e a sentirme feliz coas que tia meu carn. Foi mis duro anos despois, cando me deron unha beca e pasei s aulas normais. Se cerro os ollos para volver atrs no tempo vxome triste e encollida, non me atreva a articular palabra por temor s risas ou s rifas. A mia vida coti era tan diferente s demais que me pareca estar noutro planeta. Que a contestar eu sobre os electrodomsticos se na mia casa non tiamos nin auga e haba que carretala nos baldes varias veces da para poder cociar na bilbana? Cando por fin fun adaptndome sistema algunha vez soei con levar a casa un lazo cos que premiaban o estudo e a conducta sen embargo non tiven nunca ese pracer a pesar do meu esforzo. Mentras tiven esperanza, o meu corazn lata mis forte no momen-
13 IDEA 2005
to do reparto pero aprendn a controla-los letexos. E os ollos aprenderon a non chorar anque quizais esvarou algunha bgoa pola mia meixela o da que me apartaron dun baile para deixar sitio a outra con proxenitores de mis alto rango.
Daran estas vivenzas para unha historia? Claro pero, polo momento, prefiro escribir outras narracins mis cargadas de aventura.
Anda as estas experiencias e outras peores quroas conservar na mia memoria pois srvenme de moita axuda no meu labor de mestra como modelo do que non debo facer nunca. Eu aprendn en carne propia a distinguir moi ben a xustiza da inxustiza, a solidariedade da falsa caridade, a tolerancia da permisividade, por iso prefiro que o alumnado aprenda a travs da reflexin, das lecturas, dos debates...
Gustarame poder contestar cun nome propio e contar con detalle tdalas fermosas aventuras que vivn coas sas lecturas, pero mentira. De pequena eu non lin libros. Na mia casa lamos chistes e cambiabmolos na chistera. Lembro que era moi fermoso ir cos chistes antigos e ir buscando nos diversos lotes (en funcin do grosor ou do estado de conservacin) ata atopar a mellor novidade. Xa sei que poda ter un heroe de comic pero a min nin me gustaba o Capitn Trueno nin o Jabato, eu disfrutaba mis con Pepe Gotera y Otilio, chapuzas a domicilio. Pasei dos chistes a ler libros polticos porque me fixen maior dun da para outro o da 10 de marzo do 72. Con 16 anos recin estreados vivn as mortes alleas, as detencins, os exilios e tdalas barbaries dende a primeira fila. Dende ese momento os meus heroes foron Paco Filgueiras, Julio Aneiros e tdolos demais que sufran inxusticias e non se rendan, e espero que nunca deixen de selo.
Cando escribo para nenas e nenos medito mis cada palabra pois procuro axeitarme un vocabulario bsico de modo que sexa doado de ler. Se non as precisarn axuda (doutra persoa ou do diccionario) e xa non descubrirn o pracer de mergullarse nunha historia ata perderse nela. Tamn evito situacins de terror ou violencia gratuta. Xa sei que vou contra corrente pero mentras non descubra os beneficios que aporta o terror e a violencia eu non os incluirei nas mias historias infants.
Sera mellor que as lecturas as demandase o alumnado. Se esa fose a nosa realidade, abondara con recomendar un bo libro. Mais a nosa sociedade non ten esas caractersticas e polo tanto hai que utilizar outros mtodos que conviden achegamento s libros. As lecturas obrigatorias son unha opcin que pode ser boa. Cando non se le por iniciativa propia est ben que se obrigue para que descubran ese pracer. Pero importante meditar cal o obxectivo de cada libro recomendado. Est claro que a longo prazo a lectura obrigatoria ten como obxectivo que o alumnado lea comprensivamente, pois sabemos que iso imprescindible para todas e cada unha das reas do currculo. Sen embargo, o obxectivo da lectura concreta dun libro debe ser mis especfico, relacionado coa propia historia e sobre todo co disfrute. a suma de lecturas pracenteiras a que vai determinar que consigamos ou non futuros lectores. A ten algunha responsabilidade o profesorado e temos moito que aportar. Para acada-los obxectivos cmpre cumprir tres condicins bsicas e obvias: Primeiro, a lectura que se recomenda ten que ser axeitada alumnado que se ten diante e que s veces diferente prototipo idealizado de tal ou cal idade. En segundo lugar, o profesorado debe ler previamente o libro e non conformarse cos resumos das editoriais. Terceiro, as sesins de lectura na aula deben estar estimuladas polo entusiasmo do profesorado que dea nimo para disfrutar das narracins, descripcins, dilogos... Son consciente da falta de tempo que hai para facer estas sesins nos cursos mis elevados. Eu, se tivese algn poder para cambia-lo DCB, engadira coma unha rea independente a lectura. Ou acaso non o bsico que se precisa para tdalas reas?
14 IDEA 2005

Permtaseme que sexa optimista. Eu adicara mis tempo lectura dende a Educacin infantil ata o final da Educacin secundaria. Debera ser unha rea independente que ben podera colaborar con tdalas demais. Quen a impartise debera ser profesorado lector e entusiasta. O programa desa rea debera ser flexible para que non se sentise agobio e se poidese ir ritmo que demanden os implicados anque habera que gradua-los contidos segundo os niveis, como lxico. Por suposto que os grupos deberan ser reducidos para poder ter unha adicacin mais persoalizada. Estou ondo risotadas? Algun di que son utpica? Quizais.
A lingua e a educacin forman parte da cultura. Detrs de calquera manifestacin cultural hai un cdigo lingstico explcito ou implcito. Por outra banda a lingua o vehculo de transmisin da educacin. Ser que a lingua son as rodas dese carro? importante e necesario que se escriba en galego, pero non considero que sexa un deber o facelo. Por desgracia no noso pas ten mis aceptacin aqueles autores que trunfan fra e para iso hai que escribir en espaol. Temos todos un pouco de responsabilidade non valorar suficiente s que non atravesan a barreira? Respecto segunda pregunta non me atrevo a ser contundente neste tema porque non reflexionei suficiente para poder dar unha resposta clara. En principio parceme que se falamos de literatura galega debera ser escrita en galego pero teo a sensacins de que se profundizase habera moitos matices que engadir con algunhas obras dalgns autores.
M
IDEA 2005
edos Romero
A literatura sempre unha ferramenta fundamental para provocar a imaxinacin, o gozo ou o coecemento do ser humano, da problemtica social e da historia dos pobos. A creacin literaria unha xanela aberta ao interior das persoas e tamn ao exterior, ao cosmos. Os libros educan e axudan a comprender os actos humanos. Coa literatura aprendemos tamn a reflexionar e a sermos persoas libres, a pensar por ns mesmas. O que de verdade ten unha funcin educadora, pois, a obra, non o escritor ou a escritora.
15
A escola deixou en min recordos gratos: tardes de xogos, as rendeas nos recreos, as ras silenciosas e tranquilas tomadas por ns sen autombiles, as carreiras, o bril, o roubo das froitas nas hortas, as nenas saltando chapa e goma ou comba... nesa idade onde daprendo ese xeito neurtico de repetir e repensar as cousas obsesivamente. Daprendase cantando en alto todos xuntos: os ros unha e outra vez, as capitais, as provincias, a maldita tboa de multiplicar... Nese tempo descubro a diferencia de clases sociais e tamn o temor ao castigo e esa fobia terrible s vacinas. Recordo o Da da rbore co seu pan e chocolate en onzas, e un tempo que nos daban leite a beber a media ma. Antes de ir escola pblica fun escola da Seora Mara, unha mestra vella que dican que era moi boa. Ese perodo da mia vida mesmo chega a ser traumtico para min, pois por circunstancias alleas eu fora apartada do ncleo familiar e viva noutra casa cuns tos. O recordo desa escola vai unido a unha dor, a unha sensacin de abandono que xa non me a deixar nunca, a tinta nos dedos, s enrugas da madeira daqueles pupitres, e a aquelas letras perfectas de Dona Mara... todo anda hoxe tan vivo como se fose onte mesmo. Non escribn case nada da escola, mais en Dubido se matei a Lena hai un relato que conta o trato naquelas vellas escolas franquistas, o temor que producan algns mestres. Eu escribino para recrear e denunciar os insultos que aquel home profera, o trato vexatorio ao que eran sometidos os alumnos. Falo dun tempo en que os rapaces galego-falantes daprendan con gran dificultade nunha lingua allea. Non hai tantos anos disto. Falo daquela xente de corenta e moitos anos ou cincuenta. Era como as confundan chinos da China cos chinos do seu cortello, ou como os chorizos pasaban a ser llorizos, ou cando se respostaba que o queixo se faca a puetazos, tal e como na casa se va apertar cos puos. Ben difcil deba ser daprender dese xeito nunha fala non coecida e sempre reprendidos.
Non hai heroes literarios. Na casa non se le nada, non hai libros sequera. Haba os da escola, claro est, libros que me obrigaban a ler e non me interesaban nada. Lin o meu primeiro libro cando me enviaron ao colexio das monxas de Melide con trece anos, e al prendeu o meu interese e entusiasmo pola lectura, moi influda por unha monxa catalana moi moderna que nos orientaba lectura, que nos poa msica clsica para estudar e nos espertaba por aqueles anos con Serrat moitas veces. No perodo de adolescencia lin moitsimas novelas de vaqueiros que me prestaban. E insisto en que os libros obrigados, aquelas novelas de cabaleras, parecanme un tostn, e non me dican nada. Intereseime, iso si, por novelas de adolescentes, de dbidas e desamores. Teo que dicir que naqueles anos da vella radio na cocia, de noites de conversas tras do lume, escoitando a meu av e aos meus pais contar historias do pasado, eu quedaba fascinada polas mesmas cousas unha e outra vez. Outros personaxes do pasado cobraban vida: contos dos que foron a Cuba, cousas das meigas, crimes que houbo na parroquia, os fuxidos, relatos do demo en forma de animal... E todo iso pasaba a ser parte de min dalgn xeito. Eu tia gran curiosidade en escoitar, e meu pai, sen sabelo el sequera, narraba marabillosamente ben as cousas. Canto de min se fixo a historia do crime das Barosas, sen ser do meu tempo, sen intimar sequera coa familia deles! Foi a travs da narracin desa dramtica historia como puiden coecer a dor e a crueldade daqueles anos. Estoume a referir a unha desas historias que encheron de sangue este pas nos anos da guerra e da represin. Con isto quero dicir que o amor pola literatura nace sen sabelo, e no meu caso a travs da literatura oral.
Non me propuxen escribir nunca para a xente mis nova. En O Trevo da sorte hai un relato que vai sobre a xente moza, onde conto a historia dun rapaz de barrio fascinado por ter cousas, polos coches neste caso, ata o ponto que chega a destrur a sa vida con elo. Creo que o caso de moitos mozos que perden a vida nas estradas cada fin de semana. O relato precisou, evidentemente, que eu me instalara na mentalidade e na fala dos adolescentes.
Se non se lles obrigara, seguramente moi poucos nenos colleran un libro. Mais sei que ben difcil atopar o libro e o mtodo que sexa capaz de crear hbito e interese pola lectura, xa que en moitas ocasins a lectura obrigada ao que conduce a que o alumno acabe odiando os libros. Creo que o
16 IDEA 2005
estudo da estrutura, da tcnica e da esttica dos textos non debera afogar nunca o gozo da propia lectura. Debera incidirse mis no pracer de ler. Primeiro habera que conseguir que o alumno goce co libro e que el mesmo se interese por outras novas lecturas.

O que acabo de dicir: facer da lectura un exercicio pracenteiro, marxe do estudo do texto.
Naturalmente, un escritor ou unha escritora nada na Galiza debe escribir no idioma que identifica cultura galega. Iso o normal. Igual que un creador de Salamanca escribe en espaol, ou un autor de Pars en francs, un escritor galego debe crear na lingua propia do seu pobo. Iso tamn un compromiso coa xente, co pas e coa tradicin do galeguismo desde os tempos de Rosala. Se non se escribe en galego, non hai literatura galega. Haber literatura espaola escrita por galegos e galegas.
1. Que pode aportar a literatura educacin? Que funcin educadora ten, se que a ten, o escritor ou escritora?
Para min, unha das pedras angulares do ensino a delicada e laboriosa tarefa de ensinar a ler, as, en xeral e en concreto, base para todo, sabedora que solucionar case a metade dos problemas da vida e dos traballos. Penso que s se aprende aquelo que se chega a amar. Inculcar a sensibilidade e o amor pola literatura, pola escrita, a mellor maneira de que o alumno medre polo seu propio p. As tcnicas e as manobras que se desenvolven na literatura, desvelan mecanismos que funcionan tanto na vida como en certas tarefas coas que o alumno se enfrontar ao longo da mesma. A literatura aporta recursos e armas para a expresin, para que o alumnado chegue a expresarse o mellor, o mis axeitada e fielmente posible aos seus sentimentos e ideas. A literatura axuda s persoas a elaborar un discurso propio. O escritor/a o especialista que mellor pode desvelar -e desde unha perspectiva mis fonda, sincera e pormenorizada- as claves que se agachan na literatura. Ter posiblemente armas substanciosas para inculcar a paixn pola escrita, para contaxiar o seu entusiasmo, revelar condicionantes sobre o feito e mesmo sistema literario e, sobre todo, lograr -de paso- rachar algns tpicos que entre o alumnado anda existen sobre a literatura, asociada aos grandes clsicos que con frecuencia non
olanda Castao
17 IDEA 2005
conectan co seu mundo: os escritores/as non son sempre seores moi serios con barbas, non estn sempre mortos hai moitos anos, s veces teen moito que ver co mesmo mundo que o alumno vive, ademais a poesa non ten por qu ser sempre algo cursi que fala dos paxarios e as flores, hai unha poesa para todos os gustos.
Moitsimas. Na escola formeime, definitivamente, como escritora. Se os meus pais tamn deixaron caer nas mias mans libros de poesa para nenos (Gloria Fuertes principalmente) que constituron as primeiras lecturas que eu, por imitacin -coma ocorre en calquera aprendizaxe bsica- a aprendendo a reproducir nas mias primeiras composicins poticas, os mestres complementaron ese impulso ofrecndonos poemias que ler e comentar nas clases, dndonos cantigas que aprender de memoria ou -especialmente- incitn-donos a experimentar a escrita das nosas propias creacins poticas, experiencia que resultou unha revelacin en min. As comecei a escribir os meus primeiros poemas, moi vencellada escola e contando sete anos, para despois expoelos na aula. A apaixonada recitadora que hoxe son, formouse impulsada polas profesoras de Ensino Xeral Bsico que me paseaban polas aulas de outros cursos declamando as pequenas mostras do meu modesto traballio potico infantil para sucesivos auditorios de compaeiras nenas coma min. O entusiasmo e valoracin por parte das mias profesoras e das compaeiras animoume e es-timuloume a seguir. Cheguei a converterme na poetisa do colexio; a mia timidez achaba un paliativo nesa pequena e entraable popularidade. A poetisa de once anos e medio que recita no medio e medio da tarima. Un premio literario escolar foi o primeiro dunha afortunada longa serie que continuara ate os meus das.
3. Cales foron os heroes literarios da ta infancia e adolescencia? Coecchelos por medio da escola?
Gloria Fuertes foi a poeta da mia infancia, descuberta polos meus pais e tamn por algunha profesora. Bcquer alimentou as mias lecturas algo posteriores, tamn explicado por mestres, as como Rosala. Na mia adolescencia xa segun pola mia conta, botando mis de menos un ensino que se correspondese coas mias demandas como lectora. As lecturas que propoan as mestras eran interesantes, pero non as que mis me interesaban. A aprendizaxe que mis me aproveitou foi a mis activa pola mia parte: directamente a de aventurarme na mia propia escrita e a do seu estmulo, observacin e valoracin por parte da escola.
4. Se escribiches algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritor/a precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes, digamos que para adultos?
Coido que os meus dous primeiros libros resultan moi lexibles por pblico lector adolescente, pero se iso as ser, sen dbida, porque naceron tamn precisamente dunha pluma adolescente. Cando se trata de lectores infants xa diferente; a mia poesa non resulta doada e penso que, de cara a desenvolver un poemario para nenos mis pequenos -reto que se encontra entre as mias mximas aspiracins e propsitos- coidara mis que nunca o referente receptor, algo que precisa da mxima e mis delicada habilidade do escritor, ao meu ver.
5. Cres que as lecturas obrigadas na escola son un bon mtodo para facer lectores?
O meu si sera un tanto elstico. As marxes, os prazos, o volume das lecturas debera ser laxo e, sobre todo, o mis personalizado posible, integral e adaptado realidade do alumno. Debera procurarse ofrecer a cada alumno polo menos un libro de fra do programa de estudios e que fose quen de conectar co seu mundo, de enganchar a cada quen polos seus gustos, hbitos, afeccins. Hai persoas que resulta evidente que non desfrutan coa lectura e polo tanto convn ser comprensivos -dentro dunhas pequenas marxes obrigatorias- antes que crearse inimigos das letras. Pola contra, outras, requiriran unha orientacin especializada e detalle en canto s lecturas que os enchesen.

Buscar un nmero de obras de fra do programa que funcionen -ao principio do curso- de captatio benevolentiae que estimule a curiosidade e interese dos alumnos, textos capaces de conectar co seu
18 IDEA 2005
mundo, e traballalos na clase, facer lecturas en alto, pequenas representacins e outros comentarios. Convidar a escritores reais capaces de achegar aos alumnos realidade do universo da escrita e contaxiarlles o seu entusiasmo. Recomendar libros que casen con eles (e coecer a cada alumno para facer as recomendacins mis personalizadas). Organizar actividades de contacontos, de representacins de escenas literarias, de concursos literarios, de declamacins. Propoer actividades prximas aos talleres literarios: escribir un poema ou texto en prosa sobre un tema concreto, facer unha estrofa sen utilizar a letra "a", pequenos relatos de xnero (terror, policial, etc.).
7. Cultura, educacin, lingua, literatura... son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
Por suposto, pouco importa ter nacido na Fonsagrada ou en Majadahonda: para ser un autor de literatura galega o nico requisito que esta estea escrita en galego. Eu podo ser unha emigrante en Francia e escribir toda a mia vida sobre a rutina en Pars e iso non me converter en autora de literatura francesa se estou a escribir sempre en galego, do mesmo xeito que Torrente Ballester un seor de Ferrol autor de literatura espaola, por moito que retratase o mundo galego. A nica patria da literatura o idioma, tamn por iso que ns teamos autores non galegos que escriben en galego e as engrosan a nosa tradicin literaria, autores que van desde Afonso X o Sabio ata Marilar Aleixandre, de Santiago Jaureguzar a Eduardo Estvez. De todo os xeitos, eu penso que cada quen debe escribir na lingua que escolla, e que ese sexa o seu verdadeiro e leal compromiso. A mia escolla do galego como lingua literaria foi unha escolla baseada nunca en criterios polticos - marxe de que eu tea as mias propias conviccins polticas- senn estrictamente literarios, artsticos. Son moi consciente da tradicin literaria que escolln pertencer e que pertenzo, consciencia que me parece importantsima e anda necesaria. Tamn hai escritores que, en cambio, din ser escritores porque son escritores en galego -hai si pesan as motivacins polticas- e, se ben entre eles se encontran algns dos meus autores/as mis admirados, nada mis lonxe da mia opcin persoal.
R
IDEA 2005
osa Aneiros
1. Que pode aportar a literatura educacin? Que funcin educadora ten, se que a ten, o escritor ou escritora?
A travs da literatura non s se conta unha historia. Creo que s veces iso o menos importante. O importante da literatura reside en como contas esa historia, en como fas que o lector se introduza dentro duns personaxes e vexa o mundo a travs deles. Nese sentido a funcin educadora fundamental. Non porque o autor sexa unha voz autorizada moralmente para ditar sentenza sobre o mundo senn
19
porque nos permite converternos nunha mente distinta. Aprender a ver o mundo non s a travs da nosa conciencia senn da dos outros o mellor exercicio de tolerancia que existe. Supn aparcarnos para entender ao outro e iso posible grazas literatura, grazas ao poder da palabra que nos conceden os autores e autoras.
Estudei o parvulario na unitaria da Restreba en Taraza (Meirs-Valdovio) onde o que mis nos gustaba da primavera era sentir o cuco. Din que se sentes o cuco non morres ese ano e, se o convertemos en literatura, supoo que unha nena que sente o cuco moitas primaveras ten a vida da sa lingua e da sa literatura garantida. Esa foi a mia mellor aprendizaxe literaria da escola, iso e as persoas que estudaron comigo.
3. Cales foron os heroes literarios da ta infancia e adolescencia? Coecchelos por medio da escola?
Gustbanme moitsimo as aventuras de Hrcules Poirot, o detective de Agatha Christie, anda que acabei lendo todo o que me caeu nas mans. Gabriel Garca Mrquez conquistoume dende nena e anda lle sigo sendo fiel, case tanto como a Federico Garca Lorca e a Xeracin do 27. Todos vieron a travs da escola e da mia nai.
4. Se escribiches algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritora precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes, digamos que para adultos?
Non. Creo que non se pode menosprezar a capacidade dos rapaces. O vocabulario pode ser menos complicado pero as historias teen que comunicar a nenos e adultos. Un alumno meu do obradoiro de Fene, Xaime, ten doce anos e le os mesmos textos cs adultos. s veces comprndeos mellor ca ns.
5. Cres que as lecturas obrigadas na escola son un bon mtodo para facer lectores?
Si. Por desgraza, actualmente se non ests nos medios non existes e os libros teen que entrar tamn polos ollos. Se non se ofrecen obras obrigatorias dos clsicos como Pedrayo, Cunqueiro, Flaubert ou Delibes, por exemplo, difcil que os rapaces cheguen a eles nun andel da librara. Con respecto literatura actual, creo que se debe ofrecer un abano de nomes e posibilidades para que lles resulten familiares e, a partir das sas inquedanzas ou motivacins, escollan eles mesmos a obra que lles pareza atractiva.

Creo que o fundamental eliminar esa connotacin de obrigatoriedade e deber da literatura e ampliar a sa definicin de pracer. Teen que entendelo coma a pasaxe dunha viaxe e non un mero exercicio de clase. Para iso propora que nas lecturas optativas non houbese que analizar nin estrutura nin narradores nin nada de nada, simplemente falar da obra, de como a reescribiran, de continuar a vida dun personaxe.... Motivalos a crear a eles tamn a partir da propia creacin e romper a tendencia autopsia da anlise literaria. s veces creo tamn que a mellor maneira de facer que un rapaz lea un libro prohibirllo.
7. Cultura, educacin, lingua, literatura... son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
Considero que a literatura galega escrbese en galego como a literatura espaola se escribe en espaol, a inglesa en ingls e a francesa en francs. O escritor galego pode escribir no que queira, debe ter a liberdade para facelo pero debe ser consciente de que, dependendo da lingua na que escriba, contribuir a nutrir coa sa obra unha literatura ou outra. Se fas unha obra en galego formas parte do Corpus da literatura galega, se a escribes en casteln formas parte do Corpus da literatura espaola. Non lle vexo o problema. O importante a calidade da obra, a literatura que independentemente da lingua en que navegue ofreza aos lectores. Non son ningun para dicirlle a algun en que lingua debe escribir, sobre todo porque a lingua a base da literatura, da nosa maneira de concibir e nomear o mundo. O que si teo claro que, no que a min respecta, o meu mundo cntase en lingua galega porque a que teo por propia.
20 IDEA 2005
R
IDEA 2005
oberto Salgueiro Gonzlez
evidente que a literatura educa, como educa a msica, a pintura, a arte en xeral. A literatura coida o pen-samento, mima a sensibilidade, estimula a inquedanza. , ou debe ser, un mundo de liberdade de expresin, e constite unha canle de expresin de ideas. A literatura empuxa o individuo a preguntar e a preguntarse, e un individuo que pregunta porque precisa respostas, e un individuo que precisa respostas , sen dbida, mis sabio. Con todo, se a literatura exerce esta funcin -entre outras- o literato debe facer litera-tura, non pedagoxa. Non creo na funcin educadora do escritor, senon na funcin educadora da sa escrita.
Moitas, e mis boas que malas. Pero ningunha delas chegou a ser literaria, anda que podera darse o caso, por que non.
A lembranza mis nidia que teo dos meus primeiros heroes literarios chega ao ano 1978. Lin a coleccin completa dos Cinco, de E. Blyton nuns meses. Chegaron a min despois de remexer na habitacin do meu irmn maior. A primeira leitura que me impactou na escola foi a poesa de Quevedo, concretamente, os seus poemas satricos, autor que despois sempre me acompaou, e a Celestina. Vese que tia unha certa inclinacin polo marxinal. Daquela tia 13 anos.
Teo escritas varias obras de teatro para rapaces de 8 a 12 anos. E a situacin que preciso para escribir textos as a mesma que a que preciso para escribir outros diferentes: saber que quero contar e gozar co que fago.
Por definicin, a obriga como idea vai ligada a un acto de imposicin, o cal nunca resulta cmodo para quen a soporta. Sen embargo, hai diferentes graos -ou xeitos- de imposicin. Penso que o problema non est na leitura obrigada, senn no xeito do docente de conducir esta leitura. Desde logo, se o profesor non disfruta con esa leitura, dificilmente vai transmitir interese ningn ao alumno.
21

Pode ser boa idea dramatizar o texto de lectura, isto , ou ben na sa totalidade -dependendo da extensin do texto- ou ben uns fragmentos que os alumnos/as escollan. Tampouco non sera unha mala opcin comparar cine e literatura, sobre todo cos clsicos. E ler ao aire libre -na primavera, claro-? Vaia, esta unha boa pregunta para os lingstas, poderan enlearse durante horas. Eu voume quedar cunha idea: a lingua a ferramenta de traballo do escritor, sen ela non existira a literatura, como non existira a cultura, a poltica, as sociedades, etc. Cada lingua un mundo inmenso en que cada palabra agocha centos de significados, nos seus pregues, como dira Barthes. Independentemente do seu nmero de falantes. Calquera lingua un ben da humanidade que cmpre coidar, mimar, atender.
Penso que son das preguntas de natureza ben distinta. Canto primeira, penso que calquera escritor, por definicin, ten unha necesidade de escribir, e esta necesidade vai estreitamente ligada ao dominio afectivo e intelectual dunha lingua. Un escritor en Galicia ben pode escribir en galego, espaol, e porqu non, en francs. Non vou aprezar ou desprezar literariamente unha obra pola lingua na que estea escrita. Agora ben, parceme incrible que a estas alturas anda se discuta sobre o tema. A literatura galega a que est escrita en lingua galega. A normalidade esa: a literatura nacional de calquera pas est escrita na sa lingua. Ben sei que hai exemplos de autores dunha nacionalidade que escriben nunha outra lingua. Ben, son iso, excepcins. Nacer nun lugar non infire a literatura nacional que inscribir este ou aquel autor, senn a lingua na que escribe. Non se escritor galego por nacer en Galicia, senn por escribir en galego. Eu mesmo, nacn en Venezuela e ningun pensa que eu sexa un autor venezolano. As mias obras estdianse nas clases de literatura galega, non de literatura hispanoamericana. Valle Incln naceu en Galicia, e un autor espaol. Castelao naceu en Galicia, e un autor galego. As demais disquisicins estn motivadas, desde logo, por intereses polticos. Non por un rigor literario.
S
22
uso de Toro
1. Qu pode aportar a literatura educacin? Que funcin educadora ten, se que a ten, o escritor/a?
A literatura son moitas cousas. Unha delas a sa mesma sustancia: o soo, a fuga. A literatura antes de cousa ningunha unha fuga, un escape, unha distraccin. E iso non malo, unha cousa boa que a nosa mente, a nosa alma, precisa e por iso todos buscamos fugarnos constantemente distrandonos. Tamn mis cousas, a literatura proporciona informacin sobre asuntos, pases, culturas... E a ficcin
IDEA 2005
tamn plantexa dilemas morais. Con todo, hai literatura que forma e outra que deforma, como todo na vida. De todos modos, de todas as artes a literatura penso que a que mis ten a ver coa moral, a que mis nos humaniza.
Lembranzas cativas, malas. E polo de agora non me deu material literario. De todos modos eu case nunca uso materiais tirados directamente da mia memoria.
Eran os do cinema, os protagonistas das pelculas. Eran vaqueiros e romanos. Xente destemida que afrontaba o perigo, xente simple e cunha nica marcha cara adiante, sen marcha atrs. Xente un pouco bruta, mais valente.
4. Se escribes/escribiches algo que a xente nova tamn pode ler, o teu traballo como escritor/a precisou dalgunha situacin diferente a cando escribes algo que s poden gustar ou comprender os adultos?
Sen dbida. En todo hai lmites. Un soneto ten unha forma, uns lmites, unha novela, un conto tamn. E tamn ten lmites escribir para nenos, rapaces, mozos, adultos. Debes pensar sempre no teu lector. Un autor debe escribir aquilo que quere escribir, mais cando lle das forma debes ir pensando tamn no lector a quen te dirixes, a quen serves. Un lector novo ten lmites literarios, hai formas literarias que lle poden ser confusas, e tamn ten lmites no coecemento da vida, na madurez. Non, non somos todos iguais nin somos iguais en todos os momentos da vida. Hai un tempo para cada cousa, e hai cousas que unha persoa nova non se debe plantexar anda porque non ten instrumentos, madurez, para afrontalas. Hai un tempo para cada cousa.
5. Que pensas das lecturas obrigadas nas escola? Cres que son un bon mtodo para facer lectores?
Sen dbida. Logo poden estar ben escollidas ou non. Mesmo estando ben escollidas imposbel que gusten igual a todo o mundo; para gustos hai cores. Mais esa etapa a base para o resto da nosa vida. Hai xente que gracias a eses anos leu os nicos versos da sa vida, e gracias a iso coece o poder de suxestin da palabra. E os que logo seguen lendo fano sobre esa base inicial. De todos modos, vexo que os criterios de seleccin de lecturas moitas veces optan por escoller libros que sexan "boos", supostamente educativos, edificantes moralmente ou ideoloxicamente, a libros divertidos. Eu non dubido en que a literatura debe divertir, distraer, e para iso o libro ten de ser, antes de nada, divertido. O demais ven logo.

Escoller ben as lecturas, averiguar cales son os libros dos que verdadeiramente gustan os rapaces. E, de entre eles, escolmar e separar os que sexan claramente prexudiciais educativamente. O resto..., adiante con eles e que lean e se envicien e se divirtan.
7. Cultura, educacin lingua, literatura... son fungueiros do mesmo carro. Cres que o escritor galego debe escribir en galego? Os escritores galegos que escriben en espaol, fan literatura galega?
Eu creo que cada un debe escribir o que cre que debe escribir e mesmo escribir na lingua en que queira. A literatura o campo da liberdade, e sen liberdade ntima non hai literatura. Agora que eu persoalmente entendo que as persoas temos un vencello co mundo que nos rodea e formamos parte dun continuo, dunha sociedade, e no meu pas cando opto por unha lingua ou por outra tamn opto polo meu pas ou non. Se opto polo galego opto por Galiza e se uso outra lingua literaria non opto por Galiza. E quen escribe literatura en galego fai literatura galega e traballa para o pas e quen fai literatura en casteln, ou en ingls ou francs non fai literatura galega.
23 IDEA 2005
Os nosos centros
A
Escola Oficial de Idiomas
As modalidades de estudo son:
A escola oficial de idiomas

Encarnacin Oubia Parracho
A Escola Oficial de Idiomas de Ferrol est situada en pleno centro da cidade, ocupando das das sas ras principais; por un lado est a ra Magdalena (o barrio da Magdalena est declarado como barrio de interese histrico-artstico) e por outro lado, a ra Real, a ra mis cntrica, que peonil. No ano 1989 comezou a sa andaina co ensino de tres idiomas: Francs, Galego e Ingls. Posteriormente, no ano 1994, abriuse a matrcula para Alemn, e no curso 2003-2004 a oferta educativa viuse incrementada coa lingua italiana, moi demandada polo alumnado.
critos ao noso centro, e por outro lado os alumnos a distancia de Thats English que suman 36. Por ltimo estn os alumnos de ensino libre que se matriculan en febreiro e soen ser unha media de 200 matriculados. Con respecto aos cursos pasados, no actual o nmero de alumnos tivo unha suba espectacular debido traslado das instalacins da E.O.I. do barrio de Caranza, barrio perifrico da cidade onde estivemos provisionalmente catro anos, despois de abandonar o edificio orixinario da ra Real, (que fora declarado en estado ruinoso). Estivemos en Caranza, pois, mentres se decidiu a derriba do vello edificio e se construu o novo centro. Unha vez rematado o novo edificio o curso pasado, recuperouse a matrcula e superronse as cifras de alumnado matriculado con respecto o ano anterior ao traslado a Caranza.
- Oficial presencial, - Oficial de I.E.S. adscritos escola (chamado tamn Plan Experimental) - A distancia (Thats English) - Ensino libre
Niveis educativos
Os niveis educativos que se imparten son o Ciclo Elemental e mais o Ciclo Superior en cada idioma, ags italiano, lingua estreada o curso pasado, na que hai s primeiro e segundo curso do ciclo elemental. O alumnado ten a opcin de asistir a clases complementarias dos distintos idiomas, onde pode reforzar as diferentes destrezas (comprensin e
Nmero de alumnos
O nmero de alumnos deste curso de 2312, dos cales o nmero de oficiais presenciais matriculados ascende a 2078, sendo 255 de alemn, 337 de francs, 86 de galego, 1197 de ingls e 193 de italiano (lingua de recente creacin). Logo hai por un lado 198 alumnos mis dos I.E.S. ads-
27 IDEA 2005
expresin oral, comprensin e expresin escrita e comprensin auditiva).
- 5 seminarios dotados de cadanseu televisin, vdeo, DVD, cadea musical, proxector e ordenador. - 1 laboratorio multimedia.
Alumnado
O alumnado da Escola Oficial de Idiomas de Ferrol moi diverso, abranguendo dende adolescentes a pensionistas, todos eles unidos polo interese de aprenderen linguas, de coeceren a cultura, os costumes, tradicins doutros pases e, por suposto, para formrense profesional ou individualmente. Grazas aos coecementos das linguas e das culturas que as arroupan orixnase unha sociedade mis aberta, mis plural, prdese o medo ao descoecido, pois coecer comportamentos e hbitos diferentes evitan situacins conflitivas como, por exemplo, o racismo e, asemade, fai que coezamos mellor as nosas propias formas de vida, aceptando hbitos distintos aos nosos.
Recursos humanos
Respecto dos recursos humanos do centro o Claustro de Profesores da EOI conta con 28 membros, dos que 15 son profesores de ingls, 4 do departamento de francs, 5 de alemn, 2 de galego e 2 mis para italiano. Neste curso contamos con 2 lectoras, de francs e ingls. Contar con este recurso humano moi positivo para a escola, xa que para o alumnado moi gratificante estar en contacto directo co profesorado nativo. En canto ao persoal non docente o centro conta con 2 administrativas, 4 conserxes e das limpadoras. O centro conta cos seguintes recursos materiais e espazos fsicos: - 1 biblioteca dotada de 5 ordenadores, as como 4 combis de televisin e vdeo, 4 reproductores de casetes e CDs.
- 1 laboratorio de idiomas. - 19 aulas dotadas de televisin, vdeo, DVD, e reprodutor de casetes, con sistema de audio. - 1 sala de profesores dotada de televisin, vdeo, DVD, cadea musical e dous ordenadores - 1 saln de actos con 125 prazas, das cabinas de traducin e cann de vdeo
- 1 aula audiovisual. - 1 conserxera - 1 sala de reprografa con fotocopiadora, multicopista e ordenador. - 3 despachos de direccin dotados con catro ordenadores e unha pequena fotocopiadora. - 1 oficina de administracin dotada de 2 ordenadores e fotocopiadora. - 1 cafetera con terraza no patio interior da escola para esparexemento de toda a comunidade educativa.
Organizacin da E.O.I.:
Hai tres grandes bloques: o equipo directivo, os distintos departamentos e o consello escolar.
28 IDEA 2005
O equipo directivo parte de que a direccin dun centro a estructura organizativa que posibilita a superacin da concepcin individualista da funcin directiva, o que supn unha implicacin directa dos tres bloques de organizacin do centro. Xaora, estamos perante unha escola activa, cambiante, innovadora, esperta e atenta a todos os cambios sociais e educativos, onde est implicada toda a comunidade educativa. Especialmente hoxe en da, estamos vivindo grandes e moi positivos cambios para as escolas oficiais de idiomas, como foi o da creacin dunha Direccin Xeral de Formacin Profesional e Ensinanzas Especiais e a recente creacin dunha Subdireccin Xeral de Ensinanzas Especias e Formacin Permanente, algo moi demandado polas EE.OO.II., o Marco Comn Europeo de Referencia para as Linguas, relacionado coa implantacin para o curso 2005-2006 dos tres niveis nas EE.OO.II., (nivel bsico-2 anos, nivel intermedio-2 anos e nivel avanzado-2 anos) . A preocupacin pola formacin contina unha constante na nosa escola, constatada polos cursos de formacin que se ofertan no centro para o claustro. Durante o actual curso acadmico, o centro conta con dous grupos de traballo (nos que est implicado a metade do claustro) para a elaboracin do Proxecto Educativo de Centro e do Plan de evacuacin. Mantendo esta lia activa, a E.O.I. de Ferrol foi pioneira en establecer contactos coa Universidade, en concreto, coa Facultade de Biblioteconoma para que os seus estudantes puidesen facer prcticas na nosa biblioteca. Este convenio est a piques de ser firmado pola Xunta e a Universidade, o que lle supn escola un mellor aproveitamento deste espazo: un horario de apertura moi amplo, que non sera posbel s coa asistencia do profesorado, ademais de que isto nos permite, tamn, contar coas opinins cualificadas dos futuros profesionais.
Demandar institucionalmente a figura do bibliotecario permanente para a nosa biblioteca, ser unha das lias de continuidade de traballo da direccin. As, tamn nesta lia, ofrecemos diversas actividades extraescolares: Xa temos implantadas dende os ltimos anos, actividades tales como os concursos gastronmicos, de tarxetas de Nadal, de San Valentn, de fotografa, a semana cultural, e, agora, como achega dos estudantes en prcticas, os concursos de marcapxinas, todo relacionado coas linguas que se imparten na escola, aln de representacins de obras de teatro e actuacins diversas. tamn editamos unha revista da escola chamada "Dilogo", e outra mis especfica do departamento de lingua galega, nomeada "Alecrn".
Contemos, ademais, as viaxes aos diferentes pases da fala que se est a estudar. dicir, todo un marco plurilinge e multicultural que caracteriza unha escola activa como a E.O.I. de Ferrol.
29 IDEA 2005
C
30
Conservatorio profesional de msica de Ferrol
ou da dignificacin da msica en Ferrolterra.

Csar Concheiro Guerrico
O CMUS de Ferrol ven de estrear novas instalacins no ferroln barrio de Caranza. En realidade o mais importante do centro que son os alumnos, profesores e persoal non docente practicamente o mesmo que haba antes do traslado ao novo edificio, pero a posibilidade de traballar, ensinar, aprender e comunicar facendo msica nun espacio axeitado debe dar por fin resposta gran potencialidade que hai neste eido en Ferrolterra.
tcnico do seu instrumento, unha base terica firme e mis experiencia de interpretacin en grupo (orquestra, coro, msica de cmara) e o indiscutible aspecto ldico e formativo desta aprendizaxe. Os estudios elementais organzanse en catro cursos nos que os alumnos se inician no coecemento do seu instrumento, aprenden solfexo, practican a msica de conxunto cantando en coro, e mediante as audicins comentadas empezan a descubrir autores, obras e formas musicais. O primeiro gran obstculo na incipiente carreira musical dun alumno de apenas 12 anos a proba de acceso a grao medio, na que concursar con outros candidatos para conseguir unha praza do seu instrumento neste grao. Unha vez conseguido o acceso ao grao medio empeza o mellor da sa aventura, tocar en orquestra, facer msica de cmara, iniciarse nos coecementos de harmona, anlise, fundamentos de composicin, pero tamn comeza o problema de compaxinar os estudios musicais cos obrigatorios. Non podemos obviar que a prctica da msica unha actividade que require dedicacin e tempo, o que, sumado
Ensino reglado non obligatorio

O ensino da msica nos centros oficiais plantexa na actualidade o problema da difcil conxuncin entre uns programas de estudio esixentes e rigorosos encamiados a que os alumnos e alumnas tean ao remataren os seus estudios medios unha elevada competencia no dominio
IDEA 2005
actual estructuracin en tres ciclos de dous cursos cada un no grao medio, fai que o alumnado chegue ao terceiro ciclo, o de maior esixencia en tempo de estudio individual do instrumento e maior carga de horario lectivo, no mesmo momento que cursan o bacharelato.
Todas estas actividades son unha ferramenta importante hora de desenvolver a nosa principal funcin, formar e sobre todo entusiasmar aos mais novos coa msica, tanto no goce da interpretacin como na sa escoita, e orientalos nun perodo fundamental da longa carreira musical. Os profesores do centro que traballaron estes ltimos anos na elaboracin do Proxecto Educativo de Centro, adicaron especial atencin s "notas de identidade". Chegados a este punto unha das discusins mais interesantes, e punto central do PEC, centrouse na proposta e posterior decisin de inclur unha "formacin baseada en valores" tales como: - A constancia no traballo, sendo este un valor imprescindible para a prctica dun instrumento e extrapolable a todos os mbitos presentes e futuros da vida do alumno. - A autoestima. Un dos principais problemas que o alumno atopa na sa vida profesional a falta de autoestima. A confianza no traballo feito hora de sar ao escenario bsica para afrontar este reto. A confianza adqurese coa experiencia, e para acadala poremos os seguintes medios: audicins, concertos, cursios e concursos. - A autonoma. Tan importante como transmitir os coecementos s alumnos lograr que os apliquen coa meirande independencia posible. Para iso utilizaranse recursos como: fomentar a anlise e estudio de maneira individual de obras asimilables sen que intervea o profesor; exercer o alumno puntualmente como profesor, ante os seus compaeiros, de temas xa adquiridos e asimilados - Traballo en equipo fomentando a responsabilidade e cooperacin mediante a participacin en agrupacins de cmara ou orquestrais nas que o alumno tome conciencia de que o seu traballo na agrupacin vital para o funcionamento en conxunto. - Relacin entre alumnos, profesores e pais en calquera das combinacins posibles baseadas no
Un centro con carcter propio

Dada a relativamente recente creacin de moitos dos conservatorios pblicos de Galicia e sobre todo s diversas orixes dos mesmos (conservatorios municipais, privados, dependentes da deputacin, etc.), a personalidade destes centros bastante heteroxnea.
O CMUS de Ferrol singularizouse nestes ltimos cursos, sendo un dos mis dinmicos de Galicia en diversas facetas como a organizacin de cursos de perfeccionamento, concertos de profesores, intercambios con outros centros, ciclos de concertos de alumnos dos ltimos cursos, grupos de traballo e formacin, audicins trimestrais dos alumnos e alumnas de todos os cursos, e sobre todo participacin activa na vida musical de Ferrol e comarca mediante actuacins de profesores e alumnos en infinidade de eventos aos que somos convocados por institucins pblicas ou privadas e que nos dan a oportunidade de traspasar as portas do noso centro. de destacar a creacin de convenios cos concellos de Ferrol e de Narn, o que posibilita que os intrpretes que se achegan a Ferrol para dar cursios de interpretacin non marchen sen ofrecer un concerto ou recital, o que posibilitou nestes ltimos anos que Ferrolterra tivera un dos ciclos de msica de cmara mis interesantes de Galicia.
31 IDEA 2005
respecto e confianza, fomentando actos e actividades que permitan fra da aula a convivencia de toda a comunidade educativa.
As novas instalacins
O novo edificio estreado no presente curso 20042005 est situado na Avda. do Mar, en Caranza, sendo esta a primeira instalacin definitiva tras moitos anos de situacins temporais en distintos edificios. As sas dependencias son: - 34 aulas, mis unha de percusin, unha de orquestra e unha de informtica. - 24 estudos. - Biblioteca. - Sala de profesores. - Sala de reunins. - 2 almacns. - Aseos. - Sala de ANPA. - Secretara. - Conserxera. - Despacho de direccin. - Despacho de secretara. - Despacho de xefatura de estudos.
- Lavabos para persoal de limpeza. - Camerinos. - Sala polivalente cunha capacidade de 150 butacas. A todas estas instalacins temos de engadir a dotacin de material, que fai que por vez primeira en lustros o CMUS de Ferrol estea en igualdade de condicins con outros centros similares da nosa comunidade. Esta foi a nosa principal arela nos ltimos anos. Agora podemos dicir con satisfaccin que a nosa funcin facer msica, ensinar msica, comunicar msica.
32 IDEA 2005
Experiencias de aula
T
IDEA 2005
Traballando co Sol
Andrs Manuel Daz Prieto, do SP Traballando co Sol. CPI San Sadurnio.
Cando decidimos comezar esta experiencia do ensino da Astronoma, non imaxinamos o que a supoer na nosa formacin, tanto na mellora das relacins cos nosos compaeiros, coma na relacin cos nosos alumnos, dentro e fra da aula. Tampouco imaxinamos a cantidade de contidos de educacin primaria e secundaria que podiamos traballar co sol como "material didctico". Pero todo isto foi xurdindo nas nosas reunins como algo que estaba durmindo e quera espertar para darse a coecer, para entregarse a ns e noso alumnado: O pracer de aprender todos xuntos algo que non sabiamos onde nos a levar. Decidimos, entre todos os profesores que formamos o seminario permanente, construr un reloxo de sol analemtico no patio do colexio, anda que dous dos profesores non sabiamos o que era (Julia e eu) , outros dous non saban como se construa (Juan e Lola), e menos mal que o lti-
mo en unirse grupo saba todo o que necesitabamos para construlo (Paulino). Quedou claro dende un principio, anda que nunca falamos disto, que sera Paulino quen tia que marcar o ritmo de traballo, de maneira que el nos dica en cada reunin cal era o seguinte paso a dar cara construccin do reloxo, e ns desebamos as actividades que tiamos que traballar cos nosos alumnos na aula. O primeiro paso para a construccin do reloxo de Sol Analemtico saber o que , e cmo funciona. Pois ben, un reloxo de Sol Analemtico consiste nunha elipse, co eixo maior orientado na direccin Leste-Oeste e o eixo menor na direccin Norte-Sur. No exterior da elipse colcanse uns nmeros que indican as horas, e no seu interior unha curva chamada analema, onde van marcados os meses e os das un, dez e vinte de cada mes.
Fig 1. O reloxo de sol analemtico.
35
Para saber a hora colocmonos no analema na fecha que corresponda co da no que estamos. A prolongacin da nosa sombra cortar a elipse nun punto que indicar a hora. hora marcada na elipse teremos que engadirlle unha hora se estamos en horario de inverno, e das horas se estamos en horario de vern.
Fig. 2. O analema.
Obteremos 52 fotos do Sol, que se as superpoemos debuxarn o analema.
Figura 4. A elipse propia para o lugar.
Fig. 3. Neste exemplo podemos ver a unha alumna medindo a hora o da 18 de xuo de 2004, outro alumno indica a prolongacin da sombra, que vai cortar elipse cerca das 10, pero como estamos en horario de vern teremos que engadirlle 2 horas, polo que esta foto sera feita s 12 do medioda.
O analema que temos que debuxar ns no reloxo de Sol Analemtico,depende da medida do eixo maior (chammoslle A), da Ecuacin do Tempo (ET), da Declinacin (D) e da lonxitude do lugar (L). Tanto a Declinacin coma a Ecuacin do Tempo poden ser consultadas en calquera observatorio astronmico. Unha vez temos estes datos, as ecuacins paramtricas do Analema Foto 5. Fotografa do Sol sern: tomada semanalamente
dende un mesmo lugar.
Como se constre un reloxo de Sol Analemtico?

O primeiro que temos que decidir o que vai medir o eixo maior da elipse, que no noso caso 12 metros. Este eixo vai situado na direccin Leste-Oeste. Para debuxar a elipse necesitamos saber onde van os focos. Para isto o que facemos debuxar un ngulo, nun dos extremos do eixo maior, igual latitude do lugar (45.7192 a de San Sadurnio). Trazamos unha perpendicular recta debuxada pasando polo centro do eixo maior, que se cortan no punto J, e medindo a lonxitude GJ, obteremos a distancia dos focos centro da elipse. Unha vez debuxada a elipse, temos que debuxar o analema, pero antes cmpre comentar que o analema. Imaxinade que facedes unha foto semanal Sol, sempre mesma hora e dende o mesmo lugar, sen importar os cambios horarios, dicir, non imos adiantar nin atrasar o noso reloxo durante todo o ano.
X=A . sen(ET) Y=A . cos(L) . tan(D)
Temos xa os pasos necesarios para a construccin, pero para levalos a cabo hai unha serie de conceptos que temos que traballar co alumnado, dentro e fra da aula. O primeiro deles o de elipse, o cal implica que temos que tratala co resto das cnicas. Estes son contidos propios do currculo da ESO. Pero para a construccin da nosa elipse aparecen conceptos como os de ngulo e latitude, que ns decidimos traballar tamn na nosa aula antes de abordar o tema das cnicas. Sorprendmonos moito cunha actividade sobre estimacin de ngulos que preparamos, que consista en debuxar distintos ngulos cun programa informtico de xeometra plana chamado kseg, de licencia GPL e que traballa baixo o
36 IDEA 2005
sistema operativo Linux. Este programa permtenos debuxar e medir ngulos de forma case inmediata, e grazas a el puidemos observar que moitos dos alumnos dun grupo de apoio de 3 da ESO e do programa de diversificacin de 4 da ESO, cando tian que aumentar un ngulo aumentaban tamn a lonxitude do segmento, e cando tian que facelo mis pequeno diminuan tamn a lonxitude do segmento. O que fixemos para corrixir este erro conceptual, foi restrinxir a medida de ngulos a unha circunferencia, de tal xeito que non podan alongar nin acurtar o segmento co que medan o ngulo. Unha vez feito este traballo os alumnos estaban en posicin de introducrense aprendizaxe das coordenadas xeogrficas: lonxitude e latitude. Aproveitamos esta parte para unha introduccin medida do tempo, s movementos de rotacin e translacin da Terra e a repasarmos un pouco de Xeografa. Para desenvolver estes conceptos, traballamos directamente sobre o globo terrqueo, e apoimonos tamn nas novas tecnoloxas, coa axuda do programa Xephem, co cal os alumnos podan saber a lonxitude e latitude dun lugar do globo terrestre con s levar o punteiro ata el. Con este programa ideamos unha actividade que motivou moito s nosos alumnos, e que consista en que un deles daba as coordenadas xeogrficas dun lugar, e o resto dos alumnos competan por chegar primeiro co punteiro do rato sa localizacin. Pero este programa deunos unha sorpresa a todos ns, xa que unha das nosas alumnas preguntounos qu significaban as cores negra e amarela que aparecan na pantalla, e decatmonos que nos dican os lugares da Terra onde era noite e da, e a reflexin da rapaza foi a seguinte: "Entn a arriba nunca hai da". A reflexin era correcta, xa que cando realizamos esta actividade era inverno, e no inverno o Sol encntrase por debaixo do Ecuador, e hai zonas do hemisferio Norte que non son iluminadas pola sa luz. Esta situacin serviunos para explicar o porqu das catro estacins.
Agora, o noso alumnado estaba en condicins de dar o seguinte paso, que sera a construccin da elipse do reloxo. Para a sa construccin utilizamos o mtodo do xardineiro, colocando os extremos dunha corda de 12 m de lonxitude (coincidindo co eixo maior da elipse) nos focos da elipse, e trazamos a elipse tensando a corda.
Fig. 7 e 8. Trazando a elipse.
O seguinte paso foi o trazado do analema, que implicaba as funcins trigonomtricas, pero tendo en conta que os grupos cos que estabamos a traballar eran un grupo de apoio de 3 da ESO e do programa de diversificacin de 4 da ESO, decidimos facer o seguinte: Paulino deunos as coordenadas dos das 1, 10 e 20 de cada mes, para o trazado do Analema, e ns traballamos na aula o plano cartesiano e a representacin de puntos no plano. Os eixos de coordenadas seran os eixos da elipse, coa orientacin positiva no eixo Y cara o Norte e negativa cara o Sur, e no eixe X positiva cara o Leste e negativa cara o Oeste. Por ltimo, s nos restaba marcarmos as horas, e anda que se poda realizar por un mtodo xeomtrico, ns decidimos facelo de forma experimental, sando patio cos nosos alumnos s horas en punto, colocndonos no analema no da correspondente, e marcando a hora na elipse no
Fig. 6. O da e a noite na Terra.
37 IDEA 2005
lugar onde se cruzaba coa prolongacin da sombra. Por fin tiamos o noso reloxo de sol analemtico debuxado no patio do colexio. Pero ns queriamos que non se borrara, as que tiamos que incrustalo no asfalto. E iso fixmolo os profesores, axudados por Sonia, que puxo a sa paciencia e coecemento nos traballos manuais. Agora que o noso traballo quedou incrustado no asfalto do patio, tanto ns coma os nosos alum-
nos, sentmonos moi orgullosos do final desta aventura que non sabamos onde nos a levar. Ben, Paulino si o saba, pero non mo dixo ata o ltimo da:
"Andrs, ti nunca pensaches que isto o amos rematar".

El, evidentemente, xa o saba antes de comezar; mais eu agradzolle que non mo dixera.
38 IDEA 2005
P
1. A modo de presentacin 2. O grupo de traballo
IDEA 2005
Proxectos de traballo: Unha festa de flores

M Teresa Neira Tenreiro, EEI de Cervs-Chanteiro, Ares Carmen Canedo Aldao, EEI de Redes-Caamouco, Ares
Somos das mestras que traballamos nas escolas unitarias do Concello de Ares. este un concello pequeno, cunha superficie de 18 km cadrados e unha poboacin en torno aos 5.000 habitantes que se duplica nos meses de vern. Ademais das das escolas unitarias hai un CPI no ncleo urbano. Desde hai varios anos estamos a desenvolver actividades en comn entre as das escolas, sobre todo as referidas s festas cclicas anuais: Saman, Nadal, Entroido e Corpus. Compartimos ademais as sadas, por aquilo de aproveitar recursos. Todo isto d como resultado un contacto continuado e un intercambio de iniciativas.
emocins tean cabida, onde as aprendizaxes sexan significativas... Consideramos que os proxectos poden responder a todas estas demandas pola sa flexibilidade, porque permiten abordar calquera tema, porque sempre son diferentes, como diferentes son as persoas e os grupos, porque poden ser moi longos ou moi curtos, porque podemos parar cando queremos e retomalos de novo se nos parece ben.
3. A teora
Como resultado do traballo deste grupo puidemos elaborar unha pequena recensin terica.
3.1 Definicin
Podemos definir un proxecto de traballo como un procedemento de aprendizaxe que trata de levar escola o modo natural de aprender que temos as persoas. Este modo de proceder supn un cambio de actitude. necesario aprender a escoitar, observar o que interesa para canalizar, organizar, propoer. Trtase de acompaar na busca de aportar recursos, de avaliar o proceso para introducir cambios se fose necesario.
Durante o curso 2003/2004 formamos parte dun grupo de traballo con compaeiras doutros centros prximos aos nosos co obxecto de profundar no traballo por proxectos. Elas eran Cristina Lpez Dacosta, do CPI de Ares, Alicia Lpez Pardo, do CEIP de Pontedeume, e M Pilar Rodrguez Souto da Escola Unitaria de San Xon de Pieiro, no Concello de Mugardos. Pretendamos, entn, atopar un xeito de estar na escola que nos permitise conectar vida familiar e vida escolar, todo inmerso nun entorno que debemos investigar. Unha escola onde ler e escribir tean sentido, onde os sentimentos e as
3.2 Fundamentos pedagxicos

Os proxectos de traballo sustntanse en principios pedagxicos slidos como son a aprendizaxe significativa, atencin individualizada e respecto diversidade, investigacin sobre a prctica,
39
importancia do proceso, globalizacin como estructura psicolxica da aprendizaxe.
3.3 Fases na realizacin dun proxecto

Podemos establecer as seguintes fases: - Eleccin do tema de estudio: debe facerse por argumentacin, explicitando por que se escolle un tema e non outro. - Avaliacin inicial: posta en comn de ideas previas. - Busca de informacin: bibliografa, vdeos, expertos, internet. - Seleccionar a informacin, marcar obxectivos, organizar o traballo: moi importante determinarmos ben os obxectivos para evitar abarcar de mis e pasar por encima de aspectos importantes. - Realizar as tarefas previstas. - Comunicar os resultados: pster, dossier... - Avaliacin final dos resultados e do proceso.
carcter mais oficial. Calclase que o peso dos productos que se empregan nas alfombras supera as quince toneladas e para preparar todo o material trabllase durante un mes, recollendo e picando o verde (pieiro, tuia, mirto), as flores (caravel, rosa, hortensia, margarida...), e calquera outro material que se vaia usar: arroz, serradura, caf, cunchas de ameixa... Ademais hai que escoller os motivos ornamentais das alfombras e planificar o seu deseo. Por todo isto podemos dicir que unha tarefa dura, pero moi gratificante, que implica a un pobo enteiro. Desde a nosa situacin, de escolas que pertencen a este Concello, parcenos tamn moi interesante e enriquecedor implicar s nosos alumnos e alumnas nesta actividade na que participan non s as xentes de Ares, senn tamn todos aqueles visitantes que as o desexan. Nun principio, cada escola enfocaba sa maneira este traballo elaborando unha pequena alfombra. Seguamos tamn un pouco o proceso de planificar o debuxo a realizar, recoller as flores e mais o verde, preparalo na clase e, por ltimo, confeccionar a alfombra. Desde hai 3 cursos propuxmonos a posibilidade de facermos unha alfombra comn entre as das escolas, para o que nos imos alternando e cada ano facmola nunha delas. Pero ademais, neste curso pasado, avanzamos un pouco mais e estudamos a posibilidade de asistirmos cos nenos e nenas a noite anterior ao Corpus a confeccionar polo menos un debuxo ou motivo da alfombra de Ares.
3.4 Tipos de proxectos

Hai tantos tipos de proxectos como grupos que os desenvolven. Nalgns participa unha soa aula, un ciclo, un centro ou varios centros, prximos entre si ou mesmo de diferentes lugares e pases. Hai proxectos propostos polo alumnado e outros propostos polo profesorado. Algns xorden relacionados coas festas cclicas anuais ou con actividades desenvoltas polo profesorado. Poden ser mis ou menos longos en funcin do tema e do interese que esperte no grupo.
4. O noso proxecto: unha festa de flores

4.1 Eleccin do tema de estudo
Desde hai varios anos as nosas escolas participan xuntas na elaboracin dunha alfombra floral, seguindo as unha tradicin do Concello que pertencemos: durante a noite anterior festividade de Corpus Christi, os vecios da vila, acompaados por todo aquel que queira colaborar, confeccionan unha alfombra floral coa que engalanan varias ras. esta unha tradicin que foi variando co paso do tempo. Disque existe constancia documental de que xa se celebraba esta festa no ano 1675. Nos anos corenta a alfombra estaba composta por espadana, fincho e ptalos de rosa; despois, nos oitenta, empezouse a confeccionar coa lonxitude que ten na actualidade: algo mais de un quilometro; e xa, desde 1992, coa creacin da "Asociacin Alfombra Floral de Ares" tomou un
4.2 Avaliacin inicial e busca de informacin
Como xa algo que facemos todos os cursos, trtase de recordar cos nenos e nenas as actividades feitas o ano anterior, se foron ver as alfom-
40 IDEA 2005
bras de Ares, se teen na casa algunha foto, etc.
- imos de excursin polos arredores das escolas para buscar pampillo, cardos, "lgrimas"... Cando xa temos todo o material vexetal nas escolas, procedemos sa clasificacin, colocando por lotes ou grupos e preparando o que sexa necesario: separar os ptalos das rosas, das hortensias, picar a tuia,...
4.3 Planificacin dos obxectivos e do traballo a realizar

Discutimos entn varias decisins que hai que tomar se queremos facer entre todos e todas unha alfombra e pensamos onde: se o curso pasado foi en Redes, este ano toca en Cervs. Ademais temos que decidir conxuntamente que debuxo imos facer. Neste caso, o alumnado de Redes propuxo un posible debuxo que foi enviado aos seus compaeiros e compaeiras de Cervs, en forma de mural. A estes pareceulles ben e procedeuse planificacin de todo o necesario para elabora a alfombra: - Que flores imos usar? Tendo en conta os motivos do debuxo, pensamos entre todos e todas que flores poden servir para cada un: o sol, a bolboreta, a flor, a herba, o ceo. Decidimos a cor que ha de ter cada motivo e que flores coecemos desa cor. - Algun ten esas flores na sa casa? - Podemos ir ns a algn sitio a recoller as flores?
Clasificamos as plantas polas cores.
O xoves (verdadeiro da do Corpus Christi) procedemos realizacin da alfombra:
Recolectando flores.
As distribumos as flores no deseo.
Podemos indicar aqu, que a colaboracin das familias fundamental no noso traballo xa que nos axudan habitualmente en todo o que lles pedimos: nos din onde podemos ir recoller flores, nos acompaan, nos traen tamn ideas que sempre resultan interesantes. Xuntamos en cada escola o material necesario. Para iso as familias aportan o que poden e o resto molo buscar ns a onde podemos: - das casas normalmente aportan as hortensias, as rosas, a tuia, as que nos chamamos "lgrimas de crocodilo"...
Facendo o Sol.
- Decidimos onde a imos facer: como vai bon tempo facmola fra nunha pista de cemento que temos. Co esquema que desearamos imos
41 IDEA 2005
trazando o debuxo e cada un vai opinando o que lle parece, se queda ben ou non... No caso ao que no referimos, como haba tres elementos principais no noso deseo, decidimos repartir o traballo por grupos co fin de que cada un soubese o que tia que facer (temos a experiencia de anos atrs de que se non lles damos un traballo concreto, os cativos e as cativas non participan tanto). Cada grupo ocupouse da realizacin dun dos motivos: un grupo fixo a flor, outro a bolboreta e outro o sol. Logo entre todos colocamos o verde (tuia) para a herba e o azul (hortensia) para o ceo. Como anda nos sobraban flores decidimos facerlle un bordo de ptalos. Todos/as estabamos de acordo: quedounos moi chula!.
boracin e asuncin de pequenas responsabilidades no contorno social.
4.4 Comunicar os resultados

Unha vez rematado o traballo concreto da alfombra e de quedarmos todas e todos satisfeitos polo vivido, queda outro traballo: longo do proceso fomos facendo fotos e traballos na clase, que pensamos poden servir tanto para que ns poidamos recordar todo o que fixemos, como para podrllelo contar s demais, s familias e aos nosos amigos e amigas cos que mantemos correspondencia. Disto xurdiu a idea de facermos un libro. A partires das fotos que fumos facendo de todo o proceso, imos contando todo o que fixemos. Tamn aproveitamos todos os traballos que fomos facendo na clase, tanto individualmente coma de forma colectiva; ademais, na prensa deses das apareceron artigos que fan referencia festa do Corpus, que tamn incorporamos ao noso dossier. En fin, que todo o que ten relacin co traballado empregado de forma que o resultado a plasmacin dun proxecto vivido nas escolas e tamn fra delas. Como todo libro que se preste necesitamos poerlle un ttulo, e como somos de das escolas, cada escola decidiu o seu ttulo e elaborou o seu libro particular. Logo nolos emprestamos, xa que sempre hai diferentes perspectivas para un mesmo traballo. Estes foron os dous ttulos: - Unha alfombra floral. - Unha festa de flores.
As nos quedou a flor.
Ademais, estudamos a posibilidade de irmos o sbado pola noite a Ares para participar na confeccin das alfombras nas ras. Con algns membros da Asociacin Alfombra Floral concretamos o debuxo que podamos facer e en que ra nos correspondera realizalo. Comentmolo cas familias e quedamos en que quen quixese e puidese, a partir das nove da noite tia que estar na ra correspondente. Normalmente, os debuxos de cada ra teen un tema comn e un dos temas deste ano era a pelcula "Buscando a Nemo", as que nos tocou facer un debuxo sobre esa pelcula que todos e todas coeciamos. Como ancdota podemos indicar que a idea era realizar un dos debuxos pero estabamos tan a gusto que acabamos traballando nos de toda a ra na que estabamos. De todo o expresado ata agora pdese deducir que entre os contidos traballados neste proxecto destacan os referidos ao contorno social no que vive o neno, e en especial os referentes s festas da comunidade: festas tradicionais que neste caso estn ligadas ao calendario. Fomentamos, por tanto, a participacin na conmemoracin destas festas, a actitude de cola-
A alfombra que fixemos.
De todo o exposto ata aqu, conclumos que este foi un proxecto vivo, directo, especial, no que compartimos experiencias, traballos,... e co que tratamos de valorar un pouquio mis quen somos, onde estamos e sobre todo o que facemos, que sempre ten moito sentido.
42 IDEA 2005
E
IDEA 2005
Enerxas Renovables
Roco Chao Fernndez, Marina Fernndez Bouza, Rosa Ana Fernndez Rodrguez, M Jos Fernndez Yez, Aurora Ruiz Fernndez e M Jos Vergara
Este traballo realizmolo este grupo de profesoras do IES Castro da Uz, e a idea nace froito da proximidade do noso centro Centro Experimental de Sotavento, e inauguracin do 1 mdulo da Casa da Enerxa no noso pobo. Dado que tiamos tan importantes medios noso alcance, consideramos necesario contribur desde o marco educativo, concienciacin do noso alumnado. O noso traballo persigue un dobre obxectivo: facer Centro experimental de unha unidade diSotavento dctica dirixida a profesores e alumnos que facilite a aprendizaxe das enerxas alternativas e a sa aplicacin prctica, e que ademais esa aprendizaxe resulte atractiva, xa que deste modo conseguiremos unha mellor e mis significativa concienciacin das futuras xeracins da necesidade de emprego das enerxas renovables, do uso racional da mesma, e da necesidade de impedir o deterioro ambiental que est chegando a nosa sociedade, froito da sociedade actual de consumo, onde se fai un uso indiscriminado das enerxas convencionais. Para acadar ese dobre obxectivo, realizamos primeiramente unha enquisa para sabermos o grao
de coecemento que os nosos alumnos e alumnas teen sobre o uso enerxtico, as medidas de frear o deterioro medioambiental. Ademais, intentamos a concienciacin a nivel familiar. Tras analiza-los resultados obtidos nas enquisas, propuxmonos reparar a falta de informacin do noso alumnado, para o cal deseamos unha unidade didctica con tres elementos:
43
Texto ou Manual: Tmolo dividido en cinco grandes bloques: a enerxa, as enerxas alternativas, as medidas de aforro enerxtico, as vantaxes do uso das enerxas renovables, e unha galera de imaxes do uso das renovables no noso entorno. Este texto foi o que nos serviu de gua. Os contidos estn orientados, sobre todo, utilidade prctica das enerxas alternativas, inclundo fotos do entorno do noso alumnado, con consellos prcticos de aforro enerxtico, que o discente pode levar a cabo no seu quefacer diario, chegando a cambiar incluso os hbitos da sa familia, contribundo, as de forma activa, finalidade do noso traballo. Presentacin en PowerPoint: Segue a mesma estructura do texto. Con esta presentacin intentamos que a aprendizaxe do noso alumnado fose mis atractiva, facilitando o seguimento da explicacin do profesor e espertando a sa curiosidade inclur fotos do seu entorno.
44 IDEA 2005
aspecto curricular diferente. Est estructurado do seguinte modo: - Os bloques de preguntas estn organizados, tal e como se pode ver na imaxe, sobre unha pantalla azul de diferentes tonalidades, cor que simboliza as enerxas elica, hidrulica e maremotriz - Debaixo da pantalla, est a casa desde a que se poder iniciar o xogo, pulsando na tecla TIRAR DADO. dereita hai un nmero, que ser o que saia de forma aleatoria cada vez que contine o xogo. Ademais, neste panel, hai tres botns, cos que se pode comprobar en todo momento o nmero total de respostas que leva o alumno (CONTESTACINS); o nmero de acertos (ACERTOS), e o nmero de erros (ERROS). Tal e como se pode apreciar na imaxe, sobre as casas que acerten os alumnos aparecer unha uve de cor verde, e unha cruz vermella sobre as casas que fallen. Deste modo poderemos comprobar os progresos que tean no xogo, e sabermos en qu tipo de preguntas fallan mis.
Xogo das Enerxas Renovables:

Introduce un elemento novo na aprendizaxe e avaliacin dos alumnos. O xogo consta dunha pxina principal, e un taboleiro de xogo, con 70 preguntas organizadas en sete bloques diferentes, cada un dos cales pretende responder a un aspecto curricular diferente. Est estructurado do seguinte modo: Hai unha casa de inicio, que est identificada coa figura dunha mascota que chamamos "VENTIO" (enarbora unha bandeira coas cores representativas das enerxas renovables: azul escuro para a enerxa elica, azul medio para a maremotriz, azul claro para a hidrulica, verde para a biomasa, vermello para a xeotrmica, e amarelo para a solar), e unha vez comece o xogo, estar sempre en movemento, xa que ser o cursor do mesmo, dicir, irase situando na posicin na que se atope o alumno cada vez que tire o dado. A partir da casa de inicio, aparecern os diferentes grupos de preguntas, identificado cada un deles cun debuxo diferente e un taboleiro de xogo, con 70 preguntas organizadas en sete bloques diferentes, cada un dos cales pretende responder a un
Este xogo, baseado no texto da unidade didctica, serve para fixar os contidos aprendidos coa unidade didctica, xa que en todas as preguntas e respostas o discente pode chegar a un "SABER MIS" ou a unha "AXUDA"; e como avaliacin dos seus coecementos, independentemente da forma de avaliacin prevista na programacin do curso. Pensamos no xogo como elemento motivador non s na aprendizaxe, senn tamn nos resultados. No marco do proxecto curricular de etapa debemos situalo noso xogo do seguinte modo: Ciclo: 2 Ciclo da ESO e 1 de Bacharelato. reas: Fsica, tecnoloxa, e plan de accin titorial. Dentro da programacin de aula, enmarcarase no segundo trimestre.
Conclusins:
Este traballo foi experimentado cos nosos alumnos de 3 e 4 de ESO, e cos de 1 de Bacharelato no segundo trimestre do curso 2003-04. O resultado obtido foi magnfico, xa que espertou un grande interese e expectacin entre o alum-
45 IDEA 2005
nado, quizais pola innovacin que para eles supn o uso de material informtico en combinacin co xogo. Ademais, resultoulles moito mis amena a nova experiencia, polo que foi moi ben acollida entre os alumnos, que desexaban constantemente acceder s ordenadores, desde o momento en que coeceron o xogo. Este moi sinxelo de manexar, polo que, cos datos sinalados anteriormente e as explicacins do manual do profesor, calquera persoa pode ter acceso a el, sendo sinxela a sa utilizacin incluso para alumnos con problemas de aprendizaxe. En definitiva, e a modo de resumo, podemos dicir que: - O seu uso altamente motivador. - Permite adquirir experiencias e coecementos dun modo moi enriquecedor para o alumnado. - Desenrola de forma amena a capacidade de resolucin de cuestins formuladas con certa picarda.
46 IDEA 2005
A
Obxectivo: Recursos: IDEA 2005
Aproximndose medida
Unha aproximacin proceso de medir

Concepcin Garca Rodrguez, Ignacio Lpez Bueno, Luis Losada Daz e Fernando Rodrguez Lamela, S.P. N+ Medida.
A inquedanza por levar nosa aula a Ciencia dun xeito mis cercano e visual, foi o que nos levou a prantexarnos o traballo dun novo seminario permanente.
- Diferentes instrumentos de medida de laboratorio e cotis. - Alumnos de ESO e Bacharelato no laboratorio de Fsica e Qumica.
Descripcin do traballo:
Dedicamos algunhas sesins planificacin do vdeo, deseo da estructura, a bsqueda de informacin bibliogrfica, localizacin de exteriores, ... As ideas bsicas que se desenvolveron no proxecto foron: - Aproximacin medida (a medida como proceso coti, estase a medir continuamente, a medida fisenos imprescindible). - Referentes histricos da medida (da antiguedade s nosos das). - Necesidade da medida (o ollo engnase).
O obxectivo especfico para o curso 2003-04 foi a elaboracin dun vdeo didctico que resaltase a medida como un proceso cotin e imprescindible nas nosas vidas.
- Utilizamos unha cmara dixital de vdeo para as gravacins. - O Pinnacle Studio 8 para a captura e montaxe. - Ferramentas de edicin de vdeo, audio e animacin. - Fotografa dixital
47
- Que entendemos por medir. - Expresin da medida. - Aparatos de medida, sensibilidade, erros. Despois realizamos gravacins en exteriores e interiores: museo de Izar Ferrol, laboratorio, fogar, tendas, ras, ... E, de seguido, comezamos a montaxe do vdeo, seleccionando as tomas mis axeitadas e introducindo o son (voz e msica).
Rematouse o curso 2003-2004 coa montaxe elaborada dos dous primeiros apartados: - aproximndose medida: con grabacins en gasolineira, ITV, farmacia, froitera, fogar, ras,... - referentes histricos da medida: Actualmente estamos a traballar na realizacin da montaxe dos apartados restantes, as como novas gravacins.
48 IDEA 2005
F
IDEA 2005
Filosofa para nenos e nenas: Continuamos a pensar

M Dolores Bereijo Rodrguez, Beln Bernrdez Cibeira, M Carmen Fernndez Lpez, Natividad Fernndez Lpez, Isabel Cristina Fuentes Sola, Manuel Andrs Maroo Frade, Vernica Moscoso Martnez, Jos Lus Orizales Lage, Rafael Ortega de la Cruz, M Ins Rebollo Ugidos.
Somos un grupo de mestres e mestras que durante varios cursos levamos prctica actividades de formacin do profesorado no colexio "Manuel Fraga Iribarne" de Cario. No curso 03-04 continuamos traballando no mbito do pensamento do noso alumnado. O curso anterior formamos un seminario sobre este tema e neste curso decidimos solicitar formacin en grupo de traballo xa que a preparacin, tanto prctica coma terica, mis completa. O noso grupo somos seis especialistas de Educacin Infantil, tres de Educacin Primaria e unha profesora especialista en Lingua Inglesa. Aproveitamos esta variedade de niveis para desenvolver propostas nas distintas etapas educativas, acadando as actividades multidisciplinares e unha variedade de resultados axeitados rendemento dos nosos alumnos e alumnas. O feito de pertencermos a niveis educativos distintos implica unha multitude de intereses, de dbidas, mais tamn de experiencias. Isto non significou ningunha dificultade, senn que, pola contra, resultou moi interesante desear actividades para nenos e nenas tan dispares en idades, en motivacins e en niveis de maduracin. O alumnado que realizou a experiencia educativa foi o seguinte: - 1 nivel de E.I. (3 anos A): 13 nenos/as. Titora: Natividad Fernndez Lpez.
- 1 nivel de E.I. (3 anos B): 13 nenos/as. Titora: Beln Bernrdez Cibeira. - 2 nivel de E.I. (4 anos B): 11 nenos /as. Titor: Manuel Maroo Frade. - 2 nivel de E.I. (4 anos A): 11 nenos/as. Titora: Ins Rebollo Ugidos. - 3 nivel de E.I. (5 anos A): 12 nenos/as. Titora: Mara Bereijo Rodrguez. - 3 nivel de E.I. (5 anos B): 13 nenos/as, e alumnado con n.e.e. Titor: Rafael Ortega de la Cruz. - 1 nivel do 1 Ciclo de E.P. (6 anos): nenos/as. Titor: Jos Lus Orizales Lage. - 1 nivel do 1 Ciclo de E.P. (6 anos): nenos/as. Titora: Cristina Fuentes Sola. Intentamos axustarnos mximo nosa realidade escolar, destacando que a poboacin deste concello vai aumentando debido a afluencia de familias emigrantes, o que repercute nun alumnado multicultural e moi diverso. En lias xerais, os pais e nais participan activamente na comunidade educativa e o nivel socio-cultural medio-alto. A formacin terica do profesorado foi completa: asistimos s relatorios impartidos en Ferrol por Anglica Stiro, manexamos a bibliografa recomendada, debatemos sobre os diversos artigos e puxemos en prctica todo o aprendido, planificando propostas de traballo para as nosas aulas. Para os mestres e mestras foi unha grata experiencia xa que cada un de ns temos unhas expectativas, uns obxectivos, unhas metodoloxas e unhas vivencias educativas propias, tendo que reflexionar,
49
Obxectivos
Contidos
Actividades
Tempo
Agrupacin
Materiais
Avaliacin
- Crear un clima de traballo en equipo intercambiando opinins. - Aprender a pensar como individuali-dades e compartir experiencias co grupo. - Reforza-las habilidades de pensamento na escola para formar cidadns que pensen por si ARTE mesmos e falen razoablemente. - Potenciar a estreita relacin entre pensamento e linguaxe, desenvolvendo catro grandes estratexias: escoitar, falar, ler e escribir. - Formar cidadns mis creativos, autnomos e libres. - Crear un clima de traballo en equipo intercambiando opinins. - Potenciar a estreita relacin entre pensamento e linguaxe, desenvolvendo catro CONTOS grandes estratexias: escoitar,falar, ler e escribir. - Formar cidadns mis creativos, autnomos e libres. - Crear un clima de traballo en equipo intercambiando opinins. - Aprender a pensar como individualidades e compartir experiencias co grupo. - Reforza-las habilidades de pensamento na escola ARTE para formar cidadns que pensen por si CONTOS mesmos e falen razoablemente. Potenciar a estreita relacin entre pensamento e linguaxe desenvolvendo catro grandes estratexias: escoitar, falar, ler e escribir. - Formar cidadns mis creativos, autnomos e libres.
-Gran grupo OS NENOS E NENAS, MIR E A ARTE. 1 Trimestre -Pequeno grupo Anexos: traballos de Mir
-Analxicofigurativa.
-Individuais
POLA PAZ, CORRESPONDENCIA ESCOLAR 2 Trimestre -Gran grupo.
-Pequeno grupo.
Anexos: traballos expostos no taboleiro.
LA GALLINA LINA
2/3 Trimestre s
-Gran grupo. -Pequeno grupo -Individual Anexos: traballos La Gallina Lina. -Analxicafigurativa.
50 IDEA 2005
que meditar, que discutir, compartir erros e dbidas en equipo, intentando sempre dar unha resposta educativa s nosos alumnos/as e perfeccionando a nosa formacin como profesionais do ensino. Reflectimos os obxectivos, contidos, actividades, temporalizacin, agrupacin do alumnado, materiais e avaliacin que foron realizadas polo Grupo de Traballo durante o curso 2003-04.
sas , obradoiro de plastilina coas cores empregadas por Mir, coloreado de cadros expostos na sala,...
Actividades artsticas
Actividade: A rplica de Mir Alumnado: Todo o titorado polos mestres e mestras participantes deste Grupo de Traballo. Organizacin da actividade
Exemplificacins das actividades presentadas

Actividade de Arte: Os nenos e nenas, Mir e a arte
Actividades comns
Nesta actividade participou todo o alumnado titorado polos mestres que participan no grupo de traballo e tamn un grupo de 1 ciclo do 2 nivel de E. Primaria organizado pola mestra especialista en Lingua Inglesa. Escollemos traballar con Joan Mir porque neste primeiro trimestre presentbase na Sala de Exposicins da Fundacin Caixa Galicia de A Corua " EL CNTICO DEL SOL". A nosa idea foi levar os nenos e mais as nenas a ve-la exposicin que, ademais, era guiada por una experta en arte. Fixemos unha sada co alumnado de E.Infantil e outra cos nenos e nenas de E.Primaria (1 ciclo). Como actividades previas a esta sada escolar fixemos as seguintes: - Proxeccin de diapositivas da obra de Joan Mir. - Busca de bibliografa sobre a obra e vida deste pintor. - Manexo de moitos libros de lminas dos cadros mis representativos das distintas etapas pictricas deste artista. - Lectura colectiva do libro " O cadro mis bonito do mundo", de Miquel Obiols-Roger Olmos, editado por Kalandraka.
Pretendemos facer unhas obras semellantes s da ltima etapa de Joan Mir. Para iso collemos uns paneis de madeira, tipo mural, e enchmolos con recortes de airon-fix, de pintura , de rotuladores e outros materiais plsticos. Empregamos fundamentalmente as cores de Mir, as formas xeomtricas e os motivos repetitivos nos seus cadros. A organizacin do alumnado foi unha agrupacin vertical en E.I. (3,4,5 anos) e o resultado foron das obras. No 1-Ciclo de E.P. fixeron un cadro entre os dous primeiros cursos, e os nenos e nenas de 2 elaboraron un mural en colaboracin coa mestra especialista de Ingls. No 2 ciclo de E.P. variaron a forma de traballar e o resultado foi unha o representacin teatral relacionando as estacins coa obra pictrica de Joan Mir. Materiais - Cadros de Joan Mir - Plsticos e funxibles: cartolinas, airon-fix,cores.. Actividade: dun cadro moitos cadros Alumnado e organizacin da actividade 1 nivel de E.I.
Actividade eixo
A sada escolar programada coa gua e na que os nenos e nenas participaron atentamente:conver-
La esperanza del navegante VI. (Grupos A e B)
51 IDEA 2005
Comentario de das lminas de Joan Mir (unha en cada clase) e rexistro das conversas que suscitaron. Tamn colorearon a rplica do cadro, unha vez que se lles deu en branco e negro. A avaliacin foi oral e manifestbanse sobre se lles gustou ou non a actividade. 2 nivel de E.I.
Pnselle un ttulo a cada obra individual. Unha vez que xa temos as obras artsticas dos pequenos e pequenas, facemos unha anlise comparndoa coa obra de Mir. Teen que comentar o cadro orixinal (cores, formas, motivo que debuxou, que representa...). Logo debe cada un atopar o seu anaco e, por ltimo, comentar o que debuxaron eles mesmos e por que. Esta ltima parte queda recollida nas conversas que tiveron lugar na aula e que mis tarde foron transcritas polos mestres/as. Finalmente fixeron unha avaliacin oral. 3 Nivel de E.I.
Constelaciones. (Grupo A).
Rematar un cadro de forma libre partindo dun anaco orixinal. Unha vez rematado o cadro cada rapaz ponlle o seu ttulo e comezan a falar e comparar a obra orixinal do autor e as sas propias produccins. Coma sempre, antes de falar hai que establecelas normas que hai que respectar para que a conversa sexa posible. A avaliacin foi oral e non se rexistrou.
Retrato de Mrs. Mills. (Grupo A).
El carnaval del Arlequn. (Grupo B).
Dselles s nenos unha folla Din-A4 cunha doceava parte do cadro de Joan Mir para que a completen a sa maneira. Este traballo foi unha proposta semanal para o recanto de plstica, polo que xeralmente os nenos e nenas farano en grupos de 3.
Mujer en la noche. (Grupo B).
Escollemos unha lmina dun cadro de Joan Mir, dividmola en tantas partes como nenos e nenas temos e pegmolas nunha cartolina ou folio no mesmo lugar e posicin que o orixinal. Pedmoslle s alumnos e alumnas que o observasen e que dixesen a que se lles pareca, e a partir de a que o debuxasen partindo do anaco do cadro. Os nenos e nenas descoecan a obra inicial.
A lmina non se lles ensina previamente, anda que se trata dun cadro que xa viron nalgunha ocasin: " Retrato de Mrs. Wills". A avaliacin foi feita de forma oral e en grupo. 1 Ciclo. 1 Nivel de E.P. O cadro de Mir foi dividido en catro 4 partes. Pegouse cada parte nunha cartolina branca
52 IDEA 2005
na posicin que lle correspondera no cadro orixinal.
- 3. Avaliacin: A partir dunha obra de Mir, dselle un anaco a cada neno e nena, pegado nun folio. Ningn deles viu antes a obra completa polo que, a partir dese anaco, farn a sa obra basendose no que aprenderon. A continuacin fixemos unha especie de ficha de autoavaliacin.
Lingua inglesa
2 Nivel do 2 Ciclo de E.P. Traballronse as cores e as distintas formas xeomtricas. Cada alumno/a fixo unha versin libre empregando as cores e formas xeomtricas mis utilizadas por Joan Mir. De tdalas produccins foi elixido, de forma democrtica, un cadro que ser o que se representar en forma de mural. Materiais Plsticos (ceras, pinturas, cartolinas...) Lminas de Joan Mir. Diapositivas. Material bibliogrfico.
Mujer III.(Grupos A e B ).
Despois, os nenos organizados por grupos tiveron que completar o cadro. Hai que ter en conta que non tiveron en ningn momento o cadro completo, co cal se deixaron levar totalmente pola sa intuicin. Fxose unha avaliacin analxico-figurativa. 2 Ciclo. 2 Nivel de E.P.
Habilidades de pensamento postas en prctica

1.Habilidades de investigacin
Adiviar. Averiguar. Formular hipteses. Observar. Buscar alternativas. Anticipar consecuencias. Seleccionar posibilidades. Imaxinar: idear, inventar, crear.
Caracol, mujer, flor, estrella.
Como punto de partida, hora de organizar as actividades a levar a cabo, tomouse a exposicin que sobre Mir tivo lugar na Corua. Anda que as demais aulas que participaron neste proxecto acudiron a visitar a exposicin, este grupo non a puido visitar, de xeito que a sa motivacin foi diferente. Partimos dunha proxeccin, en gran grupo, de diapositivas da obra de Mir e de informacin que recibimos de diferentes fontes: por informacins proporcionadas polos que visitaron a exposicin, por medio de libros, ou a travs da internet. O ndice das actividades foi o seguinte: - 1. Resume das sesins. - 2. Traballo: dramatizacin e debuxo.
2.Habilidades de conceptualizacin e anlise

Buscar exemplos e contraexemplos. Establecer semellanzas e diferencias. Comparar e contrastar. Definir. Agrupar e clasificar.
3.Habilidades de razoamento
Buscar e dar razns. Inferir. Razoar hipoteticamente. Razoar analoxicamente.
53 IDEA 2005
Relacionar causas e efectos. Relacionar partes e todo. Relacionar medios e fins. Establecer criterios.
Quedou aberto un debate sobre a guerra e a paz, que podemos facer ns respecto, por que tan difcil a paz, etc. Materiais
4. Habilidades de traducin e formulacin

Explicar. Interpretar. Improvisar. Traducir a linguaxe oral mmica e viceversa. Traducir da linguaxe oral plstica e viceversa. Resumir.
- Libro " El Cartero simptico". - Plsticos: cartolinas, pegamentos,pinturas...

1.Habilidades de investigacin
Actividade de linguaxe escrita: pola paz, correspondencia escolar
Adiviar. Investigar. Observar. Anticipar consecuencias. Imaxinar: idear, inventar, crear.
2.Habilidades de conceptualizacin
- Buscar exemplos e contraexemplos. - Establecer semellanzas e diferencias. - Comparar e contrastar.
3.Habilidades de razoamento
Alumnado Todo o que participou neste grupo de traballo mis o alumnado doutros centros escolares. Organizacin da actividade: Con motivo do da da Paz decidimos cartearnos con outros colexios remitndonos mensaxes de Paz. Para motivar s nenos traballamos co libro " EL CARTERO SIMPTICO", e a partir de a vimos moitos tipos de documentos de correspondencia. En E.I. enviamos o mesmo traballo que fixemos na aula para festexarmos o Da da Paz. Consista nunha coroa formada por nenos e nenas collidos da man e con distintas mensaxes pacifistas. Algns colexios contestaron e enviaron traballos varios que expuxemos nun taboleiro no colexio. - Relacionar causas e efectos. - Relacionar medio e fins.
Actividade de linguaxe escrita: La gallina Lina

Alumnado e organizacin da actividade E.I. e 1 Nivel do 1 Ciclo de E.P. A partir de "Jugar con cuentos" eliximos un conto recompilado neste libro de tradicin anglosaxona, pois tamn o a traballar a mestra de Lingua Inglesa. A secuenciacin, que constou de sete sesins, foi a seguinte: 1 Sesin: - Repaso de normas de conversas: 1. Cando queiras falar ergue a man. 2. Non fales mentres fala outro compaeiro/a.
54 IDEA 2005
3. Fala alto e claro para que te poidan entender. 4. Pensa o que queres dicir antes de pedi-la palabra. 5. Escoita s teus compaeiros e compaeiras con atencin. 6. Trata ben s teus compaeiros e compaeiras. 7. Fai preguntas. - Lectura do conto e mostra de ilustracins. - Os nenos e nenas fan as preguntas que queiran sobre o conto:ttulo, personaxes, final... 2 sesin: Unha vez revisadas as preguntas polos mestres/as seleccinanse 10 delas para debatermos na aula cos nenos/as: - Preguntas do conto: "La gallina Lina" 1. Por que se titula as? 2. Quen escribiu o conto? 3. Por que a galia fai un rudo tan raro durmir? 4. Onde estaba o amo? 5. Por que se acercan as nubes? 6. Por que chova? 7. Por que sau o arco da vella? 8. Por que o arco da vella aguanta ceo? 9. Por que riman tdolos nomes de animais cos seus nomes propios? 10. Que pasara se o ceo se estbese caendo a cachos? - Repaso de normas. - Lectura do conto a modo de recordatorio. - Debate sobre as preguntas. 3 sesin: - Repaso de normas. - Lectura do conto a modo de recordatorio. - Conversacins sobre as preguntas restantes. 4 sesin: - Debuxo libre do conto. 5 sesin: - Lectura do conto. - Coloreado das ilustracins do conto " La Gallina Lina". - Debuxos feitos polos alumnos/as de 4 de E.Primaria.
6 sesin: - Ficha de autoavaliacin da actividade Filosofa, colorean o arco da vella se lles gustou a experiencia e o deixan sen pintar se non lles gustou. Os alumnos do 2 e 3 niveis de E.I. e 1 nivel do 1 Ciclo de E. P. aportan o razoamento polo que optan por unha ou outra resposta.
7 sesin: - Representacin no saln de actos do conto "A galia Lina" polos nenos e nenas de 4 de E.P. para o resto do alumnado que participou nesta actividade.
- Esta actividade tomou forma de dossier individual no que aparece unha breve introduccin para as familias explicando a actividade, o seu porqu, que queremos conseguir con ela, os traballos feitos polos nenos e nenas e as conversas que tiveron lugar. 2 Nivel do 2 Ciclo de E. P. - Traballamos basicamente as mesmas actividades que os demais grupos que participan. A actividade elixida para este trimestre foi o conto " La Gallina Lina". - Os obxectivos perseguidos foron: fomenta-lo gusto pola lectura, afondar no coecemento da lingua galega e a integracin paulatina no emprego do galego dunha alumna procedente doutro pas, e, para conseguilo, nada mellor que a travs dos contos. Todo isto pensamos acadalo a partires da utilizacin das distintas habilidades de pensamento. A actividade final que buscamos foi facer un
55 IDEA 2005
cmic e presentalo s nenos e nenas de E. I. o Da do Libro. 1 sesin: - Partimos da lectura e dramatizacin do conto na clase. Unha vez comprendido o conto, pasamos seguinte actividade que consistiu en que eles mesmos fixeran preguntas sobre o que lles suxera o conto. 2 sesin: - Traducimos e resummo-lo conto en lingua galega. 3 e 4 sesins: - Tiveron lugar os dilogos das diferentes sesins levadas a cabo para elaborar o texto de presentacin vista de cada pxina do conto. Antes diso chgase conclusin de que preciso facelo dun xeito que chame a atencin dos nenos e nenas; e a mellor forma de facelo dun xeito ldico e facendo participar s nenos. 5 sesin: - Representacin do conto con proxeccin co cann de vdeo o Da do Libro. 6 sesin: - Avaliacin do traballo.
- Formular hiptese. - Observar. - Buscar alternativas. - Anticipar consecuencias. - Imaxinar: idear, inventar, crear.
2. Habilidades de conceptualizacin
- Establecer semellanzas e diferencias. - Comparar e contrastar.
3. Habilidades de razoamento
- Buscar e dar razns. - Inferir. - Razoar hipoteticamente. - Razoar analoxicamente. - Buscar causas e efectos. - Relacionar medios e fins. - Establecer criterios.

Explicar: narrar e describir. Interpretar. Improvisar. Traducir da linguaxe oral mmica e viceversa. Traducir da linguaxe oral plstica e viceversa. Resumir.
Actividades de liguaxe oral: Lis e as sas preguntas

Alumnado Todo o pertencente s titores e titoras que participaron neste Grupo de Traballo, ademis dos nenos e nenas que participaron nesta experiencia coa mestra especialista en lingua inglesa. Organizacin da actividade Esta actividade parte dun pequeno texto do libro Lis, un relato de filosofa para nios, de Stella Accorinti. Editorial Manantial. O texto o seguinte:
Lingua inglesa
2 Nivel do 2 Ciclo de E. P. Traballouse o conto "La Gallina Lina" en lingua casteln e tamn en lingua inglesa. Fixeron as preguntas sobre o conto e tamn contestaron s cuestins seleccionadas. Versionaron a travs do debuxo este conto e, por ltimo, fixeron unha avaliacin analxico-figurativa. Materiais - Conto "La Gallina Lina". - Plsticos: pinturas, rotuladores, ...
Habilidades de pensamento postas en prctica:

1. Habilidades de investigacin
- Adiviar. - Averiguar.
"Gustame facer preguntas. Sempre teo moitas preguntas na mente. Vs tedes moitas preguntas na mente?"
Os profesores contamos noso alumnado que LIS unha nena que ten moitas preguntas na mente, e convidmolos a que eles fagan preguntas sobre aqueles aspectos e temas que tean curiosidade.
56 IDEA 2005
Esta actividade queda aberta e non a rematamos por falta material de tempo. Quedan rexistradas tdalas curiosidades que teen os alumnos/as sobre a realidade e o seu mundo. Esta proposta dnos pistas para empezar a traballar en posteriores cursos desenvolvendo algunhas destas cuestins dende un punto de vista filosfico. Materiais - O libro citado.
Preguntas e respostas dos alumnos de 2A1

Luisa: Como se puido crear Deus? Fernando: Era un ovo e estaba nun planeta e cando o planeta estoupou naceu. Julen Ros: Caeron varios cachios de meteoritos e ao unirse formouse un meteorito novo e de a sau Deus. lvaro: Xuntouse unha masa de po e creouse unha persoa. Gloria: Que vai pasar ao final do mundo?

1. Habilidades de investigacin
Adiviar. Formular hipteses. Buscar alternativas. Anticipar consecuencias. Imaxinar.
Lusa: Que todo o mundo vai estar no ceo e no inferno. Sara: Que morren todos e non queda ningun. Mar: O Sol descontrlase e queima os planetas. Daniel: Como o Sol unha estrela, algn da se va apagar e morremos todos de fro. Julen Rubido: Por un terremoto. Sara: Como naceron os dinosaurios? Gloria: Porque os creou Deus. Fernando: De ovos que caan das rbores. Aitor: Quen creou o mundo?
2. Habilidades de conceptualizacin e anlise

- Formular conceptos precisos. - Establecer semellanzas e diferencias. - Definir.
3. Habilidades de razoamento
Buscar e dar razns. Inferir. Razoar hipoteticamente. Razoar analoxicamente. Relacionar causa e efectos.
Maiora da clase: Deus. Sara: Unha roca xigante que estalou y rompeu. lvaro: O big-ban, e de a saron un milln de cachos e formronse os planetas. Fernando: Houbo unha explosin moi grande e dela sau unha masa de po pegaento. De a se formou a Terra. Uxa: Xuntouse unha masa quente de po e haba tanta presin na masa que estoupou e produciuse o big-ban e creouse o mundo. Daniel: Por que en mate na divisin os trminos son distintos? Lusa: Porque lle deu a gana a quen o inventou. Fernando:Por que as nenas case nunca xogan ao ftbol? Lusa: Porque non nos gusta. Daniel: Porque son moi delicadas. Uxa: Porque as nenas s veces traen minisaia. Mar. Porque as nenas son mis dbiles. Uxa: Por que os nenos nunca xogan s bonecas?
1. N.R. Os textos do alumnado estn traducidos literalmente

- Explicar. - Interpretar. - Improvisar.
Exemplos de preguntas formuladas polos nenos e nenas do 2 nivel do 1 ciclo de E. Primaria

Me gusta hacer preguntas. Siempre tengo muchas preguntas en la mente. vosotros teneis muchas preguntas en la mente? Lis. Un relato de filosofia para nios. Stella Accorinti.
ao galego.
57 IDEA 2005
lvaro: Porque as bonecas son moi cursis. Fernando: Porque s nenas gstalles ser como as sas mams. Daniel: Porque temos mellores cousas que facer. Alicia: Por que Deus non ten pais? Sara: Porque lle morreron. Mar: Porque se creou el s. Lusa: Porque Deus nacera dun ovo. lvaro: Porque foi o primeiro home. Mar: Quen inventou as asignaturas? Julen Ros: Os directores das escolas. Daniel: Un cientfico. lvaro: Quen descubriu os planetas? Noel: Cristbal Coln. Julen Ros: Os astronautas. Brais: Os cientficos. Uxa: Descubrronos cos telescopios. Noel: Como se fan os traxes de astronauta? Fernando: Con silicona. Uxa: No, iso o que leva Yola Berrocal nas tetas. Fanse cuns materiais especiais. Fernando: Si, cuns materiais especiais para aguantar moito fro. Brais: Por que os rotus pintan? lvaro: Porque teen tinta. Sergio: Porque teen lquido. Julen Rubido: Por que o sol bota raios terra?
Daniel: Unha maz podrece nun mes e ns en moitos anos. Lusa: Poden morrer cos anos ou de enfermidade. ***** A proposta de traballo foi posta en prctica longo do curso 2003-04. O alumnado experimentou esta metodoloxa a travs de varias actividades que xa explicamos anteriormente e que se desenvolveron longo dos tres trimestres escolares.
Avaliacin do alumnado
Os instrumentos de avaliacin empregados cumpren os requisitos fundamentais de avaliacin inicial, formativa, continua, baseada no proceso, cualitativa e que avale os conceptos, procedementos, actitudes...). Continuamos aplicando unha avaliacin figuroanalxica para que cada neno/a valorase todo o traballo realizado que se xunta co material didctico. Utilzanse smbolos ou imaxes para facer un razoamento analxico que axuda a acadar un pensamento crtico, creativo e coidadoso. Empregamos o elemento ldico como medio para a avaliacin, e o dilogo como medio de canalizar as sas opinins.
Avaliacin do profesorado
A avaliacin do profesorado fxose a partir dunha enquisa aberta. Tamn se fixo unha avaliacin analxico-figurativa na que tivemos que valorar distintos aspectos sobre este traballo: 1. Coecementos previos Daniel: Porque redondo e lanza raios a todas partes. lvaro: Porque ns os necesitamos. Julen Ros: Porque o Sol unha estrela de lume. Julen Ros: Por que na vida real non hai superheroes coma nos contos? Fernando: Porque non existe a maxia. lvaro: Porque a xente normal non ten poderes. Mar: Porque os superheroes teen poderes e na vida real non existen. Sara: Porque os contos son inventados. Sergio: Por que a xente morre? Daniel: Porque se nos vai arrefecendo moito o sangue e se nos seca. Sara: Porque lles falla o corazn. A metade dos membros do grupo de traballo xa tiveron unha experiencia previa en cursos anteriores e a outra metade era a primeira vez que tian coecemento deste proxecto. 2. Formacin terica Hai variedade de opinins. Por unha banda os relatorios cumpriron as expectativas respecto da informacin terica e, pola outra banda, as sesins tericas precisan ter unha continuidade nun futuro prximo. 3. Formacin prctica Compre destacar que a base da nosa prctica a formacin terica dos relatorios e a bibliografa manexada. Polo tanto, a prctica levada a cabo
58 IDEA 2005
nas aulas seguir a lia marcada polo referente terico. Houbo unha gran conexin entre a parte terica e a parte prctica, interactuando para complementrense mutuamente. Como dificultades, podemos sinalar a de compaxinar a nosa metodoloxa habitual con este enfoque, a espontaneidade dos alumnos/as a participar e contestar s preguntas, o traballo nun ciclo no que ningun traballa deste xeito, a falta de tempo para desenvolver as actividades dun xeito mis completo, a falta de normas adquiridas (primeiro ano de escolarizacin) do alumnado do 1 nivel de E. I. que son necesarias para as actividades en gran grupo, o tempo empregado en transcribi-los dilogos a formato impreso, entre outras. 4. Traballo en equipo Tdalas opinins levan s mesmas conclusins: importante unha coordinacin entre o profesorado, mestres de distintos niveis e mestres especialistas, a cooperacin para superar as dificultades unha estratexia sempre positiva, vivenciar experiencias novas en compaa doutros profesionais sempre enriquecedor dende o punto de vista persoal e profesional. Para ns, coma mestres, tamn unha experiencia motivadora que aporta vitalidade nosa prctica docente. 5. Tempo e ritmo de traballo: O tempo foi insuficiente para abordar este proxecto nun ano acadmico. Foi unha experiencia ambiciosa e a proposta de actividades foi ampla, polo que s veces quedaron un pouco incompletas. O ritmo de traballo foi acelerado para uns membros do Grupo de Traballo, e pola contra para outros mestres foi axeitado e ben planificado. 6. Relacin de expectativas e obxectivos acadados Para a meirande parte do profesorado cumprronse os obxectivos, os que quedaron incompletos foi por falta de tempo. 7. Significacin persoal e profesional da experiencia Supuxo un avance na formacin do profesorado, unha nova forma de organiza-las clases, outro enfoque para traballar arte e literatura e trasladarmos esta metodoloxa a outros mbitos. A experiencia foi moi enriquecedora pois complemntase coas distintas formas que temos de traballar. En resumo, un campo de accin amplo co que se nos abriron novas perspectivas de traballo en grupo e individual.
Cambios que se produciron a partir este proxecto: motivacin e participacin do alumnado, unha novidade dentro das rutinas escolares, un enfoque distinto en materias coma a lecto-escritura, consecucin dunha clase mis dinmica e flexible e que o alumnado se volva mis crtico e reflexivo sempre dende un punto de vista constructivo. 8.Perspectivas de futuro Existe un interese comn para seguirmos traballando nesta lia. Uns farmolo neste centro de traballo e outros noutros destinos onde poderemos contar a experiencia e espallar esta proposta de traballo concreta. As conclusins acadadas naceron da reflexin conxunta que tivemos tdolos membros do grupo de traballo, despois de traballarmos as habilidades de pensamento dende unha perspectiva filosfica durante este curso. Os aspectos mis positivos desta opcin metodolxica son os seguintes: motivadora para o alumnado, xa que se fan actividades diversas que parten da realidade de cada alumno/a. Tamn o para o profesorado, pois unha forma de traballar distinta pero que se pode complementar coa lia metodolxica que levamos ata agora. estimulante, pola variedade de actividades que poden experimentar tanto nenos coma mestres. flexible, xa que se adapta s distintos niveis mentais dos alumnos/as e s seus intereses e necesidades. global, pois desenvolve dun xeito integral as habilidades de pensamento de nenos/as. Propicia e consolida hbitos de traballo: a escoita, a atencin, as normas..., son actitudes fundamentais para acadar unha sociedade democrtica e respectuosa coa pluralidade da sociedade. Fomenta a interaccin e cooperacin: os agrupamentos en grande ou pequeno grupo son imprescindibles para desenvolver moitas das aprendizaxes bsicas cara a vida, tanto para os pequenos coma para os adultos. Implica s familias: invtaselles a participar destas actividades tndoas informados en que
59 IDEA 2005
consisten por que e para que se fan na escola. Deben entender que non son unha perda de tempo. Axuda a mellorar a expresin das diversas linguaxes: xa que se poden traballar simultaneamente diversas formas de expresin. Tamn se fan traduccins dunhas linguaxes a outras. Fomenta a autonoma persoal dun xeito global, tanto fsica coma intelectualmente. Estimula a iniciativa, creatividade e investigacin: admtense as opinins de todos con "argumentos vlidos". Como conclusins finais podemos extrae-las seguintes: A nosa experiencia coma mestres/as hora de traballar a filosofa nas aulas foi moi positiva. Apostamos polo traballo interciclos, xa que proporciona unha visin global da educacin. O feito de desear actividades semellantes para nenos/as de diferentes idades fixo que vivenciramos o proceso da secuenciacin e adaptacin das tarefas. recomendable que os nenos/as continen traballando con esta metodoloxa en vindeiros cursos. Este enfoque responde moi ben s diversas demandas mentais dos nosos alumnos/as e tamn do profesorado. Pense en marcha recursos de todo tipo e satisfcese a un grupo heteroxneo en intereses e necesidades. Para traballar con variedade de niveis mentais cmpre un determinado profesorado que utilice un mtodo de traballo aberto e flexible,
que desee actividades adaptndose realidade e aproveitando situacins cotis para "aprender a pensar", que respecte os ritmos de traballo, fomentando sempre as iniciativas dos alumnos/as e admitindo as diferencias, dando resposta e ofrecendo mltiples actividades ldicas. Establecer vas de conexin na comunidade educativa, pois a coordinacin entre os distintos ciclos fundamental. necesaria unha comunicacin entre o profesorado das distintas etapas educativas para intercambiar opinins respecto a temas educativos de transcendental importancia para o alumnado. Con este grupo consolidmonos como equipo de traballo e implicronse mestras e mestres dos distintos cursos e materias. A metodoloxa novidosa, favorece o intercambio de ideas e est aberta participacin entusiasta do alumnado e profesorado. Complemntase con outras formas distintas de traballo. Est relacionada cos temas transversais e a multiculturalidade. Existe un interese por continua-la formacin tanto en grupo coma a nivel persoal.
Exemplo de avaliacin analxico-figurativa para o profesorado.
60 IDEA 2005
Bibliografa
Libros:
Pere A. Serra, Mir i Mallorca. Edicins Poligrfa, 1989. Grandes pintores del siglo XX. Joan Mir. Editorial Globus, 1994. Fundacin Caixa Galicia, Cntic del Sol, Joan Miro, 2003. Stir, A., de Puig I., Jugar a pensar. Editorial Eumooctaedro, 2000. de Puig,I, Persensar. Editorial octaedro-eumo, 2003. Cam., Philip, Historias para pensar 1.
Indagacin en formacin tica y social. Editorial Manantial, 1997. Cntic del sol. Joan Mir. Fundacin Caixa Galicia. Fundacin Joan Mir. Patio Herreriano, Museo de Arte Contemporneo Espaol, 2003. Olmos, R. e Obiols, M., O cadro mis bonito do mundo. Editorial Kalandraka, 2001. Ahlberg, J. e a., El cartero simptico o unas cartas especiales. Editorial destino, 2000. Accorinti, S. Lis, un relato de filosofa para nios.Editorial Manantial, 1999.
Artigos:
Stiro, A.,de Puig I. Ir al colegio, para qu? Para jugar a pensar, claro! Aula de innovacin educativa n 77. Stiro, A., Jugar a pensar. Mens educativos variados. Stiro A, de Puig I. Juguemos a pensar. Las habilidades cognitivas en la educacin infantil. Dez S., El arte en la educacin infantil. Maestra infantil. Puig, I., Pensar, sentir y actuar en educacin infantil. Aula, n128. Bilbeny N., Dilogos con la academia: educacin intercultural. Aula 25, n 128. Camps, V., Dilogos con la academos: biotica y educacin. Aula 25, n 128. Mlich J.C., Dilogos con la academia: el sentido de educar. Aula 25, n 128. Mauro N., Evaluacin y arte. Aula 25, n 128.
Rabones G., Las madres, los padres y filosofa para nios y nias. Aula 25, n 128. Vinyals, T., Redefinirnos como maestros partiendo del " projecte filosofa 3-18". Aula 25, n128. Vilalta D., La cuarta dimensin. Aula 25, n 128. Ors M., Dar sentido a los sentidos. Aula 25, n 128. Masip, G., Aprender a pensar, aprender valores. Aula 25, n 128. Baiges, A., Aristteles mas en secundaria. Aula 25, n 128. de Castro, F., Qu queda de una educacin reflexiva diez aos despus? Aula 25, n 128. Morin, E., O pensamento complexo de Edgar Morin e a sua ecologicaao. Revista Crearmundos.Kohan, W., Entre educaao e filosofia: unha experiencia e verdade (1). Revista Crearmundos. la Torre, S., Un encontro que deixa marcas em nossos coraes. Revista Crearmundos. de Castro Ortn, Discusin o dilogo. Revista Crearmundos.
Ligazns de internet:
grup iref: Asociacin adicada formacin do profesorado na filosofa 3-18, filosofa para nenos ou p4c. philosophy for children p4c: filosofa para nenos en Nova Zelandia. filosofa para nenos na arxentina filoninos: Centros de filosofa para nenos en Espaa e hispanoamrica.
Diapositivas:
Coleccin Arte en imgenes. Joan Mir. Servicio de publicaciones del Ministerio de Educacin y Ciencia. Secretaria General Tcnica.
61 IDEA 2005
A
Xustificacin do traballo
62
A Billarda
Unha proposta dende a escola pblica para a revitalizacin dun deporte tradicional
Begoa Salido Ynez, Jos Manuel Pita Calvo, Rafael Lpez Loureiro. SP do C.E.I.P. Igrexa - As Somozas.
Da importancia do xogo na educacin

O xogo, entendido como un obxecto intelectual regulamentado, acompaa a humanidade dende as primeiras sociedades agrarias: tal o xogo de Ur. O inacabable catlogo dos xogos humanos representa unha das formulacins mis coherentes e abafadoras da creatividade humana, unha resposta cultural poliforme a un dos mis inaprensibles sentimentos humanos: o esprito ldico. Xa sexan os wari dos masai africanos, os xogos de rol, o ftbol, o xadrez ou .a tauromaquia, os xogos comportan unha linguaxe universal que, unha vez dominada a sa estructura de regras, non coece valados idiomticos nin culturais e facilita a comunicacin e o coecemento: dos individuos entre si e as comunidades entre elas. Capaces de resistir inclumes o paso do tempo acompaaron a historia dos homes, enchendo o baleiro das horas, de diversin e reflexin, caso da formidable construccin mental que o xadrez ou da sinxeleza sutil do go xapons. Est suficientemente establecido o importante rol que xoga a actividade ldica dentro do proceso didctico coma fonte e instrumento da aprendizaxe tanto durante a infancia como na vida adulta. O xogo no caso da infancia representa a esencia mesma da vida, mediante o xogo o neno expresa o mis intenso do seu ser.
O xogo permtelle vivir, imaxinar,crear e solucionar situacins as que nunca tera acceso senon fose xogando. O xogo axdalle a relacionarse co entorno, a socializarse cos seus compaeiros, a vivir e comprobar a importancia do respecto das normas e a afianzar e desenvolver a sa personalidade. O xogo na escola recurso e contido ao mesmo tempo, mtodo e fin vez. A imbricacin do xogo na escola e tal que sen el non poderiamos recoecer didctica do pasado sculo XX.
Da importancia da billarda
Non sendo o lugar este adecuado para deixar constancia da influencia da billarda tradicional europea en numerosos deportes modernos (bisbol, crquet, golf, hoquei irlands, etc.) e deixar establecido o rol desempeado por este xogo na historia evolutiva das formas ldicas, contentarmonos con subliar polo mido os argumentos que avalan a sa incardinacin no proceso educativo. A incorporacin da billarda ao proceso educativo ven xustificada na nosa opinin por tres razns. A primeira de orde puramente fsico e deportivo, xa que posibilita a ensinanza dunha actividade que estimula as destrezas requiridas para a prctica dun amplo grupo de deportes que poderiamos inclur dentro da xeneralidade de xogos de golpeo (sen desprezarmos os estmulos que ofrece para a comprensin das unidades
IDEA 2005
de medida, do clculo mental ou o dominio espacial do medio fsico). A segunda razn educativa atinxira ao deseo e confeccin das ferramentas de xogo por parte dos mesmos alumnos e alumnas, dotando as ao currculo dunha outra posibilidade de deseo e experiencia pretecnolxica. (Na descricin da experiencia comentamos polo mido estas posibilidades). Un terceiro aval ofrceo o campo das ciencias sociais e lingsticas co estudio, a investigacin e a vivencia recuperadora dun trazo sobranceiro do universo ldico tradicional. unha teima constante no debate pedagxico a implicacin entre escola e sociedade. Poucos discuten hoxe a necesidade de educar para e desde unha realidade social, cultural e histrica. No caso concreto da comunidade educativa galega esta necesidade sntese dun xeito cada vez mis imperioso. O ensino en Galicia necesita dunha constante revisin dos seus contidos que permita introducir neles o achado de elementos didcticos de seu, que lle permitan dar resposta cumprida ao reto de ofrecer sociedade galega de principios do milenio unha escola de saber universal artellada con elementos persoais.
rior e que fundamentalmente viese encadrada entre as seguintes lias de referencia: - Que unificase as mltiples modalidades locais. - Que se adaptase aos espacios pblicos existentes nas cidades e nas vilas: pavillns e campos de ftbol. mbolos dous obxectivos buscan outro, a mis longo prazo: o asentamento das condicins para constitur billarda coma un deporte regulamentado e estructurado arredor dunha federacin deportiva normalizada e legalizada. Neste senso, nosa experiencia gustaralle ser un primeiro paso que encetase un camio de dilogo e discusin na procura dos elementos necesarios para a consecucin dese obxectivo, que nos parece, vira dar resposta a un degoiro latente en moitos profesionais da educacin e en parte da sociedade galega.
Biografa dunha experiencia

No outono do 2003 constitumos no C.E.I.P. As Somozas o Seminario Permanente A Billarda, coa idea de tentar introducir este xogo na escola e mirar de darlle un tratamento actualizado que o fixese atractivo e posible nos tempos que corren. Pretendiamos tamn chegar a elaborar en forma de regulamento unha normativa de xogo que o fornecese de competitividade (entndase xogabilidade e, xa que logo, diversin) e espectacularidade. Outra das esixencias que nos impuxemos foi elaborar as condicins de seguridade necesarias, tanto de regulamento (distancia mnima dos xogadores con respecto ao golpe), como de material (buscar cascos con protectores faciais, caneleiras, luvas, etc.) Eramos conscientes de que o escaso material humano co que contbamos, (dezasete alumnos de primaria dos cursos 5 e 6), imporanos unhas restriccins fsicas que non nos permitiran explorar, senn tan s entrever, todo o seu poten-
Obxectivos
Os obxectivos que nos propuamos cando decidimos tirar con este experiencia eran fundamentalmente dous: 1 Ensinar na escola o xogo da billarda, arestora esquecido e descontextualizado na nosa sociedade, vendo de introducir nel as innovacins modernizadores, tanto de material como de regulamento, que permitisen a incardinacin e contextualizacin dun xogo rural tradicional no mundo moderno, a saber esencialmente urbano. 2 Redactar unha proposta de regulamento de xogo que dese cumprida satisfaccin o obxectivo ante-
63 IDEA 2005
cial deportivo e as posibilidades de espectculo. Pero si nos permitira contar co seu entusiasmo, colaboracin, sentido ldico e aporte de material tradicional elaborado nas casas. Pretendemos abrir a nosa experiencia sociedade e as buscamos, e encontramos, a colaboracin da comunidade escolar: familias, direccin e claustro do centro, que nos brindaron a sa colaboracin e axuda onde puideron e sinaladamente o Concello de As Somozas que nos forneceu de camisetas e puchas deportivas.
ata Francia e Centro Europa pasando polas Illas Canarias. Como puidemos comprobar na rebusca que fixemos en Internet onde visitamos as entradas que Google ofrece por escribir a palabra billarda. Investigamos tamn, mediante unha sinxela enquisa e un bon nmero de entrevistas persoais, as formas do xogo nos Concellos de As Somozas, Cedeira, Ares e Moeche. Puidemos as axuntar unha informacin variada e actualizada que nos permitiu afrontar o noso traballo cun mellor coecemento de causa e permitiunos extraer algunhas conclusins: - Non resulta fcil definir o xogo da billarda. As variantes que presenta tanto no caso de Galiza, coma no mbito internacional, conforman un universo ldico que baixo certas constantes presenta unha disparidade de regulamentos e modos. E viceversa, baixo formas de xogo moi similares aparecen un sen fin de voces e nomes para nomealo: estornela, irio... Con todo a voz billarda sen dbida a mis estendida e recoecida, a que etimoloxicamente parece estar mis fundada. - Pese a esta riqueza de modos, pdense establecer pautas xerais de xogo: 1 Xgase con dous paus, un longo e outro curto que deber ter os extremos aguzados. 2 Co pau longo btese no curto, quer no centro, quer nas puntas, co obxecto de guindalo lonxe. 3 Hai sempre unha zona inicial de lanzamento, sinalada ou ben por un crculo, un risco, un gua, ou por unha ou das pedras, que haber posteriormente que defender de algn modo. 4 Xgase por un sistema rotatorio de quendas. 5 O obxecto do xogo acadar un maior nmero de puntos, sendo prctica moi estendida dar lonxitude do pao longo o valor dun punto. 6 Pdese xogar un contra un ou en grupo. - Existe unha modalidade para xogar exclusivamente entre dous xogadores, practicada entre outros sitios nas Canarias onde xa a levaron a escola, nas que se utilizan das ferraduras de pedras, unha por parella, a xeito de "casa" ou portera que ter que ser defendida polos xogadores co pau longo, mentres os contrarios empanse en meter entre as pedras en forma de ferradura ao pao pequeno. - Non pode falarse de xogo autctono de Galiza. Evidentemente un xogo tradicional de orixe incerto, do que, parece, tense xa noticias por Horacio, presenta unha etimoloxa de base cltica e xermnica e est xa documentado nos libros de Afonso X. Establecido e
Buscando informacin
Non sendo o obxecto do noso seminario facer unha investigacin acadmica sobre o tema da billarda que abarque os moi varios aspectos que este xogo pode presentar (nin tan sequera facer unha profundacin sobre algn deles), senn mis ben elaborar unha proposta coherente cara a sa posible constitucin nun deporte federado, non encaramos o noso traballo coma unha anlise etnogrfica; pero, iso si, para afrontarmos cunhas certas garantas o noso empeo pareceunos inevitable iniciar un primeiro perodo de reflexin e de estudio, de procura de datos, de recoecemento dos territorios do xogo, (culturais, fsicos, xeogrficos, lingsticos, etc..) Complementaramos as as lembranzas persoais da infancia, non necesariamente deprecibeis, e as experiencias previas de traballar coa billarda no ensino e nas asociacins veciais. Fornecemos o noso acervo de coecementos procurando informacin en tres frontes de traballo: bibliogrfica, etnogrfica e internauta. Afortunadamente, a bibliografa sobre a billarda abundante e a sa lectura ofrece unha idea cabal e moi documentada dos seus aspectos etnogrficos e semnticos, da sa diversidade e variedade, e da sa extensin xeogrfica que chega dende as terras arxentinas e portorriqueas
64 IDEA 2005
documentado en boa parte da Europa central e surea pode ser as recoecido como un xogo autctono europeo. Das nosas pescudas etnogrficas puidemos constatar a ausencia total deste xogo no contexto actual do mundo infantil na nosa zona de traballo e unha serie de testemuas breves e incompletas, na maiora dos entrevistados. Afortunadamente tamn recollemos algns modelos propios da zona, feitos por parentes ou amigos dos nenos, pudendo as constatar con aportes materiais, das ferramentas do xogo: cao e richin, con morfoloxas as mesmo particulares. Tamn puidemos recoller o regulamento completo da maneira de xogar a billarda na vila de Cedeira, que por parecernos de interese, ofrecemos a continuacin ntegro:
contrario esmerbase en impedirllo e en eliminalo, para pasar as el a disposicin de xogador atacante. O lugar de sada eran das pedras chamadas cepas, que deban de levantar da carn unha cuarta boa. Distancibanse unha da outra o suficiente para asentar nelas a lonxitude do paln. O atacante pase ao lado das cepas, co paln nunha man e a billa na outra, presto para chimpala o mis lonxe posible; e o defensor, ra adiante, enfronte, a una distancia prudencial e axeitada, para mirar de cortar o avance da billa ou mesmo pillala no aire. A billa lanzabmola ao aire cunha mao e mentres voaba dabmoslle as ansias co paln procurando acertarlle no medio e medio, que non nada fcil, para que fora mis dereitia e chegara lonxe. O que chimpaba a billa tia que berrar no momento mesmo de golpeala: Paln de billarda.! Se non se dica, non vala o tiro. E de camio tia que pousar o paln entre as cepas, pois se non o faca as (ou caalle ao poelo) e o contrario xa collera a billa poda achegarse correndo mentres o paln non estivera montado nas pedras. Se lle deras ben e a botabas lonxe por riba das cabezas dos outros nenos berrabas todo ledo: A canealas! Pola banda de Cario, en cambio, dican: !A caxilas! Dende o mesmo lugar en que parara a billa, o defensor faca, co brazo, un lanzamento por ver de achegar o mis posible a billa s cepas (ou dar nelas e as gaar a quenda). A continuacin o atacante tia tres oportunidades para seguir alonxando a billa. Para iso bata coa punta do paln en calquera das bicas da billa, para ver de facela brincar no aire. E se tia a habilidade suficiente, rematala cun certeiro golpe, mentres a billa voaba, para botala anda mis lonxe. O defensor andaba sempre ao redor, procurando entorpecer a traxectoria ou pillala no aire. Esgotados estes tres intentos procedase a pedir os puntos. O atacante calculaba, a ollo, o nmero de palns que habera entre a billa e as cepas e dica, por exemplo: -Pdoche vintecinco; o outro xogador se entenda que andaba pedindo de mis dica: -Mdeas. E collendo o paln e pondoo no chan sucesivamente, contbamos o nmero exactos de puntos (medidas de paln) que haba. Operacin que non traa mis que leas e releas, se a lia non a todo o dereitia que tera que ir. Se polo contrario entenda que haba bastantes mis das que
En Cedeira chamabmoslle paln de billarda, cando menos os que agora temos cincuenta pero os vellos chambanlle irio. billarda xgase con dous paos diferenciados: o paln e a billa. O paln un cilindro de 50 cm. de lonxitude, e 2 ou 3 de groso; a billa un cilindro de entre 15 e 20 cm. de longo e grosor variable, que vai aguzado, coma un lapis, polos dous extremos, que reciben o nome de bicas. billarda podamos xogar un contra un o por equipos. O obxectivo do xogo era conseguir o maior nmero de puntos previamente pactados. As diciamos que xogabamos a un chico cando queramos acabar aos cincuenta puntos, e dicamos a unha mota, cando xogabamos a cen (polo daquela un chico era o nome da moeda de cinco cntimos de peseta e unha mota era a de dez cntimos). Para conseguirmos eses puntos deberamos de afastar a billa da sada, tanto como puidesemos: a medida dun paln era o valor dun punto. A billarda xogbase por quendas. Mentres un procuraba facer puntos e non ser eliminado, o
65 IDEA 2005
pedira, diciamos: -Douchas. Daquela, eses puntos sumbanse aos que xa acumulara o atacante, que continuaba o xogo procedendo a un novo saque. En cada quenda o xogador tera todas as oportunidades de ataque posibles, mentres non perdese quenda.
mada s pedras para amolar no posible o seguinte golpe de avance. As que se fallabas no ltimo pau, realmente estabas perdido, e, na prctica dabmonos xa por eliminados. Xogabamos tamn con estoutras das regras: Se nalgn momento do xogo (fose por un burato, por un turrn, por unha beirarra) a billa quedaba de xeito tal que podas meter por debaixo dela o paln, dicamos: cllelle! E daquela estbase autorizado para levantar billa empurrando dende abaixo, o que era mis doado que atinar na bica e rematar na billa, e aseguraba unha tirada longa. E tamn, se conseguamos dirixir a billa, no ltimo avance, ata unha posicin que xa fose por unha fonte, unha esquina, unha calexa ou unha rbore, e dende ela, e mirando en lia recta, non se dexergasen as cepas, diciamos: Non se ven as cepas! A acabar! E automaticamente gabase o xogo, o chico ou a mota; pero non necesariamente a partida que se poda xogar a dous realitos (cincuenta cntimos) ou a peseta.
Das Actividades
A procura dos materiais foi a primeira necesidade de traballo que houbemos de encarar. Para os palns e as billas fomos ao monte a cortar toxos axeitados en grosor, dereitura e tamao, para ver de amosar aos alumnos o material tradicional empregado na facturacin dos elementos do xogo da billarda. Das nosas razzias polas toxeiras de Moeche trouxemos unha brazada de bos toxos e unha manchea de rabuadas. Visitamos tamn tendas de bricolaxe e carpinteras da zona buscando alternativas mis practicas e menos custosas. Atopamos que as ripas de faia ofrecen unha alternativa real que cumpre as expectativas que buscbamos: son duras, resistentes, homoxneas e doadas de adquirir en prezo e cantidade. Parcenos que a posibilidade que ofrece o mercado, de solucionar a adquisicin bsica de material dun xeito urbano e industrializado, debe ser tida moi en conta se se quere difundir o xogo nos tempos que corren. A facturacin dos materiais realizmola aproveitando as clases de plstica e pretecnoloxa, traballando cos alumnos e alumnas a facturacin tradicional do xogo da billarda, dun xeito tcnico moi similar ao que usaran os rapaces de hai cincuenta anos: pelar e limpar os toxos e facrmoslles as bicas ou extremos a billa. Para motivar aos rapaces e personalizar o seu traballo dun xeito creativo (e que puidesen sentir as ferramentas verdadeiramente coma sas) fixemos unhas mostras coloristas e atractivas que
A vez perdase sempre nestas circunstancias: - Se che pillaban a billa no aire antes de tocar terra, xa fose no saque ou en calquera dos tres intentos de avance. - Cando o defensor, ao devolver a billa co brazo, consegua que dera no paln, nas cepas, pasara por baixo ou ficara detida a unha distancia menor dun paln de calquera das pedras. - Se fallaba tres intentos de golpe seguidos, xa na sada, xa nos avances. - Cando a billa, logo dos tres avances, quedaba a menos dun paln de calquera das cepas. - Se o ltimo golpe de avance se daba rastreira. A rastreira producase ao ir dar os golpes de avance sobre a bica da billa: se esta non brincaba e ou ben se chantaba na terra, ou avanzaba en horizontal toneira, dicase: rastreira! Daquela o defensor colla a billa coa man e levbaa ata as cepas, e al dende a altura do bico, deixbaa caer procurando que quedase o mis arri-
66 IDEA 2005
condensaban o exercicio de "desear unha billarda". Cada alumno acabara as tendo un equipo completo para poder xogar billarda no rueiro fra de hora de clases, coma as o fixeron. Ensaiamos, para mis, diversos modelos de proteccin para as facianas dos xogadores, nos que non deixamos de probar protectores deportivos de outros xogos (hquei a patns) e mesmo protectores de sega de xardinera. Finalmente, estimulados tamn polas preferencias dos nenos, decidimos construr os nosos propios cascos, utilizando uns modelos comerciais de monopatn aos que engadiramos unha proteccin facial feita cunhas mallas de xardn, unidas con cinta de celo e rematadas con adobos coloristas de papeis fixado. Resultaron ser azosos, lixeiros e moi seguros. A aula de pretecnoloxa viu unha posibilidade de facer un exercicio prctico e til, unha posta en prctica dos coecementos sobre materiais e ferramentas, aplicado a realidade concreta dos alumnos, os seus fabricantes. Aplicamos tamn medidas de seguridade a canelas e pulsos, por ser estas zonas corporais que con frecuencia estn expostas a golpes e utilizamos caneleiras de ftbol e cobadeiras de patinaxe para protexer, xeito de pulseiras esas partes anatmicas. Dotamos aos nosos xogadores de puchas deportivas, tanto por esttica como para poder recoller con elas a billarda no aire.
tanto coma para gozar do xogo en si, pois en palabras dun neno " a billarda presta moito." No intre de redactar estas lias estamos a organizar unhas partidas de exhibicin no Concello de As Somozas, cos equipos perfectamente adobiados e aos que temos invitado a asistir a pais, mais e autoridades, as como amigos e institucins, tendo confirmada a sa asistencia ao partido que celebraremos o da 24 de xuo, tanto a Concellera de Cultura, como a Fundacin Federico Macieira.
Proposta de regulamento
O conxunto de normas non estructuradas, que a continuacin expoemos vosa lectura baixo a forma de Regulamento Xustificado de Billarda, non o producto gratuto dunha decisin caprichosa. Ben ao contrario, o resultado das investigacins, reflexins e experiencias prcticas ao longo do curso 2003-2004. Estarn xa decantadas polo traballo de campo, pero non por iso aspiran a ser unha estructura cerrada e inmodificable, antes ben, como xa temos dito, queren ser un primeiro elemento para a anlise e a discusin cara a lograrmos o salto cualitativo dende o xogo tradicional ata un deporte federado. As lias bsicas que rexeron o deseo destas normas deportivas veu inspirado, xa o dixemos, tanto pola busca da seguridade e a xogabilidade, coma polo respecto s normas tradicionais e ao seu acomodo realidade social do mundo de hoxe. Certamente, non se dubidar que as posibilidades actuais para facer callar esta proposta pasan por dispor de espazos reais de xogo de modo inmediato. Neste sentido non se pode aspirar, de momento, a ter campos de xogo propios e, as, hai que pensar que reutilizar os espazos pblicos dispoibles nas vilas e cidades (pavillns polideportivos e campos de ftbol) para a prctica da billarda; e, en consecuencia, adaptar no necesa-
Os entrenos necesarios tanto para ensinar as tcnicas de xogo coma para pulir o regulamento de elementos discordantes (o principio bsico do regulamento de calquera xogo e a non existencia de normas que se contradigan) puidemos realizalos nun campo anexo ao colexio, de propiedade municipal, todos os das nos que o tempo atmosfrico, ou determinadas obrigas non no lo impedan. En esencia estes consistan tanto en exercicios especializados para cada golpe, coma en partidios de xogo e proba para comprobar a viabilidade da normativa
67 IDEA 2005
rio as normas tradicionais do xogo a eses novos espaz unha tctica pragmtica razoable, que nos permitir dispor do necesario terreo de prcticas e xogo. Da mesma maneira, fuximos de adoptar, al onde nos foi posible, denominacins locais concretas para os diversos aspectos do xogo, e escoller en troques nomes xenricos perfectamente identificables, preferimos as denominar porta e non cepas, nun exercicio mis de respecto que de suplantacin, que completamos co bautizo daquelas situacins que non se contemplasen no xogo tradicional, vxase a zona neutra.
aproximadas a 25 x10 x 5; sobre elas asntase o pau longo, ou paln. As funcionalidades e a importancia de cada unha destes elementos (lias de banda, lia de fra, zonas, crculo e portas) estarn explicadas dentro da mecnica do xogo.
As ferramentas
billarda xgase, coma xa dixemos, con dous paus cilndricos: un longo e outro curto e aguzado nos seus dous extremos. As dimensins de cada un deles pode variar, pero un modelo estndar debera estar comprendido entre 50 e 65 cm. de lonxitude e 2 ou 3 de dimetro para o caso do pau longo, e entre 17 e 20 cm. por 2 ou 3 de groso para o pau pequenio. Non parece sacarse vantaxe de preferir un tamao ou outro. A madeira deber ser resistente dura, moi especialmente no caso do pao pequeno para aguantar os fortsimos impactos que vai sufrir ao longo da partida. O novo aparato co que dotamos ao xogo para darlle unha maior seguridade e xogabilidade, concrtase nas seguintes pezas de vestiario: cascos con protector facial, obrigatorios para os dianteiros, por xogaren cerca da billarda; caneleiras obrigatorias para dianteiros e medios; pulseiras que protexen o antebrazo dun probable golpe, obrigatorias para dianteiros; luvas receptoras, aconsellables para todos pero inexcusables para traseiros; e puchas deportivas para medios e traseiros coas que podern recoller a billarda no aire. Deber xogar con ela tamn o xogador atacante, xa non por razns deportivas senn de uniformidade esttica.
O Campo de Xogo
A superficie de xogo da billarda ser un rectngulo, no que definimos tres lias de banda e unha lia de fra. Dentro del definimos os seguintes espacios particulares: zona neutra, zona de puntos, crculo de sada e portas.
Os xogadores
billarda pode xogarse un contra un ou por equipos. En ambos casos as normas de xogo son as mesmas, non cambiando nada mis que a rotacin dos xogadores, no caso de xogar entre equipos. Na nosa experiencia formalizamos equipas de sete xogadores, susceptibles de xeraren estratexias de colocacin e de xogo diferentes, creadoras as das condicins de creatividade tctica que conceden ao xogo un valor intelectual engadido. Introducimos as aspectos do xogo que requirirn especialistas en habelencias concretas: dianteiros interceptores, medios voandeiros e
A zona de puntos o espazo exclusivo dentro do que se pode acadar puntuacin. A zona neutra o terreo onde non se conseguen puntos, anda que tampouco se perde a quenda. O crculo de sada o espazo a defender e a ocupar. As potas son dous prismas, separados entre si uns 40 cm., feitos de calquera material slido, e de dimensins
68 IDEA 2005
un ou dous traseiros, moi lixeiros e rpidos, que sexan quen de pillaren no aire as billardas que superen as lias de dianteira e de medios e ameacen con alonxarse moito do crculo de sada. Os dianteiros interceptores, por ser os que mis cerca xogan do golpe da billarda e en consecuencia seren os mis expostos ao perigo dun "billardazo" deben ir regulamentariamente defendidos con casco, luvas e pulseiras. Os medios debern ir con pucha, caneleiras e luvas.
o punto onde quedase detida a billa os defensores procedern a facer o seu golpe defensivo, procedendo da seguinte maneira: lanzarn coa man a billa intentando acercala o mis posible o punto de sada ou o que sera mellor eliminar a quenda do atacante conseguindo: - Deixar a billa dentro do crculo de sada, (considerarase introducida cando algunha parte da mesma por pequena que fose estivese dentro do crculo. A mesma circunferencia, ser considerada zona exterior.) - Tocar no paln ou en calquera das cepas da porta. - Facer pasar a billa por entre as pedras e o paln.
Da mecnica de xogo
billarda xgase cun equipo atacante e outro defensor que cambian os seus roles por quendas. Unha partida acbase cando todos os xogadores dos dous equipos tean intervido un mesmo nmero de veces pactado. No noso regulamento xogamos a tres quendas por equipo. En cada quenda a orde de intervencin dos xogadores pode variar a gusto das necesidades do equipo. O equipo atacante xoga cun s xogador que ser quen faga os golpes co paln sobre a billa, mentres todo o equipo defensor colocado sobre a zona de puntos tratar de impedir o logro dos puntos. O xogo empeza cun golpe de saque que realiza o primeiro xogador do equipo atacante, que se situar arredor do crculo de sada e dentro da zona neutra, collendo a billa nunha mao e o paln na outra, e logo de soltala no aire daralle un golpe antes de que caia ao chan. Se en tres intentos non consegue acertar na billa o xogador perder a sa quenda, e con el o seu equipo pasar a defender na zona de puntos. O equipo defensor, situado estratexicamente polo campo de xogo tentar interceptar a billa na sa traxectoria, con calquera parte do seu corpo ou mellor anda chapala no aire antes de que toque terra, xa que as conseguirase a perda da quenda do xogador atacante. Dende
Dende o punto no que parase a billa, o xogador atacante iniciar os seus tres intentos de avance. Deber golpear co paln nun dos extremos da billa para facela brincar no aire e, se pode, rematala con outro golpe antes de que caia no chan, buscando sempre afastala o mis posible do punto de sada. O equipo defensor tentar impedir o avance tentando pillala no aire para, coma sempre, eliminar ao atacante. Rodearn para iso ao xogador atacante os dianteiros, dende unha distancia que non debe ser, por cuestins de seguridade, menor de tres pasos. Dende o sitio e a posicin onde parase a billa o atacante realizar o seu segundo ou terceiro intento. Rematados estes sen ser eliminado, o atacante ter dereito a iniciar unha nova xogada de ataque, pero antes haber que contabilizar os puntos gaados, inicindose a poxa dos puntos. O atacante calcula, a ollo, o nmero de palns que hai entre a posicin final da billa e as portas e pide o nmero que estima oportuno; o equipo defensor decide se acepta a peticin ou obriga a medir. Se acepta a peticin, o nmero de puntos pedidos polo atacante engrosan automaticamente o seu marcador e pode principiar unha nova xogada de ataque. Se obrigan a medir, o rbitro andar en lia recta dende a billa ata as portas dun modo natural e non forzado, contabilizando ao tempo o nmero de palns que d:
69 IDEA 2005
se houbese menos dos que o xogador atacante pediu quedara eliminado, se houbese mis, eses puntos extra seran includos dentro da peticin do atacante e subiran ao marcador. O partido remata cando todos os xogadores tean participado o mesmo nmero de veces. E gaa o equipo que a fin tea acumulado un maior nmero de puntos. Loxicamente, se cando ten que intervir o ltimo xogador o seu equipo estivese diante na puntuacin, entndese que non necesario xogar e dselles o partido por gaado.
Caer no pozo. Chamamos as xogada na que a billarda, logo dos tres avances, remata dentro do crculo de sada. Daquela o atacante quedar eliminado e perder a sa quenda.
Situacins particulares
A rastreira. Dse esta situacin cando a billarda non brinca no aire (cando menos unha vez 360)e ou ben s levanta unha bica ou sae en horizontal ao chan. Daquela prodcese a penalizacin de devolver a billarda ao crculo de sada, procedendo un xogador do equipo defensor a deixala caer, (co brazo situado en horizontal e os ps fra do crculo) entre as pedras da porta. Dende o sitio onde parar, seguir xogando o xogador atacante. Comprndese pois que se rastreira se produce no ltimo golpe de avance, o xogador atacante ten moitsimas posibilidades de quedar eliminado, xa que ser difcil que a billarda saia do crculo por pouco coidado que tea o xogador defensor ao soltala. Fra de lindes. Chamamos as xogada na que a billarda sae por calquera das das bandas laterais. Toda billarda que saia fra de lindes atopase tamn fora de xogo e o rbitro deber recolocala no punto da vertical por onde sara, para dende a continuar o xogo na situacin que se encontrase. Se o equipo defensor chapa a billarda no aire fra de lindes e antes de que caia ao chan, o atacante ser igualmente eliminado, perdendo a sa quenda de xogo. Fra de portas. Chamamos as xogada na que o atacante consegue que a billarda saia do campo pola lia de fra, conseguindo deste xeito o premio extraordinario de 100 palns. Zona cero. Chamamos as xogada na que a billarda, logo dos tres avances, remata dentro da zona neutral. Neste caso o xogador atacante non consegue ningn punto, pero tampouco perde quenda e segue facendo xogada nova. Se o equipo defensor consegue facerlle das zonas cero consecutivas ao mesmo xogador este quedar eliminado.
O rbitro. No noso regulamento de billarda xogamos coa presencia dun rbitro, que en todo momento dictamina sobre os aspectos do xogo contemplados no regulamento e sobranceiramente o responsable de: a) Medir os palns, b) Conceder os puntos, c) Levar conta do nmero de avances e da orde de intervencin dos xogadores en cada quenlla, d) Dictaminar sobre a eliminacin de xogadores, e) Recolocar a billarda nas lias de banda, f) Situar os dianteiros interceptores distancia mnima de seguridade (tres alancadas.) Da nosa experiencia tiramos que a presencia dun rbitro ven dar consistencia e axilidade ao desenvolvemento do xogo, ofrecendo pouco espazo para a discusin ociosa, e dotndoo dunha figura imprescindible para a consolidacin dunha proposta deportiva federada.
Conclusins
Parcenos ter escrito que a nosa proposta s pretende ser un punto de partida cara a un posible pro-
70 IDEA 2005
ceso de discusin e traballo a prol de conseguir a integracin do xogo da billarda no universo deportivo federado. Somos conscientes que todo proceso de recreacin, as consideramos este, est exposto a revisins, contribucins e anulacins e agardamos que o noso punto de vista poida suscitar o interese suficiente como para se converter en centro de comentarios e crticas. Nada nos gustara mis.As limitadas condicins de sada da nosa experiencia en canto se refire idade dos alumnos e alumnas e, xa que logo, s sas posibilidades fsicas, impedronnos explorar o noso regulamento aplicndoo ao mundo dos adultos, que ben se entende sera o pblico natural onde debera de callar a Federacin de Billarda. Parcenos que moitas das normas e propostas son tamn perfectamente viables no mundo adulto, pero moitas outras, as que se refiran fundamentalmente ao tamao do campo de xogo deberan ser revisadas. Neste senso a nosa experiencia, situada sempre dos lmites dun polideportivo, manifestamente insuficiente. Parece razobel pensar que para xogar entre adultos necesitariamos o espazo dun campo de ftbol, (anda que non fose necesario todo el). Os exercicios de proba, que fixemos coa billarda sobre herba, amosronnos as dificultades extremas de facer levantar a billarda do chan, xa que a mulida da herba absorbe a forza do impacto e non a deixa brincar. Puidemos obviar este defecto colocando baixo a billarda unha grosa madeira rectangular.
Agardamos que o traballo que puidemos desenvolver ao longo deste curso tea unha continuacin en anos vindeiros, nos que nos propoemos mellorar todos aqueles aspectos da nosa proposta susceptibles de ser mellorados, que non sern poucos. Cumprir, para iso, mellorar os aspectos divulgativos do noso traballo que durante este curso non fomos quen de desenvolver, moi especialmente a edicin dun pequeno folleto que explique, documente e ilustre a nosa experiencia, e que podendo ser distribudo entre os centros educativos motive o necesario debate e encontre os aliados necesarios para podermos, entre todos constitur a Federacin Galega do Xogo da Billarda.
71 IDEA 2005
A
72
Agent 007: Licence to teach

Elaboracin de materiais didcticos para a aprendizaxe de linguas estranxeiras baseados en realia (documentos visuais reais)
M Gabriela Snchez Cortzas Jos Ramn Serrano Pita
pios, e dos nosos alumnos en relacin coa lingua e as novas ferramentas tecnolxicas que programas de ordenador, internet ou DVDs poen nosa disposicin. Fixemos pequenos intentos na elaboracin de pxinas web e no uso de programas de recoecemento de voz. Seguindo na mesma lia de actuacin, propuxmonos no ano 2003 - 2004 sistematizar un traballo que viamos facendo dende algn tempo atrs. Un traballo feito de xeito individual e espordico con varias pelculas, teleseries e programas de noticias que empregabamos como elementos motivadores e, as veces, como exercicios de comprensin oral. Temos que destacar que a aparicin de clases de conversacin nos nosos institutos foi unha das razns que de forma mis poderosa nos levou a tomar esta decisin. Fixemos, como di o refrn, da necesidade virtude. De todos coecida a falta de material didctico para practicar as destrezas orais, tanto a comprensin como a expresin. As atopmonos con unha hora semanal por grupo para poder escoitar e falar a lingua estranxeira, e cun material audiovisual escaso, as mis das veces pouco atractivo, de capacidade motivadora mnima e moi reiterativo. Tomamos pois en conta os nosos intentos anteriores e decidimos escoller unha pelcula e empre-
Xa hai anos un grupo de profesores, que nun tempo coincidimos xuntos nun instituto da comarca de Ferrol, estamos a traballar na elaboracin de materiais didcticos de distinta ndole, pero que teen en comn a sa relacin coas novas tecnoloxas, e que responden noso desexo de mellorar os coecementos pro-
IDEA 2005
gala como complemento material audiovisual que ofertaban as editoriais. Pensamos en utilizala de forma sistemtica longo do curso. Consideramos que non era viable, nin desexable, empregala na sa totalidade, senn s dez escenas, que daran lugar a vinte sesins. Tardamos en decidir, fixemos varios intentos e mesmo trabucmonos nas primeiras eleccins, de a o ttulo do traballo, que fai referencia a unha pelcula de James Bond que non chegamos a rematar. Os nosos centros contaban co material necesario para por o traballo en prctica: lectores de DVDs, pantallas de TV axeitadas e incluso proxectores. Asignronse aulas dotadas con estes elementos para os desdobres de conversacin, pero o traballo tivmolo que facer fra do centro e mercando material informtico extra, xa que os centros de secundaria carecen diste tipo de material e ordenadores suficientes. Finalmente, elaboramos como material multimedia exercicios de listening, comprehension e speaking en torno pelcula, tomando como mximo dez captulos, escollidos en funcin da sa relevancia na historia contada e, sobre todo, da lingua empregada. Cada captulo contaba con exercicios de recoecemento sinxelos, outros de listening mis especficos e exercicios de speaking, ben tipo karaoke para os mais pequenos, ben de prediccin ou opinin para os maiores e para ambos de explotacin de silencios. Pretendiamos integrar na medida do posible as catro destrezas (reading, writing, listening and speaking), anda que dadas as caractersticas das actividades posible que se incida mis nas das ltimas. A tal fin mostramos os pasos para a creacin da actividade : - Seleccionar a pelcula a empregar. - Comprobar que dispn dos subttulos en ingls e espaol independentes do son.
- Buscar en Internet materiais complementarias que facilita a creacin de actividades (o guin, pxinas web dedicadas pelcula, etc.). - Escoller escenas cun valor narrativo suficiente para manter a cohesin do argumento da pelcula pero tamn cun valor comunicativo. - Valorar a complexidade do vocabulario empregado, comprobando o nivel Input + 1 do mesmo. - Valorar os recursos visuais das escenas para a sa utilizacin. - Escoller escenas que empregan vocabulario repetido a fin de comprobar o input. Procedemos creacin das actividades en tres fases: - Actividades visuais de recoecemento sinxelo e de recoecemento de vocabulario especifico para identificar elementos, personaxes, etc. Pdese empregar a V.O. da pelcula. - Actividades de comprensin sinxela baseadas en aspectos xerais do vocabulario especifico utilizado en contexto. Pdese empregar a V.O. da pelcula en combinacin cos subttulos. - Actividades de comprensin especifica ou feedback relacionadas con escenas anteriores ou temas diversos. Elaborar actividades que empregan a comunicacin significativa para conseguir a sa resolucin. Os materiais empregados foron os seguintes: Power DVD. Nero Burning Rom Navegador Internet Explorer e aceso a Internet. Un PC actualizado con recursos suficientes para manexar imaxes. - Un programa de captura de pantallas. Microsoft Photo Editor. - Un reproductor de DVD. - Material visual apropiado; filmes. O obxectivo era aprender a elaborar material didctico a partir de material audiovisual real, crear actividades comunicativas utilizando materiais de lingua viva, acercar o alumnado realidade social travs do cine e amosar as posibilidades de crear materiais actuais e facilmente identificables polos alumnos.
73 IDEA 2005
Gladiator
Chapters 15 and 16
Watch the DVD and answer the questions
1. Do you remember who is who? Complete the information about each of the characters. gladiator show her feelings escape from his executioners a slave the Emperors daughter A Roman General emperor the arena Marcus Aurelius
Maximus is.............................who was accused of......................and sentenced to death. Although he was wounded, he was able to.............................and ride home. But, when he arrived home he saw...........................and in his desperation, collapsed and almost died. Now he is........................and a ...............fighting for his life in...........................He is finally going to Rome, to meet his destiny, and his revenge.
Lucilla is . . She is secretly in love with Maximus but she cannot ..... because he is married and she is a widow. Her brother is now emperor of Rome. She knows that her brother............................her father but she understands why.
Commodus is ................ the son of ..........., the dead emperor. An ambitious man, he wants to rule. Although he is not a strong man, he ........................his position as emperor and he understands the power he has. Now Maximus has come to Rome as the Spaniard, a famous gladiator, undefeatable, ready to entertain the people of Rome by the hand of Proximo, the Gladiator entrepreneur. What perils will he face? It is just a question of time before he will find out, at the Coliseum before 50,000 people.
2. Watch the sequence and answer the questions. a. b. c. Who may the boy be? Who won the battle? The Romans or the barbarians? Who is the gladiators' leader?
74 IDEA 2005
3. Watch the sequence and decide if the folowing sentences are true or false. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. p. q. Maximus calls out instructions before they enter the arena. The crowd calls out, " Maximus , Maximus , Maximus " Cassius introduces the "LEGIONNAIRES OF SCIPIO AFRICANUS". Hagen gets an arrow to the calf and Maximus saves Hagen's life. All the while, Commodus sits on his throne, clearly enjoying himself like a child. The barbarians successfully attack and kill all the legionnaires On the arena floor, the Praetorians enter and the gladiators stand ready to defend themselves. Maximus sees a sword in the dirt and kneels to pick it up. A girl enters behind Commodus and Maximus looks disappointed. Maximus slowly turns around and begins to walk back to the other gladiators. Maximus stops, takes a deep breath, removes his helmet, and turns to face Commodus. Lucilla rises to her feet when she sees Maximus and she is relieved that he is still alive. Commodus extends his thumb down. Commodus turns and leaves.
4. Complete these sentences from the sequence. a. b. c. d. e. f. g. h. i. j. k. l. m. n. o. "When the emperor enters, raise your weapons, salute him and then speak together. Face......................., don't turn your back on him." "Go and die......................................" "We who are about to die, ...................................." "On this day we reach back to hallowed antiquity to bring you a recreation of a second fall of mighty............................." "Whatever comes out of these gates, we have a better chance of survival if we work..........." "We stay together, we................................. "My history's a little hazy Cassius, but aren't the Barbarians supposed to lose..........................of Carthage!! They call him the....................................., Sire. "Drop your ...................................................... " "............................................, the Emperor has asked for you." "I'm at the Emperor's ................................" "I don't think . a gladiator to match you," "Why doesn't the hero ........................ himself and tell us all ........................." "My name is ................................" "My name is Maximus Decimus Meridius...................of the armies of the North,..................... .of the Felix Legions, loyal ......................to the true emperor .......................................to a murdered son,............................to a murdered wife, and I will have my vengeance in...............................or the next."
75 IDEA 2005
5. After you watch. Commodus and Maximus are staring at each other, they don't say a word, but you know what they are thinking about. Act out a possible dialogue. Commodus: I thought you were dead Maximus. Maximus: 6. After you watch, decide for yourself. a. b. c. Would Commodus kill Maximus in the arena, if he could? Commodus didn't expect to see Maximus alive. Do the people in the Coliseum want Maximus to die?
76 IDEA 2005
Chapter 17 "An interview in the dungeon."

Lucilla visits Maximus in the dungeon to see what he wants and to remember. Before you watch: Vocabulary assassin wept heir spare Guard
2. After you watch in English: Who says this? a. b. c." d. e. f. "My family was burned and crucified while they were still alive." "Today I saw a slave become more powerful than the Emperor of Rome." This man wants what you want." "I knew a man once" Forget you ever knew me." "The mob is Rome"
3. Decide. What are her intentions do you think? 4. Watch again and answer the questions. a. b. c. d. e. Why does Maximus think she is "an assassin"? Lucilla says she wept. Why? Does Lucilla get on with her brother? Lucilla tells Max he has "power", which king? How can it be useful? Who is she talking about? "Lucilla: I knew a man once. A noble man. A man of principles, who loved my father and my father loved him. This man served Rome well." Does Maximus want to see Lucilla again? Explain.
f.
5. What will the future bring our characters?. Complete these conditions with your ideas. a. b. c. d. e. f. g. h. If Maximus escaped from Proximo Maximus will become Emperor If Commodus sends an assassin to Maximus prison If Marcus Aurelius hadnt offered Maximus Rome Lucilla would been Maximus lover Maximus would be dead now. He could have killed Commodus in the arena Lucilla could become Empress of Rome He could try to get Commodus If he can kill the Emperor. Maximus may be killed. his revenge on
He might not have suspected of Marcus death. If he hadnt been married. If he didnt fight well If Lucillas son had come to see the Spaniard in the arena. If she betrayed Commodus
77 IDEA 2005
D
Edipo ante a Esfinxe
Didctica da expresin teatral aplicada s reas sociais, lingsticas e musicais

Javier de Melo Martn, Fernando Querol Orozco, Rafael Alonso Pica IES Breamo. Pontedeume.
A continuidade dunha longa tradicin no IES Breamo de Pontedeume (antes IES n1), onde sempre houbo veladas teatrais e grupos con innumerbeis representacins, motivou a creacin, al polo ano 1997, do grupo ARJ de teatro do centro. Segundo esta tradicin, sempre houbo interese por parte de numerosos profesores en levar esas experiencias da escena aula, da representacin s clases cotis cos nosos educandos. Foi as como xurdiu a idea de formar este Seminario Permanente, que, longo do desenvolvemento do seu traballo, tivo como lias bsicas de actuacin e reflexin as que a continuacin se enumeran: 1. A necesidade de introducir novas metodoloxas. 2. As posibilidades motivadoras do teatro tanto para os alumnos como para profesores: A actuacin (actualizacin dos seus textos) e o
protagonismo dende o punto de vista do alumnado e a novidade e o reto para os profesores. 3. Nas reas implicadas, os coecementos e habilidades relativas ao teatral son moi importantes, non s formalmente (como no caso do grego, casteln e galego) tanto como fenmeno histrico, artstico, literario, musical e lingstico, senn tamn no aspecto semitico (msica, espectculo, instrumentos, experiencia) e no contido ou na significacin tica, filosfica, poltica. As, por etapas, as reas implicadas seran, en secundaria: Cultura Clsica, Lingua e literatura. tica, Msica. E en Bacharelato: Grego, Filosofa, Lingua e Literatura e Msica. 4. Motivacin no exercicio docente a travs do reto e da novidade. 5. Mellora das habilidades comunicativas: diccin, kinsica, expresin corporal, proxeccin da voz. 6. Toma de conciencia dos aspectos teatrais do traballo docente (o profesor un actor). 7. Utilizacin de metodoloxas mis dinmicas e prximas ao alumnado. 8. Elaboracin de materiais motivadores. Tendo en conta todo o anterior, membros dos departamentos de Clsicas, Lingua e Literatura Castel, Msica e Filosofa reunronse para dar corpo ao proxecto que tivo como centro a adaptacin da triloxa de Sfocles Edipo rei, Edipo en Colono e Antgona, e que a continuacin presentamos por reas de coecemento.
78 IDEA 2005
Departamento de filosofa
Profesor Javier de Melo Martn
disciplinas e niveis educativos que temos ao noso cargo.
Introducin
Dende que se tomou a decisin de centrar a actividade deste grupo na obra de Sfocles non puidemos deixar de pensar nas profundas mensaxes que as traxedias deste personaxe suxiren. Nunha das sas obras mis famosas, Edipo rei, a pescuda pode resultar imposible, o fondo, insondable. Pero o noso obxectivo non sistematizar a interpretacin deste mito, mis ben deberiamos ensinar ao noso alumnado a ver un pouco mis al das palabras, detrs das aventuras ou desventuras, mis al dos personaxes. Qu hai de ns mesmos e do noso presente nesa fascinante porta ao pasado que son estas obras? Motivamos as a reflexin nas diferentes lias que logo explicaremos, engadimos curiosidade xuvenil vella cultura e sorpresa inxenua no tpico literario. En definitiva, ademais de cumprir cos obxectivos das disciplinas deste Departamento, queramos innovar, enriquecer, sorprender e motivar.
Edipo, rei
Consideramos axeitado achegarmos ao alumnado de 1 de Bacharelato a figura de Edipo nunha introduccin filosofa, porque cremos que as mltiples significacins que tivo este personaxe de Sfocles desde a sa creacin foron enriquecedoras e axudan a discernir mltiples temas que atinxen ao ser humano. As principais reflexins versarn sobre aspectos de teora do coecemento e de psicoloxa da personalidade. O planeamento da traxedia de Sfocles dunha busca: Edipo procura ao asasino de Laio, antigo rei de Tebas. Coa sa busca, que se cre seguro de resolver, espera acabar coa peste que asola a sa cidade. Indagacin, tras indagacin, pescuda tras pescuda, facendo caso omiso das advertencias do vello adivio Tiresias ou da sa muller, a raa Iocasta, a ansia de coecemento, a sa absoluta crenza no poder do seu raciocinio, fano rexeitar todo impedimento investigacin que iniciou. Finalmente, o seu desexo de coecer e saber a verdade verase satisfeito e lograr descubrir ao asasino do Rei Laio; pero ser un fatal autodescubrimento pois quen matara ao antigo rei nunha encrucillada resulta ser o propio Edipo. Arrancndose os ollos e tras perder sa nai e esposa Iocasta, marcha ao desterro tenteando a terra a golpes de bastn. Quen Edipo? O prototipo do ser humano, que sau das sabanas africanas e chegou ao espazo
Relacins Niveis Introducin filosofa 1 BAC
Contidos (Esquema)
Procuramos engadir aos contidos oficiais de cada unha das disciplinas e dos diferentes niveis os seguintes motivos de reflexin: *(fig 1)
Adaptacin didctica dos contidos teatrais da obra O sangue de Antgona currculo das disciplinas do departamrnto de filosofa
O Sangue de Antgona o ttulo elixido para a adaptacin das traxedias de Sfocles Edipo rei, Edipo en Colono e Antgona. O que fixemos no departamento de filosofa foi aplicar o contido das distintas traxedias s diferentes
Obras Edipo Rei Idea O desexo de coecemento Contidos
Traxedia versus progreso Metfora do ser humano
Xenofobia versus integracin. Edipo en Colono Rexeitamento do que ven de fra
tica
4 ESO
Dereitos humanos versus crenzas das xentes (prexuzos).
tica e filosofa do dereito
1 BAC
Antgona
Poder poltico fronte a dereitos humanos Antgona fronte a Creonte Temas
Poder poltico versus dereitos naturais. Dereito vida e desobediencia civil. Exemplos vitais. Contidos
tica y Filosofa do Dereito de 1 de Bacharelato Ciencias polticas Disciplinas
1BAC 2BAC+
Ttulos
*fig 1
79 IDEA 2005
exterior. E el pagoulle a pena? aqu onde comezan as nosas reflexins axustadas a unidades didcticas do temario como: - Natureza e Cultura. - O mundo fsico e a ciencia. - O coecemento e o problema da verdade. - A accin transformadora: progreso e tecnoloxa. O desenvolvemento psquico da personalidade: o complexo de Edipo. O ser humano razn, ansia por coecer, por escapar da animalidade da que provn. A ilustracin e mais o progreso continuo como metas a alcanzar por encima de todo. Desexamos deixar atrs a Natureza e orientarnos tan s polo que denominamos cultura: artes e tcnicas, linguaxes e ritos, sociedades e guerras E as o ser humano foi avanzando no coecemento do que o rodea, comprendendo mellor a Natureza que o envolve, afastndose dela para transcendela mediante a tecnoloxa. E Edipo indagou no seu pasado, comprendeu, soubo , ilustrouse cun impulso que no poda deter, como o propio ser humano non se detn. E ao final Edipo, que cra sar das tebras do descoecemento, vese envolto nas tebras da cegueira. Quixo saber sobre todas as cousas sen mesura, considerbase por encima de todo e todos no seu afn escrutador e a destrucin da sa familia e a proscricin del mesmo foron a sa fatal recompensa. Ter o ser humano a mesma desastrosa recompensa no seu ilimitado afn de dominar todo o que o rodea?
- Relativismo e Moralidade: o etnocentrismo. - Dereito e Xustiza. Edipo, cego e envellecido abandonou Tebas e partiu ao desterro que cre merecer polos seus pasados actos. A sa chegada a Colono, en Atenas, onde quere repousar para preparar a sa prxima morte recibida con medos e desprezo, e el e mais a sa filla Antgona, que o acompaa, son cominados por los coloneses a abandonaren a cidade por crelos posuidores de triste augurio. Edipo apela gloria de Atenas para que non o deneguen o socorro como estranxeiro suplicante de asilo que o . S a chegada de Teseo, o magnnimo rei de Atenas, permitir que Edipo e Antgona poidan repousar nestas terras estraas para eles, e mesmo que sexan protexidos das malvadas intencins de Creonte que se achegou a Colono con nimo hostil cara a ambos. Ao final, congraciado co destino, Edipo dar o seu derradeiro alento en terra estraa, mais acolledora. Hai xa 2.500 anos Sfocles transmitiu a necesidade de que houbese uns dereitos humanos por encima de patrias e fronteiras, de que a xenofobia non un camio digno de ser andado. Transcorreron os sculos e seguimos sen comprender de todo esas mensaxes: guerras, persecucins relixiosas ou polticas, desprazamentos forzados de millns de persoas, illamento ata a morte do diferente, do distinto, do outro; etnocentrismo intolerante, invasins coloniais con aires de exterminio do salvaxe, centenares de anos de crueldade e desprezo entre humanos. E Edipo pdenos acollerse amizade do tolerante, ao aprecio do compaeiro, ao refuxio do solidario, anda que sexa outro distinto e diferente. mis o que une que o que separa aos humanos, dinos Sfocles, e ns s recentemente, a Declaracin Universal dos Dereitos Humanos de 1948, parece que o comprendemos, e con sorte desigual para occidente e para o resto do mundo.
Edipo en Colono
A permanente actualidade dos temas e conflictos referidos ao tema da emigracin, a peticin de asilo, ou a xenofobia fan de Edipo en Colono unha obra propicia para achegarse a eles desde a vertente socioliteraria e filosfica. Encaixa moi ben o que esta obra plantexa nas disciplinas tica de 4 de ESO e tica e Filosofa do Dereito en 1 de Bacharelato, e ten cabida fundamental en unidades didcticas como: - A discriminacin social e econmica. - Algunhas formas de desigualdade: sexismo, racismo e xenofobia. - Dereitos humanos e tolerancia.
Edipo en Colono dinos que non debera haber refuxiados, desprazados, perseguidos por seren diferentes, de Xustiza que as sexa, e ns consideramos que esa unha mensaxe de permanente creto, que debemos fomentar entre o noso alumnado que se atopa nunha etapa de formacin sociocultural tan importante como a adolescencia.
80 IDEA 2005
Antgona
Dbense obedecer sempre as leis? Existe algo as como un dereito natural por encima dos cdigos de cada Estado? a desobediencia civil un mtodo efectivo de loita social? Estas e outras moitas preguntas nos asaltan tras a lectura de Antgona, a traxedia de Sfocles que creou un modelo eterno de muller enfrontada aos poderes tirnicos coa soa forza da sa crenza nas leis non escritas e inquebrantables dos homes. Pola sa profundidade e marcados caracteres nos personaxes que defenden posicins enfrontadas ticas e polticas, Antgona pode servir para introducir determinadas unidades didcticas. Para Ciencias Polticas e Socioloxa de 2 de Bacharelato: - Desigualdade e poder: legalidade e lexitimidade. - A sociedade civil fronte ao Estado. - Contrato Social e Constitucin. Para tica e Filosofa do Dereito de 1 de Bacharelato: - A racionalidade moral. - Heteronoma e autonoma moral. - Moral e dereito: Naturalismo e positivismo xurdico. - Dereito e desobediencia. Edipo morreu e as sas fillas Antgona e Ismene volven a Tebas onde se desencadeou unha cruenta guerra polo poder entre os seus dous irmns Eteocles e Polinices. Ambos resultan mortos e o novo rexente, Creonte, decreta celebrar honras fnebres seu aliado Eteocles e deixar o cadver insepulto de Polinices, o seu rival, a merc dos cans e alimarias. Decatada diso, Antgona decide enfrontarse s despticas leis de Creonte en nome dos dereitos naturais de todos os seres humanos. Incluso a morte preferible para Antgona antes que ceder ante o tirano Creonte, pois para ela mellor o agrado dos mortos que o sometemento ilextimo aos vivos. Ela morrer, pero a desgraza cbase sobre a estirpe de Creonte.
Con esta imborrable traxedia, Sfocles lmbranos sempre que a legalidade debe de estar tinxida de lexitimidade, que o dereito non nada sen un forte apoio na tica da responsabilidade, que o dereito natural debe respectarse e converterse en dereito positivo universal. A loita polos dereitos humanos non foi senn o intento de conseguir que se recoezan leis connaturais ao feito de ser humano e que teen mis lexitimidade que as leis positivas se estas non as teen en conta. O exemplo de Antgona calou fondo en moitos movementos sociais como o pacifismo, pro dereitos humanos, grupos de desobediencia civil e outros, todos motivados por conseguir unha sociedade mis xusta, unha interrelacin entre humanos mis prxima tica e afastada de legalismos autoritarios. O estado social e democrtico de dereito apoiado en constitucins de ampla base social pode ser un exemplo vlido para o noso alumnado do que posible conseguir mediante a crenza na liberdade e a xustiza inherentes ao ser humano.
Departamento de lingua espaola

Profesor Rafael Alonso Pica
Edipo debera presentarse como un dos primeiros afloramentos dun topos potico, fecundo e conmovedor. Sfocles o xenio cronista que da fe disto: Existe a conciencia, eu son un ser pensante, dubido, razoo, sufro, aprendo e, polo tanto, vivo morrendo cada da, agnico. Segue este espertar da conciencia nas sas miles de ramificacins, na mesma obra sofoclea, no mesmo Edipo, interpretndose e reinterpretndose: Quen son?, onde vou?, son libre?, a vontade basta?, os deuses existen?, o fado determina?, u-la verdade?, a rebelda, paga a pena?, o poder indiscutible?, a fidelidade, a quen?, determnanos o honor?, o amor, como conseguilo?, as aparencias enganan?... No ro que aflora con Edipo navegamos pois ata outros non tan afastados portos que pretendemos visitar na historia da literatura: As danzas da morte medievais, Don lvaro o la fuerza del sino, do Duque de Ribas; La vida es sueo, El gran teatro del mundo, El mgico
81 IDEA 2005
prodigioso, de Caldern; Don Juan Tenorio, de Zorrilla; La Fundacin, de Buero Vallejo; El diablo cojuelo, de Vlez de Guevara; El Buscn, de Quevedo; Don Quijote e El retablo de las marabillas, de Cervantes; El Condenado por desconfiado ou El burlador de Sevilla, de Tirso; El esclavo del demonio, de Mira de Amescua; Hamlet, de Shakespeare; El discurso del mto-
do, de Descartes; Os contos do Aleph, La casa de Asterin, de Borges.

Resumindo moito os contidos relacionados e saltando os relativos linguaxe teatral, comentronse nos diferentes niveis de ESO e Bacharelato as seguintes cuestins cando foi pertinente pola marcha do temario.
Literatura grecolatina:
As poticas: De Aristteles a Horacio Traxedia clsica Sfocles: poca, obra: Edipo rei, Edipo en Colono, Antgona. [Encontramos nesta triloxa todos os temas descritos a continuacin: A predestinacin, a posibilidade da liberdade, o libre albedro, a fugacidade da vida, o sentido tico da vida, a rebelda contra o poder e outras circunstancias, o enfrontamento pai contra fillo]
Idade Media
As danzas da morte. [A fugacidade da vida]
Sculos de Ouro: Renacemento e Barroco

Caldern, La vida es sueo, El gran teatro del mundo. [Somos libres ou vctimas: Engdese nesta obra ao enfrontamento pai-fillo, a discusin sobre a autenticidade, a confusin entre realidade e ficcin, achegndonos unha resposta optimista: a vontade capaz de recrear a ta realidade, polo tanto somos tan libres como Deus] Cervantes, Don Quijote, El retablo de las maravillas. [Confusin: ficcin ou realidade:Sguese a reflexin tan barroca sobre as bases do coecemento, a obxectividade, que culmina con Descartes. O home esencialmente libre, a vontade crea a realidade vital do individuo, s veces, unha realidade psicolxica mis potente, libre, independente, moral e creadora que a realidade aparentemente obxectiva da sociedade hipcrita] Quevedo, El buscn. [A falsidade das aparencias: O pcaro desafa doutro xeito ao poder e denuncia a hipocrisa da sociedade] Tirso de Molina, El burlador de Sevilla. [O libre albedro]
Romanticismo
El Duque de Rivas, Don lvaro o la fuerza del sino. [A predestinacin] Zorrilla., Don Juan Tenorio. [O libre albedro]
Modernismo e 98
Unamuno, Niebla, San Manuel Bueno... [O sentido da vida]
Anos 50, realismo social.

Buero Vallejo, La Fundacin. [Confusin: ficcin ou realidade]
Actualidade
Luis Alonso de Santos, Bajarse al moro. [As aparencias enganan]
Literatura Hispanoamericana:
Borges, El Aleph, La casa de Asterin. [Pai contra fillo]
82 IDEA 2005
Viuse, deste xeito, na historia da literatura, unha lia ben ramificada e harmoniosa na que as diferentes obras e autores son debedores uns dos outros, descubrindo novas interpretacins de vellas ideas, actualizando unha e outra vez o mesmo topos potico.
4) Iocasta mostra desconfianza cara a Tiresias, pero non cara ao seu irmn Creonte, de quen responde da sa lealtade. Que das vellas probas d Iocasta a Edipo de que Tiresias un impostor? 5) Tras escoitar o relato de Iocasta, Edipo concibe a horrible sospeita de que el mesmo sexa o criminal a quen pretenda desenmascarar. Que lle dixo Iocasta que lle fixo alimentar tal sospeita? 6) Edipo revela sa esposa o segredo da sa identidade, que mantivera oculta ata daquela. Por que a silenciara? Mentres non compareza o heraldo supervivente e nica testemua do asasinato de Laio, cabe unha esperanza para Edipo: a de que a tal testemua dixera a verdade. Pero Edipo estar perdido se a testemua se retracta e d unha versin dos feitos acorde coa sa horrible sospeita. Cal ese aserto da sa testemua do que pende o destino de Edipo? 7) Un mensaxeiro corintio desencadea coas sas revelacins o fatal desenlace. Que revelacins son esas? Iocasta e Edipo reaccionan de forma diferente perante a revelacin do mensaxeiro corintio: ela comprendendo de inmediato a horrible verdade, pero Edipo crndose plebeo e achacando a desesperacin de Iocasta sa altivez de raa avergoada por un esposo tido ata daquela por nobre. Que clave posua Iocasta para interpretar correctamente o que Edipo, ao non a posur, malinterpretou? 8) Os catro caracteres seguintes: 1, o pegureiro de Laio a quen se encomendara arroxar o neno s feras. 2, o pegureiro de Plibo que se apiadou da criatura. 3, o heraldo de Laio que sobreviviu pelexa da encrucillada. 4, o mensaxeiro corintio enviado a Tebas morte de Plibo. Cantos personaxes resultan ser realmente? Identifcaos. 9) Cres a Edipo responsable (=executor consciente e voluntario) dos crimes de incesto e parricidio? Por qu? Busca no dicionario da Real Academia, fatalismo. fatalista Sfocles no Edipo, rei? Xustifica a ta resposta.
Departamento de linguas clsicas

Profesor Fernando Querol Orozco
Obxetivos
- Coecer e utilizar os fundamentos morfolxicos, sintcticos e lxicos da lingua grega e iniciarse na interpretacin e traducin de textos de complexidade progresiva. - Dominar mellor o lxico cientfico e tcnico das linguas de uso a partir do coecemento do vocabulario grego. - Adestrarse en tcnicas sinxelas de anlise filolxico mediante a reflexin sobre as unidades lingsticas e as estructuras gramaticais das distintas linguas, as como no manexo e comentario de textos gregos diversos. - Introducirse nun coecemento xeneral dos distintos xneros literarios. - Aproximarse ao mundo histrico, cultural, relixioso, poltico, filosfico, cientfico, etc., da antigidade grega, a travs da sa lingua e das sas manifestacins artsticas. - Recoecer e valorar os factores culturais herdados dos gregos que se converteron en patrimonio universal. Para a comprensin cabal da nosa adaptacin dos textos de Sfocles os alumnos responderon a un cuestionario que resumo:
Edipo, rei
1) Resume o argumento de Edipo, rei. Lida como relato policial, identifica ao detective, ao criminal, o crime, o mbil e mais as circunstancias atenuantes ou agravantes. 2) Cando chega Creonte de Delfos, que resposta trae do orculo de Apolo? E que tarefa asume entn Edipo facndose valedor do prescrito polo deus? Por que conxectura Edipo que unha antiga conxura, que cobizaba o trono de Laio, volveu a Tebas e est conspirando de novo, e desta vez contra el? 3) A instancias do mesmo Creonte, Edipo consulta ao adivio Tiresias. Que comunica a Edipo o adivio, e como reacciona Edipo ante as sas palabras? Por que considera Edipo que Creonte e Tiresias son os cmplices dunha conspiracin?
Edipo en Colono
1) Resume o argumento de Edipo en Colono. Compara a conduta e actitude vital deste
83 IDEA 2005
vello Edipo coas do Edipo, rei de Tebas, da traxedia anterior. Cambiaron? En que? Por que cres que se produciron eses cambios, se que os houbo? 2) Os coloneses son homes rsticos e supersticiosos, e coa propensin desconfianza cara o estrao (todo iso moi en consonancia co carcter tradicional do campesio en xeral, e o galego en particular). Cambian de actitude conforme van coecendo no trato a Edipo e s sas fillas? Cal , segundo ti, o cambio que se opera neles, se que o hai? Os coloneses, son intransixentes nos seus prexuzos (=xuzos previos ou opinin de partida) para co estranxeiro, ou fanse tolerantes en canto o trato humano disipa os seus prexuzos? 3) Teseo, xa antes de facer a sa entrada en escena, invocado varias veces como xusto rbitro e xuz benigno do conflito que enfronta a Edipo cos coloneses. Confrmanse despois estas afagadoras expectativas? Rastrea nas accins e na conduta de Teseo a sa (alta ou baixa -xlgao ti-) calidade moral. 4) Compara os caracteres de Creonte e de Polinices: ambos acoden a Edipo con idntico fin (di cal); pero, utilizan os mesmos medios para a consecucin dos seus fins? En que difiren? Hai sinceridade nas palabras dun e doutro? Hai en ambos e dous disposicin a aceptaren unha negativa de Edipo? Cal che parece mis defendible e por que? 5) Os personaxes de Antgona e Ismene, que grao de piedade filial amosan?, mis unha c outra? Di cal mis, se as fose, e por que. A deusas Innomeables, ou sexa as Furias ou Erinias (chamadas por antfrases Benvolas), teen ao seu cargo o castigo de todo parricida, na idea de que se matar a un estrao punible, o moito mis o matar a quen se est unido por parentesco de sangue. Sen embargo, cres que neste caso as Furias van aplicar o seu acostumado castigo a Edipo? Por que? Que mritos ten no seu haber Edipo, se os ten, para ser portador de beizns para a terra que acolla os seus restos? O culto aos santos da igrexa catlica tamn considera as reliquias ou restos dos santos mrtires
como portadoras de beizns; atopas algunha similitude entre os mritos de tales mrtires (o de sufriren tormento defendendo o cristianismo) e os de Edipo?
Antgona
1) Resume o argumento da traxedia Antgona. Por qu cres que... a) ... prohibe Creonte dar sepultura ao cadver de Polinices? b) ... Antgona decide enterralo pese a prohibicin? c )... Ismene se abstn de facelo pero logo quere asumir a corresponsabilidade? 2)Qu postura adopta ante o conflito entre Creonte e Antgona... a) ...o vello 1? b)... Hemn? c)... o cego adivio Tiresias? 3) Para que quere de verdade Creonte que volvan de Atenas as supostas ausentes Antgona e Ismene? Que motivo oficial, para facelas volver, deben transmitir os embaixadores s supostas ausentes Antgona e Ismene? 4) Se deches distintas respostas a 3), que cres que persigue Creonte ao disfrazar a sa intencin?, ou, dito doutro modo, por que non transmite sinceramente s raparigas a sa intencin? 5) Vimos en Edipo en Colono a dobrez de Creonte (finxe indulto de Edipo por parricidio e incesto involuntarios, pero a verdadeira razn do indulto -que gaar a guerra aquel a quen apoie Edipo- a silencia) e o seu uso da forza ante a negativa de Edipo (pretende levalo contra a sa vontade). Entn, o antagonista de Creonte era Polinices, que opoa dobrez deste a sa sinceridade, e ao uso da forza o seu sometemento vontade paterna. Sigue exhibindo Creonte na Antgona a mesma dobrez e recurso violencia que exhiba no Edipo en Colono? Como, se que o exhibe? Quen es ou son neste caso o(s) seu(s) antagonista(s)? 6) Qu equvoco (=interpretacin incorrecta das palabras) sofre Creonte no seu dilogo con Hemn? A predicin de Tiresias clarifcalle a Creonte o sentido das palabras de
84 IDEA 2005
Hemn, que malinterpretara; esta emenda, cal ?; e que cambio opera na actitude de Creonte? 7) Qu subversin da orde natural (=darlle a volta que por natureza est no seu sitio) recoece, demasiado tarde, cometer Creonte? 8) O conflito xeracional pais/fillos vese aqu reflectido traxicamente. Describe como e quen o protagonizan. 9) Creonte acaba anunciando o seu desterro voluntario, co que repite o destino do Edipo do primeiro acto. Ambos asumen as consecuencias dos seus actos recoecendo o seu extravo. O que en Edipo foi fatalidade, en Creonte obcecacin. Cres sinceros o arrepentimento e contricin de Creonte? Por que? 10) Sfocles pinta personaxes dunha humanidade desvalida e conmovedora, quer sexan xoguetes do destino (Edipo, Iocasta) quer o sexan das sas propias paixns (Eteocles, Polinices, Hemn, Creonte). Fronte a eles lzase a figura de Antgona, que transcende a esfera humana e atinxe a heroica, pois ela non acta por fatalidade nin escrava das sas paixns senn por decisin libre e consciente, sendo o nico personaxe que forxa o seu propio destino. Antgona, como todo heroe, non comprensible razn senn admirable corazn. Que personaxe cativado pola fascinacin que suscita Antgona? Cal a consecuencia? 11) Fai un resume, unitario e mis conciso, das tres traxedias sofo+3 0.cleas lidas, s que podemos titular en conxunto A saga de Edipo de Tebas. Propn ti outro ttulo unificador que presida o teu resume.
- Dignificacin da actividade da escola pblica: O labor deste xa veterano grupo de teatro ben coecida na vila. O traballo de todos os seus membros desinteresado. Con respecto aos actores alumnos. Reforzamento da personalidade: - Fomentar a maduracin do adolescente. - Desenvolver o seu sentido crtico. - Favorecer a construccin do seu carcter, o seu sentido da independencia. - Afianzamento da sa vida emocional afectiva. - Axudar a que coeza os seus propios sentimentos e a que busque a estabilidade nas sas emocins. - Introducilo nas tcnicas de relaxacin e autodominio. - Enriquecer os seus rexistros de comportamento privado e pblico. - Introducilo no gusto polas formas artsticas relacionadas co teatro. - Comprensin dos propios sentimentos. - Autocoecemento. - Desenvolvemento da sa vida intelectiva. - Crear o hbito da reflexin e da anlise. - Introducilo nos coecementos bsicos do teatro: Teora, historia e praxe. - Coecer os principios xerais da teora teatral como expresin literaria, como fenmeno comunicativo (espectculo) e como obxecto histrico. - Afondar no labor do espectador-receptor da obra dramtica: A sa funcin decodificadora, a lectura reflexiva, a comprensin, a interpretacin do texto, o seu rol na ficcin. - Descubrir o traballo non actorial: Funcin do director, escengrafo, decorador, tcnicos de son e iluminacin. Estudiar a importancia dos factores do espectculo co que traballan: Adaptacin, versin, comprensin da obra, proxmica, decoracin, accesorios, luminotecnia, efectos sonoros, msica.. - Exercitarse no traballo do actor nas sas das facetas fundamentais: - Voz: Respiracin, lectura dramatizada, modulacin, volume, ritmo, entoacin, declamacin. - Interpretacin: Lectura comprensiva, kinsica, mmica, xestualidade, caracterizacin. Con respecto ao propio grupo de teatro ARJ - Dar continuidade ao labor deste grupo. - Conseguir unha tradicin teatral no centro e na vila.
Grupo ARJ de teatro do IES Breamo (IES n 1) de Pontedeume

Director: profesor Javier de Melo Codirector: profesor Fernando Querol
Obxetivos
Con respecto comunidade escolar: - Mis al da sa primeira finalidade pedagxica, bscase a dinamizacin da vida desta comunidade escolar: A organizacin deste grupo teatral afecta a todos os seus membros: Profesores, alumnos, pais, e persoal non docente.
85 IDEA 2005
Representacin
A valoracin do pblico foi moi positiva tanto nas tres representacins realizadas no propio centro, cun alumnado de diferentes niveis en boa parte xa preparado nas disciplinas deste Seminario Permanente, como na representacin feitas en Someso (A Corua), IES Sofa Casanova de Ferrol, IES A. Mendaa de Ponferrada e nas VII Xornadas de Teatro Clsico Grecolatino de Cartaxena. Cabe facer recensin loable actuacin do alumnado, sobre todo a do forzado substituto no papel de Creonte, xa que tivo un tempo moi limitado para a sa preparacin. A valoracin do rendemento do alumnado parece satisfactoria en lias xerais, segundo os profesores deste claustro, posto que non cabe ningunha comparacin obxectiva. Os alumnosactores mis ben parece que se motivaron nos seus estudios, pese ao atranco que puideron supoer as horas adicadas aos ensaios. Todos eles repetiran a experiencia, segundo as sas propias palabras.
Fotos da representacin
Cartel da representacin
86 IDEA 2005
reas
M
"O bon cristin debe estar en contra dos matemticos e todos aqueles que fan profecas vacuas. Existe o perigo de que os matemticos tean pacto co demo e a misin de ofuscaren o esprito do home para confinalo nos lindeiros do inferno". (Santo Agostio)
Teen transcorrido xa moitos sculos dende que Santo Agostio fixera esta contundente afirmacin, recollida posteriormente por Morris Kline, pero en moitos aspectos a "demonizacin" das matemticas anda est vixente. A fobia que existe cara s matemticas algo asumido como intrnseco nosa sociedade e ao propio sistema educativo. As matemticas son difciles e aborrecidas xa antes de que teamos ocasin de achegrmonos a elas. En moitas ocasins, o alumnado non chega nin a formularse cal a vala das matemticas ou como nos axudan a coecer e comprender o noso entorno e o universo no que vivimos; ben porque non se lle d a oportunidade de o facer, ou ben porque non sente a necesidade de afondar no seu coecemento. Non o obxectivo deste artigo rebuscar nas causas desta visin negativa. Son moitos os estudos e reflexins que se estn a realizar sobre iso buscando a orixe do problema no ensino desta materia por exceso de formalidade e inmobilidade no contexto social no que tentamos encaixar os novos coecementos ou na propia estrutura interna da matem tica. O motivo
Matemticas para disfrutar

Jesus Garca Raales e Jorge Mejuto Couce IES Sofa Casanova - Ferrol
deste artigo xa que logo darmos a coecer unha desas moitas iniciativas que se estn a levar a cabo tanto dentro como fra das aulas e os centros educativos para axudar a coecer as matemticas a mostralas como algo que est presente no noso entorno e a descubrir nelas a beleza que encerran. Con motivo da Semana da Ciencia e da Tecnoloxa,a Asociacin Galega de Profesores de Educacin Matemtica (Agapema) organizou, entre o 8 e o 11 de Novembro do 2004 na Aula de Ecoloxa Urbana de Ferrol, unha serie de actividades encamiadas a achegar ao alumnado dos primeiros cursos da ESO unha visin diferente de certos aspectos das matemticas. Estas actividades realizronse mediante unha exposicin interactiva,que foi visitada por mis de 600 rapaces a proxeccin de vdeos matemticos e mesmo unha conferencia impartida polo profesor Santiago Lpez Arca, do IES Ramn Otero Pedrayo titulada "Atrapado en ESO". Nesta exposicin, buscbase que os rapaces e rapazas sempre, orientados polos seus profesores e as monitoras, estiveran en todo momento activos, ben, observando, investigando ou manipulando aquilo que cada actividade lles propoa, para descubrir "disfrutando" a parte matemtica que esconda cada unha delas.
89 IDEA 2005
Puideron construr as mis diversas figuras xeomtricas tanto no plano como no espacio, resolveron problemas de lxica, comprobaron como se podan formar mltiples simetras con axuda duns espellos e ata se "enfrontaron" a desafos centenarios como o solitario celta ou as Torres de Hannoi. Todas estas actividades foron planificadas en bloques temticos segundo os aspectos da matemticas que intentaban potenciar.
Os propios rapaces foron descubrindo os eixes de simetra das imaxes da mostra e situando nas construccins coas fichas os espellos ao longo deses eixes.
Bloque de formas no plano

Figuras con catro trapecios iguais
Bloque dos Mosaicos

Esquecidos en moitas ocasins dentro do ensino das matemticas os mosaicos son unha das expresins mis patentes de cmo a matemtica se pon moitas veces ao servicio da arte ou da creacin artstica.
Solucin dunha das figuras
Pentamins
Os rapaces fixeron composicins de grande beleza ben con trapecios, enchendo un recinto hexagonal, ben con cubos de cores ou con cadrados cheos de motivos xeomtricos. Enchan pequenos espacios en branco como se mesmo fosen os mestres rabes que con estes elementos estivesen a decoraren a Alhambra de Granada. Chamamos Pentamin a toda figura que se poida formar con cinco cadrados iguais respectando as condicins seguintes: Os cadrados estn unidos uns a outros polos lados completos coincidindo os vrtices correspondentes aos devanditos lados. Un pentamin non cambia por esvaramentos xiros ou simetras. Propoiamos os seguintes retos: -Cantos pentamins Debxaos. se poden construr?
Bloque de Simetras
- Libro de espello. - Simetras con trapecio. - A gran simetra. Partindo dunhas lminas nas que se lles mostraban ao alumnado modelos de simetras con diversas formas xeomtricas,deban tratar de construlas cunhas fichas e cun espello. Deste xeito podan construr a metade da figura e completar esta co seu reflexo no espello ou incluso aproveitar os espellos en ngulo para "multiplicar" as repeticins dunha figura.
- Unindo nove pentamins, constre un pentamin semellante a cada un deles sen usar o que desexo construr, de xeito que as sas dimensins sexan triples cs do orixinal. Nesta parte tiveron ocasin de descubrir a orixe de algo que todos coecan: o famoso xogo do Tetris. Esta vez sen videoconsolas, nin ordenador de por medio abordaron a tarefa de encher o plano encaixando figuras de diversas formas.
90 IDEA 2005
Tangrams
Os tangrams son "xogos" que nos permiten a construccin das mis sorprendentes figuras: animais, persoas tiles de uso coti barcos,... partindo dunha coleccin de formas xeomtricas. Catro tipos diferentes de tangrams (chino, estrela, da cruz e do ovo) foron expostos para a sa manipulacin.
Bloques de formas no espacio

Corpos xeomtricos (Polidrn)
Construdos con polgonos regulares de diversas formas, que se poden enlazar e combinar.
Icosaedro
Cubo
Antiprisma hexagonal
O nmero de caras vrtices arestas ou o nmero de polgonos que coinciden en cada vrtice eran conceptos xeomtricos que os rapaces descubran e describan.
Cubo Soma
O cubo Soma un quebracabezas xeomtrico, con sete pezas formadas con cubos que hai que unir nun cubo maior.
Quebracabezas
Foi creado por Piet Hein no ano 1936 investigando os Cubo Soma policubos que se poden obter unindo varios cubos do mesmo tamao. Piet Hein comprobou que todos os policubos irregulares formados por catro ou menos cubos sumaban un total de 27 cubos e ademais nense nun cubo maior con tres cubos de aresta. Posteriormente o matemtico ingls John Conway comprobou que haba 240 formas distintas de resolver o problema principal. Coas pezas do cubo Soma pdense crear outras formas con deseos xeomtricos mis ou menos interesantes ou incluso deseos figurativos. As sete figuras do Soma pdense identificar cun nmero ou cunha letra: - Trinimo plano en forma de L. - Tetrnimo plano en forma de L . - Tetrnimo plano en forma de Z.
Quebracabezas do T
Ganso
Quebracabezas do F
Ganso-solucin
91 IDEA 2005
- Tetrnimo plano en forma de T. - Tetrnimo tridimensional de forma helicoidal dextroxira. - Tetrnimo tridimensional de forma helicoidal levoxira. - Tetrnimo tridimensional de forma de trpode.
No primeiro lugar poer a pedra ou ficha sobre unha das marcas, que esta baleira. Despois mvese a un segundo punto adxacente que poida estar ocupado ou baleiro. Finalmente mvese a un terceiro punto que este en lia recta cos anteriores e que est desocupado. Seguidamente intenta colocar unha nova ficha seguindo as mesmas normas. Final : O xogo consiste en conseguir colocar as nove pedras. Unhas solucins: 2,6,8 - 4,3,2 - 3,4,5 - 9,6,3 10,7,4 - 6,8,10 - 1,3,6 - 7,4,1 - 7,8,9 2,6,8 - 4,3,,2 - 10,7,4 - 6,8,10 - 1,3,6 - 7,4,1 - 9,8,7 3,6,9 - 5,4,3 (encadeada)
Todas as figuras (xogo)

Os visitantes da exposicin tiveron ocasin de practicar en un xogo que axuntaba a linguaxe,observacin coecementos xeomtricos e habilidade de sntese. Nel os alumnos formaban parellas un deles observaba unha lmina na que se va unha construccin con formas xeomtricas: cilindro, cubo, ortoedro prisma "ponte"... e o seu compaeiro deba sempre coas indicacins verbais do outro elaborar unha rplica da construccin.
Torres de Hanoi
O obxectivo deste coecido xogo mover todos os discos dende o pau da esquerda ata o da dereita, no menor nmero de movementos posible, tendo en conta as seguintes restriccins: S se pode mover un disco cada vez e este s pode ser colocado enriba dun disco de maior dimetro ou nun pau baleiro. A solucin ten que ver coas potencias de dous (dependendo do nmero de discos).
Bloques de estratexia
Os cortes do M
Con tres lias rectas trazadas sobre o M podemos formar tringulos. Intenta trazar as tres rectas para que se formen co M o maior nmero de tringulos posbeis.
5 1 2 3 4 6 9 7 2 3 5 8 6 4
Solitario celta Pentalfa

1 2 6 8 9 10 3 4 7
un xogo para un s xogador do cal se atopou un taboleiro gravado sobre a roca no templo de Kurna en Exipto (1700 a. C.).
Cruz Latina
Gran Solitario
Movementos
O xogador ten nove pedras que ter que ir poendo sobre taboleiro seguindo as normas seguintes:
Conta a lenda que este solitario foi inventado en Francia no sculo XVII por un prisioneiro da Bastilla que desta forma entretia as sas longas horas de aburrimento.
92 IDEA 2005
O xogo consiste en conseguir que s unha bolia das que forman cada figura quede no centro do taboleiro. A forma de xogar ir "comendo" bolias pasando unha por enriba de outra que est ao seu carn ata un lugar baleiro. Pdese moveren todas direccins ags na diagonal. Das distintas figuras que se presentan a mis coecida a que ten colocadas 32 bolias e s falta a do centro. Solucin "cruz latina" Inicial 10 24 11 Final 8 10 9 8 5 10 17
Xacobeo matemtico
Xogo de preguntas dirixido especialmente a rapaces que ten coma obxectivos: - Coecer as distintas rutas galegas polas que os peregrinos chegaban a Santiago. - Familiarizarse coa xeografa, a arte e a cultura dos distintos "Camios de Santiago" en Galicia. - Reforzar e practicar contidos matemticos da ES0 e do Bacharelato. - Desenvolve-la capacidade de decisin ante distintas alternativas. Estes obxectivos poden resumirse neste xogo:"Aprender xogando". Material necesario
Solucin "gran solitario " Inicial 5 33 31 Final 17 25 33 Segue: Inicial 6 18 16 27 10 8 22 29 17 30 19 Final 18 30 18 25 8 22 24 17 19 18 17 8 18 10 30 1 33 9 25 3 16 1 28 21 7 24 21 26 24 27 13 12 1 4 9 16 23 21 22 23 24 26 25 27 26
Taboleiro tamao 5Ox5O cm. O orixinal foi realizado nun soporte de acuarela policromada. Obxectos que actuarn a modo de fichas. Tarxetas de distintas cores nas que se atopan as preguntas. Utilizaranse seis cores para agrupar as preguntas nos seguintes bloques de contidos: Nmeros e operacins Xeometra, lxebra, Anlise, Estatstica e Probabilidade, Historia das Matemticas e pasatempos lxicos. Ademais, haber tarxetas de cor branca con preguntas sobre Santiago e o Camio e outro tipo especial de fichas de axuda, con grficos e datos auxiliares necesarios para a comprensin de certas cuestins.
Bloques de lxica e razoamento

Na nosa exposicin expoiamos problemas para que os visitantes encadeasen razoamentos lxicos puxesen en prctica diferentes estratexias na sa resolucin e tamn para poer a proba os seus coecementos matemticos as como a rapidez e habilidade para demostrar os mesmos. Un granxeiro ten 15 ovellas. Se morren 7 cantas ovellas lle quedan? Solucin: Quince. Oito vivas e sete mortas. Cal o nico nmero que ten tantas letras como indica a sa cifra? Solucin: O cinco. Pauos Tamn tiamos problemas tradicionais de pauos.
24 pauos formando o cadro
Conclusins
Todas estas actividades, estructuradas nun circuto ao longo das das plantas do edificio, permitiron conxugar durante a estancia dos rapaces a aprendizaxe das matemticas e mais a diversin, verbas que s veces queremos situar en lugares antagnicos ou incompatibles. Matemticas para Disfrutar tentou reunir ambas ideas e mostrar unha cara mis amable desta disciplina que tantas veces presentada como exemplo de aspereza, frialdade ou mesmo aburrimento.
Quitar 8 para ter 5 cadrados
93 IDEA 2005
Tanto o xito de asistencia como as valoracins feitas tras o paso dos rapaces e profesores,fan que nos decatemos que as matemticas tamn estn para "disfrutar",e que s veces o nico que fai falla sermos capaces de amosalas dun xeito interesante e atractivo. Son cada vez mis os profesores que con iniciativas como estas, ou moitas outras de ndole ben variada, estn a contribur a dar a coecer unha faciana desta rea que por prexuzos ou polas condicins do propio ensino estivo oculta. Como esta tarefa cousa de todos os que nos dedicamos ao ensino das matemticas, debemos alegrarnos de que iniciativas deste tipo vaian cara adiante.Mesmo a aparicin nos medios de comunicacin desta iniciativa debe ser considerada como outro obxectivo cumprido,xa que os medios xogan un papel decisivo na aproximacin das matemticas sociedade.
Tanto a prensa escrita como diferentes cadeas de televisin axudronnos a integrar a matemtica como un elemento propio do noso entorno, reducindo un pouco mis a distancia coa que estamos acostumados a observar esta rea. Neste caso a actividade foi posbel ao traballo de A GAPEMA coa colaboracin do Concello de Ferrol e o patrocinio da Direccin Xeral I+D; pero no futuro, seguro que seguirn xurdindo moitas colaboracins similares para seguirmos traballando en pro das matemticas, de continuar dndoas a coecer e de aproximalas un pouquio mis sociedade. por iso que vos animamos a todos e a todas a seguirfacendo matemticas para disfru tar e como non a seguir disfrutando coas matemticas.
94 IDEA 2005
O
IDEA 2005
O Prstamo de biblioteca na educacin infantil: Contribuindo o desenvolvemento do hbito lector

Manuel Maroo Frade, mestre de E.I. no C.E.I.P. de Cario.
Coa prctica de aula que ser explicada a continuacin pretndese axudar a fomentar o hbito lector entre o noso alumnado en idades tempers, neste caso na educacin infantil, cando moitos de nosos nenas e nenas anda non saben ler. Como todo hbito, o lector en si susceptible de aprendizaxe; polo tanto dende a escola podemos contribur seu desenvolvemento, sempre en estreita relacin coas familias, xa que da sa implicacin depende en gran medida o xito ou fracaso desta aprendizaxe. importante que tanto pais como educadores sexan conscientes de que facer dos nosos nenos e nenas grandes lectores un conquista que s posible con esforzo e convencemento que require por mbalas das partes un entusiasmo contaxioso no amor pola lectura. As nada conseguiremos se na clase non se le un libro para o goce persoal e non como demanda do currculo escolar ou se na casa os nenos non estn afeitos a veren aos seus pais lendo polo puro pracer de ler, convertendo a lectura nunha necesidade vital. En canto importancia da lectura, podemos dicir que as sas vantaxes son innumerables, non s tendo en conta a relacin entre a lectura e o rendemento escolar, senn nun senso mis universal que atinxe desenvolvemento integral e harmnico do individuo. De seguido enumranse algns deses beneficios que reporta a lectura coti:
- A nivel xeral a lectura constite un vehculo para a aprendizaxe, para o desenvolvemento da intelixencia, para a adquisicin de cultura e para a educacin da vontade. - A lectura axuda desenvolvemento e perfeccionamento da linguaxe, mellora a expresin oral e escrita, e fai a linguaxe mis fluda. Aumenta o vocabulario e mellora a ortografa. - A lectura mellora as relacins humanas, enriquecendo os contactos persoais. Nutre os contidos das nosas conversacins e nos axuda a comunicar os nosos desexos e sentimentos. Dnos a posibilidade de coecermos personaxes que doutro xeito non poderiamos coecer. - A lectura d facilidade para expor o propio pensamento e posibilita a capacidade de pensar. Podemos dicir que proporciona materia para pensar, xa que non se pode pensar se non temos ideas, palabras e conceptos. - A lectura unha ferramenta de traballo intelectual xa que pon en accin as funcins mentais axilizando a intelixencia, por iso ten tanta relacin co rendemento escolar. - A lectura aumenta a bagaxe cultural e proporciona informacin e coecementos. Canto mis se le mis se aprende. A lectura enriquece a nosa vida. - A lectura ampla os horizontes do individuo permitndolle prse en contacto con lugares, xentes e costumes lonxanos no tempo e no espacio. Un home que non ten o hbito de ler est pechado no seu mundo inmediato. - A lectura esperta afeccins e intereses. unha porta aberta pola que nos achegamos a mun-
95
dos inditos, a parcelas da vida cultural, social, etc., que non coeceriamos nunca se non fose polos libros. - A lectura desenvolve a capacidade de xuzo, de anlise e de esprito crtico. O neno e nena lectores empezan as a preguntrense os porqus das cousas. - A lectura fomenta o esforzo porque esixe unha colaboracin da vontade. A lectura esixe unha participacin activa, unha actitude dinmica. - A lectura fomenta a capacidade de observacin, de atencin e de concentracin. A lectura pode ser a nosa aliada para promover e desenvolver o hbito da atencin. - A lectura facilita a recreacin da fantasa e o desenrolo da creatividade. - A lectura un acto de creacin permanente. - A lectura cmbianos, deixa a sa pegada. - A lectura favorece o desenvolvemento das virtudes morais sempre que os libros seleccionados sexan os axeitados. - As lecturas fainos mis libres. - A lectura potencia a formacin esttica e educa a sensibilidade. Axdanos a coecernos a ns mesmos e s demais. - A lectura un medio de entretemento e distraccin, que relaxa, que divirte. - A lectura unha afeccin para cultivar no tempo de lecer, un hobby para toda a vida e alcance de todos - A lectura fonte de gozo, de pracer. Tendo en conta tdalas vantaxes que proporciona unha boa lectura adaptada s necesidades e caractersticas do grupo co que estamos a traballar, non cabe dbida algunha que canto antes comecemos a posta en prctica na aula, tanto mellor.
sguese un sistema de anotacin que ser explicado mis adiante.
(Biblioteca de aula)
Tdolos contos que se poden levar para a casa estn numerados, e utilizamos tantos nmeros como precisemos, algunhas veces en funcin do nmero de contos que teamos, outras en funcin do espacio dispoible para a sa colocacin dentro da biblioteca da aula. Temos que esquecer a idea equivocada de que para aprender o cinco teen que saber antes o un, dous, tres e catro. Os nmeros aprndense en funcin dos intereses que tea cadaqun. Se che gusta moito o conto da "Carapuchia Vermella" e ten o nmero dez, aprenderalo moi facilmente. Do mesmo modo aprenden mis facilmente o nmero do seu xogador favorito, da matrcula do seu coche, da canle de TV que mis lles gusta, etc. Por outra banda a escritura dos nmeros non algo novidoso para eles. Trabllase diariamente co calendario, soporte cheo de nmeros que lles proporciona informacin de como flen os das, o xeito de como se secuencian os ritmos de traballo e descanso, nmeros que son das, follas que son meses, lias que son semanas, cores que son festas, santos, aniversarios, vacacins..., rematando mis tarde coa escritura da data nos seus traballos e no taboleiro da aula. Deste xeito estamos facendo actividades contextualizadas, que teen que ver co pensamento e coa construccin dun significado para os nenos e nenas. Crase unha situacin na aula que d significado s representacins matemticas. O prstamo de biblioteca unha situacin real, da vida coti, que vai proporcionar magnificas oportunidades para o desenvolvemento do pensamento lxicomatemtico, sempre que os nenos e as nenas
Descricin da prctica de aula:

Esta actividade lvase a cabo cun grupo de once nenos e nenas de E.I. do C.E.I.P. " Manuel Fraga Iribarne", no concello de Cario, longo dun perodo de tres cursos acadmicos, comezando s tres anos, momento no que os nenos e nenas comezan a sa escolarizacin e conclundo s cinco, cadrando co remate do ciclo. A aula est dividida en recantos de actividade, sendo un deles a biblioteca. longo da semana tdolos nenos e nenas pasan polo devandito recanto. Entre as tarefas que teen que facer nel, unha delas elixiren o libro que levarn para a sa casa para facer a lectura e o traballo correspondente durante a fin de semana. Esta actividade prolongarase durante todo o curso. Para o control do prstamo
96 IDEA 2005
poidan planificar a sa accin, levala a cabo e constatar os seus efectos. Tamn necesario que os pais e nais estean tanto desta actividade, para que saiban o que eles teen que facer unha vez que o neno chega casa o venres co seu libro, sobre todo cando estamos a falar de nenos e nenas de tres anos. Son os pais os que teen que ir lendo o conto seu fillo, vez que van mirando os debuxos, para remataren cun dilogo sobre o mesmo, evocando as cousas que mis gustaron, as mis graciosas, medorentas, etc. Despois chega o momento de facer a actividade posterior lectura, que ser explicada mis adiante de xeito mis concreto, porque vara segundo o nivel dos nenos e nenas cos que esteamos a traballar.
para eles moi significativo porque realmente escribiron o ttulo e o seu nome propio. O luns, chegar colexio, faise unha evocacin do lido. Un a un, sentados en asemblea, de xeitoque todos nos poidamos ver, van explicando as cousas que mis lle gustaron, ou as que menos, do conto que leron, vez que ensinan resto dos compaeiros o debuxo inspirado na lectura realizada. Despois, cada un coloca o libro no lugar correspondente, sempre atendendo nmero que ten cada exemplar, e garda a sa ficha de traballo na carpeta correspondente.
Control do prstamo:
En tres anos usaremos un sistema moi sinxelo, simplemente un taboleiro de dobre entrada onde aparecen na columna vertical da esquerda os nomes dos nenos e nenas da clase, e na primeira fila horizontal os nmeros que aparecen nos contos. Os nenos simplemente tern que pr unha pegatina na interseccin do seu nome e nmero de conto elixido. Entre outras, estamos a traballar de forma inconsciente: nomes (cmpre que busquen o seu nome e o diferencien do dos demais), nmeros (buscar o nmero do conto elixido), diferencias entre letras e nmeros, etc. Unha vez escollido o conto grdano na carpeta correspondente onde tamn levan unha folla na que tern que poer o seu nome e ttulo do conto, as como realizar un debuxo sobre o mesmo, xa cada un na sa casa e coa axuda dos seus pais.
(Control de prstamo para catro anos)
rematar o trimestre, ou curso, cada neno leva para a sa casa un librio que recolle tdalas fichas dos libros traballados.
(Control de prstamo para tres anos)
En canto escritura do nome e ttulo, cada un faino segundo o seu desenvolvemento. s tres anos, e sobre todo comezo, farn garabatos tentando imitar a escritura tradicional, xa que o caracterstico deste momento, anda que
(Ficha de traballo para casa)
Na aula de catro anos continase coa mesma actividade, anda que introducindo algunhas novidades: agora traballando na "zona de des-
97 IDEA 2005
envolvemento prximo" que supn un nivel mis elevado, e que permite acadar novas aprendizaxes, pero sempre tendo en conta o ritmo e caractersticas de cada un.
anos, rematado o trimestre ou o curso, elabrase un librio que recolle tdalas fichas enchidas sobre cada libro. Na aula de cinco anos seguimos coa actividade. Agora todo o alumnado xa est moi familiarizado con ela. Incluso se se d o caso dunha boa implicacin das familias, moitos nenos e nenas, chegado este momento, van s bibliotecas municipais cos seus pais a buscar mis libros para leren na casa.As unha actividade escolar adquire un valor de uso social, e convrtese nunha actividade til para a vida coti, que o realmente significativo para o neno, porque estamos contextualizando as actividades de aula no mundo exterior, dndolles sentido e valor. As fichas de traballo que levan para a casa neste momento son como as do nivel anterior, anda que, de as o querer, pdese introducir tamn a escritura da data. No sistema de control de aula si que hai novidades: agora teen que escribir, aparte do nmero do conto elixido, o ttulo do conto. En canto escritura, tanto dos nmeros como dos ttulos, nomes, etc., seguindo un enfoque construtivista, respctase o estadio onde se atopa cada un. Ns, e se o caso os pais na casa, simplemente transcribiremos debaixo, se necesario o nmero ou a palabra que eles quixeron escribir
(Librio que recolle as fichas de traballo)
O sistema de control que utilizamos neste nivel a anotacin do nmero do conto que se leva para a casa; as cada rapaz ten que ir apuntando na casia axeitada, seguindo unha orde, o nmero do conto que leva. Con respecto folla de traballo que teen que facer na casa, tamn se introducen algunhas novidades. Agora, aparte do seu nome e ttulo do conto, teen que poer tamn o nmero que aparece no libro. Como se pode apreciar, estamos a traballar vez e de maneira inconsciente para eles, diferentes cdigos de representacin: nmeros, letras e debuxos. O mesmo ca na aula de tres
(Control de prstamo cinco anos)
98 IDEA 2005
D
Exposicin
Presentacin
Baixo o ttulo de "Dal - Arte - Dal -Ciencia - Dal - Soo - Dal - Realidade - Dal", inauguramos o 11 de maio de 2004, cando se cumpran 100 anos do nacemento de Salvador Dal, unha exposicin no I.E.S. Castro da Uz de As Pontes, na que utilizando como vehculo a sa obra pictrica, tratronse temas relacionados coas matemticas, a fsica, a qumica e mais a msica. A orixe desta exposicin xurdiu do noso propsito de mostrarmos que a ciencia forma parte do cotin e que debera verse como algo achegado e non tan difcil de comprender. Os nosos alumnos e alumnas, e en ocasins desculpados polo sistema educativo, temen s
"Dal-Arte-Dal-CienciaDal-Soo-Dal-RealidadeDal"
Roco Chao Fernndez, Marina Fernndez Bouza, Rosana Fernndez, M Jos Fernndez Yez, M Jos Vergara Leonardo
matemticas e fsica e venas como disciplinas inalcanzables, como algo inhspito, afastado, case coma un inimigo disposto a lles facer mis dura e "tortuosa" a aprendizaxe. Ns pensamos que a ciencia forma parte da nosa historia, da nosa evolucin; que as sociedades evolucionan en funcin do seu desenvolvemento cientfico. Ademais, entendemos que a ciencia non est rifada con disciplinas aparentemente tan distantes como a arte.
Pero, por que Dal?

En primeiro lugar, porque este o seu ano, pero tamn porque Dal tia un grande interese pola ciencia, estaba tanto de todos os descubrimentos cientficos que se producan e senta unha grande fascinacin pola tcnica. En ningn momento pretendemos xustificar ou nin sequera propor a cuestin sobre a relacin que Dal tia coa ciencia: que coeca dela ou se a sa obra esconde todo o que se lle quere atribur. Para ns Dal, a sa obra, foi a desculpa, o vehculo para tratarmos distintas cuestins relacionadas coas matemticas ou coa fsica, algo as como o azucre do xarope. Do que non temos dbida de que despois de coecermos mis algo da vida e da obra deste xenial artista, descubrimos un pintor extraordinario e unha personalidade moito mis profunda do que a sa excentricidade deixaba ver. Pero
99 IDEA 2005
a intencin que cada un reflexione e saque as sas propias conclusins.
A exposicin
Caractersticas. A exposicin est formada por 26 carteis de 60 x 90 cm., en vinilo sobre cartn pluma, nos que se inclen: Obra pictrica de Dal: Reproduccins a cor, ttulo do cadro, dimensins, materiais e localizacin. Textos: Textos didcticos sobre o tema do cartel, historia, biografas, citas, poemas, grficos e comentarios das obras. Contidos: Os temas tratados nos carteis e clasificados por materias son:
Sobre os contidos, gustariamos de puntualizar que non poderamos dicir se a obra escolleu os temas ou se os temas escolleron as obras. Cremos que sucederon ambas as das cousas. De feito, sorprende un pouco que se inclan temas de msica. Aqu temos que recoecer que foron as obras as que elixiron msica: gustronnos tanto os cadros que ampliamos os temas. Pero non aconteceu isto s coa msica, o mesmo nos sucedeu coa topoloxa ou a teora das catstrofes. Xa dixemos antes que Dal era un grande coecedor das teoras e descubrimentos do seu tempo.
Matemticas
- A proporcin urea - O nmero de ouro - A estrela pentagonal - A espiral urea - O tringulo ureo - Xeometra proxectiva - O hipercubo - Os fractais - A teora das catstrofes - A topoloxa
O estereoscopio de Wheatstone
Para mirar as imaxes estereoscpicas, un compaeiro fxonos dous estereoscopios de Wheatstone, un vertical e outro horizontal, que foron un xito sobre todo entre o alumnado.
A exposicin na aula
Ademais da exposicin, elaboramos material didctico que axudara a alumnos e profesores a traballar sobre os temas e os cadros, tanto na exposicin como logo na aula.
Fsica e Qumica
Mecnica cuntica O tomo Partculas elementais A enerxa atmica A teora da relatividade A estrutura do ADN
Material didctico
Como material de apoio elaborouse un cuestionario que ten un dobre propsito: - servir como gua do alumno para ver a exposicin, xa que chama a sa atencin sobre aquelas cuestins que o profesor quere destacar de cada un dos temas; e - servir de punto de partida para a avaliacin, baseada no debate e na posta en comn. O cuestionario incle para cada panel cuestins sobre os contidos e sobre os cadros (non hai que esquecer que a exposicin pretende ensinar, utilizando a obra de Dal como vehculo). Por outra parte, sinalar que o cuestionario a nosa proposta, e que cada profesor pode
Msica
A guitarra A mandolina O violn O violonchelo O piano - A orquestra - Ilusins pticas - Dobres imaxes - Imaxes estereoscpicas
(Fotos de matemticas,fsica e qumica, msica ao final do artigo).
100 IDEA 2005
engadir ou eliminar preguntas segundo o seu criterio (nivel do curso e momento no que se atope, etc.), xa que non o mesmo traballar cun grupo de E.S.O. que cun grupo de 1 ou 2 de Bacharelato, ou mesmo cun tema se este est explicado ou non). As preguntas do cuestionario estn ordenadas por paneis e distnguese, por cores, a localizacin da resposta xa que segue o mesmo criterio que a coloracin nos paneis: o negro para respostas que se atopan nos textos didcticos; o verde para as preguntas sobre as referencias histricas; e para as preguntas referidas s cadros ou s comentarios dos cadros, utilzase o granate.
guin ou ben en formato libre limitando o espacio (por exemplo, un folio).
A nosa experiencia
Como xa dixemos comezo, as nosas intencins eran acercar a ciencia escollendo como vehculo a arte e presentando os temas do xeito mis sinxelo posible ca fin de facer a ciencia mis atractiva e prximo.
Avaliacin
Como sistema de avaliacin propoemos unha posta en comn que podera ter como punto de partida o cuestionario. Partindo das solucins, e dependendo do nivel dos alumnos (E.S.O. o Bachillerato), podera abrirse un debate. Consideramos que o xito deste tipo de avaliacin depende tamn do nmero de alumnos que teamos en cada grupo, polo que facemos das propostas: - Para grupos pouco numerosos: posta en comn de toda a clase. Neste caso o profesor ten que actuar como dinamizador, provocando a participacin de todos os alumnos. - Para grupos numerosos: pode prepararse a posta en comn por grupos. Cada grupo far o seu debate interno e nomear un lderrepresentante que far a posta en comn na clase. O profesor estar atento os debates de cada grupo fomentando a participacin de todos os seus membros. En calquera das formas en que se desenvolva a posta en comn, propoemos recoller os cuestionarios de todos os alumnos e/ou (na modalidade de grupo sobre todo) pdese recoller xunto con este, algn tipo de resumo-conclusin, para o que o profesor pode elaborar un Creemos que coa nosa exposicin conseguimos que durante unha semana se pronunciaran palabras como hipercubo, proporcin urea, nmero de "ouro", fractal ou antipartcula, fusin, fisin e que se falara de Dal. Que, ademais, se achegaran noso centro alumnos doutros centros, padres dos nosos alumnos e outras persoas que nunca haban entrado no noso instituto. Conseguimos que a ciencia sase das aulas e Dal axudounos a iso.
E agora que?
Gustaranos que esta exposicin non quedase metida nunha caixa no almacn do instituto como ten sucedido outras veces. Que Dal e a ciencia non foran prisioneiros dunha data, dunha celebracin, dun centenario, dun ano. Por iso, a nosa intencin prestar a exposicin a aqueles centros interesado e que o soliciten.
101 IDEA 2005
Matemticas
102 IDEA 2005
Matemticas
103 IDEA 2005
Fsica e qumica
104 IDEA 2005
Fsica e qumica
105 IDEA 2005
Msica
106 IDEA 2005
Msica
107 IDEA 2005
Msica
108 IDEA 2005
Msica
109 IDEA 2005
O
Introduccin
A escola de Educacin Infantil de Porto de Espasante no concello corus de Ortigueira asisten doce nenos e nenas de 3, 4 e 5 anos. Co motivo do Da das Letras Galegas quixen profundar nas tradicins da cultura popular galega, as como inculcar nos alumnos e alumnas hbitos saudables. Para iso levamos a cabo esta actividade na aula: O Porco Antn.
O Porco Antn
Marta Lpez Daz. E. E. I. de Porto de Espasante. Ortigueira
ano e na outra para facer a festa do patrn: San Antn.
A tradicin
Moi coecido na comarca o Porco Antn, tradicin nica que data do sculo XVIII, no que co gallo de construr unha ermida a San Antn decidiuse mercar e cebar un porco entre tdolos vecios. Unha vez o porco cebado, vndense rifas para sortealo. Cos cartos recadados durante varios anos, costeronse os gastos da construccin. precisamente pola devocin santo que a ese porco se lle puxo ese nome: Antn. Hoxe en da, o rito mantense. O da de San Xon, o 24 de xuo, mrcase o porco que podemos ver pasear tranquilamente polas ras da vila de Espasante, mentres os vecios lle dan de comer. Pola noite hai unha persoa encargada de metelo no seu cortello, que cambia dun ano para outro. O chino sguese a rifar, agora no mes de xaneiro, e os cartos dos boletos destnanse nunha parte para mercar o porco do seguinte
110 IDEA 2005
Obxectivos
Pensando nunha forma de exaltar a cultura galega con estes nenos e nenas tan pequenos, traballei esta tradicin cos seguintes obxectivos: - Coecer a orixe de que Antn viva entre ns. - Descubrir as diferentes partes dun porco. - Aprender hbitos saudables: Saber cales son os alimentos mis axeitados para as persoas. - Respectar s maiores e valorar as costumes que nos transmiten. - Querer e coidar os animais. para os nenos e nenas mis pequenos, mentres que os maiores traballaron o campo semntico dos animais domsticos e a construccin de sinxelas oracins nas que estes animais eran os protagonistas. A continuacin seguimos coa alimentacin do porco. Falamos da sona que ten o chino de comer de todo, pero non todo lle senta ben. Logo fixemos un paralelismo coa alimentacin sa para os nenos e nenas, xa que tampouco todo alimento axeitado para as persoas. Aprenderon un trabalinguas sobre o que come Antn. Limos o conto O porco Larpeiro, servindo coma aprendizaxe que as lambetadas non son boas nin para Antn nin para eles. Fixemos, longo dunha semana, variadas actividades: Primeiro, os cativos e cativas elaboraron un mural representando con plastilina un enorme porco. Con el se decataron das diferentes partes que o compoen. Indicuselles e comprenderon por que o porco un animal presente en case tdalas casas do agro galego, xa que o sustento principal da nosa alimentacin. Reforzaron esta actividade co coloreado de siluetas de porco e o posterior picado das mesmas. Todo isto valeunos para ambientar a nosa pequena escola durante uns das. Nun segundo intre, utilizouse o nome de Antn para o afianzamento dos grafemas A, a Continuamos cunha xornada adicada s maiores, para favorecer unha relacin mis prxima entre as distintas xeracins. Para iso contamos coa desinteresada axuda dunha avoa da vila que veu escola e relatounos a todas e todos a historia do porco Antn, as como outras lendas e historias e milagres que se atriben Santo, ademais de algunha ancdotas que ocorreron co porco Antn en anos pasados, e outras curiosidades que aconteceron na vila. Os nenos e nenas seguiron o relato entusiasmados.
Actividades
Lendas e historias
Sobre a actual situacin da ermida hai varias opinins. Hai quen di que se fixo nese sitio porque no pobo haba unha figura pequena do santo que situaron nunha zona mis afastada e mis arriba do lugar no que se atopa agora. A imaxe que permaneca al durante o da, disque noite apareca noutro lugar, precisamente onde agora se atopa a ermida. Isto sucedeu durante varios das sen que ningun fose capaz de explicar e clarificar tal acontecemento. Por iso, pensouse que quizabes fose o santo quen estaba indicando onde quera que fose construda a sa ermida.
111 IDEA 2005
Outra historia conta que o porco Antn se levaba primeiro lugar onde se tia pensado edificar a igrexa, e dito animal sempre apareca onde est construda agora. precisamente por construrse nese sitio polo que a praia que hai lado da ermida chmase a praia de san Antn. Na Vila de Espasante tamn se lle atriben ao Santo Antn algns milagres. Contan que haba unha seora cega, que lle ofreceu Santo que se lle daba a vista daralle o terreo para facer a ermida, e as foi. Outro sucedo conta que un matrimonio tia doentes os porcos. Qeran facer a matanza e non podan, as que ofreceron Santo que se curaba s animais daranlle o xamn do porco que an sacrificar. O santo sandou os porcos, mais os seores non cumpriron a promesa feita. daquela os porcos volveron adoecer e ao ano seguinte os seores ofrecronlle santo o porco enteiro. O santo volveunos sandar e o porco foi doado.
pasado houbo que levalo porque uns cans lle trabaran. Noutra ocasin, un seor estaba na sa casa e escoitou un rudo moi raro, foi mirar o que aconteca e, moi abraiado, viu coma o chino estaba tirando as cadeiras e mais a mesa, mordendo a alfombra e o sof do seu propio saln. Un dos praceres que se permite Antn que lle gusta andar pola praia. En moitas ocasins come a merenda das bolsas dos baistas. Unha vez, que faca un da moi caloroso, o porco estaba abafado. Daquela, meteuse nuns buratos que fixeran os nenos xogar na area. As trasnadas do porco Antn non rematan aqu, encntalle morder e tirar a roupa dos tendais e como vexa que algun ten algo que comer vai detrs sa. Coma aconteceu no caso dunha nai que acabara de mercar unha barra de pan. Ao vela, Antn foi detrs sa, a nai apresurou o paso e mesmo botou a correr. Vendo que o porco a perseguiu ata a sa casa, e permaneceu na porta agardando polo menos media hora. Os porcos son animais intelixentes, e o Antn, como tal tamn o . Contan que o seor encargado de meter a Antn nunca corte observou que lle faltaba a camp (tdolos porcos Antn levan unha camp colgando do pescozo). Como era unha camp un pouco cara, o tal seor conversou co porco para que lle explicase onde a perdera. O porco entendeu o que o home lle preguntaba, e conduciuno ao lugar onde estaba a camp.
Curiosidades
Cntanse moitos contos en torno a este porco: Un ano o porco desapareceu e levaba dous ou tres das sen que ningun soubese del, ningun o vira pola vila. Pensouse que quizabes foran os turistas quen o meteran nun coche e o levaran. Pese a todo, das seoras colleron unhas verzas e foron na procura do chino. Atoprono case morto na ribeira, atrono cunha corda e tiraron del. Foi as coma o salvaron, soamente tiveron que botarlle una crema para as queimaduras do sol. Esa non foi a primeira vez que se tivo que acudir veterinario, xa que o ano
Conclusins
Esta experiencia resultou moi gratificante, xa que os rapaces enchronse de fachenda co seu Porco Antn, e aprenderon moitas cousas tanto do currculo propio da Educacin Infantil como da cultura da vila. O entusiasmo transmitiuse tamn as familias dos nenos e nenas que axudaron na investigacin, facendo que moitos datos que estaban a piques de esquecerse regresasen memoria colectiva. E non nos queda mis ca facermos unha especial mencin da grande contribucin de dona Josefa Aneiros, a avoa que veu a nosa escola a falarnos do porco Antn e a sa historia, ficando os seus relatos escritos no diario da escola.
112 IDEA 2005
E
Introduccin
Estes deben favorecerse a travs de:
Unha escola cada vez mis diversa

Ana Veira. IES Marqus de Suanzes.
fundamental que toda a comunidade educativa vaia percibindo a chegada do alumnado inmigrante como un feito enriquecedor e non como un problema para o que non hai unha solucin planificada. Dar resposta s novas necesidades educativas que xorden nunha sociedade que pasa de monocultural a multicultural debe ser un motor importante para o labor educativo. Cando nos centros educativos se incorpora alumnado de diferentes procedencias debemos ter en conta dous eixos de actuacin importantes: - A aprendizaxe da nova cultura na que se van a desenvolver os a alumnos e alumnas. - A aprendizaxe das linguas.
- A procura dunha resposta educativa individual para cada un dos alumnos/as do centro, entendendo a diversidade cultural como un aspecto integrador e enriquecedor para o conxunto da Comunidade escolar. - Termos moi presente que nestes procesos hai unha gran influencia da chamada "aporofobia" ou rexeitamento pobre (s veces somos mis receosos/as coas persoas de menos recursos econmicos).
- O Plan de Acollida (PAT) - O Plan de Accin Titorial - A organizacin de horarios, espacios para apoios. - As adaptacin das Programacins de aula, Adaptacins curriculares. - A colaboracin entre organismos pblicos, O.N.G.s, favorecendo a integracin no entorno. - O coecemento da realidade cultural dos diferentes pases de procedencia.
A escola como reflexo desta realidade debe dar cabida nela dun xeito pedagxico Intercultural. O camio propicio para todo isto a elaboracin dun Proxecto Educativo Intercultural.
113 IDEA 2005
Proxecto de educacin intercultural de centro

Debe ser un proxecto integral , dirixido totalidade do alumnado e asumido por toda a comunidade educativa.
Busca de medidas e recursos

Cmpre: - Termos presente s persoas como globalidade e membros dunha comunidade que vive nun determinado contexto. - Irmos cara verdadeira gratuidade do ensino. - Estender os comedoresescolares, as becas, as actividades extraescolares...
Obxectivos
1) Promove-la Educacin Intercultural. 2) Proporcionar s alumnos/as materiais que faciliten a atencin diversidade e convivencia ( importante a esttica do centro, o seu equipamento...), promovendo actitudes e comportamentos que eviten calquera tipo de discriminacin (sexismo, xenofobia, racismo, aporofobia) 3) Propiciar actitudes positivas de acollida. 4) Apostar polo encontro fronte mutua ignorancia, diversidade fronte uniformidade. 5) Fomentar a participacin das familias.
A escola como cruce de culturas
Cultura: senso amplo

Os nenos e as nena precisan estar educados como cidadns dunha cidade en crecente diversidade (esttica, cultural...) e afrontar as situacins desta realidade.
Valoracin social da diversidade Necesidade de estar educados para seren protagonistas da sa propia cultura, analizando a evolucin e as dinmicas.
Adaptacins sistema educativo

Educacin intercultural
O alumnado pode presentar algunhas dificultades, ademais das puramente lingsticas, como son: - Adaptacin nova sociedade. - Diferencias culturais. - Dificultades econmicas. - Desaxustes de currculo noso co do pas de procedencia. - Escasa ou nula escolarizacin de orixe. - Baixo grao de competencia lingstica na sa lingua de orixe
promover procesos educativos que formulen a interaccin cultural en condicins de igualdade.
Conceptos a) Anlise da multiculturalidade do contexto (factorea que condicio-
Procedementos a) Posibilitar as
Valores a) Valoracin por si mesma da diferencia cultural. b) Compromiso aos des-
vivencias e expresins culturais propias. b) Facilitar a interaccin, comunicacin e inter-
A educacin para a superacin das desigualdades

A educacin debe garantir que todas e todos teamos un mximo de desenvolvemento das nosas capacidades. O sistema educativo debe proporse como obxectivo a igualdade educativa, isto , o xito escolar para todas as persoas, con independencia da sa situacin social, econmica e/ou da valoracin social da sa propia cultura. A escola ten a obriga e a posibilidade de proporcionar os recursos precisos para a insercin social e laboral potenciando a igualdade de oportunidades na escolaridade obrigatoria (informacin, formacin, habilidades, comunicacin).
nan as relacins entre colectivos). b) Coecemento de rasgos culturais.
fronte
equilibrios por mor destas diferenzas (marxinacin, racismo...).
cambio dos referentes culturais.
de vital importancia
- A dotacin de profesorado - A incorporacin de diferentes profesionais no mbito escolar (educadores e educadoras sociais, mediadores/as, persoas tcnicas en servicios comunidade, traballadoras/es Sociais, etc.) - A coordinacin cos organismos das diferentes administracins implicadas e con colectivos ou axentes sociais.
114 IDEA 2005
- A potenciacin dos equipos profesionais multidisciplinares. - Unha maior dotacin econmica s centros. - A dotacin de novas tecnoloxas.
Hai teoras que falan de inmersin e de submersin, esta ltima a que forza aprendizaxes con descoecemento ou presencia da lingua materna, non se ocupa do seu desenvolvemento e est considerado o peor mtodo (Ruz Bikandi y M. Larraaga). Na medida en que desenvolvamos a nosa lingua materna seremos mis competentes hora de aprendermos outra lingua. Todas as linguas son vlidas, pois desenvolven o pensamento humano, e por tanto debemos respectalas todas, pois s as o status de cada unha delas ser positivo.
A abordaxe do dominio lingstico

A Lingua como concrecin da linguaxe un medio de representacin mental, un vehculo de transmisin de cultura e un forte vnculo social que une s grupos de persoas. Temos unha lingua de identidade; a lingua materna, querida, que serve para expresarmos emocins, sentimentos... E por outro lado, outras linguas que serven de comunicacin formal ou internacional que se impoen no lugar no que vivimos.
Anlise das diferentes situacins

Debemos preguntarnos dende o principio que o que cada neno ou nena necesita. Hai que partir da anlise de cada realidade, do lugar onde estea situada cada escola, de cal a realidade lingstica do seu contorno mis inmediato. Non igual un alumno/a: - con ou sen competencia lingstica na sa lingua materna, - escolarizado ou non no seu lugar de orixe, - de educacin infantil, primaria ou secundaria, - que tea ou non exencin do galego, - de incorporacin tarda escola. - etc.
A escola ten aqu un dos retos mis importantes xa que aprender as linguas o que fai que haxa socializacin, aprendizaxe, formacin e, polo tanto, integracin social.
A aprendizaxe de novas linguas

Debemos ter en conta que na nosa comunidade galega temos das linguas de aprendizaxe (en certos niveis educativos, tres ou catro). Por iso, debemos partir das realidades mis ou menos diglsicas. Neste contexto teremos alumnado nesta situacin: 1) Alumnos e alumnas cunha lingua materna L1. 2) Cunha lingua de contexto social e educativo L2, o galego ou o casteln. 3) Con outra lingua de contexto social e educativo L3, o Galego ou Casteln, que, segundo os contextos, poden estar en diferentes status.
Tipos de intervencin
Haber que analizar cada caso e programar apoios fra, dentro da aula ou ambos, procurando que sexan cotis, amplos e que non se alonguen no tempo. Ao mesmo tempo cmpre a implicacin e coordinacin dos diferentes profesionais (profesores e profesoras titoras, de rea, especialistas, etc.)
115 IDEA 2005
Obxectivos
- Acadar o mximo nivel de competencia lingstica adaptada a cada caso. - Desenvolver a capacidade de coecer e adaptarse a novas culturas. - Promover a capacidade crtica e de creacin de pensamento propio. - Facilitar a incorporacin progresiva ao currculo.
Punto de partida
Debemos ter en conta os coecementos previos do alumnado. O profesorado debe valorar a sa lingua como transmisora de coecementos para non facer patolxicos os descoecementos lingsticos, xa que descoecer a lingua do lugar non significa carecer de coecementos. Dbese fomentar a presenza da sa lingua materna, como afianzamento positivo, impulsando a continuidade ou evolucin da mesma. Cmpre buscar os estmulos positivos, coecendo e valorando o que capaz de facer o alumno ou alumna, as cousas en que destaca, etc.
- Procedementos motivadores. Uso de novas tecnoloxas - Buscar a funcionalidade, adaptacin ao contexto. - Convencemento da comunidade educativa. - Coordinacin cos diferentes profesionais. - Importancia do labor dos seus iguais, facndoos partcipes do proceso. - Ensinar nas das linguas (casteln e galego). - A educacin intercultural como marco, xa que ten como base as diferentes miradas do mundo, entrelazando o sentido crtico coa e cultura de cada un. As culturas teen bordes difusos e son cambiantes.
Avaliacin
Debe ser continua e que incida tanto nos alumnos/as, no aspecto formativo e sumativo da mesma, comprobando resultados e rendementos dos mtodos e materiais utilizados polo profesorado, co obxectivo bsico de buscar a funcionalidade e operatividade desta actividade.
O marco legal
"A Orde do 20 de febreiro do 2004. Medidas de atencin especfica alumnado procedente do estranxeiro"( DOG 26 de febreiro do 2004). A Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria parte da orde do 27 de decembro do 2002 que establece "diversas medidas de atencin alumnado con n.e.e, previndo necesidades educativas de carcter temporal asociadas historia persoal e escolar ou a situacins sociais e culturais desfavorecidas, que pola sa especificidade supoan a existencia de diferencias significativas no acceso ordinario currculo e, polo tanto, requiran apoios e atencins educativas especficas."
Nesta orde flase de chegada de alumnado de orixe estranxeiro e de retorno de inmigrantes galegos e as sas familias. As necesidades educativas sitanse en tres apartados: 1) Descoecemento das das linguas oficiais da nosa Comunidade Autnoma, galega e castel. Ao falar do descoecemento das das linguas quedan exentos desta medida de reforzo os alumnos e alumnas procedentes de pases hispanofalantes, as como fillos e fillas de emigrantes retornados con pouca competencia lings-
Metodoloxa
Teamos en conta os aspectos seguintes: - de vital importancia a compoente emocional para aprender unha nova lingua, debemos axudar a ter unha boa autoestima. - Ter en conta as necesidades do alumnado, partindo do seu nivel. - Canto mis desenvolvida estea a lingua materna, mellor axuda s novas adquisicins. Debemos, xa que logo, propiciar o cultivo da lingua materna de cadaqun. - Fomentar aprendizaxes significativos.
116 IDEA 2005
tica. Non se computan para a previsin de profesorado de apoio. Non se considera o Decreto 247/95 que di "o alumnado deber adquirir na escolarizacin a mesma competencia nos dous idiomas". A Administracin, basendose na redaccin deste apartado, escsase legalmente para o traballo lingstico particular do idioma galego, fomentando deste xeito o abandono da sa aprendizaxe e a carencia competencial, impedindo a verdadeira normalizacin lingstica. 2) Desfase curricular de dous cursos ou mis, con respecto que lles corresponde por idade. 3) Presentar graves dificultades de adaptacin medio escolar debidas a razns sociais ou culturais. Nestes casos haber que facer unha avaliacin psicopedagxica. Na disposicin adicional falase de alumnos e alumnas maiores de quince anos que presenten graves problemas de adaptacin e que se podern incorporar aos PIP establecidos pola Lei 10/2002, do 23 de decembro, de calidade da educacin que anda non estn en funcionamento. No caso de alumnado de menor idade non se especifica nada. As medidas de atencin sern: 1) As de tipo Curricular xerais, xa existentes: - Reforzo educativo. - Adaptacins curriculares. - Flexibilizacin de idade. 2) De tipo Organizativo: - Grupos de adquisicin das linguas. - Grupos de adaptacin da competencia curricular. As medidas de tipo organizativo desenvolveranse en grupos flexibles, con carcter temporal, e debern ser autorizadas pola delegacin, logo da solicitude da direccin do centro e do informe da inspeccin educativa. Ser necesario que a familia sexa informada previamente. A realidade que vivimos no presente curso acadmico, amosa unha situacin pouco efectiva xa que a administracin responde a moitas das demandas dos centros con envo de profesora-
do de apoio s cando hai grupos de alumnas e alumnos inmigrantes superiores a 24, e sen inclur neles os casos expostos na reflexin do apartado de descoecemento das das linguas. S conta a ratio hora de elaborar necesidades sen ter en conta as necesidades de desdobres, as caractersticas de alumnado do centro
Grupos de adquisicin das linguas

Son agrupamentos flexibles, con atencin individualizada que impulsa a formacin inicial especfica nas linguas vehiculares do ensino, dirixido alumnado que descoeza completamente ambas as linguas oficiais de Galicia. O alumnado poder formar parte un tempo mximo dun trimestre, a inspeccin educativa
117 IDEA 2005
pode autoriza-la ampliacin excepcional deste perodo. Podern desenvolverse en E.P. (10 perodos lectivos no 1 ciclo e 20 no 2 e 3 ciclo), ESO (24) e, excepcionalmente, no ltimo curso de E.I. (5 perodos lectivos).
Grupos de adaptacin de competencia curricular

Son agrupamentos flexibles, a permanencia neles ser dunha fraccin da xornada escolar, principalmente nas reas instrumentais, poderase estender longo de todo o curso escolar. S se podern desenvolver no 2 e 3 ciclo de E.P. (8 perodos lectivos) e na ESO (10 perodos); non poder abranguer a totalidade do horario semanal das materias nas que coincide. O alumnado deber pertencer mesma etapa educativa. O titor/a o encargado da coordinacin; o profesorado encargado pertencer preferentemente s especialidades de reforzo e asistir s avaliacins; a emisin de cualificacins corresponde profesor/a do grupo ordinario. Hai que ter moito coidado para que non se formen "grupos gueto" de alumnado de baixo nivel curricular. Non admisible que se abra a posibilidade de que os profesores e profesoras encargadas das diversas reas de reforzo non sexan especialistas nas mesmas, di a penas, preferentemente, xa que sobre todo na ESO o especialista de rea quen ten os recursos didcticos da aprendizaxe da sa rea especfica e non os especialistas noutras reas. Podern estar mesturados alumnas e alumnos de idades moi diferentes e con diversas reas de desfase curricular. En ningn apartado da orde do 20 de febreiro do 2004 dispn nada referente cuantificacin de
Deber pertencer mesma etapa educativa, sen necesidade de estar escolarizado no mesmo curso ou ciclo. O alumno/a estar no grupo de referencia en diferentes reas, depender do profesor titor/a a coordinacin do equipo docente, a sa avaliacin ser continua. A orde non ten en conta a competencia das das linguas por separado, ten un tempo de vixencia fixo de antemn prorrogable previo consentimento da inspeccin. Isto fai que non se tean en conta as diferentes evolucins do alumnado e dos seus idiomas maternos (ser capaces de entenderse a nivel primario co entorno non supn competencia lingstica nunha lingua, sobre todo na ESO, xa que a aprendizaxe nesta etapa supn un maior nivel de coecemento de vocabulario das diferentes reas a estudiar se queremos que os nosos alumnos e alumnas rematen con xito a sa escolarizacin), as como a situacin de "caos" organizativo ao tratarse de medidas trimestrais ou con posibilidade de non seren prorrogables. Nestes grupos podern estar mesturadas alumnas e alumnos de idades moi diferentes. Non se especifican as funcins do profesorado deste grupo, recaendo mis funcins no titor/a.
O teu cristo Xudeu, o teu coche Xapons, a ta pizza Italiana, a ta democracia grega, o teu caf Brasileiro, a ta numeracin Arbiga, as tas letras Latinas... ...E anda te atreves a dicir que o teu vecio estranxeiro!
118 IDEA 2005
alumnado mnimo preciso para a formacin de grupos, dotacin de profesorado, etc. Entndese que a non dotacin en determinados centros s debido disposicin da Consellera na sa poltica de priorizacin do "aforro" e de recortes orzamentarios da escola pblica.
por parte da Consellera para a consecucin dun ensino de calidade que vaia encamiado ao progreso social e educativo da sociedade galega, no fomento dunha escola pblica dotada de recursos que conduzan ao xito escolar dos nenos e das nenas galegas. S unha aposta educativa con orzamentos efectivos chegar a ser real. A educacin das novas xeracins est en xogo no presente e non podemos escatimar medios.
A modo de conclusin
Debemos confiar no incremento de dotacin econmica (recursos materiais e profesionais)
Entidades e ongs
Critas espaola. (pose materiais e en diferentes lugares ten experiencias de alfabetizacin con inmigrantes.) ASPG. Nova escola galega. Cruz vermella espaola La formiga. (ong de traballo con poboacin chinesa.) CITE, Vigo (traballo con alfabetizacin de inmigrantes.) CNICE (Centro nacional de informacin y comunicacin educativa; ofrece recursos para alumnado inmigrante.)
www.cruzroja.es saharagalicia@arrakis.es
(programas con saharauis, programas de intervencin.)
www.laformiga.org info@laformiga.org www.pangea.org/aecgit aecgit@pangea.org.
Editoriais e libreras
kalamo@librera-mundoarabe.com. kalamo@telefonica.net
(aprendizaxe da lingua espaola -textos en diferentes niveis-, ortografa bsica para inmigrantes, exercicios de autoaprendizaxe.)
www.aquari-soft.com
Editorial arguval, Hroe de Sostoa,122. 29002 mlaga. (manual prctico de conversacin para alumnos/as alfabetizados ou adultos.) Librera dismar, Tel: 93-329 8952 (libros en chins ou sobre china.)
al-diwan@arrakis.es
Safel distribucin
safel@ibersaf.es
(textos de poesa bilinge rabe-espaol, contos tradicionais rabes.)
www.arabismo.com
(gran cantidade de informacin xeral e moitos enlaces)
baibars@nicoweb.com
(libros, vdeos, discos e cds. Moito material de lingua rabe, dende diccionarios a lecturas.)
www.formacin.cnice.mec.es www.formacion.pntic.mec.es
www.arrakis.es promolibro@arrakis.es
(enderezos de informacins xerais)
119 IDEA 2005
Enderezos da internet encol de diversidade cultural e lingstica

www.cnice.mecd.es/recursos.htm
(enlaces, solicitude de materiais)
www.cvc.cervantes.es
(foros, enlaces...)
chavos@mundo-r.com
Asociacin "chavs" (Traballo con xitanos na comunidade galega).
www.juntadeandalucia.es/averroes/recursos/area-lengua.
(marco terico sobre inmigracin, aspectos de lengua.)
www.cnice.mecd.es/recursos/secundaria/transversales
(coleccin de seis cadernos "viaje-esperanza". Grupo eleuterio quintanilla, poden descargarse para a sa utilizacin. Os temas son: 1) a historia da humanidad a historia das migracins. 2) estados unidos, un pas de inmigrantes. 3) todos somos fillos de emigrantes. 4) por que emigran as persoas na actualidade? 5) as dimensins da inmigracin en espaa. 6) os outros tamn teen cultura) Editorial maguregui C/ Buenaventura Muoz, 16. 08018. Barcelona Tl: 93-309 94 27
www.fsgg.org.
(sobre xitanos)
www.educa.aragob.es/cprcalat/diversidadling.htm
(experiencias de centros con inmigrantes, enlaces e artigos tericos.)
www.cult.gva.es
(recursos, experiencias, moita informacin de materias para diversidades, literatura infantil e xuvenil.)
www.pangea.org/aecgit aecgit@pangea.org.
(educacin e traballo con xitanos longo de mis de 20 anos. Edita boletn gratuto.)
www.zonhg-wen.org www.sirpus.com info@sirpus.com

(diccionario ilustrado bsico.)
www.chinaviva.com
(en casteln.)
www.formacin.pntic.mec.es7ofrecemos/earabe.htm.
(con contidos de lngua)
info@al-nadwa.com www.gencat.es
(diccionario rabe-cataln audiovisual)
www.cnice.mecd.es/recursos2/atenciondiversidad
(materiais didcticos de diversisdade, en xeral; pdense solicitar)
120 IDEA 2005
A
IDEA 2005
A Historia da Msica no teu PC

Teo Ramrez (IES Concepcin Arenal, sede do grupo) Fabio Sanmartn (Conservatorio Profesional de Msica de Vigo) Graciela Galdo (IESTerradeTrasancos) Carmen Malde (CPI Atios) Abel Dueas (Conservatorio Profesional de Msica de Vigo) OscarMartnez (CEIP Macieira) Daniel Daz (IES n1 Pontedeume) Mnica Surez (IES Praia de Barraa)
Durante o curso 2003-2004 implantouse "Historia da msica" como optativa de modalidade para o bacharelato de humanidades e polo tanto, formara parte das probas de acceso universidade. Isto xa sempre unha responsabilidade engadida, pero para os docentes de msica era unha situacin nova que non estabamos acostumados. E como sempre, os comezos non son doados: todo estaba por facer, e o problema via agravado pola escasa formacin musical previa de moitos dos alumnos, especialmente no bacharelato para adultos. As editoriais ofertaron uns poucos libros de texto non adaptados s PAUU en Galicia e con nulo interese didctico; o nico material nosa disposicin era o que a Comisin Interuniversitaria Galega publicara na rede, e que consista nas gravacins das 46 audicins propostas para a parte prctica da proba e mis unhas breves notas sobre elas. Estaba claro que a preparacin dos materiais necesarios pasaba polo traballo en equipo, e as o fixemos. O caso que s tres dos membros do grupo impartamos esta materia, e isto di moito dos restantes, xa que traballaron con ns por xenuno interese na renovacin e formacin continua. Os obxectivos que pretendiamos alcanzar eran tres: -Debater e investigar colectivamente sobre as obras propostas, recollendo os resultados en documentos de texto (comentarios ou anlises).
-Elaborar un directorio de todo tipo de recursos sobre as obras propostas e que poida ser de especial interese e utilidade s alumnos de 2 curso de bacharelato de Historia da Msica. -Recompilar moitos destes recursos, dixitalizalos e integralos nunha aplicacin informtica multimedia que sexa de utilidade tanto para o uso colectivo no aula como para a exploracin individual por parte dos alumnos. dicir, queriamos facer un material de utilidade para o alumnado de bacharelato e moi especialmente o de Historia da msica de 2 curso. Pero, o uso do ordenador era a mellor opcin ou estabamos a caer no snobismo tecnolxico? Coidamos que se trataba do primeiro, xa que a integracin de recursos multimedia podera terse feito con vdeos e material impreso, pero non ofrecera xamais as mesmas posibilidades de exploracin individual por parte do alumnado. Non andabamos a facer un material para usar s nas aulas dun xeito colectivo, senn que tia que permitir o traballo individualizado (mesmo elaboramos distintos textos para cada audicin, adaptados a alumnos con distintas formacins previas). As dificultades a superar eran de dous tipos: tcnicas e organizativas. Sobre as primeiras, s dicir que na edicin dos recursos multimedia e redaccin dos distintos textos, empregamos distintos formatos, programas e ferramentas, pero sobre todo... moito tempo. Todos os contidos
121
foron integrados despois en documentos HTML e engadimos algns complementos: un buscador de recursos na rede, actualizacins desde internet, gua do material, editor de texto en Galego para notas persoais e un programa instalador para Windows. Pero o autntico cabalo de batalla foi a organizacin. Cada membro tia acceso a distintos recursos e fontes de informacin, pero queriamos establecer comisins nas que cada un de ns traballara as audicins da sa preferencia, e non precisamente aquelas das que tivese mais recursos sa disposicin. Outras comisins traballaran no deseo grfico e a edicin dalgns materiais, mentres que en gran grupo tomabamos decisins como a posta en comn das probas nas aulas ou a confeccin de criterios para a elaboracin homoxnea dos textos e cuestins tcnicas sobre edicin dos recursos multimedia. Pero esto significaba que tiamos que recompilar e catalogar os distintos recursos para despois podelos intercambiar, seleccionar e editar. A tarefa era moi complexa polo que buscamos axuda en distintas lecturas sobre xestin do coecemento; a solucin foi unha lista de protocolos dos que os mis importantes foron os relativos s comunicacins internas: -Catalogacin e comunicacin de materiais baseada en formularios normalizados de "declaracin de recurso". Un para ilustracins, textos e gravacins, e outro para vdeos, enderezos na rede e animacins. A principal vantaxe deste sistema era que, dunha ollada, os membros de cada comisin poderan comparar entre recursos alternativos sen necesidade de velos fisicamente (pensemos no que sera ir s reunins cargados con enciclopedias, CDs, etc.) -Uso intensivo das comunicacins telemticas. Dado que os membros do grupo traballamos en distintos centros (e mesmo en distintas cidades) non era posible o intercambio ou prstamo informal de materiais marxe das reunins. Dependendo da urxencia e a natureza da comunicacin ou envo, empregamos telfono, mensaxes curtas e correo electrnico. Tamn fixemos unha pxina web con tres finalidades: publicar comunicados xerais non urxentes (como os borradores das actas de reunin), ter sempre dispoibles dun xeito cmodo distintos documentos (como os datos de contacto dos membros), e empregar o espacio libre para intercambio de arquivos con FTP (File transfer protocol).
Unha cuestin que foi obxecto de atencin desde o primeiro momento foi a de a legalidade do uso de todo tipo de materiais. Estudiamos coidadosamente a Lei de Propiedade Intelectual para estar seguros de qu materiais protexidos e baixo qu supostos e condicins poderiamos empregar no noso traballo. Outra condicionante importante foron os cambios e novidades que a CIUG a publicando acerca das PAUU longo do curso. No tocante avaliacin do noso traballo, o mellor banco de probas foron as aulas. Os resultados non s nos axudaron a pulir e perfeccionar os materiais de cada unha das obras, se non que foron moi tidos en conta en algns aspectos xerais, tales como o deseo da interface e a estructura dos contidos. Sobre esto ltimo, dicir que finalmente acordamos que os comentarios seran o eixe vertebrador dos outros recursos, de xeito que cada audicin podera levar asociados todos ou case todos os seguintes tipos de materiais:
Texto sinxelo de introduccin obra.
Biografa do autor,datos do contexto, etc.
Comentario con explicacinsde maior complexidade.
Textos e outros arquivoscomplementarios.
Extractos de partituras.
Extractos de gravacinsen formatos Mp3 e Ogg.
Vdeos en formatosMpeg e RealPlayer.
Bibliografa e recursos empregados en cada obra.
Enderezos na rede con informacine recursos complementarios.
122 IDEA 2005
FICHA NORMALIZADA DE DECLARACIN DE RECURSOS Audicin:
Partituras En papel
Dixitalizadas
Cor: Tamao: Fonte: Outros datos: Formato: Cor: Fonte: Outros datos:
Tamao:
Gravacins En CD En MP3
En outros formatos dixitais
Fonte: Outros: kbs/s: Fonte: Outros: Formato: Fonte: Outros:
Estreo:
Datos tcnicos:
Ilustracins En papel
Dixitalizadas
Motivo: Cor: Tamao: Fonte: Outros: Motivo: Formato: Cor: Fonte: Outros:
Tamao:
Informacin Fonte 1
Fonte 2
Fonte 3
Contidos: Extensin: Valoracin: Fonte: Outros: Contidos: Extensin: Valoracin: Fonte: Outros: Contidos: Extensin: Valoracin: Fonte: Outros:
Recursos proporcionados por:
123 IDEA 2005
INSTRUCCINS PARA ENCHER OS DATOS Audicin: Autor, obra e numeracin segundo a lista
Partituras En papel
Dixitalizadas
Cor: Si/Non Tamao:En cm, horiz x vertical Fonte: Revisor, editorial, ano, pxina Outros datos:Transcripcin, Urtext, Facsimil... Form:Pdf, jpg..Cor:S/N Tam:pixels hor x ver Fonte:Public. multimedia, direccin de internet... Outros:Transc., facsimil, compresin, resolucin...
Gravacins En CD En MP3
En outros formatos dixitais
Fonte:Intrprete(s), director, discogrfica, ttulo.. Outros:Ano, directo/estudio kb/s:120, 256... Estreo: S/N Fonte: Public. multim, direccin de internet, CD... Outros: Form:WAV, VQF... D.tcn: Os que procedan Fonte: Public. multim, direccin de internet, CD... Outros:
Ilustracins En papel
Dixitalizadas (non partituras)
Motivo:Compos., estrea, cidades, auditorios... Cores: S/N Tamao: En cm, horiz x vertical Fonte: Autor, ttulo, editorial, ano, pxina Outros: Autor do cadro/lmina/foto, exposto en... Motivo: Compos., estrea, cidades, auditorios... Form:bmp, jpg... Cores:S/N Tam: pixels hor x ver Fonte: P. mult., dir. internet, elaboracin propia.. Outros:Autor do cadro/lmina/foto, exposto en...
Informacin Fonte 1
Fonte 2
Cont: Biografa, notas de concerto, anlises... Extensin: Aproximada en pxinas de texto Val: Opinin persoal sobre a sa posible utilidade Fonte: Datos editor., dir. internet, libreto de CD... Outros: Contidos: Extensin: Valoracin: Fonte: Outros:
Recursos proporcionados por: Membro do grupo que os declara
124 IDEA 2005
En total recompilamos, editamos e integramos 50 audicins en MP3, 44 grficos con fotografas, partituras e ilustracins, 10 vdeos en distintos formatos e va rias ducias de textos en formato Word, Pdf ou texto simple. Engadindo os arquivos propios da interface do programa chegamos a un total de 520, anda sen contar algns complementos e os grficos integrados en documentos Word. Agora podemos asegurar que subestimramos a envergadura do proxecto. De feito, traballamos sobre todas as obras, pero algunhas s estn presentes finalmente coa audicin, mentres noutros casos rematamos anlises, biografas, etc.; pero van presentadas como documentos de Word ou noutros formatos. S unhas poucas foron rematadas c formato HTML que decidramos finalmente empregar.
Desde o noso punto de vista non podemos mis que afirmar que pagou a pena facelo xa que en lias xerais acadamos os obxectivos que nos propuxramos. Desde un punto de vista tcnico foi desenvolvido para acadar a mxima compatibilidade: se non se producen cambios moi radicais no hardware/software ou se modifica o marco lexislativo, o noso traballo pode ser de utilidade para moitos cursos mis. Para rematar, o noso agradecemento a Francisco San Ramn (poente das horas de formacin), a Mara Jos Souto Cuchi (titora do grupo) e a todos aqueles s que debemos algns materiais, especialmente a Alejo Amoedo e Nicasio Gradaille (Profesores do conservatorio profesional de Vigo).
125 IDEA 2005
L
126
Luz e cor. Unha viaxe ao pas dos Impresionistas

Seminario Permanente CEFORE de Ferrol 2003/2004
A integracin das Tecnoloxas da Informacin e da Comunicacin no Ensino (TIC) esxenos cada vez mis ter nosa disposicin soportes dixitais ricos en informacin para poder utilizalos na nosa prctica diaria. Con este propsito e coa fin de elaborar os nosos propios materiais multimedia os departamentos de Francs e Debuxo do IES Concepcin Arenal realizamos, nun marco de formacin baixo a tutela da asesora de linguas M Jos Souto, unha unidade didctica multimedia en soporte CD-ROM titulada Luz e cor, unha viaxe ao pas dos Impresionistas para alumnos comns de 3 da ESO utilizando tecnoloxa multimedia. En principio queriamos elaborar unha unidade didctica modesta pero o produto final foi un pouco mis amplo do previsto.
Buscamos como escenario pedagxico un tema afn, interdisciplinar a ambos os dous departamentos que nos permitise abrirnos ao exterior nuns momentos clave da construccin da identidade europea, anda que fose dun xeito vir-
IDEA 2005
tual. E decidimos que podera ser o Impresionismo un tema interesante dende a ptica da cor, cultura (departamento de Plstica), e do coecemento da lingua e cultura francesa (departamento de Francs). A tarefa principal era, xa que logo, que os nosos alumnos descubrisen a pintura impresionista e coecesen os tesouros que se conservan no Museo dOrsay, en Pars, comunicando en francs, dunha maneira o mis visual e comunicativa posible, suliando o papel importante da esttica e das linguas estranxeiras na formacin. Ademais, non podiamos esquecer que este ano pasado celebrouse o centenario da morte de Gaugin.
Actividades
O
CD que elaboramos ten tres partes diferenciadas:
- Para traballar a fontica: Maratn, actividade de QMC para revisar a nasais. - Os contidos socioculturais: La carte de Paris. A partir dun mapa de Pars, e por medio de ordes orais, temos que seguir un itinerario e chegar ao noso destino final: o Museo dOrsay. Previamente podemos visualizar as expresins que temos que entender. Les arrondissements: Para descubrir Pars, os seus principais monumentos, os seus barrios, as sas estradas. Posibilidade de escoita. - Actividades de reforzo e ampliacin a travs de Xogos: Un sur trois: Unha posibilidade de tres. Le pendu: Recoecer a natureza das palabras. Pluie de mots: Reconstrur palabras. Mlange: Sopa de letras. Mmory: Encontrar cartas idnticas. QCM: Unha pregunta, tres respostas, unha soa delas vlida. Turbo: Recoecer palabras. 2. Una segunda, con actividades e con contidos exclusivamente tcnicos das artes plsticas, nos que pretendemos que, a travs de animacins
1. Unha especfica para a clase de francs cunha serie de actividades organizadas e coherentes con claro enfoque comunicativo, relacionadas con aspectos da pintura, lxico das cores, anlise de cadros impresionistas, exercicios de gramtica como concordancia de adxectivos e fontica, funcins da linguaxe, expresins idiomticas, con amplos contidos socioculturais sobre Pars e o impresionismo, onde a competencia de comprensin oral primaba, por exemplo: textos con audio, escoita de entrevistas, cancins. Unha parte destas actividades son ldicas e outras de reforzo e ampliacin. Citemos algunhas delas: - De lxico: La palette de lartiste, Les couleurs du tableau. - Funcins da linguaxe e gramtica: Flash de grammaire, Les coquelicots.
127 IDEA 2005
pedagxicas e ilustracins, os nosos alumnos e alumnas puidesen observar mellor a descomposicin da luz, as cores primarias, os pigmentos, as harmonas, etc. - A teora da cor. Podemos ver o prisma de vidro que descompn a luz branca nun feixe de cor como o arco da vella. Inclese a descomposicin da luz en cores, o espectro visual, etc. - A percepcin da cor. Mstranse os tres factores que inciden na percepcin da cor. A luz. Amosamos un exemplo cun pallaso no que vemos como incide a luz. A vista. Os seus aspectos fisiolxicos, como a travs da retina percibimos a cor dos obxectos. As cores, os pigmentos e a natureza qumica das sntese subtractivas. - Snteses subtractivas. De forma progresiva explcase a mestura de cores e pigmentos e a obtencin das cores complementarias, primarias e secundarias. - Propiedades fundamentais da cor: Podemos manipular estas variables a travs de varios exemplos: Ton, Valor, Saturacin. - O crculo cromtico. A travs de diversos botns, e partindo do crculo cromtico, o alumno pode obter diversas gamas harmnicas con exemplos de cadros do Museo dOrsay. - Actividades de reforzo e ampliacin: Asociar: A travs deste xogo, revisar os coecementos estudados. Emparellar: Trtase dun xogo de tipo cultural. Hai que emparellar pinturas do museo impresionista dOrsay.
Colorar 1-2-3: unha actividade de simulacin que se realiza utilizando as cores progresivamente, partindo de gamas sinxelas e chegando a niveis mis complexos permitindo a creatividade. unha actividade de arrastrar e colorar. Temos a posibilidade imprimir os nosos traballos. - Xogos de reforzo. Asociar: a travs deste xogo revisar os coecementos estudados. Emparellar. Xogo de tipo cultural. Hai que emparellar pinturas do museo impresionista dOrsay: Quebracabezas1-2: Xogo para restablecer un cadro previamente descomposto en varias pezas. 3. Una terceira, de claro contido sociocultural sobre o impresionismo, os seus pintores mis destacados, a sa obra, e unha visita ao Museo dOrsay. - Les impressionnistes: Texto e son con informacins sobre a orixe e as causas que o provocaron. - Le muse: Acceso web do Museo dOrsay, con visita virtual.
128 IDEA 2005
Programa
Para realizarmos este traballo utilizamos o programa Macromedia Flash XM, que unha ferramenta multimedia de uso sinxelo, que serva perfectamente para atinxirmos os obxectivos previstos. Este programa permite xerar pelculas de pequeno tamao con avanzadas caractersticas multimedia, tales como animacin, audio, interactividade, etctera. As animacins Flash estn preparadas para o emprego, teen pouco peso, grafismo (imaxes vectoriais que case non ocupan espazo e que se poden modificar doadamente) e permiten a interactividade. O nico requisito que para as poder visualizar cmpre que o usuario tea instalado o plug-in correspondente no navegador. Os navegadores de ltima xeracin xa o levan includo. As caractersticas deste programa permitronnos crear, dunha maneira mis ou menos sinxela, animacins con exercicios e actividades para a aprendizaxe das nosas respectivas materias. Vantaxes pedagxicas e posibilidades didcticas que puidemos apreciar utilizando o programa: Flash permtenos a creacin dos nosos propios escenarios pedagxicos, nos que podemos integrar a materia desexada, a nosa metodoloxa persoal e a avaliacin automtica das aplicacins. Posibiltanos a combinacin de imaxes, son, animacins dixitais, vdeo e hipertexto, logrando unha grande interactividade. Esta maneira de presentar os contidos desexados brenos posibilidades atractivas e eficientes na didctica das nosas materias. Nun s soporte ou ferramenta nica, podemos combinar e aplicar gran parte dos recursos coecidos ata hoxe (audio, vdeo, fotos, internet, etc.) Non hai posibilidade de se perder en aspectos tcnicos.
Flash permtenos crear Interactividade e autonoma do discente: A interactividade permite actuar, escoller, pulsar, repetir, pararse, etc. O alumno recebe constantemente resposta s sas accins, e esta especie de autoavaliacin, facilitada pola retroalimentacin que continuamente proporciona, axdalle a dirixir a sa propia aprendizaxe e a potenciar o que se denomina a sa autonoma. Esta interactividade permitiunos, a parte de desear animacins propias, desear actividades coas seguintes interaccins: - Verdadeiro/Falso. Crea unha interaccin na que o usuario debe responder unha pregunta con verdadeiro ou falso. - Eleccin mltiple. Crea unha interaccin na que o usuario debe responder a unha pregunta escollendo entre varias opcins. - Encher o espazo en branco. Acepta unha resposta que debe escribir o usuario e verifcaa coas frases correspondentes. Arrastrar e colocar. Establece unha interaccin na que o usuario debe responder a unha pregunta arrastrando un ou mis obxectos na pantalla e colocndoos nun lugar especfico.
129 IDEA 2005
Conclusins
Cremos que hai moitos aspectos interesantes na elaboracin destes contidos propios xa que as: - Integramos as TIC no ensino. - Creamos un material interesante e alternativo para o alumnado. - Temos recursos didcticos complementarios e distintos aos tradicionais. - Temos a posibilidade de traballar con soportes variados. - Podemos adaptalos ao nivel ou peculiaridades dos nosos alumnos. - Os soportes multimedia favorecen a autonoma do alumnado, xa que a autoavaliacin e retroalimentacin son instantneas. A interactividade pdenos permitir a autocorreccin ou a veri-
ficacin de exercicios, consultas en internet etc., apenas premendo nun botn. - Faciltanos levar a cabo un ensino mis individualizado (vxase atencin diversidade) polo que d unha resposta mis axustada aos distintos niveis, intereses, motivacins e ritmos de aprendizaxe. - E, sobre todo, a motivacin. Cremos que este material contn elementos que poden resultar motivadores para o alumnado e o profesorado. Agardamos dispor dunha base de datos altamente desenvolvida, de animacins xa feitas ou con materiais de distintos tipos: textos, fotos, debuxos, audios... clasificados por temas ou niveis. Estes materiais podern ser utilizados, modificados e adaptados polos profesores e alumnos para axustalos aos seus requirimentos concretos.
130 IDEA 2005
Europa en ns
U
En setembro de 2003, descubrn a cidade de Ferrol tras unha longa viaxe en coche desde a mia Bretaa natal, concretamente desde Brest, principal cidade da provincia de Finistre. Nunca viera ate aqu, a pesar de pasar o curso acadmico 1999/2000 en Vigo, como estudante de Erasmus. Durante tres anos soara tanto con volver Galiza que non esperaba unha cidade como Ferrol, e non o digo por mal senn pola falta de exotismo ou polo menos de cambio que unha busca ao marchar lonxe. En efecto, ao chegar ao porto atopeime cunha goleta arxentina, a mesma que dous das antes eu visitara en Brest, nun peirao do arsenal militar da ra, entre as gras cegoas e os buques de guerra grises e os seus marieiros... Tamn, ao descubrir a cidade sorprendeume a similitude de organizacin urbanstica, o trazado xeomtrico do centro que me lembrou Brest, tal como foi reconstruda despois da Segunda Guerra Mundial. En realidade, sentinme axia en casa. Este sentimento acentuouno o persoal da EOI, que se portou de marabilla comigo desde o primeiro ata o ltimo da da mia estanza, cousa que lles agradezo moitsimo. Traballar na Escola Oficial de Idiomas de Ferrol foi un verdadeiro pracer, e iso por varias razns. A primeira o ambiente moi familiar de traballo e de confianza que reinaba na escola entre todos, profesores, persoal non docente e alumnado. Tamn o lugar impor-
Unha asistenta de Francs na Escola Oficial de Idiomas de Ferrol

Maryse Vigouroux, asistente de Francs na Escola Oficial de Idiomas de Ferrol, ano 2003/2004
tante, o edificio novo e moderno, ofrece tanto ao alumnado como ao profesorado moitos medios para estudar e ensinar, como os laboratorios de idiomas con internet, saln de actos, biblioteca ben dotada con acceso libre a internet e prensa estranxeira, aulas con televisin, vdeos e dvd, etc. A principal razn, polo tanto, a calidade do ensino e o interese do alumnado que frecuenta este tipo de centros; son esixentes, atentos e animados. De feito responderon positivamente s actividades culturais que lles propuxemos, por exemplo durante as xornadas culturais ou as proxeccins semanais de pelculas. Tamn organicei todos os martes pola noite parrafeos en francs, nun bar da cidade, que estaban abertos a calquera que quixese falar. Estes encontros tiveron moito xito e axia se formou un grupo de afeccionados, xente da escola (alumnos e alumnas do primeiro ao quinto ano), mais tamn outras persoas que estaban na cidade: francfonos do Canad, do Senegal, comerciantes, un enxeeiro madrileo... s veces, tamn ocorreu que din a catar les crpes bretonnes, as filloas bretonas, na escola ou no devandito bar, pero, con todo, a actividade que mis xito tivo foi a viaxe que fixemos Bretaa. Percorremos, durante unha semana, a costa oeste francesa, Bayonne e Bordeaux, e principalmente a bretona; pasamos por Rennes, polo Mont Saint Michel, Saint Malo, Quimper... A etapa
133 IDEA 2005
final da viaxe, antes de iniciar o regreso, foi a cidade de Brest. Al agardbannos, e fomos agasallados cunha cea polo alumnado dunha asociacin de emigrantes espaois que reciben clases de espaol cunha profesora galega. Con esta viaxe plantamos as bases dun intercambio entre ambos e dous centros. Este ao tcalles aos bretns visitar aos alumnos da escola de Ferrol, durante a Semana Santa.
cs como lingua estranxeira, como ltima etapa da formacin. Daquela, durante seis meses, ademais do meu papel de lectora, desempeei o de profesora, baixo a tutela do xefe de estudios do departamento, e din clases aos alumnos dos cinco niveles de estudios que se imparten na Escola Oficial de Idiomas. Desenvolvn moito a mia capacidade de traballo, de improvisacin as como de imaxinacin, e afirmeime fronte a un alumnado maiormente mis vello ca min, o que non me resultou cousa doada. O mis formador foi o contacto cos profesores. Aprendn moito ao observar as sas clases e, sobre todo, ao reunrmonos para preparar e reflexionar sobre as secuencias docentes. En setembro de 2004 entreguei o meu traballo de fin de carreira, que baseei nas reflexis pedagxicas e didcticas experimentadas e levadas a cabo durante a mia prctica na EOI de Ferrol. Puxen de releve o interese, a axuda e a grande competencia que o profesorado da EOI mostrou durante a mia prctica; mais tamn o interese e nimo do alumnado, o que hai destes centros, mia maneira de ver, os sitios idneos para realizar as prcticas dos futuros profesores de francs. De feito, o tribunal fixo moitas preguntas sobre a definicin e o funcionamento das Escolas Oficiais, e decidiron animar aos estudantes de Brest desta carreira a realizaren as sas prcticas nas EOI espaolas. A nivel profesional, foi unha experiencia moi importante porque se realizou nun centro oficial e, ademais, resultou atractiva para outro centro docente galego, pois inda ben non se acabara o curso e xa me respondan favorabelmente mia solicitude de emprego. Traballo actualmente para a Universidade de Vigo, no campus de Ourense, como lectora de francs.
Foto do encontro en Brest despois da cea na que se falaba, sobre todo, castrapo.
Este ano en Ferrol correspndese tamn cos meus primeiros pasos na docencia do francs. At agora, eu estudara Filoloxa Hispnica, sacara a licenciatura e dera algunhas clases nun instituto de Brest. Ao mesmo tempo, segua un curso para ser profesora de francs para estranxeiros e estudara apenas teora ao chegar Escola Oficial de idiomas. Foi nisto que eu puiden desenvolver os meus coecementos prcticos e reforzar os tericos. Nun primeiro momento o meu primeiro papel foi elaborar, coa axuda do profesorado, secuencias docentes adaptadas a cada grupo, baseadas na producin oral e levalas a cabo en clase. Logo aceptaron que realizara una prctica como profesora de francs, prctica que se esixe aos futuros profesores de fran-
134 IDEA 2005
O
A nosa experiencia educativa europea comezou a sa andaina no mes de outubro do curso pasado cando o Claustro de profesores e o Consello Escolar aprobaron introducir a dimensin europea nos obxectivos xerais do centro. A mellor forma que se nos ocorreu foi intentar participar nun dos proxectos escolares da Axencia Scrates e puxmonos mans obra. Comezamos por determinar, de forma moi xeral, a temtica na que nos gustara traballar e o grupo de profesores que se implicara mis directamente no desenvolvemento do proxecto europeo no noso centro. O paso seguinte consistiu na busca pola Europa dixital dos centros europeos que estiveran dispostos a traballar connosco e o medio que mellor funcionou foi a bolsa de socios que ten Scrates na sa pxina web. Adicmonos durante un tempo a enviar as nosas mensaxes va e-mail cun pouco de informacin do noso centro e dos nosos obxectivos a todos aqueles centros europeos que dalgunha maneira respondan s nosas expectativas. A resposta afirmativa s nosas demandas chegounos dende Agios Dimitiros, un centro de Atenas, que nos propoa asociarnos a un proxecto que eles xa estaban desenvolvendo xunto con Italia, Portugal e Suecia, que era o centro coordinador.
O IES Moncho Valcarce nun comenius

Mara Jess Prez Iglesias
Aceptada a proposta grega, cerca do Nadal comezamos unha carreira contra reloxo para conseguir reunir e presentar toda a documentacin que exise a Axencia Scrates para participar como asociados no proxecto que levaba por ttulo Novos mtodos para aprender mellor. Gaada a carreira e espera da confirmacin e aprobacin da nosa participacin en dito proxecto, seguimos mantendo a comunicacin co centro coordinador e tamn co resto dos centros para non perder o contacto e coecernos un pouco mis. No terceiro trimestre o centro coordinador sueco invtanos a participar, xunto coas delegacins dos outros centros asociados, na reunin de coordinacin do proxecto que vai ter lugar no mes de maio en Estocolmo.
135 IDEA 2005
Viaxamos das profesoras do noso centro ata Estocolmo. Al tivemos a oportunidade de coecer s persoas coas que posiblemente iamos traballar nun proxecto comn e ver a exposicin dos traballos que fixeran ao longo do curso; tamn tivemos ocasin de facer a planificacin do traballo do curso seguinte xunto con eles. Regresamos s Pontes satisfeitas da visita, tanto a nivel do trato profesional como do trato persoal. Aprobada a nosa participacin, nos meses de setembro e outubro traballamos nos dous temas que se decidiran: - Un informe sobre o noso sistema educativo. - A recollida de datos sobre aspectos clave do noso proceso de ensino-aprendizaxe a travs dunhas enquisas realizadas aos alumnos e aos profesores . No mes de novembro volvemos ter outra reunin do proxecto con representacin dos mesmos centros que xa estiveramos en Estocolmo mais os representantes dun novo socio, o centro Alytus de Lituania. Esta xuntanza fxose en Constancia (Portugal) e tia como fin a posta en comn das conclusins das enquisas e a presentacin dos respectivos sistemas educativos coa pretensin de facer unha anlise comparativa e aproveitar, uns dos outros, aqueles mtodos que poidan mellorar a calidade do ensino. Neste momento estamos no terceiro ano da renovacin do proxecto Novos mtodos para aprender mellor, un proxecto que foi crecendo en participacin co tempo,xa que foron catro centros os que o iniciaron e na actualidade somos oito os colexios que traballamos par dende varios pases europeos nun proxecto educativo comn. As aspiracins do noso centro de inclur a dimensin europea na nosa programacin est vndose satisfactoriamente cumprida e ter o seu colofn coa celebracin da Semana Cultural adicada a Europa, que ter lugar entre o 11 e o 17 de abril do presente ano no IES Moncho Valcarce, e que vai con-tar con representantes dos profesores e alumnos dos nosos socios europeos, que enche-rn de contido significativo o obxectivo europeo.
136 IDEA 2005
A escola revelada
E
IDEA 2005
Escola e Sociedade Mugardos I.- 1848-1931

Bernardo Miz Vzquez, historiador e profesor do IES Concepcin Arenal. Ferrol.
Esculcar nos arquivos a mido tarefa ingrata: fondos perdidos ou que estn mal clasificados, documentos desaparecidos, censurados ou "secuestrados", locais inhspitos, desleixo institucional, carencia de persoal, e, como mis desagradable, persoas antipticas ao seu frente. Mais noutras ocasins -cada vez mis- quen investiga atendido eficaz e cordialmente nun espacio cmodo, e con ledicia atopa aquelo que percura. Son coecedor de moitos arquivos por mor de documentar os estudos histricos dos que me teo ocupado, especialmente botei moitas horas nos arquivos militares de Ferrol e Corua e nos dos concellos de Ares, Cabanas, A Capela, Fene, Mio, Monfero, Mugardos, Pontedeume e Vilarmaior; nestes arquivos municipais hai material abondo, xeralmente moi descoecido e pouco estudiado, que pola sa proximidade local permite coecer en profundidade como era/ a poboacin, a sociedade e, xa que logo, o pas; asemade, s veces teo atopado neles documentos e informacins que constiten autenticos tesouros para o investigador, alegra esta que gratifica a tan a mido rida e erma labor de moitas revisins. Nalgn caso a humidade esborranchara os libros de actas, noutros houbo substraccins e perdas documentais, pero de xustiza loubar o eficaz sistema de ordeamento e clasificacin que est a ser aplicado, e a profesionalidade de quen atende estes arquivos (David e Mercedes no caso de Mugardos, superando con boa vontade problemas de espazo e desgraciadamente con
contrato temporal), reclamando eu dende eiqu para eles o recoecemento e estabilidade laboral que merecen, pois de non ser polo seu labor, moito do traballo do historiador sera imposible.
1.- Mugardos, na outra banda...

Estando a realizar un estudio sobre a evolucin poltica, sindical e social do territorio coecido como "a outra banda" da ra de Ferrol (aclararei aos forneos que esa definicin corresponde banda Sul da ra e at Cabanas e Pontedeume) na primeira metade do sculo XX, coido de interese extraer do que levo elaborado algns aspectos referidos ao eido educativo, basendome fundamentalmente en materiais arquivados en Mugardos e menos- en informacins procuradas noutros lugares e nas memorias. Nesta ocasin, e por non cansar, presento s a evolucin escolareducativa mugardesa anterior Segunda Repblica, deixando aquel "tempo de esperanza" democrtica e de innovacin pedagxica para unha segunda entrega. De tdolos xeitos entre o material anexo ao escrito vai un "cadro" coa relacin de mestres das escolas mugardesas dende 1849 at a desfeita do 1936. Permtome desenvolver unhas reflexins de arredor do obxecto estudiado, pois a escola est sempre inserida nun conxunto social. Os factores que sinalo inmediatamente, con outros
139
fenmenos que obvio por non alongarme, coido axudarn a comprender a situacin educativa mugardesa e as sas semellanzas e diferenzas con outras reas.
A primeira xeira que podemos documentar

comeza no ano 1848, cando, seguindo a normativa gobernamental, a corporacin mugardesa reactivou a entn denominada "Comisin de Instruccin Primaria" competente s no ensino pblico e preocupada fundamentalmente polas cuestins econmicas, pois aos concellos corresponda abonar os salarios ao profesorado e o mantemento, propiedade ou aluguer dos locais escolares, daquela s unha escola de nenos e outra de nenas no distrito escolar formado pola capital municipal e a parroquia de Me, e outras das semellantes para un segundo distrito que abrangua as parroquias de San Xon de Pieiro e Santiago de Franza. Desta primeira xeira coecemos pola documentacin que na escola da capital municipal no 1849 estaba de mestre Andrs Lpez con 66 nenos e 11 nenas, mentres que a escola de Franza, con 56 nenos e 13 nenas, estaba rexida por Jos Carlos Daz, de quen, curiosamente, sendo o local escolar de propiedade parroquial catlica, anotan era "evangelista", supomos que de relixin e non de profesin ... Dende a promulgacin no ano 1857 da coecida como Lei Moyano, aquel organismo pasou denominarse "Junta Local de Primera Enseanza" cunha divagante, escasa e desigual actividade, que a pouca documentacin recolle como unha case exclusiva preocupacin pola dotacin orzamentaria das escolas, e dende 1874, asemade, e sen que saibamos os motivos anda supondo eran froito da Restauracin monrquica e do centralismo, pola defensa dunha rigurossima ortodoxia catlica e da unidade da patria espaola, destacando nese senso, sendo alcalde Pablo Gmez no 1880, a promulgacin dunha normativa escolar que, entre cuestins prcticas como os horarios, os exames e a limpeza, sinalaba taxativamente no seu art. 7 "Que se prohiba a los nios hablar el dialecto gallego en la escuela, debiendo hacerlo en lengua castellana, que es la espaola", nada menos..., anda que o ensino desgaleguizara ben poucos rapaces, xa que no ano 1898, dos case oitocentos mugardeses en idade escolar, s asistan escola pblica 98 nenos e 84 nenas en Mugardos-Me, debendo concorrer 48 nenos e 40 nenas de Franza-San Xon escola situada na casoupa inmediata igrexa parroquial de Santiago de Franza e que rexa o mestre Francisco Pita Pena dende haba dezaoito anos e canto menos at o ano 1914.
Primeiro.- Mugardos ten na ra de Ferrol unha

situacin que, existindo daquela unha fluda rede de comunicacins martimas de pasaxe entre as ramplas de Mugardos e O Seixo coas de Ferrol e Corua, poa a vila na ruta de Ares e O Seixo na de Pontedeume. No 1913 quedou inaugurada a lia ferroviaria Ferrol-Betanzos, cunha estacin dentro do termo municipal, anda que certamente excntrica. Dende 1912 exista lia telegrfica e dende 1924 telefnica.
Segundo.- Mugardos tia unha elevada densidade de poboacin, pois en s doce quilmetros cadrados haba 6.739 habitantes "de dereito" no ano 1900, que eran 7.401 no ano 1910, 7.514 no ano 1920, 7.487 no ano 1925, 8.147 no ano 1930, 8.396 no ano 1935...; alta presin demogrfica que xeraba unha importante emigracin, especialmente a Cuba.
Terceiro.- A economa mugardesa basebase

no tempo que analizamos no traballo agrcola e marieiro, nas remesas dos emigrantes, pero tamn nunha forte vocacin laboral cara aos Arsenais, estaleiros e Armada, uns organismos por certo con escolas propias, s que sumar o activsimo "Centro Obrero de Cultura", que dende o ano 1911 exista en Ferrol, e a creacin no curso escolar 1927-1928 dun Instituto de Ensino Medio nesa cidade.
Cuarto.- Xa temos anotado noutros lugares que

en Mugardos, O Seixo, Franza, San Xon..., houbo un tempern e potente asociacionismo agrario, sindical, educativo e recreativo, fortificado humana e ideoloxicamente polas idas e vindas de emigrantes e marieiros e por aqueles vecios que eran traballadores dos estaleiros ferrolns. Asemade, s estructuras partidarias caciqus do turnismo da Restauracin que inmobilizou a vida poltica dende 1885 a 1923, opanse circiamente -e cun certo xito electoral na dcada 1910-1920- agrupacins nos seus comezos solidarias, a pouco republicanas e da esquerda proletaria.
2.- O eido educativo en Mugardos

Debemos dividir esta aproximacin en varias etapas, por razns que irn destacando nos seus lugares.
A segunda xeira, ben interesante, comeza no

1900, ano da creacin gobernamental do Ministerio de Instruccin Pblica. Proceda en
140 IDEA 2005
Mugardos nese intre o anovamento cuadrienal dos compoentes da xunta escolar, formada por lei polo alcalde (rao dende o ano 1892 Juan Francsco Martnez Domenech, quen continuou at o 1912 e recuncou do 1917 ao 1920), un concelleiro (Baltasar Rodrguez Rivera), o xuz e o mdico municipais (Jos Ramn Tenreiro Daz e Arturo Martnez Fernndez respectivamente), tres pais ou nais de escolares (Lucas Gelpi, Constantino Montero, Catalina Lpez Martn), tamn un sacerdote catlico (manifestndose mis progresista quen chegou como prroco de Franza no 1906, Ferrn, que os de Mugardos, Montes primeiro e Carballeira despois), en coincidencia cronolxica incorporacin como secretario do Concello e da "Junta Escolar" de Gregorio Guerrero Fernndez, quen permaneceu en Mugardos dende o ano 1899 at o 1909. Neste perodo moi perceptible, especialmente nos informes sobre a situacin escolar elevados pola xunta escolar inspeccin educativa, unha crecente preocupacin pedagxica, que coido era debida ao labor do tal Gregorio Guerrero, quen indubidablemente coeca as ideas da Institucin Libre de Enseanza e mesmo nunha das actas sinala que a sa redaccin estaba inspirada polas lecturas de Francisco Giner de los Ros. Manifestan os documentos a que dende estas datas foi sempre teima municipal, as melloras tcnicas, centradas na demanda de reestructuracin do que hoxe denominamos mapa escolar para acadar a creacin de mis escolas, pois "... por el escaso nmero de escuelas, instaladas en locales arrendados e inadecuados por lo que respecta a la higiene ... y por su mala distribucin en el trmino la mayor parte de los das apenas si cuenta el maestro con discpulos a quienes poder ensear." (1900), aportando a pouco a xunta escolar unhas estatsticas de magnifica factura que nos permiten coecer que a poboacin total de Mugardos no ano 1903 era de 6.745 persoas e que a escolar (6 a 12 anos de idade) no distrito escolar de Mugardos e Me nese mesmo ano estaba constituda por 489 nenos e 491 nenas, sendo a do distrito de Franza e San Xon 166 nenos e 169 nenas, un total de 1.315 escolares que - fora o absentismo- non tian espazo nas das escolas que haba en Mugardos e nas outras das de Franza, solicitando en consecuencia o concello a creacin canto menos dunha escola completa e outra s de nenos (por que non tamn unha de nenas?) en Mugardos, unha completa para Franza-O Seixo, unha mixta en Me e outra semellante en San Xon de Pieiro; houbo que agardar ben tempo para conseguilas...
Escola de Franza.
Neses informes, elevados ao inspector provincial de instruccin primaria (neses anos Julin Rincn Fernndez), lamentaba a xunta escolar o traballo infantil, pois " ... siendo una poblacin casi en absoluto constituda por pescadores y labradores que diariamente tienen que dedicarse a las faenas de la mar y a los trabajos agrcolas desde la niez para proporcionarse el sustento y auxiliar a sus mayores para las dems atenciones de la vida, la asistencia a los establecimientos de enseanza resulta siempre muy irregular" (1902), "... a la escuela de Franza la mayora solo concurre una o dos veces al mes, generalmente en das de lluvia y eso los de cerca" (1904). Nun longo informe do ano 1903 a xunta escolar mugardesa coidaba, asemade do anotado mis atrs, que o profesorado non era competente, por unha banda polas excesivas interinidades que "impiden a los escolares y a sus profesores llegar a conocerse", pero sinalan por outra banda que "es sentir de esta Junta que hay falta de energa intelectual en la generalidad de los profesores, faltos de estipendio justo (nese ano o salario era de 1.100 pesetas anuais, ademais dunha peseta que deba pagar directamente ao profesorado cada alumno considerado "puidente" pola xunta escolar, cuestin que creaba conflitos), de estmulo y de la fuerza de accin" , para conclur que "... Sea por esas causas (as lo entiende la Junta) o por otros males que no hayan podido investigarse, se nota el triste espectculo de que hay nios procedentes de esas escuelas que apenas medianamente saben leer y escribir", de xeito que "las familias pudientes recurren a los profesores particulares ... habiendo en esta villa al menos tres establecimientos de esas caractersticas, y otro ms sino dos en la Parroquia de Franza", academias sobre as que a xunta escolar municipal non tia competencias anda que consideraba non reunan condicins de salubridade, e que "... sin menoscabo de los conocimientos cientficos o tcnicos que pueda poseer alguno de esos profesores particulares por su dignsima profesin al
141 IDEA 2005
servicio del Estado, otros apenas pueden ensear los rudimentos de la lectura, escritura y las cuatro reglas de la aritmtica, siendo las de nias unas buenas mujeres que las instruyen en estar recogidas y en labores".
Propueron e conseguiron no ano 1904 a creacin de ensino para adultos nas escolas de Mugardos e Franza cun horario de seis a oito do sern, anda sabendo que "la asistencia a clases ser siempre escasa, accidentada e irregular debido a las ocupaciones habituales de
las faenas de la mar en que se invierten desde nios que les obligan a pernoctar sobre las aguas varios das consecutivos sin regresar a sus domicilios o a hacerlo a horas intempestivas e impropias para la concurrencia a clase"; en relacin e este tipo de ensino, no ano 1905 coidaban un xito que tiveran rematado con aproveitamento dezasete dos oitenta e sete matriculados en Mugardos, e vinteseis dos noventa e cinco do ano 1906. Por outras fontes sei que en Franza-O Seixo non comezara tal ensino para adultos nesas datas.
Acta da escola de nenas da sociedade Unin Mugardesa de Instruccin y Beneficencia. 12 de Agosto de 1931.
142 IDEA 2005
Acta da escola de nenos da sociedade Unin Mugardesa de Instruccin y Beneficencia. 12 de Agosto de 1931.
Acta tras acta das reunins da xunta escolar neste tempo era tema recorrente a condena dos castigos corporais na escola, especialmente os aplicados por Eduardo G.P.-G., atrabiliario mestre chegado a Mugardos no ano 1899 como repatriado dende Cuba, cunhas actitudes que levan "Junta Escolar" a escribir no ano 1903 que "en la escuela sobran gritos y palos, deben ser eliminados esos duros castigos que emplea para evitar que los nios se resientan en su salud y por considerar que tales procedimientos no responden a ningn fin utilitario ni educativo", considerando no ano 1904 "por elevacin desde un caso
determinado" (sic) que haba que erradicar "la impropia y excesiva disciplina que hoy informa todos los actos de la escuela, substituyndola por otra ms racional y pedaggica, basada no en el terror, que no ensea ni educa, sino, como atinadamente escribe Don Francsco Giner, en aquella que descansa en el mutuo afecto que debe existir entre el maestro y el discpulo para que en ningn tiempo pueda ser mirada la escuela como lugar de tortura y sacrificio, sino como mansin alegre y deleitable a fin de que, suavizadas toda clase de asperezas, los nios no aborrezcan la enseanza y abandonen la
143 IDEA 2005
escuela", na redaccin verdadeiramente admirable dun informe elevado pola xunta escolar mugardesa Inspeccin Provincial de Enseanza e que, debidamente tramitado, permitiu sancionar con suspensin de emprego e medio salario ao Eduardo G.P.G. en Abril do ano 1905 e trasladalo no 1906 ben lonxe de Galicia, chegando a pouco no seu lugar como mestre a Mugardos lvaro Agote, de longa memoria como mestre e publicista.
A terceira xeira vai do ano 1911 ao 1923, caracterizada pola atona pedagxica dunha xunta escolar que a substitucin do mencionado secretario Gregorio Guerrero Fernndez en Xullo do 1911 por Francisco Galn, devolveu s preocupacins case que exclusivas pola dotacin econmica (constantemente reclamada polo profesorado), polas reparacins (mnimas) dos locais escolares, polo pago de alugueres dos locais escolares (no ano 1913 setecentas cincuenta pesetas en Mugardos a Teresa Fernndez e duascentas pesetas no Seixo a Jos Mara Cartelle Braxe), polos pomposos exames anuais (materias: xeografa, historia de Espaa, escritura, lectura, gramtica, aritmtica, xeometra, historia sagrada, doctrina cristiana; paga a pena comparar coas da "Unin Mugardesa" que recollemos dous pargrafos mis abaixo)... , e pouco mis que deixaran anotado. Asemade, se podemos reconstrur este tempo educativo non pola documentacin propia dunha xunta escolar da que non hai actas do perodo que vai de Xullo do 1911 a Marzo do 1922, senn recorrendo a dados extrados doutra municipal e da memoria vecial, anda que lamentablemente tampouco non hai no arquivo mugards moitas actas dos plenos da corporacin do tempo que vai dende Xuo do ano 1917 a Outubro do 1923, desaparicins documentais que xunto a fallas econmicas, motivaron grandes movementos administrativos, polticos e xudiciais posteriores, cuestins marxe do obxecto deste traballo.
Ende ben o dito, destacan as Festas da rbore nos anos 1913, 1914 e 1915, celebradas conxuntamente polos escolares de Ares e Mugardos con concentracins, discursos e plantacins na Seaa e O Seixo, e nese ltimo ano a creacin dunha escola de nenas no Seixo, convertendo a que era mixta en s de nenos. E ben pouco mis que saibamos tera sucedido no eido educativo mugards nesta xeira senn fora un fenmeno novidoso e que nesta altura moitos temos estudiado: a irrupcin da denominada escola "laica", ou escolas creadas pola accin colectiva das sociedades dos "americanos" , "cubiches", "cubanos" , " habaneros", que foron xermolando no ronsel da "Alianza Aresana de Instruccin" constituda en Cuba no ano 1904 como a primeira desas entidades, seguida nesta rea pola "Unin Mugardesa" no 1909, e polas moitas asociacins desta bisbarra que inzaron a Galiza de aln mar coa angueira de superar as carencias que presentaba o sistema educativo en Galiza. Seguida a Unin Mugardesa da "Institucin escolar Franza-El Seijo" no 1921, con elas actuou tamn a iniciativa individual, como mis abaixo veremos sucedeu en Franza.
Instruccin Escolar Franza-O Seixo. Mestre Antonio Martnez Zrate. Entre 1928 e 1932.
A primeira escola da "Unin Mugardesa" foi inaugurada no 1910 nun local alugado; tia aproximadamente trescentos alumnos no ano 1913, unha biblioteca "popular" no ano 1915 "... a disposicin de todos los vecinos de este pueblo", e certos problemas dende os seus comezos, tanto pola sa independencia orgnica duns poderes locais caciqus, aos que moitos dos seus socios combatan electoralmente dende unha rbita poltica, que podemos denominar xenericamente de esquerda, xerada polo asociacionismo labrego, marieiro e proletario, como a conta de aplicar un ensino laico e neutro no seu centro escolar (materias: lectura, escritura, gramtica, xeografa, historia, aritmtica, contabilidade,
144 IDEA 2005
debuxo, fisioloxa, hixiene, tica y moral; comparemos coas do ensino pblico que recollemos dous pargrafos atrs), chocante todo por xunto coa ideoloxa dos sectores tradicionalmente afeitos ao control poltico e social. Sirvan como exemplo deses enfrontamentos os dous casos seguintes: no ano 1912 houbo un duro cruce de cartas e irtos artigos en prensa entre a directiva en Cuba da "Unin Mugardesa", avaliada polos seus socios de aqu, e Juan Francisco Martnez Domenech, alcalde sante, termando o delegado local da sociedade (J.F.M., concelleiro, xornalista, escribinte municipal...) para conseguir unha avinza que est recollida nunha acta municipal do 4 de Agosto do ano citado.O segundo incidente produciuse no ano 1915, cando o prroco catlico de Mugardos tronou dende o plpito contra unha pequena subvencin do Concello para esa biblioteca que vimos de citar, supondo habera entre os volumes algns contra a doutrina da igrexa, respostndolle dende Unin Mugardesa que "en lo cultural esta asociacin est abierta a todas las ideas"; foron mestres na "Unin Mugardesa" Lino Irigoyen, Eduardo Faria, Federico Garca e Jos Garca Faria, este ltimo longos anos. En maio do 1922 o mestre de obras Manuel Fontn comezou os traballos para a construccin dun grupo escolar propio da Unin Mugardesa, edificio que foi inaugurado no ano 1927, data que nos leva, pois, seguinte etapa deste mugards percorrido educativo, no que tamn deu os seus froitos a obra da "Institucin Escolar Franza-El Seijo" que con planos remitidos dende Cuba construu a sa magnifica escola no lugar do Cruceiro, desenvolvendo actividades educativas o mestre Antonio Martnez Zrate s entre os anos 1927 e o 1932, afectada a sociedade matriz por fortes liortas ideolxicas entre os seus socios.
A cuarta xeira corresponde aos anos da

Dictadura de Miguel Primo de Rivera, certamente positivos nos eidos tcnicos do ensino primario e secundario, adro axeitado para os cambios didctico-pedagxicos da Segunda Repblica. No referido ao ensino pblico destaca a incorporacin no ano 1924 como mestre da escola de nenos do Seixo de ngel Mato Pea, militante cualificado do Partido Socialista e fortemente influenciado polas ideas pedagxicas da Institucin Libre de Enseanza; morto por disparos da polica en Ferrol o seis de Outubro do 1934, o seu labor foi ben frutfero no terreo poltico, no sindical e no didctico, especialmente nos anos da Repblica, como veremos na seguinte entrega. Neste tempo, en parte
O mestre Garca faria cun grupo de alumnos.
145 IDEA 2005
cuenta la construccin de los citados edificios". Para levantar este e outros catro edificios escolares, segundo planos do arquitecto Joaqun Muro e "exteriores de estilo regionalista", o concello negociou no ano 1927 un crdito importante (60.000 pesetas) pagadoiro en cincuenta anos, crdito que foi motivo de fortes liortas e penas para as corporacins republicanas. Tamn a proposta de ngel Mato e un grupo de vecios do Seixo elevou ao concello a peticin "toda vez que todos los nios de este pueblo o la mayora se dedican, despus de la edad escolar, a las faenas de la pesca y de la navegacin", para a creacin nesa localidade dun Centro de Enseanza y Orientacin Martima, solicitude que foi tramitada en Marzo do ano 1929, anda que sen xito.
O mestre Mato cun grupo de alumnos no Seixo.
pola sa iniciativa, mais tamn pola negativa de "Unin Mugardesa" a ceder ao Concello os seus fondos (30.000 pesetas) e a sa escola en construccin, a xunta escolar e mais o pleno municipal mugardeses expuxeron Direccin Xeral de Instruccin Pblica no ano 1926 que "... ya que las escuelas de Franza se hayan el El Seijo, lugar muy poblado lindante con el mar ... se hace indispensable la creacin de otras dos escuelas, pues lo requiere la poblacin escolar de ms de cien almas de cada sexo de lugares correspondientes a Franza de Arriba, adems de que la matrcula en la actualidad es tan excesiva que se impone la divisin, asistiendo parte de los alumnos a una sola sesin, la maana, y que otros concurren a la de la tarde, no obstante lo cual quedan muchos sin poder ser atendidos ... A esa escuela asistiran nios de los lugares de Chousa de Morteirado, Franza de Abajo, Iglesia, Monte, Penso, Morteirado, San Vitorio, Seselle (en parte), Vilar y Chousa de Barreiros, entidades de poblacin que suman seiscientos noventa y cuatro habitantes ... Para la construccin de los edificios donde instalar estas escuelas han sido galantemente cedidos los solares al ayuntamiento por el propietario vecino de Franza Don Francisco Vizoso Cancela, quien, llevado por su amor y entusiasmo a la enseanza, se comprmete a empezar por su
Escola de nenos do Seixo. Entre 1920 e 1924.
Grupo de nenas O Seixo, Intre 1920 e 1923
Co que vai escrito remata este percorrido. O moito que veu de bo para o ensino coa Segunda Repblica, as Misins Pedagxicas, as bibliotecas escolares, os cursios para mestres, as excursins, o laicismo, a galeguizacin, a coeducacin, ..., todo canto bonito haba daquela e que a barbarie fascista tronzou en Xullo do 1936, ben merece outra entrega.
146 IDEA 2005
Solicitude de ngel Mato director xeral de ensino, solicitando a docencia de estudios de nutica para o concello de Mugardos en 1928
147 IDEA 2005
RELACIN DE MESTRES "PROPIETARIOS". MUGARDOS, at 1936
Ano 1849 1874 1880 1900 1902 1903 1908 1914 1915 1922 1924 1925 1926 1927
Mugardos-Me Andrs Lpez. Antonio Domnguez Surez
Franza-San Xoan Jos Carlos Daz
Francisco Pita Pena Eduardo Gonzlez Prez-Grandietta (nenos 1) Dolores Silva (nenas 1) Ramn Carril Tacn (mixta, no Seixo) Teresa Madrigal Estvez (nenas 1) lvaro Agote Manzano (nenos 1) Felipe Snchez Rincn (mixta, no Seixo) Felipe Snchez Rincn (nenos, no Seixo) Carmen lvarez Lpez (nenas, no Seixo) Antonio Casado Ferreiro (nenos 1) ngel Mato Pea (nenos, no Seixo) (*) Amelia Snchez Vzquez Lodairo) Ricardo Cabanas Surez (nenos 2) (*) Josefa Prez del Ro (mixta, nova, na Redonda Matilde Quints Snchez (nenas, nova, Franza) - O Bao) Modesto Lpez Galv (nenos, nova, Franza) Emilio Felipe Seco, mixta, San Xon) (**) (mixta, San Xon, no Mara Vzquez Permuy (Mixta, no Seixo)
1931 1933
Mercedes Conchado Montero (A Redonda) Julio Pereira Armesto (nenos 1) Elvira Luaces Grandal (nenas 2, aula cedida na Unin Mugardesa) Fernando Somoza (nenos, A Redonda) Mara Mourio Barbeito (nenas, A Redonda)
1934
Jos Ramos (mixta, nova, Simou) Ricardo Espieira Vzquez (mixta, Me) Jos Mara Pita Cendn (nenos 1) (*) Enrique Lpez Snchez (aula cedida na Unin Mugardesa)
Santos Arenas Aller (nenos, O Seixo) Concepcin Maceiras Garca (nenas, O Seixo)
(*) Depurados en Agosto do 1936
(*) Morto por disparos da polica en Outubro do 1934 (**) Depurado en Agosto do 1936
(Elaboracin do autor)
148 IDEA 2005
Parabns
- Ao IES Terra de Trasancos, de Neda, por seren os vencedores absolutos do XII Rally Matemticos sen Fronteiras. Este tipo de recoecementos moi agradbel polo recoecemento que supn ao vigor do Ensino Pblico. - Ao CEIP Santa Mara das Pontes, polo premio da fase galega da ONCE de creacin da mascota oficial do equipo paralmpico espaol. - Ao IES Fernando Esquo de Neda, polo premio obtido no "Concurso nacional de proxectos de ideas para a mellora e innovacin das bibliotecas escolares", convocado polo MEC. - Ao IES Castro da Uz, das Pontes, polo premio no "Concurso nacional Fsica+Matemtica en accin", polo seu traballo: "Dal - Arte - Dal - Ciencia - Dal - Soo - Dal - Realidade - Dal", que ademais figura neste nmero da revista IDEA. - Ao IES Ortigueira, polo proxecto "Espaa y Ol", traballo que resultou seleccionado para a Expociencia europea 2004, celebrado en Dresden, Alemaa. - Ao CEIP de Cedeira, polo premio recibido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de equipos de profesorado de escolas de educacin infantil, centros rurais agrupados, centros de educacin primaria, centros de educacin infantil e primaria e centros pblicos integrados. - Ao IES Castro da Uz, das Pontes, polo premio recibido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de equipos de profesorado do resto dos centros educativos de ensinanzas non universitarias. - Ao IES Concepcin Arenal de Ferrol, polo premio recibido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de materiais educativos curriculares en contornos web, do resto dos centros educativos de ensinanzas non universitarias; polo seu traballo "A cor e o Impresionismo", que se describe na seccin reas da nosa revista. - Ao IES Leixa, de Ferrol, polo premio recibido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de materiais educativos curriculares en contorno web, do resto dos centros educativos de ensinanzas non universitarias; polo seu traballo "Os medicamentos". - Ao IES Concepcin Arenal, polo premio recibido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de galera de fotografas ou ilustracins en contorno web, do resto dos centros educativos de ensinanzas non universitarias; polo seu traballo "Viaxe a Pars". - Ao IES Leixa, de Ferrol, polo primeiro premio obtido no certame do Proxecto Siega, na modalidade de vdeos ou animacins de carcter pedagxico, do resto dos centros educativos de ensinanzas non universitarias; polo seu traballo "A serigrafa". A todos eles e ao profesorado directamente implicado, MOITOS PARABNS . PARABNS alumnado do IES Leixa participantes no deseo e maquetacin da revista: Lidia Arnoso Lpez ngel Caamao Paredes Eva Cachafeiro Maseda Susana Cribeiro Cuellas Dalia Esmors Rodrguez Irene Fernndez Rivadulla Ismael Gonzlez Bouza Mario Maceiras Dosil Alicia Montero Arias Ovidio Naveira Santiso Divoly Oliveira Malini Estefana Penabad Gutirrez Eva Mara Prez Martnez Joaqun Rama Varela Luca Rivera Allegue Roco Rivera Sanmartn Jos Antonio Rodrguez Lamas ngel Rodrguez Martnez Tania Sanmartn Almeida Ana Varela Garca

11 Idea

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11 Idea

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Sumario

2. O Conservatorio Profesional de Msica de Ferrol.

2. Proxectos de traballo: Unha festa de flores.

Ruiz Fernndez e M Jos Vergara, do IES Castro da Uz. As Pontes.

4.Aproximndose medida. Unha aproximacin proceso de medir.

Concepcin Garca Rodrguez, Ignacio Lpez Bueno,

5. Filosofa para nenos e nenas: Continuamos a pensar.

M Dolores Bereijo Rodrguez, Beln Bernrdez Cibeira, M Carmen

7. Agent 007: Licence to teach.

8. Didctica da expresin teatral aplicada s reas social, lingstica e musical.

Roco Chao Fernndez, Marina Fernndez

7. Luz e cor. Unha viaxe ao pas dos impresionistas.

Elvira Bravo Daz, Antoln Cacheiro Varela, Denise Carteret, SP.

1. Asistente de francs na Escola Oficial de Idiomas.

Escritoras, escritores, escola, literatura, lingua...

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

ntonio Garca Teijeiro

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

oberto Salgueiro Gonzlez

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

6. Tes algunha idea ou suxestin para estimular a lectura dende a escola?

A escola oficial de idiomas

expresin oral, comprensin e expresin escrita e comprensin auditiva).

Conservatorio profesional de msica de Ferrol

ou da dignificacin da msica en Ferrolterra.

Ensino reglado non obligatorio

Un centro con carcter propio

Obteremos 52 fotos do Sol, que se as superpoemos debuxarn o analema.

Figura 4. A elipse propia para o lugar.

Como se constre un reloxo de Sol Analemtico?

X=A . sen(ET) Y=A . cos(L) . tan(D)

Fig. 7 e 8. Trazando a elipse.

Fig. 6. O da e a noite na Terra.

"Andrs, ti nunca pensaches que isto o amos rematar".

Proxectos de traballo: Unha festa de flores

3.2 Fundamentos pedagxicos

importancia do proceso, globalizacin como estructura psicolxica da aprendizaxe.

3.3 Fases na realizacin dun proxecto

3.4 Tipos de proxectos

4. O noso proxecto: unha festa de flores

4.2 Avaliacin inicial e busca de informacin

bras de Ares, se teen na casa algunha foto, etc.

4.3 Planificacin dos obxectivos e do traballo a realizar

Clasificamos as plantas polas cores.

O xoves (verdadeiro da do Corpus Christi) procedemos realizacin da alfombra:

As distribumos as flores no deseo.

boracin e asuncin de pequenas responsabilidades no contorno social.

4.4 Comunicar os resultados

As nos quedou a flor.

A alfombra que fixemos.

Xogo das Enerxas Renovables:

Unha aproximacin proceso de medir

Filosofa para nenos e nenas: Continuamos a pensar

POLA PAZ, CORRESPONDENCIA ESCOLAR 2 Trimestre -Gran grupo.

Anexos: traballos expostos no taboleiro.

Exemplificacins das actividades presentadas

La esperanza del navegante VI. (Grupos A e B)

Constelaciones. (Grupo A).

Retrato de Mrs. Mills. (Grupo A).