Zdravko Gagovic, CRNOGORSKI IKONOSTASI I NJIHOVI TVORCI

1
Zdravko Gagovi
CRNOGORSKI
IKONOSTASI
i njihovi tvorci
REPUBLIKI ZAVOD ZA ZATITU
SPOMENIKA KULTURE - Cetinje
2
Zdravko Gagovi
CRNOGORSKI
IKONOSTASI
i njihovi tvorci
Izdava
REPUBLIKI ZAVOD ZA ZATITU
SPOMENIKA KULTURE - Cetinje
Za izdavaa
orije Vuurovi
Urcdni|
Predrag Malbaa
Rcccnzcn|i
Prof. dr Rajko Vujii
Ane Kapii
Kcnpju|crs|a corada
Aleksandar-Saa Samardi
|c||ura i indc|s incna
Milenija Vraar
Kcrc||ura
Nada Gagovi
Prctcdi|ac rczinca
Vesna Vukovi
Crtei
Zdravko Gagovi
Tira
500 primjeraka
|anpa
tamparija Obod - Cetinje
Cetinje 2007.
CIP -
,
7.046(497.16)
,
Crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci / Zdravko Gagovi. - Cetinje :
Republiki zavod za zatitu spomenika kulture, 2007 (Cetinje : Obod). - 144
str. : ilustr., crtei ; 29 cm
Slika autora. - Tira 500. - Biljeka o autoru: str. 144. - Napomene: str. 109-
121. - Summary: Montenegrin Ikonostases and Teir Masters. - Registar.
) -
COBISS.CG-ID 11460368
3
CRNOGORSKI
IKONOSTASI
i njincti |tcrci
Cetinje, 2007.
Zdravko Gagovi
4
5
Nati|nu|i da sa
novom umetnou veito beimo od
tipinog i tradicionalnog, postajemo
pcs|cpcnc ncspcsconi da csc|inc |cpc-
te dugovekih stilova, skoro izvanvre
menskih i uvek internacionalnih, u
kojima su se stoleima taloili: rutina,
|cn|inui|c| i fcrnu|a.
Svetozar Radoji
O ikonostasima ao ctc
1
: -Izlazei iz tajnog ivota i bogosluenja po
katakombama, atrijumima i privatnim kuama (basilica privata),
nakon Milanskog edikta o toleranciji, 313. godine, kada je hrianstvo
izjednaeno u pravima sa drugim religijama, Crkva je morala osmisliti
prostor za vrenje svojih ritualnih ini. Hrianski propisi nalau da
se neki liturgijski obredi vre samo u crkvi, u prisustvu vjernika, pa je
shodno tome oblikovan njen prostor. Za osnovni tip preuzet je oblik
rimske bazilike sa tribunom
2
na kojoj je smjeten oltar
3
i svetenici. Tako
uspostavljen tip crkve, od IV vijeka, ini vei prostor za vjernike (naos)
i svetilite sa oltarom. Hrianski oltar je asna trpeza, stol Gospodnji
(mensa Domini) i na njemu se vri glavni dio bogosluenja Sveta
Liturgija. Ona je srce i vrhunac svih bogosluenja i svih Svetih Tajni
Crkve. Oltar i polukruna ili poligonalna apsida (konha) oko njega, od
prvih dana hrianstva, odijeljeni su od prostora za vjernike oltarskom
pregradom od drveta, kamena ili metala (cancelli). Prvobitna konstrukcija
ovih oltarskih pregrada sa stubovima, arhitravnom gredom (kosmits)
i parapetnim ploama, nije sadravala ikone. Otvori na njima bili su
zatvoreni zavjesama (katapetazma). Od samog poetka nad asnom
trpezom se formira natkrovlje na stubovima (ciborij, tabernaculum) u
obliku tornja, kupole, piramide ili baldahina.
Sudei prema istorijskim podacima, razvoj hrianstva u ovim krajevima
moe se pratiti od samih njegovih poetaka. Ve krajem IV vijeka, u
ondanjem Praevalisu ili Prevalitani, crkvena organizacija je bila ne samo
dovrena nego i razgranata
4
. To potvruju i istina ne tako brojni ostaci
crkvenih graevina iz tog i neto poznijeg doba. Ranohrianske bazilike
iz Duklje i Doljana su najvea nalazita kamene dekorativne plastike,
meu kojim su najznaajnije parapetne ploe koje su omeavale oltarski
prostor. One u Doljanima, ve liene antike stilizacije, varvarizovane su
i naturalistike dekoracije. Slinih karakteristika su fragmenti oltarskih
pregrada naenih na Prevlaci kod Tivta
5
i ranohrianskoj bazilici u
temeljima manastira Podlastva.
6
Medijevalni svijet nije bio mnogo izdaniji, pa je naem vremenu ostavio
samo mali broj fragmenata crkvenog namjetaja. Sazdan na ruevinama
antike, iznurene sopstvenim krizama, varvarskim seobama, mijenjanjem
etnike strukture stanovnitva; i sam optereen potresima tla i dogaaja,
ovaj novi svijet stvara sopstvenu umjetnost. Deava se gubljenje
KAMENE
OLTARSKE
PREGRADE
6
Zdravko Gagovi
volumena, dekompozicija ljudskog lika, nesposobnost materijalizacije
pojedinih motiva, svoenje na plitki, dvopovrinski reljef s minimalnim
plasticitetom. Nasuprot volumenu, prevlast je dobila linija. Na istoj,
ravnoj pozadini, plete se bogati ornament koji obrazuje dvolana ili
trolana, a ponekad i etvorolana traka, uvijek podjednako odvojena
od osnove
7
. U geometrijski preplet esto je utkana predstava zvijeri,
ptice, lista ili cvijeta, a ponekad i kakav stari simbolini motiv, no i to
je podreeno strogim zakonima linearnog izraza. Da bi se u potpunosti
razumio novi nain izrade kamenog namjetaja predromanike, treba uzeti
u obzir, da su ovi pleteni ukrasi najee bili obojeni. Hromatska obrada
je pojaavala izrazitost motiva, odvajajui preplet od ravne pozadine,
pribliavajui se koloristiki mozaiku iz kojeg crpi pouke i motive.
Izrazit primjer tako shvaene umjetnosti je oltarska pregrada sa ciborijem,
otkrivena u bazilici na Martinikoj gradini
8
. Obilje fragmenata omoguilo
je njenu rekonstrukciju u muzeju u Danilovgradu, tako da danas
predstavlja najobuhvatniji prikaz predromanikih oltarskih pregrada
u nas. Poetak IX vijeka ostavio nam je fragmente ciborija iz Ulcinja i
parapetne ploe i ciborija iz crkve Sv. Tripuna u Kotoru
9
. Nainom obrade
i ljepotom stilizacije izdvaja se neto kasnija parapetna ploa iz crkve Sv.
Stefana u Suepanu iznad Herceg-Novog. Karakterie je vjeta stilizacija
grifona
10
u gornjem, i foralnog ornamenta u donjem dijelu. Opervaena
je trostrukom prepletenom trakom. Bogatstvo prepleta i zoomorfnih
elemenata karakterie i prevlaku parapetnu plou. Centralni motiv
predstavlja lava u pokretu sa dvostruko savijenim repom i isplaenim
jezikom. Iako tipoloki srodna sa ulcinjskim i kotorskim ciborijem (lav je
stilizovan na isti nain), druge analogije je dovode u slinost sa plastikom
XI vijeka, pa se hronoloki tako i svrstava
11
.
Jedinstven primjer predromanike skulpture u nas, s kraja XI ili poetka
XII vijeka, predstavlja parapetna ploa iz crkve Sv. Tome u Kutima
iznad Herceg-Novog
12
. Na ploi je prikazana kompozicija - dva andjela
oboavaju krst. Ispod kraka centralno postavljenog krsta i okrenutih
glava ka njemu, postavljena su dva orla rairenih krila. Na gornjoj
gredi, u upletenoj lozici, ukomponovane su ptice i ivotinje stilizovanih
pokreta. Geometrijska ornamentika, karakteristina za raniji period je
gotovo iezla i u trostrukom prepletu ukraava samo krst. Aneli su
predstavljeni u poluproflu, uz diskretan pokret tijela, blago nagnutih
glava. Nabori na odjei su dobro izvedeni. Iako je osnovna koncepcija
predstavljanja anela jo uvijek primitivna, otklon od frontalne predstave
je otklon od predromanikih i nagovjetaj romanikih shvatanja. Za
predromaniku je jo vrsto vezana razrogaenim oima, svojstvenom
elementu njenih antropomorfnih dekoracija.
Eho primorske predromanike, kao stilsko zakanjenje, nalazimo u
crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju
13
. Dijelovi dvije parapetne ploe, ostaci
arhitravne grede i zabata, omoguavaju sagledavanje cjelokupnog izgleda
ove oltarske pregrade. Izrazita predromanika |u|c|i|a spira|a karakterie
dekoraciju arhitravne grede i fragmenta zabata, dok je ranoromanika
lozica, takoe pod uticajem Primorja, odlika jedne parapetne ploe. Druga
7
Crnogorski ikonostasi i njihovi tvorci
Martinika
gradina, de-
|a|j c||ars|c
pregrade
Rc|cns|ru|-
cija c||ars|c
pregrade sa
Martinia
gradine
prczcn|ctana
u nuzcju
u Dani|ct-
gradu
8
Zdravko Gagovi
Parapc|na
ploa iz
cr|tc St.
S|jcpana u
Suepanu
9
Parapetna ploa sa Prevlake
10
Zdravko Gagovi
Djc|cti
c||ars|c prc-
grade crkve
St. Tcnc u
Ku|ina
11
Rc|cns|ru|-
cija c||ars|c
pregrade
cr|tc St.
Pc|ra u 8ijc-
|cn Pc|ju
12
Zdravko Gagovi
Rekonstrukcija prvobitnog izgleda parapetne ploe Bogorodiine crkve Crnojevia manastira
13
je raena po uzoru na vizantijska shvatanja, sa motivima trouglova u
horizontalnim redovima. Gornji dio ploe zavren je formom stilizovanih
krstova, sa srcolikim listovima na kracima i u meuprostorima.
Hiljadugodinja istorija kamenih oltarskih pregrada u nas, zavrava se
onom iz Bogorodiine crkve, Crnojevia manastira na Cetinju. Istina, prije
nje sainjena je ona iz manastira Moraa, ali saznanja o njenom obliku i
nainu izrade imamo samo iz literature
14
: Dananji kameni zidi na tom
mjestu samo je pokuaj iz 1936. godine - da se obnovi njen oblik. Vie
od dvjesta godina nakon Morae, na Cetinju, zbjegu crnogorske drave,
renesansno raspoloeni Ivan Crnojevi formira posljednju kamenu
oltarsku pregradu kod nas
15
. Bogato proflisana parapetna ploa, rad
dubrovakih ili kotorskih
16
majstora, kasnije ugraena u apsidu nove
manastirske crkve i danas je simbol crnogorske dravnosti. Centralni dio
ploe ini orao rairenih krila u vijencu od lovorovog lia, sa okvirom od
zupastih tapova - sa spoljne i uvijenim uetom - sa unutranje strane.
U drugaijim kulturnim i istorijskim uslovima, u zaseoku sela Zagrae,
pod Sokolom epana Kosae, a iznad epan-Polja, u crkvi koju mjetani
zovu nanas|ir stvara se drugaiji tip zidanih oltarskih pregrada, pseudo-
ikonostasa sa fresko - dekoracijom
17
. Zidana od kamena i freskopisana, ova
visoka oltarska pregrada XV vijeka donosi nove oblike i sadraje. Uklapa
se u bogatu arhitekturu unutranjosti crkve sa brojnim arkadama, koje se
sa zidova produavaju na oltarsku pregradu, gdje su arkade iznad vijenca,
pa se dobija oblik plitkih nia. Sredinja nia je mnogo vea i zavrava se
iljatim lukom. Oigledno je u njoj nekada bilo poprsje Hrista, a u etiri
nie oko njega, vjerovatno etvorica jevanelista. U donjoj zoni oltarske
pregrade, ispod vijenca, nalaze se troja vrata sa polukrunim lukovima.
Izmeu njih je po jedna velika plitka nia sa lukovima u kojima su bile
freske prijestonih ikona Hrista i Bogorodice.
Manja i jednostavnijih oblika, bez dekorativnih arkada, je oltarska
pregrada crkve Sv. ora, manastira Podmalinsko
18
u okolini avnika.
Nedaleko od njega, u ostacima crkve Uspenja Bogorodice u Poenju,
doskoro su se mogli nai ostaci zidane oltarske pregrade
19
. Zavretkom
XV vijeka, zavrava se i pojava zidanih i ivopisanih oltarskih pregrada
u naim krajevima. Istina, trista godina docnije, njihovi anahroni odjeci
desie se u okolini Cetinja, u crkvi Sv. Nikole na Oiniima, crkvi Sv.
Petra i Pavla na Vrelima i crkvi Sv. Jovana Krstitelja u Blacama. No, o
njima kasnije, u okviru vremena kojem pripadaju. I u grbaljskom selu
Pobre, u crkvi Sv. Jovana Bogoslova, nalazi se u opeci zidana oltarska
pregrada iz druge polovine XIX vijeka. Davno ostala bez freskopisa, ona
je danas u fazi obnove.
Ostavtina poznoantikih i srednjovjekovnih poimanja arhitekture,
pa i oltarskih pregrada, odraza drutvenih, politikih, samim time i
umjetnikih shvatanja jednog vremena, zavrava se na samom kraju XV
vijeka. Padom jednog dijela Evrope, Balkana, pa i crnogorske drave pod
vlast Turske, prekinut je kontinuitet sa razvojem umjetnikih shvatanja
Zapada i Istoka. Sa krajem Vizantijskog carstva, nestankom drave Ivana
14
Zdravko Gagovi
Crnojevia i njegovog renesansnog poimanja svijeta, padom drave
Kosaa; na ovim prostorima na znaaju e dobiti jedna druga umjetnost
umjetnost ratovanja. Odbrana Drave i odbrana Hrianstva, ukinue
kontinuitet umjetnikog stvaralatva, i nakon jednog vijeka, vratie
se uzorima nestale Vizantije. Zapad je, jo ranije, stvorio svoja pravila
bogosluenja, ukidajui oltarske pregrade, zadravajui oltar i ciborij
iznad njega, kao sutinu svog obraanja Bogu. Pravoslavlje e jos dugo
ekati da svoje shvatanje, proizilo iz otpora nastalim vremenima, ostvari
izgradnjom novih crkava, obnovom starih i formiranjem novog tipa
oltarske pregrade i|cncs|asa
20
.
Oltarska pregrada u man-
astiru iznad epan polja
15
IKONE I IKONOSTASI
Jedinstveno hrianstvo, u svojim poecima, pokazujui odbojnost prema
starim paganskim obiajima oboavanja idola, nije priznavalo nikakve
slike ni skulpture. Teolozi tog vremena davali su prednost apstraktnom
poimanju Boga, koji ostaje u domenu ideja, odriui mogunost njegovog
prikazivanja posredstvom ula. ak je slikarima koji prihvate hrianstvo
zabranjivano da se bave svojom profesijom, jer je mogunost stvaranja
novih idola smatrana opasnom po novu vjeru. I mediteranski svijet, sa
jakom likovnom tradicijom, dugo je odolijevao zahtjevima nove religije,
odriui se potpuno umjetnosti. Prve slike hrianstva nastale su iz
narodnog (paganskog) vjerovanja, da se potovanje prema ivoj linosti
prenosi i na njen portret. Oduujui se dobroinitelju, ili produavajui
prisustvo odsutnog, hriani su poeli da se slue slikama. Te prve
likovne predstave, suprotstavljene crkvenim dogmama, nijesu bile svete
slike kojima se klanjalo na odreenom mjestu, ve znaci pouke, ilustracija
spasenja, izbavljenja od smrti, prie o ivotu u Hristovom carstvu, koje je
vjernicima obeano poslije smrti
21
.
Edikt iz 313. godine, pored prihvatanja hrianstva, bitno je promijenio
pogled na umjetnost nove religije. Prihvativi istorijske okolnosti, rimski
obiaj potovanja i prikazivanja imperatora, potrebe i mogunosti uticaja
na pagane putem likovnih predstava, kao i javnog obavljanja obreda,
zvanina crkva je priznala ulogu umjetnosti u ivotu hriana, znai i
slika koje uzdiu kult Hrista i Imperatora. Sa druge strane, slikarstvo
prati napore Crkve pri okupljanju i pouavanju vjernih i preobraanju
pagana. Suprotno shvatanju teologa, ostvarena je potreba vjernika da
ulima prime utisak i u svojoj mati doaraju postojanje svetih linosti
od kojih su oekivali pomo. Vjerni, a i preobraeni pagani, slike Hrista,
pa i svetitelja, doivljavaju kao da imaju natprirodnu mo. Uvjerenje da
mo svetaca (svetitelja) preko portreta produeno djeluje, uticalo je da
se Crkva dugo nije opirala paganskom tumaenju slike. No, novonastala
praksa je jo dugo osporavana na crkvenim saborima (Elvira - dananja
Granada u paniji, prva decenija IV vijeka), pa i zabranjivana. Eusevije,
episkop iz Kesarije u Maloj Aziji (umro 339. godine), ija se vjera zasnivala
na apstraktnim pojmovima, upozorava sestru cara Konstantina Velikog,
Konstanciju, koja ga moli da joj pribavi neku sliku Hrista, da Bog, iako
ima dvije prirode, ljudsku i boansku, ne moe biti naslikan, poto mrtve
boje ne mogu da izraze duhovnu sutinu Logosa (slova), poreujui
prirodu Boga sa svjetlou
22
: Kako bi onda, neko od ljudi, uspio da
uini nemogue ? Kako bi neki ovjek mogao da naslika tako divni i tako
nerazumljivi oblik, ako se jo moe nazvati oblikom, ta duboka sutina,
tako duhovna? Sem ako se ne bi, na nain svojstven paganima bez vjere,
naslikalo neto to uopte ne lii, odnosno, ako bi se naao slikar paganin,
koji slika potpuno drugaije ko bi, dakle, bio sposoban da proizvede
odbljesnute i blistave zrake, takve uzvienosti, takve slave, bezdunim i
16
Zdravko Gagovi
mrtvim bojama, nesigurnim potezima zar zaboravlja Boiju zapovijest,
kojom se zabranjuje da se rade slike - kako onoga to je na nebu, tako i
onog dolje na zemlji Zar to nije odbaeno u cijelom svijetu i prognano
daleko iz crkava? - S druge strane, pojedini teolozi (Vasilije Veliki, 330-
379. godine), nijesu vidjeli opasnost od ikonopoklonstva, obrazlaui
narodno vjerovanje da: ast ukazana slici, pripada prvobitnom uzoru
23
.
Lapidarnost ove defnicije slike, kao nosioca Boije volje, posluila je
ikonopoklonicima da 843. godine, na Sedmom vaseljenskom saboru
uspostave potovanje njenog kulta. Slika je shvaena kao posrednik
izmeu posmatraa i onoga kome je poast ukazana. Sa druge strane, bio
je to i obraun sa protivnicima religiozne slike
24
. Sama Vasilijeva defnicija
postala je podloga za hrianske teoretiare, koji su traili objanjenje
za odnos prema naslikanom Hristu. Slika je objanjena prisutnou
natprirodnog: u vidu legendi, pronaena su razna objanjenja, ali su
najvie uspjeha imale prie o ncru|c|tcrcncj i|cni Hris|a, nastaloj u
neposrednom dodiru sa njegovim likom
25
. Za lik Bogorodice, posluio je
njen portret koji je po predanju izradio sam jevanelista Luka
26
. Potreba
za to vie slika, zbog gradnje velikog broja crkava, stvara vjerovanje o
samoumnoavanju prvobitne slike, gdje ona sama stvara svoju kopiju
27
.
Tako stvoreni pralikovi Hrista i Bogorodice, postali su tcra iccn i
obaveza buduim slikarima za njihovo vjerno reprodukovanje. Slinost
sa prauzorom je i produavanje udotvornih svojstava slike
28
. Stvoren
je dogmat o potovanju svetih slika - ikona
29
. Tu slikarskoj radoznalosti
nije bilo mjesta.
Ikonopisci u vizantijskoj umjetnosti nijesu smatrani za prave tvorce
ovih duhovnih slika
30
. Oni su bili samo posrednici koji su omoguili da
se uspostavi duhovna komunikacija izmeu onih koji vjeruju i linosti
sa ikona, posrednici odabrani blagoslovom i Boijom voljom, izmeu
vjerujuih hriana i Svetog boanskog svijeta
31
, anonimni uzvieni
posrednici koji objektiviziraju teoloku ideju crkve. Pravim autorima
ikona smatrani su njihovi naruioci. Tradicija izobraavanja svetih ikona,
ograniavala je zografma slikanje svjetovnih ili nekih drugih slika.
Smatralo se, naime, ako je neko nadaren, a to je Boiji dar, onda nije smio
biti zloupotrijebljen u druge svrhe
32
. A jedina svrha ikone je duhovno
pokretanje vjernika i preobrazba posmatraa. Zato je u vizantijskom
slikarstvu dominirala kategorija uzvienog. Ono nije bilo realistiko i
nije imalo za cilj vjerno reprodukovanje prirodnih likova i svijeta koji ih
okruuje. Ljepota nije bila svrha zbog koje su vjekovima stvarane ikone.
Ljepota je bila atribut svojstven prvenstveno materiji i nainu njene
obrade.
Jednostavnost vizantijskog obrasca, tenja ka apstraktnom idealu, ka
prototipu, uslovila je da su slikari ikona, da bi - sluei se ljudskom
fgurom, objasnili prizor, uklanjali sa svojih slika realan opis prostora,
produhovljavali fgure, izdiui ih, oslabaajui ih oblina, teine,
obasjavajui ih odbljeskom (svjetlou) zlata, cinobera ili okera sa
pozadine
33
. No, iako je stvarao iz tradicionalnog nasljea, anonimni slikar
je ivio i stvarnost svoje epohe. Ponavljanjem shematizovanih prethodnih
17
uzora, mnogi majstori unose i svoj izraz, direktni, nehotini, svoj ivi
osjeaj, koji je starim fgurama i kompozicijama davao novu unutranju
osvijetljenost
34
. I dugovjeki, izvanvremenski stilovi doivljavaju mijene,
jer i na bezbroj puta naslikanoj Bogorodici sa Hristom, svaki slikar je
unio svoju sliku, svoju misao, svoja osjeanja, svoju viziju o vjeri i ivotu,
svojim bojama i ponovio vjeitu temu na svoj nain, u svom vremenu
35
.
Sklad apstraktne forme i produhovljenih ljudskih oblika, koji nose
religioznu pouku, najuspjenije je ostvaren krajem XI vijeka u punom
procvatu Vizantije. Ova uzviena, ozbiljna, duboko spiritualna i religiozna
umjetnost komnenskog stila u doba Paleologa doivljava renesansu.
Estetika vizantijske umjetnosti, posebno slikanja ikona, mijenja se pred
kraj XII vijeka, i - do svog zavretka u XV vijeku, nosi ljudskija obiljeja.
Pozajmicama helenizma, stvaraju se klasicistike i plastinije forme likova
u pokretu i jasnije odreenom prostoru. On je produbljen arhitektonskim
kulisama. Umjetnici dobijaju veu slobodu, izlaze iz anonimnosti i
stavljaju prve potpise na stvorena djela. Bio je to i posljednji jak uticaj na
okolne zemlje.
Propast Vizantije i pad Carigrada u turske ruke 1453. godine, oznaio je i
kraj vjekovima formiranog estetskog uzora. U izmijenjenim drutvenim
uslovima, zadovoljavajui nove ukuse naruilaca iz mediteranskog
podneblja, pod uticajima renesanse, italo grki slikari na Kritu mijenjaju
sutinu ikone, unosei, makar na njenim spcrcdnin djc|ctina ili na odjei
ktitora, mnoge odlike svog vremena. Uvoenje pejzaa, stvarnog odnosa
ovjeka i prirode, neuspjeli su pokuaji spajanja dvije u biti suprotstavljene
ideje i naruili su ideal svete ikone. No, potreba slikanja ikona na osnovu
novih saznanja, ali sa ikonografskim rjeenjima preuzetim od vizantijskih
majstora, traje do dananjih dana.
Epoha stvaranja ikona je i epoha stvaranja ikonostasa. Obnovom Sv. Sofje
u Carigradu, Justinijan omoguava umjetnicima da izraze hrianske
ideje upravo na oltarskoj pregradi, koja postaje nosilac najvanijih slika.
Istina, o ovoj raskonoj oltarskoj pregradi iz 563. godine znamo samo
iz opisa savremenika
36
. Vremenom, sve vei broj ikona nalazi svoje
mjesto u crkvama. Neke su visile na horosima ili analojima, neke na
kamenim oltarskim pregradama, a neke na posebnim nosaima, koji su
se do XIV vijeka nazivali ikonostasima. Tek kasnije se ovaj naziv prenio
na oltarsku pregradu. Pobjedom ikonoborstva i prihvatanjem ikone,
u sutini se mijenja odnos prema oltarskoj pregradi, granici koja dijeli
naos, namijenjen vjernima i oltar namijenjen posveenima, simbolikoj
granici materijalnog i duhovnog, ovozemaljskog i onozemaljskog.
Posebno je oltarskim pregradama davalo znaaj potovanje ideja koje
su u Carigradu potvrene kao pravovjerne, a koje su obavezivale da se
jedan dio liturgijskog obreda obavlja iza oltarske pregrade i carskih dveri.
Vjerovatno se time asociralo sjeanje na pustinjaku izolaciju svetitelja iz
rane faze hrianstva.
37
Postavljanje ikona na oltarske pregrade, moralo
je donijeti i odreeni program ideja: Deizis, kao osnovna slika molitve
zastupnika ljudskog roda, Bogorodice i sv. Jovana, pred Hristom Sudijom
zauzima sredinje mjesto. Ikonostas ukazuje mogui put u carstvo
18
Zdravko Gagovi
nebesko, gdje vlada Hristos, kome molbe za vjerne upuuju Bogorodica
i sv. Jovan. Na kamenim oltarskim pregradama VIII i IX vijeka, zatitnici
pojedinaca (ktitora) i zatitnici ljudskog roda, obraaju se Hristu i mole za
spasenje svojih tienika. Osnovna slika Deizisa sa tri fgure (Trimorfon),
mogla je kasnije biti proirena parom anela, jevanelistima ili nizom
apostola (Veliki Deizis ili Deizis s inom), pa i fgurom muenika ili
svetitelja kojeg je ktitor crkve izabrao kao linog zatitnika ili patrona.
Ikonostas u sutini simbolizuje osnovnu ideju hrianskog uenja o
moguem spasenju vjernih. Proroci su Hristovo carstvo nagovijestili,
apostoli propovijedali i oni uvode pobone u mistini svijet obeanog
carstva. Na donjem dijelu ikonostasa, sa lijeve i desne strane cars|in dtcri
postavljaju se prijcs|c|nc i|cnc Bogorodice i Hrista, a desno od Hrista ikona
patrona crkve. Na carskim dverima se obino slikaju Blagovijesti. Izgleda
da su ve od X vijeka, kao nov red ikona nad Deizisom, ikonostas krasile
i scene Velikih praznika
38
. Sve slike na pregradi natkriljivao je krst, kao
simbol Hristove rtve, koja je omoguila spas ljudima.
Deizis, prijestolne ikone, carske dveri i krst, sve su to djelovi oltarske
pregrade koja skriva tajni dio liturgije, prema obredu utvrenom
u Carigradu. Ukrasi na parapetnim ploama sa prikazima grifona,
lavova i drugih zoomorfnih elemenata, gube se sa oltarskih pregrada,
jer slue za ukras i ljepotu
39
i dobijaju novu formu i sadrinu. Kada su
se na srednjovjekovnim kamenim oltarskim pregradama u Crnoj Gori
pojavile prve ikone ne znamo, ali vjerujemo da se to desilo dosta kasno,
na oltarskoj pregradi Sv. Tome u Kutima. Prolazak kroz vrijeme nije nam
ostavio bilo kakav podatak o prerastanju kamenih oltarskih pregrada u
ikonostase. Na to e se kod nas ekati do samog kraja XVI i poetka XVII
vijeka, kada e se formirati novi tip oltarskih pregrada.
19
ZLATNI VIJEK IKONOPISA I
IKONOSTASA U CRNOJ GORI
Restauracija vizantijskog pogleda na umjetnost, desie se u onom dijelu
drave Crnojevia koji je prvi pao pod tursku vlast pred nadiranjem
sultana Mehmeda II Osvajaa
40
. Prije toga, Crnojevii su izgubili Primorje
kojim su zagospodarili Mleii. Satjerana u brda, podlovenska Crna
Gora, zbog politike i oruane konfrontacije prema Porti i Sultanu, dugo
e biti smatrana duru|narocn (prebivalitem rata)
41
i nee manifestovati
potrebe za umjetnou. Istina u onim oblastima Crnogorskog primorja
pod vlau Mletaka, a pod ingerencijom cetinjske Mitropolije, obnavljaju
se pravoslavni manastiri
42
, ali bez inovativnih oznaka koje bi zavreivale
panju. U sjevernom dijelu Crne Gore, koji je uivao flurdijske
povlastice i unutranju samoupravu, to znai relativnu slobodu, trebalo
je da protekne vie od stotinu godina, pa da pone obnova zapustjelih i
izgradnja novih hramova. Tome je doprinijela i odluka Sultana da 1557.
godine izda ferman o obnovi Peke patrijarije
43
. Uz fantastinu titulu
patrijarh svega Ilirika postavljen je Makarije Sokolovi, brat ili sinovac
Mehmed - pae Sokolovia, koji je dobio hatierif da obnovi stc nanas|irc
i cr|tc
44
.
U vrijeme ubrzane obnove, naom zemljom krue samouke graditeljske
i zografske grupe, koje su obnavljale poruene i zapustjele bogomolje i
slikale ikone, prije intuicijom i naivnim umijeem, prevazilazei neukost
snagom vlastitog duha. One su nedostatak umjetnikog i zanatskog
obrazovanja nadoknaivale privrenou autentinim oblicima
kulturne tradicije, koju su najee imitirale
45
. Snabdjeveni slikarskim
prirunicima, ovi putujui mali zograf
46
obnavljaju veliki broj ivopisa
irom Crne Gore, dokazujui da taj prividno mrtvi organizam u sebi jo
ima ivota, raznolikosti i prilagodljivosti. Ta umjetnost, odavno odvojena
od stvarnosti i prirode, raspolagala je bogatim iskustvom i pored toga
to je esto, kreativnom nemou, nedosljedna svojim idealima. No, meu
ovim anonimnim zografma, bilo je onih koji su se nametnuli i izdvojili,
i- snagom svog ubjeenja i darom slikara, izdigli do umjetnika. Njihov
izlazak iz srednjovjekovne anonimnosti i sve ee potpisivanje djela je i
posljedica promijenjenih shvatanja o njihovoj ulozi u drutvu.
Godine obnove, zbliavanja sa vlastitom prolou, uinile su da su,
usljed posebnih prilika i relativne slobode, na teritoriji Crne Gore, slino
Kritu, koji je u mnogo boljoj situaciji, budui da je tokom XVI i XVII
vijeka pod dominacijom Venecije, izbjegao Turke stvoreni povoljniji
uslovi za razvoj umjetnosti nego u drugim junoslovenskim oblastima.
Tako se dogodilo da se u Crnoj Gori okupe najbolji domai majstori, koji
su nastavljali tradiciju, slikali freske i ikone koje ih, sudei po onome
sto se ouvalo, svrstavaju meu vrhunske stvaraoce toga doba
47
. U
umjetnosti Crne Gore, bio je XVII vijek zlatno doba njenog ikonopisa, jer
20
Zdravko Gagovi
je tada brojem ikonopisaca i njihovim kvalitetima, Crna Gora bila ispred
ostalih balkanskih oblasti
48
.
Apstraktna forma, strogo defnisane vizantijske ikone, pune kalupa,
gotovih rjeenja, tradicionalne discipline, gdje je dogmi podreeno sve, do
apsurda, doivljava svoju renesansu upravo u vrijeme turske vladavine
u pravoslavnim enklavama (Sveta Gora) i izolovanim manastirskim
sreditima (manastir Moraa). Za razliku od grkih pravoslavnih sredita,
gdje je slikanje ikona uveliko pod uticajem italijanske renesanse, jo od
kad je Giotto preveo grko slikanje na latinsko
49
, u svetogorskoj slikarskoj
radionici XVII vijeka, a posebno morakoj, formiranoj gotovo u isto
vrijeme, stvaraju se defnicije posebnih osobina novih ikona i ikonostasa,
potujui ideje i ikonografske osnove ponikle u Vizantiji. U vrijeme
ugroenog pravoslavlja, ikona je morala imati didaktiku ulogu. Sa
jedne strane opasnost od prozelatizma i unijaenja, a sa druge strane
od islamizacije - ugroavanja autentinog duha pravoslavlja, znailo je
i sputavanje estetskih dimenzija crkvene umjetnosti i njenog likovnog
osavremenjavanja
50
. Postvizantijska umjetnost u novim nacionalnim
okvirima nastavlja da odraava zajednike osnovne principe.
Radionice formirane u okvirima manastira, sa slikarima svetenicima i
monasima i rijetko ponekim grenim laikom, stvarale su stroga pravila
rada, ponaanja i izobraavanja svetih ikona. Stvaraju se brojni prirunici,
koji odraavaju sutinu izrade ikona, detaljno opisanih tehnolokih
postupaka, pa i ponaanja slikara. U jednom od njih, Dionisije upuuje:
Onaj ko je htio da se posveti, morao je prvo da vjeba prostoruno
crtanje. Ukoliko bi pokazao talenat, privodio se u hram, pred ikonu
Hrista i Bogorodice Odigitrije; tu je nad njim obavljen in nc|oana, sa
specijalnom molitvom i jektenijem, u kojem crkva izraava elje za
uspjeh u radu budueg slikara. Po obavljenom inu molitve, kandidat
je puten da pone crtati tano, razmjere i karakteristike svetih likova
dugo i marljivo. Tako e dobro nauiti zanat, to sam iskusio sa svojim
uenicima
51
. Jo ranije je Cennini savjetovao buduim ikonopiscima:
Vi koje njenost duha nosi do ljubavi prema vrlinama i vi koji se
opredjeljujete za umjetnost, ponite time to ete obui novo odijelo:
ljubav, vjeru, poslunost i strpljivost. Najranije to moete, stavite se pod
vostvo jednog majstora i uitelja i napustite ga to najkasnije moete
52
.
Svoj ivot treba tako da uredi, kao da studira teologiju, flozofju ili
neku drugu nauku, upotrebljavajui umjereno jelo i pie. Dva puta na dan
je dosta jesti Staraj se da izbjegava da optereuje ruku, kao da baca
kamenje, tegove od gvoa, i bilo koju drugu stvar koja kodi ruci i ini
da ona drhti
53
. Poslije detaljnih opisa tehnologije, slikaru se saoptava
kako se slika Hrist: Bogoljudno tijelo Gospoda naega visoko je tri rifa.
Glava malo naklonjena. Lice izraava krotkost. Pravilne lijepe njegove
obrve, sastavljene su, oi prijatne, nos pravilan, boja lica penina, kosa
na glavi valovita i malo smea a brada nije sasvim crna. Prsti njegovih
preistih ruku, dugi su i pravilni. Uopte, lii na svoju Majku u kojoj je
sebi stvorio ivo i savreno ljudsko bie
54
.
Ikona naslikana u ikonopisakoj radionici, uz potovanje svih strogih
21
pravila, dobija svoj teoloki zavretak osveenjem. Ona se odnosi u crkvu
i poslije osveenja ulazi u red svetih utvari, postaje sakralni predmet i
dobija svoju duhovnu vezu sa svojim pratipom. Osveenje ikone vri
se svetom vodom i itanjem molitve koja se nalazi u knjizi Dcpc|ni|c|jni
|rconi|. Postoje molitve - kako za svaku ikonu ponaosob, tako i one za
osveenje itavog ikonostasa. Dotrajale ikone stavljaju se na vatru za
loenje pri spravljanju svetog mira.
Crkva je u odbranu tradicionalne ikone, kao otpor zapadnim uticajima
slijedila primjer Rusije, gdje je patrijarh Nikon 1654. godine, pobuen
uvoenjem novina, naredio da se takve ikone iznesu iz domova i crkava,
da se svecima tako naslikanim iskopaju oi, aludirajui na moguu
kaznu, koja eka slikare koji ne budu potovali starinu
55
. Ideologiji ruske
crkve morao se pridruiti i sam car, presuujui da je prvi umjetnik
sam Bog, da je stvarajui ovjeka, stvorio ga prema stcn corazu. Tako
je praobraz ovjeku sam Bog, zato je ikona podraavanje. U naim
krajevima, nemajui iza sebe autoritet cara ili zemaljskog vladara,
problem |cn|urcncijc grkih i venecijanskih radionica, ije su ikone u XVI
i XVII vijeku preplavile nae prostore, rijeen je stavom da ikone mogu
raditi samo pravoslavni majstori. Propisi u Krmiji bili su veoma strogi,
pa ak i ako jeste izobraavanje na ikoni, prema liku i vjeto, njima se ne
treba klanjati, ako su djelo nevjernikih ruku
56
.
Eto, u takvom ambijentu poinje formiranje slikarske radionice manastira
Moraa. Njen rodonaelnik bio je, najplodniji slikar svog vremena,
pop Strahinja iz Budimlje
57
. Roen je 1548. godine, na spoju periferija
Istoka i Zapada, u Budimlji kod Berana. Dugi i stvaralaki plodan ivot
okonao je, po svemu sudei, 1632. godine u selu Hvojnica kod Gackog
58
.
Slikarstvo je vjerovatno uio u slikarskoj radionici oblinjeg manastira
udikove. Ovaj slikar, bez znaajnih prethodnika i nastavljaa, stilski
defnisan uticajima Istoka i Zapada, tipian je predstavnik odlazeeg
vijeka. U punoj stvaralakoj zrelosti angaovan je od monakog bratstva
manastira Moraa, da otpone izradu novog ikonostasa, 1599. godine.
Bie to, po svemu sudei, jedine ikone koje je izradio u tridesetogodinjem
(ili duem) zografskom radu. Prije dolaska u Morau, pop Strahinja
je iza sebe imao islikane brojne freske irom Crne Gore. Prvi put se sa
njegovim radom susreemo, kada po nalogu igumana Teodora i vojvode
Milije, zavrava ivopis manastira Sv. Arhanela na Tari, avgusta 1591.
godine. Slijede ivopisi priprate Sv. Trojice Pljevaljske 1592. godine
i naosa i oltarskog prostora 1594. i 1595. godine, te ivopis crkve Sv.
Spasa u Dragovoljiima kod Nikia
59
. Nakon morakih ikona, radie
gornju zonu ivopisa priprate manastira Piva, 1603. i 1604. godine, i
ivopis manastira u Podvrhu 1613. i 1614. godine. 1616. godine vraa se
u Morau zbog islikavanja proskomidije. U poznim godinama, zajedno
sa Jovanom-Kozmom, ivopie manastir Gradite, 1619. i 1620. godine i,
konano, 1622. godine, gornje zone crkve u Jeksi kod Rijeke Crnojevia.
ivopisanje u Jeksi je prekinuo, kao i ranije ivopisanje pivske priprate,
ili zbog nedostatka sredstava, ili nesporazuma sa ktitorima, jer je izgleda
bio prgav, naprasit starac, koji se lako svaao sa naruiocima.
60
22
Zdravko Gagovi
Dobrog teolokog obrazovanja, uzorne pismenosti, velikog zanatskog
iskustva, ovaj plodni slikar je ostavio irom Crne Gore veliki broj fresaka,
sigurnog slikarskog postupka, ali i izvjesne rustinosti i neuglaenosti.
Sigurnim, naglaenim crteom, stvarao je svetake fgure sa tankim
vratovima, glavama veim nego to bi trebalo, etvrtastih lica, niskog
ela, krupnih oiju i stilizovanih uiju. Razlike u svetakim likovima,
istovjetnih glava, postizao je razliitim islikavanjem kose, brkova i brada.
Svetaka odjea je bez mnogo detalja i ne ba briljivo obradjena, ali sa
dobrim odnosom prema tijelu, loginim i opravdanim. Figure smjetene
u shematizovani pejza, slikane su istim i usklaenim bojama, ali istina,
ne bogatom paletom. Sa svim vrlinama i manama, pcp S|raninja iz 8udin|jc,
kako se potpisivao na brojnim djelima, bio je jedan od najznaajnih i
najcijenjenijih slikara svog doba.
Angaovanjem Georgija Mitrofanovia
61
, iz svetogorske slikarske
radionice, Moraa defnie i svoj stav prema novom vremenu. Iste
1616. godine, kada pop Strahinja slika freske proskomidije, Georgije
Mitrofanovi nastavlja radove na morakom ivopisu. Nije to bila samo
smjena generacija, ve i promjena pogleda na umjetnost. Vaspitan na
tradiciji atonskih radionica, iako jo nije izgradio vlastiti stil, Mitrofanovi,
drei se optih rjeenja svetogorske ikonografje, manifestuje dobar zanat,
korektan crte i sigurnu tehniku. Morake freske Georgija Mitrofanovia
stilski su identine dverima iz hilandarskog muzeja, tano datiranim u
1616. godinu. To su i prvi njegovi sauvani radovi. Zadovoljno radom
na ivopisanju crkve, manastirsko bratstvo ga angauje da izradi Veliki
Deizis za ikonostas, ija se izrada oduila. Nakon zavretka morakog
ikonostasa, Mitrofanovi e do 1620. godine - kada se vraa u Hilandar,
oslikavati ivopise u Dobrievu, Zavali, te izraditi Deizisni in za
itomislji i jednu ikonu za Sv. Trojicu kod Pljevalja.
Siromatvo podataka o ivotu Georgija Mitrofanovia, uinilo je da o
njemu kao linosti ne znamo gotovo nita. U kratkom periodu koliko
moemo pratiti njegov rad, od 1616. do 1622. godine
62
, uoljivo je da je
veoma brzo stekao istaknute line osobine slikara, koje ga svrstavaju
u najvee umjetnike s poetka XVII vijeka. Glave njegovih svetaca
izgledaju gotovo kao portreti. Proporcije fgura, u poetku nezgrapne,
bilo da su svetitelji kratki ili izdueni, usaglaene su na kraju s klasinim
razmjerama
63
. U slikarskom sazrijevanju, njegova se paleta mijenjala - od
jakih kontrasta svijetlog i tamnog do njihovog umekavanja, od tamnog
ka svijetlom koloritu, od cpcrcs|i dc |irizna. Od svojih savremenika,
najvie se oslanjao na grka, posebno kritska iskustva.
Hilandarski sabrat Georgija Mitrofanovia, Jovan, kod nas ee nazivan
Kozma
64
, u manastir Morau dolazi na samom kraju tridesetih godina
XVII vijeka. No, prvi put ga u naim krajevima sretamo u manastiru
Gradite u Patroviima, gdje 1620. godine pomae popu Strahinji pri
ivopisanju crkve Sv. Nikole. Da li je, prije toga, u Morai pomagao
Georgiju Mitrofanoviu, pri duborezanju i pozlaivanju Velikog Deizisa,
ne znamo
65
. Poslije Gradita, nastavlja ivopisanje pivske priprate 1626.
godine, dvadeset i dvije godine nakon to je pop Strahinja otpoeo isti
23
posao. Po ivopisanju priprate, 1638. i 1639. godine, slijedei ljepotu
Longinovih ikona, ali i nadmaujui je, Jovan-Kozma oslikava i duboree
pivski ikonostas. Dolaskom u Morau, u vrijeme kad umjetnost
ivopisanja gubi ivotne sokove, svestran poput renesansnih majstora,
ostavlja posljednje odjeke stare vizantijske umjetnosti. Od 1. maja
do 24. septembra 1639. godine, kada je cr|ta u stcju |rasc|u cdjcnu|a,
kako sam kae, Jovan-Kozma oslikava Sv. Nikolu. Vjerovatno slijedei
elje naruilaca, prilagoene novoj politikoj klimi
66
, meu svetakim
fgurama slika sv. Tripuna, sv. Sra i Vakha, pa i sv. Sebestijana, gotovo
nepoznatog pravoslavnoj ikonografji. Ubrzo nakon toga, od proljea
do rane jeseni 1642. godine, oslikava paraklis sv. Stefana, gdje mu za
ilustraciju, pored Djela apostolskih, slue i apokrifni, od crkve nepriznati
tekstovi.
67
Konano, 1644. i 1645. godine, Jovan - Kozma u Morai radi
dvije, po svemu najljepe ikone - od turskih osvajanja naovamo. Jedna
od njih, ikona sv. Save Srpskog i njegovog oca Stefana, sa scenama iz
Savinog ivota, u potpunosti je sauvana, a od druge je sauvan samo
bogati ram, za koji e kasnije u XVIII vijeku, Gavrilo Dimitrijevi oslikati
novu ikonu.
Vinova loza, grozdovi i tipina izvijena vrea, preuzeta iz svetogorskih
uzora, te zapadno shvatanje cjeline, sloena konstrukcija rama, duboke
proflacije i bogate pozlate, u svemu podsjea na poznorenesansne ili
ranobarokne, tzv. z|a|nc c||arc iz katolikih crkava, koji na Istoku nemaju
pandana
68
. U slikanju scena su korieni Mitrofanovievi predloci, prema
tekstu knjievnika Teodosija, iz hilandarske trpezarije, to doprinosi
tvrdnji da se iza Kozme krije Jovan
69
. Na njoj su i pet zagonetnih slova
I koja su izazvala razliita tumaenja. Nakon tri ikone oslikane
za Nikoljac i minijatura jednog psaltira (sada u Novom Sadu), Jovana-
Kozmu posljednji put susreemo u Podvrhu iznad Bijelog Polja, gdje kao
glavni majstor, sa uenikom Radulom radi ikonostas.
Ako prihvatimo da je jo 1605. godine radio u Hilandaru, jer je njegova,
nema nikakve sumnje, i velika nepotpisana ikona sv. Nikole u poprsju,
koja visi u jednoj od soba
70
, onda je stvaralaki rad Jovana-Kozme
trajao punih 60 godina. Za to vrijeme je, posebno u Crnoj Gori, ostavio
najznaajnija djela umjetnosti XVII vijeka, umjetnosti koja se najee
nespretno naziva postvizantijskom. Kod nas se rijetko hvali slikarstvo
turskih vremena. Za majstore tih stoljea vie se trae izvinjenja i koja
oprezna pohvala njihovih ambicija
71
. U to, vrsto saliveno slikarstvo,
ukalupljeno i strogo, koje je neshvaeno i toliko puta potcjenjivano kao
neuspjela imitacija velikog stila srenih vremena, Jovan-Kozma je unio
ulnost svetiteljskih likova kasnog XIV i XV vijeka. Uticaje zapadnog
slikarstva nije crpio iz kritskih ili uopte grkih radionica, ve direktno
sa italijanskih istonika.
Talentovan iluminator i dobar poznavalac knjievnosti, Jovan Kozma
je i odlian rezbar i pozlatar, pa i konstruktor ikonostasa, izvrstan
crta, snaan kad oblikuje volumen, suptilan kad postavlja zvonke i
jedre koloristike odnose hladno zelenih tonova za zatamnjene dijelove
lica i toploruiastih za osvijetljene, sa vjeto formiranim prelazima.
24
Zdravko Gagovi
Lica njegovih svetitelja spadaju u najljepe islikane likove XVII vijeka.
Volio je da raskono ornamentie odjeu, kao i da rastopljenim zlatom
obasja oblike nakita ili ogrtaa. Na arhitektonskim kulisama u pozadini
kompozicija, uoljivo je poznavanje perspektive, posebno vidljivo na
vie puta ponovljenoj predstavi manastira Morae. Djelo Jovana-Kozme
je jedan od posljednjih uzleta freskopisa i ikonopisa, i nedostian uzor
njegovim podraavaocima.
Iznjedren u bjelopoljskom kraju negdje oko 1625. godine, greni zograf
Radul
72
, ikonopisako iskustvo produbljuje kao Jovanov-Kozmin
pomonik, prilikom izrade ikonostasa u crkvi Sv. Nikole u Podvrhu
iznad Bijelog Polja, 1665. godine. Pored rada na ikonostasu, tu slika i dvije
ikone i potpisuje jednu od njih, onu posveenu patronu crkve sv. Nikoli.
Crpei pouke od ostarjele slikarske veliine, koristei njegove predloke,
mada nema talenat dostojan prethodnika, Radul brzo postaje cijenjen i
potovan zograf. Iako laik, sudei prema potpisima na njegovim djelima,
iz kojih se vidi da su nastala pctc|cnijcn patrijarha kir hadi- Maksima,
stie se utisak da je bio zvanini slikar Peke patrijarije
73
. Pored znaajnog
broja ikona u Morai, Bijelom Polju, Pei i Sarajevu, Radul ivopie crkve
Sv. Jovana u Crkoleu kod Istoka i kapeli Sv. Nikole u Pekoj patrijariji.
Kod nas ga susreemo ponovo u ivopisu peinske crkvice u Ostrogu,
crkvi Sv. Trojice u Praskvici i crkvi Sv. Nikole u Drenotici kod Bogetia.
Godine 1680. u Svetoj Trojici mu pomae njegov uenik i pomonik
Dimitrije. Pokuavajui da vrati slikanju fresaka posustalu snagu,
prilagoavajui format kompozicija veliini crkve, pokazujui teoloku
uenost, ovaj strpljivi zograf, koristei minuciozan i prostudiran crte s
neto naglaenijim grafzmom u strogo defnisanim formama, ostvaruje
harmoniju cjeline postignutu skromnim slikarskim sredstvima
74
.
Te osobine, i ponekad blagonaklonost nauke, svrstavaju neka njegova
djela, kao npr. poprsje sv. Nikole u Drenotici, u najbolja ostvarenja XVII
vijeka u nas
75
. U svakom sluaju, zograf Radul - bolji kao ikonopisac
nego freskist, najvei je umjetnik druge polovine XVII vijeka. Njegova
umjetnika snaga e gotovo dva vijeka, preko uenika Dimitrija, uticati
na ikonografsku umjetnost u Boki, pa i irom Crne Gore. Carske dveri iz
itomislia, takoe ocijenjene kao najljepe u XVII vijeku, kroz risansku
ikonopisaku radionicu, doivjee bezbroj manje ili vie uspjelih replika.
Slikarstvo zografa Radula, te sve njegove vrline i mane, moda najbolje
reprezentuje ikona sv. Luke sa itijem, naslikana u manastiru Morai.
Poseui za apokrifnim tekstovima, poput svog velikog prethodnika,
izbjegao je da prikae sveca na uobiajen nain. U centralnom polju
ikone, jevanelista Luka je prikazan dok, prema apokrifnom zapisu, slika
Bogorodicu sa Hristom. Slikajui lik svetitelja koji se bavi istim poslom
Radul je 1672. godine nadmaio sebe. Stvorena je tipina anr scena,
koja bi mogla da nosi naziv s|i|ar u a|c|jcu. Svaki detalj na njoj je odlino
naslikan. Slabosti je Radul pokazao tek u malim scenama po obodu
ikone, koje ilustruju ivot jevaneliste Luke. ak i tamo gdje je, koristei
uzore sa velike ikone Jovana-Kozme, slikao manastir Morau, pokazuje
manje poznavanje perspektive i slikarskog talenta uopte. Dugo je ova
25
ikona pripisivana morakom jeromonahu Avesalomu Vujiiu, drugom
Radulovom pokrovitelju, pored patrijarha Maksima. Razlog tome je
tekst sa istina, neke druge Radulove ikone na kojoj pie da ju je sapisac
Avesalom Vujii. Vujii, koji je u Morai imao sasvim drugu djelatnost i
vjerovatno nije ni poznavao zanat rukodjelisanja ikona, ostao je zabiljeen
po svom boravku u Rimu u cilju pripajanja manastira Moraa katolikoj
crkvi. To je bio i razlog da ovu ikonu, dok je pripisivana Avesalomu,
jedan dio naune javnosti nije sa entuzijazmom prihvatao
76
.
U manastiru Moraa, Radul susree Dimitrija
77
, koji mu postaje
uenik i dugogodinji pomonik. Roen u Mioskoj
78
, u neposrednoj
blizini manastira Moraa, u kui eda Davida i babe Ljiljane, od oca
Bosna i majke Danice
79
, Dimitrije e, slijedei Radulove pouke, postati
najznaajniji predstavnik postvizantijske tradicije u Boki pa i irem
podruju Crne Gore. Teko da se u naem poznijem slikarstvu moe
nai tako vrsta veza i skoro doslovna likovna interpretacija, kao u sluaju
Radula i Dimitrija. To upuuje da je Dimitrije dugo vremena proveo sa
ovim majstorom, bilo kao uenik ili pomonik. Njega je kao nadarenog
uenika, Radul mogao voditi prilikom radova na raznim mjestima, te ga
je tako doveo i u manastir Praskvicu
80
. I najsvestranije analize pojedinih
djela dovode u nedoumicu
81
pa ni mi neemo uzeti sebi za grijeh, ako
- u atribuciji Deizisa i donjih zona ikonostasa u Duboici
82
, uputimo
na uitelja i sljedbenika. Komparacije nas na to obavezuju, pa e nam
biti zadovoljstvo ako pobudimo inertnost nauke
83
. Iz znaaja morake
slikarske radionice, o Dimitriju emo opirnije govoriti tek kad doseli u
Risan sa zvanjem daskala.
est najznaajnijih stvaralaca XVII vijeka, est morakih umjetnika:
Strahinja, Georgije, Jovan-Kozma, Radul, Dimitrije, te jo jedan Georgije
o kojem ne znamo nita sem da je potpisao monumentalni krst iz 1607.
godine u manastiru Moraa, tvorci su etiri najznaajnija ikonostasa
balkanskog pravoslavlja, po kojima se ovaj vijek zove - zlatnim.
Njima treba pridruiti brojne zografe, rezbare, pozlatare, uenike i
pomonike o kojima nam istoriografja nije ostavila sjeanje, ili njihova
skromnost, proizila iz sutine pravoslavnog vjerovanja da je umjetnost
podraavanje, nije pobudila potrebu da ostave traga svom imenu.
Tama proteklih vjekova je iznijela na svjetlo samo one umjetnike ija je vjera
u sopstveni talenat prevazila tajanstvenost i ogromnost umjetnosti kojom
su se bavili. Nije ih u tome sprijeila ni oporost i opta koncentrisanost
same ikone, umjetnikog djela u kojem trijumfuje odmjerenost.
Istina, i pored injenice da je moraka slikarska radionica XVII vijeka
okupila najvei broj znaajnih slikara, bogatstvo riznica manastira Pive,
Nikoljca, Sv. Trojice Pljevaljske, pa i drugih manastirskih sredita, upuuje
da se i u njima odvijala znaajna ikonopisaka djelatnost. Duhovna mo,
data od Boga pojedincima, da zamiljeni svijet uine vidljivim, i pored
ponavljanja stereotipnih ablona, imitiranja i oponaanja, posljednji put
se u XVII vijeku ispoljava i kao individualni kreativan in, koji naredni
vjekovi nee imati snage da ponove.
26
Zdravko Gagovi
IKONOSTAS MANASTIRA MORAA
Na samom kraju XVI vijeka, tanije 1599. godine, poinje izrada jednog
od najljepih ikonostasa balkanskog postvizantijskog svijeta. eljom
manastirskog bratstva, a novcem patrijarha Jovana
84
, pop Strahinja
dobija zadatak da izmeu 1. septembra 1599. godine i 31. avgusta 1600.
godine, izradi donju zonu ikonostasa. U tom periodu nastale su velike
prijestolne ikone: Hrist sa apostolima, zatim carske dveri sa predstavom
Blagovijesti i Nedremanog oka iznad njih, te ikona arhanela Mihaila
sa trinaest scena aneoskih javljanja. U to vrijeme nastala je, po svemu
sudei, i ikona crkvene slave Uspenja Bogorodice, koja nije Strahinjin rad.
Ne znamo ni to je bilo sa ikonom Bogorodice sa prorocima, koja je kao
pandan Hristu sa apostolima morala postojati na ikonostasu. Naglaeno
stroga i ikonografski odreena ikona Hrista je odlian Strahinjin rad. U
irokom okviru naslikani su apostoli koje povezuje izvijena vrea. Na
centralnom dijelu gornjeg oboda ikone naslikana je predstava Hristos
Starac danima, a na donjem prorok Ilija, to nije uobiajeno, ali zbog
njegovog kulta potovanog u Morai - jeste opravdano. Na carskim
dverima su predstavljeni Bogorodica i arhanel Gavrilo, suzdranih
pokreta, vjeto postavljeni u zlatan fon. Pri slikanju je uoljiv linearizam,
posebno pri formiranju draperija, sazdanih od gusto postavljenih linija,
bez volumena. Sve to je smjeteno u diskretno duborezani ram, u plitkom
reljefu krunih formi povezanih trakama, u saglasju sa predstavama
koje uokviruje. Iznad glava Bogorodice i arhanela Gavrila, postavljen
je po jedan cvijet u duborezu, sasvim u skladu sa arhitektonikom dveri i
slikanim dijelovima. Isti duborezni motiv je i na naddverju, iji ipkasto
opervaeni ram defnie kompoziciju Nedremano oko. Ova predstava
pokazuje i odreene mane, posebno u smjetanju scene u prostor, pa je
usnuli Hrist skoro istisnuo Bogorodicu i anela. Najzanimljivija ikona
ovog ansambla je arhanel Mihailo sa scenama aneoskih javljanja. Na njoj
je arhanel Mihailo predstavljen stamenom fgurom rairenih krila. Sama
predstava arhanela, i pored monumentalnosti i spretnog postavljanja u
prostor, ipak nema svjeinu Strahinjinih fresko - dekoracija. Centralnu
fguru arhanela - Mihaila okruuju dvanaest, preteno starozavjetnih,
scena aneoskih javljanja. Pripovijedanju sklon Strahinja, to impresionira
njegove naruioce, ponekad dozvoli sebi da, van ikonografskih uzusa,
neke scene prokomentarie savremenim saznanjima, pa u likovnom
komentaru Jevrejske opsade Jerihona, uz arhanela i Isusa Nevina na
konju, i Jevreja koji sviraju trube, vide se i dva vojnika koji iz puaka
pucaju na Jerihon.
85
Pored Strahinjinih ikona, u donjoj zoni ikonostasa - u
zoni prijestolnih ikona, nalazi se i ikona Uspenja Bogorodice, koja izmie
defniciji i datovanju. Rukopis njenog anonimnog majstora, stilizovanih
oblika, odsjenog i ponegdje grubog crtea, te likova iznenaujue fnoe,
znai spoj dekorativnosti i prefnjenosti. To je ikona majstora kojeg je
izdvojila od ostalih - anonimnost, neusiljenost i originalnost. Pored ikona
za ikonostas, Strahinja je u isto vrijeme u Morai rukodjelisao jo neke
ikone, pa i dvojne za horos, od kojih nam je proteklo vrijeme ostavilo
samo tri.
27
||cncs|as
nanas|ira
Moraa
28
Zdravko Gagovi
Apcs|c| Minai|c i
aneoska uda (detalj)
29
Dc|a|j dciz-
isne ploe
i|cncs|asa
nanas|ira
Moraa
30
Zdravko Gagovi
Umjetniki dometi popa Strahinje i njegovog anonimnog rezbara,
donijeli bi morakom ikonostasu sasvim drugaiju formu i dimenzije, da
im se umjetnikim stavom nije suprotstavio majstor Georgije krstar, kako
sebe potpisuje autor monumentalnog krsta. Konani izgled krst je dobio
izmeu maja 1606. i avgusta 1607. godine,
86
takoe novcem patrijarha
Jovana, donosei novo shvatanje unutranjeg ureenja crkava. Istina -
prvi monumentalni krst sa oslikanim raspeem, croce dipinta, uokviren
duboreznim pozlaenim ramom, stvoren je gotovo dvije godine ranije
u manastiru Piva. No, Georgije krstar nije imao namjeru da ponovi
renesansnu jednostavnost, eleganciju i vitkost pivskog, ve je, koristei
se snagom rezbarskog umijea, stvorio oko svog krsta bogatstvo oblika
i cvjetnih motiva, koji - ukomponovani u elemente okvira ili slobodni
u prostoru, igrom formi i upljina, tame gornjih dijelova crkve i odsjaja
zlata, odaju utisak bogatstva. Tome doprinosi raznolikost elemenata
rezbe samog krsta sa etiri rozete na krajevima, te kitnjasti likovi
anela i heruvima, orua za muenje - koplje i tap sa sunerom, te
bezbroj stilizovanih listova palmete, to se susree ponekad u islamskoj
umjetnosti. Tu su, sa lijeve i desne strane krsta, takoe u bogatom
ramu, ikone Bogorodice i apostola Jovana, koje je kao i Raspee oslikao
anonimni slikar oskudnog talenta. Raznolikost elemenata i njihova esto
nepovezana igra dovode ponekad do pomijeanih utisaka: raskoi sa
jedne i suzdranosti -zbog raznolikosti i nepovezanosti, sa druge strane.
Prauzore ovim monumentalnim krstovima moemo traiti u velikim
slikanim Raspeima, koja se irom Dalmacije javljaju jo od XIV pa do
XVI vijeka, i koja su takoe smjetena iznad oltarskih prostora. Nalazimo
ih na Koruli, u Trogiru, Zadru i Splitu. Posebno na ona iz Dubrovnika i
okoline, kao to je veliko raspee Paola Venezijana u crkvi Dominikanskog
manastira, podsjeaju novouspostavljena u naim hramovima. Dublje u
istoriji i ova dalmatinska Raspea, nai e korijene u ranijim italijanskim,
rasprostranjenim u Toskani i Umbriji. A ova najranija, nastala su pod
uticajem vizantijske likovne koncepcije, u prelaznom periodu od
vizantijske umjetnosti ka romanici. Tako se vizantijska umjetnost, preko
obala Jadrana, jo jednom vratila u unutranjost Balkana.
Raspee, zapravo njegova evoluirana forma, koja stoji na dvjema
sueljenim adajama, simbolima pobijeenog zla (Apokalipsa, XII, 7, 8,
9)
87
, predstavlja novi model krstova, zmajevski krst, nad pravoslavnim
ikonostasima. Spojile su se na njemu latinska racionalnost i grki
misticizam. Manicra |a|ina i maniera graeca. U pravoslavnom svijetu je
stvoren uzor svih ikonostasa, njihova budua defnicija. Istina, za konaan
izgled ekae se dolazak Georgija Mitrofanovia, da u Morai stvori novi
Veliki Deizis.
Asketa, hilandarski monah i zograf Georgije, dobija gotovo nemogu
zadatak- da spoji rasko morakog krsta i smirenih formi Strahinjine donje
zone ikonostasa. Izmeu 1. septembra 1616. i 31. avgusta 1617. godine
88
,
mirei suprotnosti, Mitrofanovi, na raskono duborezanoj ploi oslikava
Veliki Deizis Dvanaest apostola sa Hristom, Bogorodicom i Jovanom
Preteom u sredini. Stameni apostoli u irokim prijestolima su okrenuti
31
prema Hristu, tako da se glavama prikazanim pod razliitim uglom
postie dinamika ove, inae statine, kompozicije. No, hvalei deizisnu
plou ija je forma, od dvije nepovezane cjeline, dovela do najljepeg
balkanskog ikonostasa, zapravo mislimo na onog anonimnog rezbara,
koji je znanjem i umijeem od nje uinio umjetniko djelo. Donji dio,
arhitravna greda, ispunjena je foralnim elementima, do tada nekorienim
u rezbarstvu. Vjetina izrade ini da cvjetovi i lie djeluju ubjedljivo
iako su upleteni u ornament. Sve je rezano plitko, da bi se uskladilo s
diskretnim reljefom dveri i naddverja. Gornji dio rezan je raskonije, sa
stilizovanim palmetama, usklaenim sa bogatstvom ornamentike krsta.
Na oba kraja ploe, u formi trouglova okrenutih prema gore, postavljena
su dva dekorativna elementa ije je bogatstvo ornamentike puni odgovor
raskoi krsta. Sredinji dio ploe je ispunjen sa trinaest arkada u nizu, za
svakog apostola po jedna, sa irom sredinjom za Hrista, Bogorodicu i
Jovana Preteu. Arkade u dubokom reljefu poivaju na stubovima, od
kojih je svaki drugi tordiran. Templon sa deizisnom kompozicijom i
apostolima, te arkadama, impresionira tehnikom obradom i bogatom
pozlatom. Dostojno velikog majstora. Bilo bi dostojno i talenta Jovana-
Kozme.
Veliinu svog talenta, Georgije Mitrofanovi je u Morai pokazao jo
jednom, slikajui takoe u periodu 1616-1617. godine ikonu Bogorodice
sa prorocima, koja je izgleda na ikonostasu zamijenila Strahinjinu.
Potpisujui se na njoj, Mitrofanovi je pokoljenjima ostavio i ime njenog
prilonika - Vuksana. Time je konano, poslije sedamnaest godina
htjenja i rada, zavren ikonostas koji nosi epitet najljepeg na Balkanu.
Ouvan u izvornom obliku,
89
ovaj ikonostas impozantnih dimenzija (4,80
x 9,30 m), impresionira i svojom tehnikom obradom. Pored lica, utisak
solidnosti ostavlja i nalije koje nam pokazuje itav konstruktivni sistem.
Masivne drvene grede podupiru ovaj ogromni, teki ikonostas, prema
ijim graditeljima osjeamo divljenje. Tako je iroka daska templona,
duine gotovo pet metara, istesana iz jednog borovog komada. Sve na
ovom ikonostasu ukazuje na vrhunske umjetnike domete, uz solidnost
zanatske obrade, namijenjene da odoli vremenu i zemaljskim razarajuim
djejstvima.
IKONOSTAS MANASTIRA PIVA
Oslikavanje ivopisa priprate manastira Piva, Jovan Kozma je zavrio
1626. godine. Time je manastirska crkva Uspenja Bogorodice zaokruila
svoj bogati freskopisni ukras. Trebalo je zavriti monumentalni ikonostas,
ija je izrada poela vie od pola vijeka ranije. Jo 1573. godine, na poetku
zidanja svoje zadubine, ktitor kir Savatije je poruio ikone od tada
najboljeg domaeg slikara Longina, koga je svakako upoznao u Pei, jo
kao jeroakon patrijarije i potom egzarh patrijarha Makarija
90
. Longin je
prije slikanja ikona za Pivu iza sebe imao plodan stvaralaki rad. Iznjedren
u patrijarijskoj radionici, gdje je dobio prve slikarske pouke, prvi put
radi ivopis u priprati 1561. godine. Radio je na oslikavanju Bogorodiine
32
Zdravko Gagovi
crkve u Studenici 1568. i 1569. godine. Nakon toga radi u Mileevi. Slijede
freske priprate u Graanici, 1570. godine, te Sv. Nikole Dabarskog, 1571.
godine. Iskustva steena u ivopisanju crkava, kao i ona steena tokom
boravka u Palestini, Longin pretae u pivske ikone. Rad na spravljanju
boja kod njega izaziva konu bolest ruku
91
, to ga ne spreava da ostvari
svoja moda najbolja djela. Slikarski sazreo, svestrano talentovan, dobar
poznavalac knjievnosti, i sam pisac i prepisiva knjiga, pa i ispravlja
greaka u knjievnim tekstovima, Longin e kasnije u Deanima 1593.
godine napisati autografski tekst Akatist prvomueniku Stefanu, koji smo
ranije pomenuli kao moguu inspiraciju Jovanu - Kozmi, pri ivopisanju
paraklisa sv. Stefana. Longin je imao snagu ne samo da podraava, ve i
da kreira likovne predloke.
Sa svijeu o talentu knjievnika i slikara i shodno svom renesansnom
duhu, Longin - iako moda i nije bio najvei umjetnik XVI vijeka, ostavio
je najvie podataka o sebi. Sutinski vezan za starije uzore, Longin stvara
autohtono djelo. Plastini oblici, naglaeni i tvrdi, snani kontrasti u
linijama i bojama, u njegovom slikarstvu se dosta mehaniki ponavljaju.
Proporcije fgura su izduene, sa ponekad nejasnim odnosom odjee
prema tijelima. Svetaki inkarnat, bogato izdiferenciran, odlikuje se
svjetlou i svjeinom koja nadilazi XVI vijek. Ponekad, neuobiajenom
snagom svog talenta, izazove na konfuzne ocjene
92
.
Longin je za budui ikonostas manastira Piva, napravio tri ikone:
Bogorodice sa Hristom i prorocima, Hrista sa apostolima i Uspenje
Bogorodice sa poprsjima tri sveta meloda. U sebi svojstvenim, poetinim
tekstovima, ostavio nam je o tome zapis koji se protee kroz sve tri ikone.
Istina, razliiti podaci, ponekad zasnovani na nadmudrivanju ili turskih
vlasti ili ruskih darodavaca, dovode i do drugaijih miljenja, pa i do
pretpostavke da su ove ikone prenesene iz Mileeve, 1782. godine
93
.
Ako se uzmu u obzir neke injenice, ipak emo ostati pri tvrdnji da su
Longinove ikone raene za pivski manastir: kada se uporede sa otvorima
na ikonostasu, moe se zakljuiti da su oni formirani prema postojeim
ikonama. Osim toga, Jovan - Kozma, glavni majstor ikonostasa, slika
te iste godine, hramovnu ikonu Uspenja Bogorodice, prema Longinovoj
ikoni, preuzimajui potpuno sa nje slikarsko rjeenje i kompoziciju, to
takoe potvruje da su 1638. i 1639. godine Longinove ikone bile u Pivi,
odnosno da nijesu donijete tek 1783. godine, skoro sto pedeset godina
poslije izrade ikonostasa
94
.
Vjerovatno u istom periodu Longin je za budui pivski horos napravio
ikone slikane sa obje strane
95
: Roenje - Krtenje, Blagovijesti - Sretenje,
Vaskrsenje Lazarevo - Ulazak Hrista u Jerusalim, Raspee - Vaskrsenje,
Vaznesenje - Duhovi, Roenje Bogorodice - Vavedenje i Smrt Bogorodice
- Preobraenje. Nakon Pive, oslikava dio fresaka i ikonostas u manastiru
Lomnici, 1577. godine, ikone u Velikoj Hoi, 1577. i 1578. godine, te
desetak ikona u Deanima.
Natpis u naosu crkve otkriva vrijeme nastanka ivopisa i krsta nad
ikonostasom
96
. Iz njega se vidi da, pisanje hrama poe junija 19. 1604.
33
||cncs|as
nanas|ira
Pita
34
Zdravko Gagovi
godine a stri sc 1605, mjeseca avgusta 1. dan 2. |jc|a. Sijc |jc|c i |rs|
stri sc. Sve zaslugom igumana kir Simeona sa bogoljubim inocima, a
u vrijeme patrijarha kir Jovana i mitropolita kir Leontija. Po eljama
izreenim u natpisu, pominjemo ih
97
, ali pominjemo i anonimnog tvorca
monumentalnog Raspea, koje po mnogo emu nosi primat u stvaranju
znajcts|in |rs|cta nad balkanskim ikonostasima. Ovaj vitki krst,
zadivljujue skladnih proporcija, poiva na dva sueljena zmaja, koji na
repovima nose ikone Bogorodice i apostola Jovana. I Raspee i ikone su
kvalitetno uraeni i prate likovnost ivopisa u naosu, pa ih je vjerovatno
oslikao neki od zografa koji su freskopisali crkvu. Sam krst ima bogat
ram formiran iz dvije paralelne trake. Du itavog krsta tee mreasti
dvolani preplet
98
, koji je i sam u dvostruko irem ramu sazdanom od
stilizovanog lia i vrea. Na spoju kraka krsta nalaze se etiri, a na
svakoj rozeti kojom se krst zavrava, tri polulopte na kojima je po jedan
stilizovani cvijet. Sa onima rasporeenim na krstu i ispod glava adaja,
ukupno dvadeset dva cvijeta, od kojih nijedan nije ponovljen. Dekoraciju
pivskog krsta upotpunjuju, slobodno u prostoru, izmeu njegovih kraka
postavljeni sunce i mjesec, a sa donje strane dva anela.
Ikonostas u Uspenskoj crkvi je morao da eka jo trideset i etiri godine da
bi dobio konanu formu. Ili, ezdeset i etiri godine nakon to je Longin
islikao ikone za njega. Jovan - Kozma je jo za vrijeme prvog boravka
u Pivi, prilikom ivopisanja priprate imao priliku da doivi prostor,
kao i domete Longinovih ikona i monumentalnost krsta. Zatekao je tu
u manastirskoj crkvi i Bogorodiino kolo koje je visilo iznad amvona,
nosei Longinove dvostrane ikone Velikih praznika
99
. Jovan - Kozma,
1638. godine poinje sazdanje templa, da bi ga zavrio na st. Trcjicu
1639. godine, pri patrijarhu kir Pajsiju i mitropolitu kir Vasiliju. I poe se
pri igumanu kir Vasiliju, a svri se pri igumanu Teodosiju i pri eklisijarhu
kir Gerasimu Ivan Vojvodikju. I semu bist ktitor i nastojatelj jeromonah
Tccdcr Drctnja| i jcrcncnan Misai|
100
Potovalac Longinovog talenta,
Jovan - Kozma slika za pivski ikonostas nedostajue ikone: sv. ora,
jednu od najljepih ikona naih prostora i sv. Savu i Simeona, kasnije
1645. godine ponovljenu na morakoj oltarskoj ikoni. Pored toga, kao
oma velikom prethodniku, radi repliku Uspenja Bogorodice, gotovo u
svemu prema originalu, uz blagu dozu nadmetanja. U gornjem dijelu,
na arhitravu templona, takoe inspirisan ikonama sa horosa, umjesto
uobiajenog Deizisa, slika Dvanaest praznika. Sve ikone su smjetene u
bogati duborezni ram. Odnosom slikanih povrina i bogatstvom rezbe,
sa tedrom pozlatom i utkanim renesansnim elementima, ovaj dosljedno
osmiljeni ikonostas, rasporedom i oblikom arkada i otvora za ikone,
donosi nova, originalna rjeenja. Ikonostas je postavljen na kamenim
parapetnim ploama, sainjenim po ugledu na morake. Ikone donje zone
su uokvirene sa sedam stubova, bogato dekorisanih cvjetnom rezbom i
kapitelima koji nose arhitravnu gredu. Sama, iroka arhitravna greda,
meko rezana, bogatog euharistinog motiva, vinove loze, grozdova i
tipino izvijene vree, u skladnom prepletu, stvara utisak raskoi. Sa
gornje i donje strane je niz nas|ina i pcr|i, tipinog renesansnog motiva,
koji se naizmjenino ponavljaju. Dvanaest ikona Velikih praznika, nad
35
36
Zdravko Gagovi
Detalj duboreznog i
pozlaenog ikonostasa
nanas|ira Pita
37
arhitravnom gredom, uramljene su stubiima sa cvjetnim motivom, i
skladno formiranim bazama i kapitelima. Nad ikonama su arkade, sa
bogato rezbarenim foralnim elementima, iji se krajevi oslanjaju na
konzolicama. Luk zavrava red bisera. Templon nad arkadama je rezan
na gotovo istovjetan nain kao i arhitravna greda, osim to je u njegov
bogati preplet euharistikih motiva utkan poneki zoomorfni element.
Izmeu stubova koji uramljuju ikone, a nad carskim dverima, postavljen je
nadvratnik, u bogatom pozlaenom duborezu, sa velikim duplim cvijetom
ispupenog pranika, i ukrasom razvreale loze sa liem i grozdovima.
Naddverje bonih dveri, neto ue, rezano je na isti nain, ali umjesto
groa ima jednostavni foralni motiv. Time je Jovan- Kozma zavrio rad
na pivskom ikonostasu. Ne znamo da li je u to vrijeme izradio i carske
dveri, jer su dananje, naknadno postavljene, djelo daskala Dimitrija. Iz
natpisa na njima se vidi da su, 1709. godine, bile namijenjene crkvi Sv.
Nikolaja, negdje u Pivi
101
. Proflisane jednostavnom rezbom dvolanog
prepleta koji tee njihovim obodom, i to onog istog prepleta sa pivskog
krsta, nose scenu Blagovijesti, slikanu tvrdim crteom, suhim izrazom i
naglim koloristikim prelazima. Iznad Bogorodice i arhanela Gavrila,
u polukrunim poljima su prorok Solomon i prorok David. Iznad lunih
zavretaka, nemajui snage za kvalitetan duborez, Dimitrije slikarski
imitira rezbu pupoljaka i stilizovanih listova.
Hriansko pravoslavlje je u pivskom ikonostasu dobilo moda svoj
najreprezentativniji primjer. Radila su ga tri vrhunska majstora, renesan-
snih poimanja ivota, koje je od sutine renesanse dijelilo stotinak godina
i dogma. Namjerno smo defnisali pojam kao renesansno poimanje ivota.
Umjetnost je uvijek ograniena dogmom. Ona nije dozvolila Longinu,
nije dozvolila tvorcu pivskog krsta, ni Jovanu-Kozmi, da stvore, da prate
renesansu - ona je kroz njih samo odjekivala. Jedino je dozvolila Jovanu
Kozmi da se slui renesansnom tekovinom perspektivom. Imao je on
tehnike mogunosti i umjetniki nerv, no dogma je zahtijevala da ostane
u reminiscencijama Vizantije. A njegov ikonostas, udno usklaenih
renesansnih prepleta i vizantijskih euharistikih motiva, precizne plitke
rezbe, sa igrom pozlate i srebrnih akcenata, te cinober podloge obojenog
drveta i inventivno oslikanih svetakih lica i fgura i danas, po defniciji,
otvara put u mistini svijet obeanog carstva.
Ikonostas je, zajedno sa hramom, nasilno preseljen, kada su umirali
pivski potoci i kada je rijeka prestala da tee
102
. I pomagali smo u tome.
Impozantnih dimenzija (5, 40 x 9, 30), gotovo istih kao moraki, oporavljen
jo tada u radionicama Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture
sa Cetinja, predstavlja, po naem moda pristrasnom miljenju, najljepi
sklad postvizantijskog ideala i umjetnosti odabranih blagoslovom
Boijim.
IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U PODVRHU
Klisura alovia vjekovima, tanije od 1606. godine, krije crkvu Sv.
Nikole. A crkva - smjetena na omanjem platou iznad klisure, a pod
38
Zdravko Gagovi
Vrhom, iza svoje neupadljive spoljanosti, u impresivnoj unutranjosti
skriva ivopis oslikan rukom popa Strahinje iz Budimlje od 1613. i 1614.
godine. Od vremena kada je molitva bila posljednji zaviaj, pa do sredine
dvadesetog vijeka, krila je mnotvo ikona, knjiga, pa i vrijedno i rijetko
Jevanelje Divoa Tihoradia
103
. Danas |rijc jedan od najljepih ikonostasa
sazdanih na Balkanu. Zabit ovoga kraja, te radoznalost civilizovanog
svijeta, uinili su da je njegovu ljepotu spoznalo vie ljubitelja starina
Pariza i Evrope uopte, nego naih
104
.
Od ivopisanja crkve, do izrade duboreznog pozlaenog ikonostasa,
proteklo je gotovo pola vijeka. Tvorcu i glavnom majstoru ikonostasa u
Podvrhu bio je to posljednji, a njegovom ueniku i pomoniku Radulu
prvi poznati rad. Na ikonostasu, tanije na njegovom naddverju je
natpis iz kojeg se vidi da kemer sagradi i popisa jeromonah iguman Stefan
1665. godine trudom i platom Despine Peiinove iz iia Za razliku
od prethodna dva ikonostasa -napravljen je u jednom dahu, i djelo je
jednog - glavnog majstora, Jovana Kozme. Usklaen sa bogatom
unutranjou crkve i dimenzijama trijumfalnog luka, ini njen najljepi
ukras. Ikonostas poiva na mirnim povrinama donjih partija, sa
prijestolnim ikonama Bogorodice sa Hristom i Hrista Pantokratora sa
malim poprsjima Bogorodice i Jovana Pretee (Deizis). Lijevo je stojea
fgura sv. ora i Hrist kao Aneo Velikog Savjeta, a desno, takoe u
stojeem poloaju, ikona Jovana Pretee. Neobine dimenzije ikona
koje fankiraju ikone Bogorodice Odigitrije i Hrista Pantokratora, ine
sklad donje zone ikonostasa. Po svemu sudei, a imajui u vidu njegov
slikarski rukopis sa potpisane ikone sv. Nikole, takoe iz 1665. godine,
oslikao ih je Radul, potujui predloke velikog uitelja. Sredinji dio
donje zone pripada carskim dverima. Nainom obrade i slikarskog rada,
sasvim je sigurno, starije su od ikonostasa
105
. Iz natpisa na njima vidi se
da ih je priloio monah Atanasije, no nema godine njihovog nastanka.
Na itavoj povrini dveri naslikane su krupne stojee fgure Bogorodice
i arhanela Gavrila. One poivaju na dobroj pozlati sa ugraviranim
oreolima u formi ornamenta stilizovane palmete. Skala tonova, od okera
do skoro crnih, i siguran, irok potez ukazuju na kvalitetnog slikara.
Naddverje, sa kompozicijom Nedremanog oka, uokvirenom, du bonih
i sa gornje strane, pozlaenim trolanim mreastim prepletom, dok je
donja, luno zasvedena strana ukraena ornamentom vezanih kopi.
Krajevi luka se oslanjaju na konzole sa rezbom stilizovanog cvijetnog
motiva. Sama kompozicija Nedremanog oka, dobro smjetena u prostor,
sa vjeto rasporeenim fgurama Hrista, Bogorodice i anela, upuuju
na Jovanovo - Kozmino majstorstvo. Naddverje se nainom obrade vee
za deizisnu plou, skladno ukomponovanu cjelinu oslikanih djelova
i duboreza. Ona ponavlja oblik i kvalitet morakog Deizisa. Dvanaest
apostola i centralno postavljena ikona Deizisa su moda najbolji Jovanov
- Kozmin rad. Ispoljilo se u njoj viedecenijsko iskustvo velikog majstora.
Ikone su smjetene pod vezanim arkadama, ukraenim renesansnim
motivom dvostruke dijamantske trake
106
. Sve arkade su istih dimenzija,
osim centralne koja je skoro dvostruko ira, i poivaju na tordiranim
kolonetama sa jednako obraenim bazama i kapitelima. U lunom
39
||cncs|as cr|tc St.
Ni|c|c u Pcdtrnu
40
Zdravko Gagovi
Dc|a|j dciz-
isne ploe
i|cncs|asa
cr|tc St.
Ni|c|a u
Pcdtrnu
41
prostoru arkada, a iznad predstava apostola, postavljena je po jedna
polulopta sa duboreznim stilizovanim cvijetom. Svetitelji u arkadama
poivaju na bogato izrezbarenoj arhitravnoj gredi. Plitka, meka rezba
arhitravne grede ponavlja foralni motiv sa pilastara velike morake
ikone, potujui i ritam u kojem se pojavljuje veliki dupli cvijet. Templon
nad arkadama zavrava trostruka mreasta traka, a meuprostor izmeu
arkada i ove trake ispunjava duboko rezani foralni element. Ponavljajui
oblik morake deizisne ploe, Jovan - Kozma je napravio, ili ponovio, jo
jedno remek djelo. Besprijekorno oslikani apostoli i Deizis, smjeteni u
majstorski izvedeni duborezni okvir, sa bogatom pozlatom i srebrnim
akcentima na crveno obojenoj pozadini, ine sazvuje harmonija koje je
mogao da sazda samo najvei umjetnik XVII vijeka.
No, punu rasko svog talenta, Jovan Kozma je pokazao tek stvarajui
veliko Raspee. Krst, kao to je ve uobiajeno, poiva na dvjema sueljenim
adajama, izvanredno stilizovanim i majstorski rezanim, sa velikom
rozetom u obliku dvostrukog cvijeta ispod uzdignutih adajinih glava.
Sa strane krsta, a nad adajinim repovima, poivaju ikone Bogorodice i
sv. Jovana u bogatim ramovima. Centralno mjesto, iznad blago izvijenih
adajinih krila, pripada krstu sa izvanredno oslikanim Raspeem. Na
sva etiri kraja krsta je proireni dio, formiran od preklopljenog kruga
i kvadrata, to je ostavilo prostora majstorstvu Jovana-Kozme da oslika
simbole jevanelista: anela, simbol jevaneliste Mateja, orla, simbol
jevaneliste Marka, krilatog lava, simbol jevaneliste Jovana i vola sa
knjigom, kao simbol jevaneliste Luke
107
. I krst sa Raspeem i ikone sa
Bogorodicom i sv. Jovanom su uramljeni u ipkasti ram, koji je Jovanovo-
Kozmino majstorstvo moglo sainjiti, ali se nije mogao nai majstor
njegove snage da tu aroliju ponovi u nekom buduem ikonostasu.
Arhitektonika ikonostasa, minuciozno izvedena rezba, te konano,
izvanredno oslikane ikone, ine jednu od najljepih cjelina postvizantijske
umjetnosti. Iako skromnijih dimenzija (2, 30 x 4, 40 m) od morakog i
pivskog, u skladu sa dimenzijama crkve, ovaj ikonostas zrai monu-
mentalnou. To je posljednji na susret sa Jovanom- Kozmom, koji je
obiljeio XVII vijek, zlatni vijek ikonografje u Crnoj Gori. Njegovog
pomonika Radula, sretaemo jo dugo na podruju Crne Gore. Ikono-
stas, konzerviran davne 1970. godine
108
, danas je ugroen agresivnou
puhova
109
, kojih ima u velikom broju na podruju Podvrha, a koji skaui
po crkvi rue njegove ukrasne dijelove.
IKONOSTAS MANASTIRA DUBOICA
Izradom krsta sa Raspeem, 1622. godine, pri igumanu Ananiju, otpoelo
je formiranje posljednjeg naeg ikonostasa XVII vijeka
110
. U ambijentu
crkve sagraene 1565. godine i ivopisane u isto vrijeme trudom na|in
putujuih zografa a podvigom igumana Pavla. Ne znamo to se nakon
toga deavalo, ali ve 1600. godine, u svom bjelovarskom zimovniku
sultan Mehmed izdaje nareenje prijepoljskom kadiji, da dozvoli
obnovu manastira Duboice
111
. Sve ovo, prema turskom zakonu, da se ne
42
Zdravko Gagovi
||cncs|as
nanas|ira
Duboica
43
Naddtcrjc sa
i|cncs|asa cr|tc
St. Ni|c|c u
Pcdtrnu
Naddtcrjc sa
i|cncs|asa cr|tc
St. Ni|c|c u
Duboicu
44
Zdravko Gagovi
odstupa od starih dimenzija crkve, zateenih osvajanjem ovih krajeva.
Znai, izrada krsta je otpoela dvadeset i dvije godine nakon obnove
crkve 1600. godine. Anonimni majstor, u formi i sadraju pokuava da
slijedi rasko morakog Raspea. Ponavlja se ve ustaljena koncepcija
zmajevskog krsta, sa ikonama Bogorodice i sv. Jovana na repovima
adaja, i centralno postavljenim krstom sa Raspeem. Kraci krsta, na
potkoviastim zavrecima nose po jednu rozetu. Na sredinjim djelovima
rozeta, postavljen je po jedan, a na spojevima krakova etiri stilizovana
cvijeta. Ram krsta i ikona, kao i ostali ukrasni elementi, rezani su duboko,
tako da prave otvore, ali plasticitet reljefa je plitak i ne tako ubjedljiv. No,
brojni dekorativni elementi koji okruuju rozete krsta, te visoko iznad
kraka postavljeni sunce i mjesec, aneli u nivou spoja bonih ikona i
repova adaja, kao i bogato dekorisano orue za muenje, ipak ostavljaju
utisak raskoi. Naalost, slikarstvo Raspea i ikona Bogorodice i sv.
Jovana nije dospjelo do naih dana.
Ikonostas je, nakon izrade krsta, ekao punih ezdeset godina, da bi 1682.
godine, pri igumanu Teodosiju, dobio svoju konanu formu. Sredinji dio
donje zone pripada carskim dverima. U ramu od dvolanog mreastog
prepleta, ne pretjerano vjeto rezanog, smjetene su Blagovijesti, sa
krupnim stojeim fgurama arhanela Gavrila na lijevom i Bogorodice
na desnom krilu. Sa fgurama, bolje slikanim nego smjetenim u prostor
dveri, sasvim su dobar slikarski rad. Na lunim zavrecima, nalazi se
po jedan dosta nevjeto rezan cvijet, koji ne moe izdrati poreenje sa
majstorstvom i suptilnim plasticitetom morakih dveri. Naddverje iznad
carskih dveri je do detalja ponovljeno sa ikonostasa u Podvrhu. Rezba
bonih i gornjeg trolanog prepleta, smjetaj scene Nedremanog oka u
prostor, te konano nain oslikavanja sasvim su na tragu Jovanovog-
Kozminog predloka, i, uz izvjesnu tvrdou u crteu, sa dosta pouzdanosti
se moe pripisati Radulu. Lijevo od carskih dveri smjetena je prijestolna
ikona Bogorodice sa prorocima, a desno ikona Hrista sa apostolima. Desno
od Hrista je dopojasna, dosta oteena ikona Jovana Pretee, a do nje, do
neitljivosti oteena ikona sv. Nikole. Uporeenjem ikona Bogorodice
i Hrista sa do sada poznatim njihovim ikonama i - pored injenice da u
pojedinim fazama, posljednja Radulova i poetak Dimitrijevog bavljenja
ikonopisom, razlikovanje njihovog rada predstavlja nerazrjeivu enigmu,
usuujemo se da ustvrdimo da su preteno - Dimitrijev rad. Na Radulovim
predlocima, kako i dolikuje odnosu - glavni majstor i pomonik. Dosta
paljivo oslikana lica, svijetlog inkarnata i dosta tamnijih, tvrdih sjenki,
grafki prikaz odjee, jaki kontrasti, srebrni oreoli, mogu se uporediti sa
najboljim Dimitrijevim radovima, sa poetka osamdesetih, znai odmah
nakon zavretka ikonostasa u Duboici, koji se danas nalaze u crkvi Sv.
Petra i Pavla u Risnu.
112

Kemer nad bonim dverima, ni stilski ni nainom obrade, ne moe
se pripisati vremenu nastanka ikonostasa i rad je nekog od kasnijih
Dimitrijevia. Veliki Deizis ikonostasa u Duboici najljepi je njegov
dio. Koncepcija deizisne ploe, sa petnaest polja namijenjenih Deizisu
i dvanaest apostola, naruena je u nekom kasnijem vremenu kada je, iz
45
nama nepoznatih razloga, otkinut jedan od apostola (prvi sa lijeve strane).
Tako, dananja deizisna ploa ima etrnaest ikona, od kojih tri sredinje
predstavlja Deizis, a est sa desne i pet sa lijeve strane apostole. Tri
centralne ikone, istih formata, predstavljaju Hrista u sredini, Bogorodicu
na lijevoj i Jovana Preteu na desnoj strani. Sve ikone poivaju na uskoj
arhitravnoj gredi, ija je jedina dekoracija dvolana prepletena traka
i natpis o gradnji ikonostasa. Iznad ovako shvaene arhitravne grede,
formiran je niz od petnaest (14) jednakih arkada, koje zasvouju ikone
i poivaju na jednostavnim stubiima. Same arkade su dekorisane
jednostavnom plitkom rezbom foralnih elemenata, sa po jednim
stilizovanim cvijetom izmeu njih. Lukove arkada zavrava red bisera.
Templon nad arkadama, sa trostrukom prepletenom trakom ima neto
bogatiju dekoraciju, koju dopunjuje jo jedna nezavisna izlomljena traka
iznad prepleta. U samom slikarstvu Deizisa i apostola, uoljiv je Radulov
rukopis i, van svake sumnje, je njegov rad.
Ostavtina XVII vijeka naeg ikonopisa zavrava, po svemu sudei,
posljednjim Radulovim radom i posljednjom Dimitrijevom pomonikom
ulogom, prije konane selidbe za Risan. Ikonostas u Duboici, istina
nema umjetniku snagu prethodnih, ali zaokruuje znaajno poglavlje
u crnogorskoj ikonografji, defnie zalazak zlatnog vijeka ikonografje u
nas.
Na samom kraju ovog vijeka, tanije u devetoj deceniji, stvaralatvo
vezano za crnogorske manastirske sredine pod turskom vlau, posustaje
u velikom meteu koji je nastao na Balkanu austrijsko-turskim ratom.
Susjedna, srpska, umjetnost zavrava u haosu Velike seobe. Stari balkanski
svijet, jo pod dubokim defanzivnim konzervativizmom pravoslavlja,
nije spreman ni na pouke novih obnova Hilandara, koji je pao pod
uticaj jedne posebne pravoslavne duhovnosti u kojoj odjekuju shvatanja
istono pravoslavne teologije, njegovane u Kijevu, pod uticajem baroka.
Uostalom, Hilandar je svoje uticaje usmjerio na novonastalu crkvenu
organizaciju, Karlovaku mitropoliju, prilagoavajui se pravoslavlju
iseljenom na tui posjed, u Austriju. Podlovenska Crna Gora je jo uvijek
durulharb, sa presahlim potrebama za umjetnou.
46
Zdravko Gagovi
RISANSKA IKONOPISAKA RADIONICA
Oslabljena beskrajnim ponavljanjima, presahlih sokova, svedena na
slikare-zanatlije koji su se potpisivali kao zograf, postvizantijska
umjetnost e sloeni proces raskidanja sa balkanskim nasljeem doivjeti
kroz anahronizam risanske ikonopisne radionice. U Risnu, koji je tu na
kraju vijeka, 1684. godine, preao iz turskih u mletake ruke, znai pod
blagom vlau pravednog principa, gdje pitanje vjere stoji bolje nego drugdje,
pa i prava grkih crkava
113
. I pored toga to i pod vlau Mletake Republike
postoje ogranienja pri obnovi i gradnji hramova, gotovo ista kao u vrijeme
turske vlasti, buenje nacionalne svijesti, oivljavanje sjeanja na stara
carstva, sa listama koje poivaju na klasinim imenima Makedonije i
Ilirije. Listine se peate falsifkovanim peatima starih kraljevina, javljaju
se sauvani ljetopisi starih vladara: Komnena, Crnojevia, Dukaina,
potomaka hercega Kosae. Sa izmiljenim grbovnicima u ruci dokazivalo
se Zapadu da su balkanski hriani imali svoj Imperium Illyricum, koji je
obuhvatao Makedoniju, Iliriju, Bosnu, Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju,
Bugarsku, Srbiju, Raku i Primorje, da oni, predstavnici balkanskih
naroda, s kojima razgovara napuljski vicekralj, nijesu seljaci i puani, nego
plemeniti koljenovii, potomci principum, ducum, marchiorum, vicecomitum
cqui|un c| ncoi|iun |c|ius |||iriac
114
. Istina, ove relativno povoljne uslove
za obnovu pravoslavnih hramova, kratkotrajno e naruiti mletako-
turski rat od 1715 do 1718. godine, no on e Boki donijeti dui period
mira. I konfrontacije karlovake i cetinjske Mitropolije za jurisdikciju nad
pravoslavljem u ovim krajevima, rijeene su na taj nain to su Venecijanci
tolerisali uslovna prava koja su dukalom od 4. juna 1718. godine priznali
cetinjskom mitropolitu Danilu, a koja su se odnosila na pitanja crkvene
jurisdikcije nad podanicima u Boki.
115
Stvarali su se tako povoljni uslovi da na samom poetku osamdesetih
godina XVII vijeka, Dimitrije kojeg smo ve sreli u Morai, Praskvici i, po
svemu sudei, u Duboici, ali sada ve sa titulom daskala, u Risnu formira
ikonopisaku radionicu. Vjeran zakanjelim oblicima postvizantijskog
ikonopisa, blizak ukusu najireg sloja poruilaca, nudi staro majstorstvo,
odano zagledano u drevna iskustva kasnovizantijskih erminija. Uz
probuenu nacionalnu svijest, vraanje uzorima ovdje je bilo i pitanje
rodoljubivosti i vjerske privrenosti. U umjetnosti, uz Dimitrija, mletaka
ortodoksija od Boke stvara zonu branjene tradicionalne likovnosti.
U ovakvom ambijentu izograf Dimitrije Daskal, ili Miter Dascalo, deto
Pizaz
116
, radi brojne ikone, ikonostase i ivopie seoske crkve. Posao mu
je, po svemu sudei, dobro iao, pa je u Risnu ubrzo imao casa di nurc
ccpcr|a di ccppi
117
.
Tragajui za prvim Dimitrijevim djelom u Risnu, namee se zakljuak
da je to ikona Isusa Hrista iz 1680/1681. godine
118
, znai iz vremena
dok je jo radio sa Radulom u Praskvici. Vjerovatno ga je ta narudba
47
i opredijelila da odmah nakon rada na ikonostasu u Duboici napusti
Radula i formira svoju radionicu u ambijentu bogospasaenago mesta Risna.
Ubrzo poslije toga, 1683. godine, ru|a Dini|ria oslikava ikonu Bogorodica
sa Hristom, takoe danas u crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu. Slijedi, 1689.
godine, deizisna ploa, iji dijelovi se danas uvaju na ikonostasu crkve
Sv. Luke u Kotoru
119
, freske Sv. ora u iiima, 1699. godine
120
. 1703.
godine izrauje carske dveri za ikonostas male savinske crkve.
121
Pored
Radulovih carskih dveri iz itomislia, savinske predstavljaju najljepi
primjer naeg poznijeg duboreza, i o njima emo opirnije govoriti u
okviru ikonostasa male savinske crkve. Nakon savinskih dveri, Dimitrije,
1704. godine, oslikava freske u Sv. Petki na Lutici. Iz natpisa se vidi da
su nastale u vrijeme pri patrijarhu pekomu kirie kir hai Arseniju koji
gonjenja radi antihristova pride v predel nemakie zemlje i tamo prebivae do inia
i pri vladici skenderiskim i primorskim i rni Gori cetinska mitropolita kirie
|ir Dani|
122
Iz natpisa se dalje vidi, da poe se pisat rukoju mnogo grjena i
diakona uenago Dimitria. U istoj crkvi radi i ikonostas. Od 1704. do 1713.
godine, u Boki ne susrijeemo nijedan njegov rad. Vjerovatno, sada ve sa
reputacijom solidnog zanatlije, radi u Pivi i Morai. Znamo da je ve 1709.
godine radio ikonostas u, danas sruenoj, crkvi Sv. Nikole u Gornjem
Kruevu. Carske dveri sa ovog ikonostasa, danas ine dio pivskog, a tri
prijestolne ikone dio riznice. Na angaovanje u Pivi svakako je uticao
mitropolit hercegovaki Savatije Ljubibrati - Rui, po ijem je nalogu
radio i savinske dveri. Iz opirnog natpisa na ikoni Uspenja Bogorodice
iz 1713. godine, vidimo da je tada boravio u Morai.
123
Pored znaajnih
podataka o Dimitrijevom rodoslovu, iz ove ikone saznajemo da je u stanju
da u ikonografju unosi odreene novine. Ve smo kod ivopisanja crkve
Sv. Petke bili u prilici da uenog akona optuimo za neukost razmjetaja
scena u prostor crkve, a on na morakoj ikoni pokazuje kakve je sve uticaje
u meuvremenu pretrpio. Tako u dvanaest scena koje okruuju Uspenje:
scena u kojoj tri mudraca sa Istoka prinose Bogorodici darove, znai
izdvajanje ove scene iz Roenja, to je svakako pod uticajem Zapada
124
;
scena Bogorodice ivotonosnog istonika, prototip ove kompozicije u
nas
125
, pod uticajem je grkog slikarstva, a Pokrov Bogorodiin ukazuje
na ruske uticaje. Pored toga, prikaz Vasilija Ostrokog, u jednom od pet
medaljona na donjoj gredi bogatog okvira ikone je najraniji prikaz ovog
svetitelja
126
. Ueni akon Dimitrije je time pokazao da s pravom nosi
epitet koji je sam sebi dodijelio. Ako tome dodamo da je on kod nas uveo
prototip predstave sv. Hristofora kao kinokefalosa, moramo prihvatiti da
je svoju teoloku uenost u meuvremenu izgradio. Bogati ram za ikonu
Uspenja Bogorodice izradio je njegov sin Gavrilo, pojednostavnjujui,
shodno svojim mogunostima rezbe, elemente rama Jovana-Kozme, sa
morakih bonih oltara. Zadrao je elemente vree sa groem i korintske
kapitele na kolonetama sa strane, dok su ostali elementi uproeni. Ima
razloga da se vjeruje da je Dimitrije 1714. godine oslikao i ikonu krilatog
Jovana Pretee
127
, za ram koji je 1645. godine izradio Jovan - Kozma, no
mi emo je radije pripisati Gavrilu.
Asketski ivot manastirskih sredina nije dugo zadrao Dimitrija, i ve
1716. godine, u oduvijek vjerski tolerantnoj Boki, ivopie staru katoliku
48
Zdravko Gagovi
crkvu Sv. Eustahija.
128
Posljednji i, sasvim sigurno, najznaajniji njegov
rad s kojim se zavrava vievjekovna tradicija slikanja religioznih pouka
na svjeem malteru, pouka koje imaju likovnih vrijednosti i unutranje
ljepote
129
, je ivopis crkve Sv. Nikole u Pelinovu iz 1717. i 1718. godine.
Misija Dimitrija Daskala time je zavrena. Poivajui na probuenom
nacionalnom biu bokeljskog puka, kojem nije bila potrebna via kultura,
te neizgraenom ukusu naruilaca, koji su postavljali svoje zahtjeve,
njegujui umjetnost posustalih umjetnikih snaga, Dimitrije je otvorio
put sinovima: Gavrilu, Rafailu, Danilu i oru
130
, koji su po njemu
ponijeli prezime - Dimitrijevi. Oni e, njegujui tradiciju, uproenim
i osiromaenim jezikom, nevjetim crteom, tvrdom linijom, bojom
lienom fnoe prelaza, hladnim maslinastozelenim ili ciglacrvenim
tonovima, gotovo monohromno postavljenim, sa akcentima intenzivno
plave ili crvene, iznenaujue sirovog zvuka, stvarati svetake fgure,
frontalno postavljene, trouglastih glava, lica sa naglim prelazima
svijetlog inkarnata u tamnu sjenku, grafki iscrtanih draperija. Skoro
dvjesta godina e trajati ta priprosta iskrenost, ponekad neoekivana
naivnost, ponekad nebrinost u radu, improvizacija koja se deavala
pod etkom i sluajno
131
. Prefnjenost, spiritualnost i teoloka uenost
visoke umjetnosti, u vrijeme turske okupacije, postepeno je primila
shematine, retardirane oblike, koji su jasno svjedoili da je davno prolo
zlatno vrijeme njihove prvobitne, izvorne snage i cvjetanja. Vezanost
za tradiciju pretvorena je na kraju u nemono epigonstvo, u zografsko
djelanje sa naslijeenim slikarskim prirunikom u ruci, koji je razrjeavao
samo osnovne zadatke i ikonografske dileme. Iza te umjetnosti vie nijesu
stajale obrazovane mecene, ve prostosrdano, seljako drutvo
132
Sin i prvi uenik Dimitrijev, Gavrilo, kratko se bavio ikonopisom. Jedina

njegova poznata djela su: ram ikone Uspenja Bogorodice, koju je oslikao
Dimitrije, te ikona Jovana Pretee, raena takoe u Morai, za ram velike
oltarske ikone iz 1645. godine. Gavrilo je, po svemu sudei, nakon rada
na ikoni Jovana Pretee ostao u morakom kraju, svojoj djedovini, gdje se
bavio uiteljskim poslom
133
. Danil, drugi sin Dimitrijev, oslikao je crkvu
Sv. Nikole u Glavatima, no nakon njenog ruenja nemamo tragova o
dometima ovog zografa. Trei sin Dimitrijev, ore, ve ima bogatije
ikonopisako iskustvo. Prvi njegov potpisani rad je ikona-itulja Sima
Milutinova Tomanovia
134
u manastiru Savina iz 1740. godine. Oslikao
je brojne ikonostase po selima u Grblju pa i crkvi Sv. Spasa u Lastvi
135
. Iz
ugovora sa seljanima vidi se i cijena izrade ikonostasa od deset cekina:
pet za rezbareni krst sa Raspeem, a pet za dveri, prijestolne ikone i
Deizis
136
.
Atribut najtalentovanijeg Dimitrijevog sina, svakako i najplodnijeg,
nosi Rafailo. Roen je u Risnu oko 1700. godine. Ve 1729. godine ga
susrijeemo u manastiru Piva, gdje je ru|cn Rafai|a pisara oslikana ikona
sv. Nikola i sv. Tri jerarha. U bogato izrezbarenom, pozlaenom okviru,
sa etiri medaljona na bazi, ova ikona, poklon mitropolita hercegovakog
Aksentija, plaena je - kako se vidi iz natpisa - dvanaest cekina u zlatu
137
.
Iz ovog se nasluuje da je Rafailo bio na cijeni ve kao mlad ikonopisac,
49
jer je za samo jednu ikonu, istina sa bogatim ramom, dobijao vie novca
nego ore za itav ikonostas. Druga ikona, nastala takoe u Pivi,
prikazuje sv. Jovana Krstitelja sa krilima, i uokvirena je scenama itija
iz 1742. godine. Nakon Pive, 1747. godine Rafailo radi ikonostas u crkvi
Sv. Petke u Podmainama koji, nakon poara (1869. godine) za vrijeme
ustanka protiv Austrougarske, nije dospio do naih dana. Za istu crkvu,
ruka smirenago Rafaila Dimitrijevia zografa oslikava jedan antimins. Godine
1750, za ikonostas male savinske crkve, slika prijestolnu ikonu Uspenja
Bogorodice, moda svoj najbolji rad, napominjui u potpisu, ne bez
ponosa, da je naslikana grenom rukom Rafaila Dimitrijevia Zografa koji je
poslije grkih zografa peti zograf slovenskog jezika
138
. Gavrilovi su, vjerovatno,
i Nedremano oko i krst sa Raspeem u istoj crkvi. Iz iste je godine, a i istog
kvaliteta, ikona Deizis, iz Metrovieve zbirke. Jedini do danas sauvani
Rafailov ikonostas je onaj iz 1751. godine, sainjen u crkvi Sv. Georgija
u Radovaniima. Nakon njega radi ikonostas u Dobrievu, crkvi Sv.
Georgija u Ljeeviima, 1752. godine, Rodestva Bogorodice u Zabru
na Lutici, 1754. godine i |cnp|c sa Prazninim ciklusom u crkvi Uspenja
Bogorodice na Njeguima, 1756. godine. Rafailove fgure, za razliku od
Dimitrijevih, imaju plemenitije proporcije, glave su dobile normalniji
odnos prema tijelu, inkarnati su znatno svjetliji, izrazi smireniji, gotovo
uzdrani. Po Rafailu, najboljem slikaru porodice Dimitrijevi, sljedea
generacija ove zografske porodice nosie prezime - Rafailovi.
Manje talentovan od prethodnika, Petar Rafailovi svoje slikarstvo
oslanja na njihovim ikonografskim obrascima, ali i rustinijim rjeenjima
i disproporcijama fgura. Godine 1770. radi ikonostas crkve Sv. Stefana
u Vraenoviima grbaljskim, crkvi Sv. Lazara u Mrkovima, 1771. godine
i u manastiru Banja kod Risna, 1775. godine
139
. U Narodnom muzeju u
Beogradu, nalaze se osam ikona koje se pripisuju Petru
140
, od kojih je
jedna, na kojoj su sv. Nikola, sv. Sava i sv. Sava Osveeni, od 6. jula 1771.
godine, potpisana. Ova ikona naglaenog crtea, sa karakteristinim
zavrecima nosa i nainom crtanja bora, oslikana hladnim okernosivim
i bijeloljubiastim tonovima, i otro suprotstavljenim mrkocrnim
sjenkama, bolja je od njegovih ostalih radova. Po kvalitetu se izdvaja ikona
Bogorodice Odigitrije u Muzeju za umjetniki obrt u Zagrebu.
141
Iako
najplodniji slikar svog vremena, Petar nakon 1784. godine seli i potpuno
se nastanjuje na Krfu, gdje mu gubimo trag.
142
Petrov brat Vasilije radi
preteno za vladiku Petra I. Prvi njegov potpisani rad je ikona Bogorodice
sa Hristom iz crkve Sv. Ilije u Petrovcu, iz 1776. godine. No, po svemu
sudei, prije toga je radio dveri u Banji i Sv. Luki u Kotoru. Vasilije, 1782.
godine radi ikonostas u manastiru Breli, 1785. godine ikonostas u crkvi Sv.
Jovana u Graanima, 1795. godine ikonostas crkve Sv. Nikole u Graditu
u Patroviima, te konano 1799. godine ikonostas u crkvi Sv. Tome u
Kutima. Vasilije kao slikar predstavlja znatan pad u odnosu na svoje
prethodnike. Obiluje zakanjelim baroknim dekorativnim elementima.
Mnogo bolja su njegova duborezna djela, gdje je sasvim na tragu
zanatskog umijea rodonaelnika ove porodine radionice- Dimitrija. Na
to upuuju posebno dveri manastira Banja, one u crkvi Sv. Luke, te Sv.
Nikole u Graditu, kao i desno krilo carskih dveri u Narodnom muzeju
50
Zdravko Gagovi
na Cetinju.
143
Karakterie ih plitki duborez precizne izrade, stilizovane
vree, palmete, krinovi i krupni cvjetovi. Kasnije emo, u poglavlju o
ikonostasima, detaljnije opisati ikonostas crkve Sv. Nikole u Graditu.
Otklon od porodinog shvatanja ikonografje, prihvatajui uticaj uvezenih
italo-kritskih i ruskih ikona, uinili su Vasilijevi sinovi ore i Hristofor
Rafailovi - Vasiljevi. Vjerujemo da 1795. godine pomau ocu oko izrade
ikonostasa u Graditu. Zajedno, ore i Hristofor, rade ikonostase u
crkvi Sv. Tekle na Ceklinu, 1816. godine, i crkvi Sv. Andreje u Dupilu.
ore sam oslikava, 1802. godine, ikonostase u Sv. Andreji i Sv. Neelji
u Zabru, te Sv. Nikole u Ljeeviima grbaljskim, zatim 1803, 1804. i 1816.
godine u Grblju za crkvu Sv. Jovana u Zagori, Sv Georgija u Goroviima
i Sv. Stefana u Vranoviima. Hristofor je do smrti 1860. godine ostavio
potpis na mnogim ikonostasima, meu kojima su onaj iz Sv. Georgija
u Sutvari iz 1825. godine, Sv. Mihaila u Kovaima iz 1834. godine, te
ikonostas Sv. Ilije u Petrovcu.
144
Iako plodni ikonopisci, koji su napravili
brojne ikone, od kojih se neke uvaju u riznici Praskvice i privatnim
zbirkama, njihov rad ima zanemarljivu umjetniku vrijednost, no ne
moemo sporiti odreeni kulturno - istorijski znaaj.
145
Hristoforovim
sinovima Ivom i Jovom, o ijem radu ne znamo gotovo nita, izumire
nakon gotovo dva vijeka ikonopisaka djelatnost ove porodice.
Jedinstvene stilske karakteristike, oslonjene na Radulovim predlocima,
porijeklo, te konano pripadnost Dimitrijevoj radionici, svrstavaju
Maksima Tujkovia
146
u risansku ikonopisnu radionicu, ili bokokotorsku
ikonopisnu kolu, kako je nauka obino naziva. Roen u Gornjem Grblju,
gdje i danas ivi istoimeno bratstvo Tujkovii, Maksim se kao uenik
prikljuio Dimitriju Daskalu, jo 1699. godine, dok je ovaj ivopisao
crkvu Sv. ora u susjednim iiima. Ostaje mogunost da je to bilo i
za Dimitrijevog rada na ivopisu crkve Sv. Nikole na Pelinskoj rudini,
1718. godine.
147
Njegov prvi rad bi moglo biti naddverje iznad carskih
dveri Vasilija Rafailovia, kao i duborezni ukrasi oko Raspea, iz 1708.
godine
148
u crkvi Sv. Luke u Kotoru. U svakom sluaju, prijestolne
ikone: Isus Hristos sa apostolima i Bogorodica sa Hristom i prorocima,
iz crkve Sv. Gospoe na Njeguima, iako bez potpisa, Tujkoviev su
rad koji ukazuje na iskusnog slikara. Prvi potpisani rad, iz 1723 i 1724.
godine, je ikonostas crkve Sv. Nikole u Nikoljcu kod Bijelog Polja. Potpis
na podnoju Raspea, gdje se obino potpisuje rezbar, iz kojeg se vidi
da je rukodelac kaluer Maksim Tujkovic ot manastir Cetinja, upuuje da je
osim oslikavanja, sam rezao ikonostas.
149
Nikoljaki ikonostas je, izgleda,
Tujkovi rezao u Kuima, na Kosoru.
150
Talentovan i kao slikar i rezbar,
postaje veoma traen majstor. 1732. godine radi u Pekoj patrijariji,
pa i naddverje za crkvu Sv. Preobraenja u Budisavcima na Kosovu. Iz
1734. godine je, takoe potpisani, ikonostas u Staroj pravoslavnoj crkvi
u Sarajevu. Godine 1738. cetinjski mitropolit Sava Petrovi ga angauje
da izradi ikonostas za tek sagraenu crkvu Sv. Trojice u manastiru
Stanjevii. Nakon prelaska manastira u austrijske ruke, ikonostas je
demontiran i preneen u crkvu Sv. Jovana u Gornjim Poborima. I danas
se na improvizovanom ikonostasu ove crkve nalaze dvije Tujkovieve
51
ikone: Bogorodica sa Hristom i arhanelima i ikona Sv. Trojice, patrona
crkve u Stanjeviima.
151
Ne znamo kada, ali sasvim sigurno, za neku
crmniku crkvu radi bogato rezbareni ikonostas. U Gornjim Brelima
se danas uvaju tri ikone, iste veliine, koje su nekad inile dio njegove
deizisne ploe.
152
Jedinstveni duborezni element arkada koje poivaju
na plitkim konzolama, zanatski dobro izveden, predstavlja preplet
stilizovanog lia, cvjetova i puzavica, sa stilizovanim cvijetom u sredini.
Donja luno zasvedena strana ukraena je redom bisera.
Osobenost Tujkovievog slikarskog izraza karakteriu stilizovana lica
svetitelja, diktus uvojaka kose i brade, upadljivo naglaavanje oiju
bijelim linijama u vidu poreanih zareza, te redukovan kolorit, samo su
neke od odlika
153
ovog slikara. Najblii Rafailu iz mlaih dana, i pored
izvjesne likovne neoplemenjenosti, tvrdog crtea i zvunih hromatskih
odnosa, te izvjesne rustinosti, inae opte karakteristike risanske
radionice, Tujkovi ima likovnu individualnost. Poslije Dimitrija, uz
Vasilija, najbolji je rezbar ove radionice. Poseban afnitet ima prema
naddverjima, pa ona u Sv. Luki, Nikoljcu
154
, Budisavcima, te ono iz
Narodnog muzeja u Beogradu
155
, predstavljaju dobre, ali uproene verzije
Radulovog naddverja iz Duboice ili Jovanovog-Kozminog iz Podvrha.
Uopte, rezbareni djelovi ikonostasa ove radionice, Dimitrijeve dveri
iz Savine, Vasilijeve iz Sv. Luke, Banje, Gradita, te Tujkovievi djelovi
ikonostasa iz Nikoljca i Brela, kao i njegova naddverja, predstavljaju
uspjelo praenje standarda koje je Radul uspostavio deizisnom ploom
iz Duboice i dverima iz itomislia. Karakterie ih redukovana, plitka,
skoro dvopovrinska rezba sa minimalnim plasticitetom, no bogatim
prepletom voluta, palmeta, cvjetova sa ispupenim pranicima, dvolanih
ili trolanih prepleta, tordirana uad, kvadrati ispunjeni foralnim
elementima. Svijest da su bolji rezbari nego slikari, posebno na dverima,
najvanijem ukrasu njihovih ikonostasa, ostavlja malo prostora za
slikanje Blagovijesti i obino po jedan mali medaljon na lunom zavretku
dveri. Pozniji pripadnici risanske radionice, svi nakon Vasilija, nemajui
snage ni umijea, rezbarsku nemo pokuavaju nadoknaditi imitiranjem
duboreza ionako oskudnim slikarskim sredstvima.
Mletaka, a od 1797 do 1805. godine austrijska, te kratkotrajna francuska,
u meuvremenu jo kraa ruska, pa od 1814. godine ponovo austrijska
vlast, nijesu bitno usporili rad risanske ikonopisne radionice. Nije to
uinila ni povremena promjena jurisdikcije nad pravoslavnim ivljem u
Boki. Za vrijeme postojanja, radionica porodice Dimitrijevi-Rafailovi,
raunajui tu i Maksima Tujkovia, te Iliju Petkovia koji joj se na kraju
rada prikljuio, (ali imajui u vidu njegov znaaj nijesmo imali razloga za
pominjanje), izradila je oko sto ikonostasa i hiljade ikona.
156
No, protok
vremena, pomanjkanje brige, neznanje, promjena umjetnikih koncepcija,
koja je staro zamjenjivala novim, uinili su da je do naih dana dospio samo
jedan dio ovog bogatstva. Istina, veliki broj ikona se nalazi u muzejskim,
privatnim i manastirskim zbirkama. Ostatak - dijelovi ikonostasa, teko
oteene ikone, crvotone i nagriene vremenom, esto i neevidentirane,
nalaze se po seoskim crkvama Boke, zalea, pa i irom Crne Gore. Gubei
52
Zdravko Gagovi
sutinu crkvene utvari, pretvarajui se u istu estetsku kategoriju, danas
se veliki dio nalazi u muzejskim zbirkama susjednih drava, i veoma
mali u Narodnom muzeju na Cetinju.
Drutvena i crkvena nebriga, objedinjene, uinile su da je od stotinak
ikonostasa, samo jedan, onaj Rafailov, iz crkve Sv. Georgija u Radova-
niima, kako smo to ve saoptili, doekao nae dane u izvornom
obliku. Vasilijev ikonostas u Graditu, izbjegavi igrom sluaja ruilaku
stihiju zemljotresa iz 1979. godine, danas je uglavnom ouvan. Pored
njih, opisaemo ikonostas male savinske crkve koji, zbog specifnosti
frmiranja u periodu duem od stotinu godina, ne doputa da ispotujemo
dosadanji princip hronolokog svrstavanja u vrijeme zavretka
formiranja. Isti princip neemo potovati ni kod nikoljakog ikonostasa
Maksima Tujkovia, koji je konaan oblik dobio radom Aleksija Lazovia.
Spomenuemo i dananju postavku ikonostasa ove radionice iz crkve Sv.
Stefana u enoviima.
IKONOSTAS RAFAILA DIMITRIJEVIA U
RADOVANIIMA
O slikarskom radu Rafaila Dimitrijevia, najtalentovanijeg, petog zografa
slovenskog jezika u porodinoj radionici, ve smo govorili. Od brojnih
ikonostasa koje je oslikao, onaj u crkvi Sv. Georgija u lutikom selu
Radovaniima, dospio je do naih dana.
157
Namijenjen maloj seoskoj
crkvi, shodno platenoj moi naruilaca, ovaj ikonostas jednostavne
konstrukcije, bez bogatih ukrasa, kao recimo, Rafailove pivske ikone,
sasvim pouzdano, potpisom na prijestolnoj ikoni Isusa Hrista, svjedoi
autorstvo i godinu nastanka - 1751. Donja zona ovog jednostavnog
ikonostasa, u sredinjem dijelu nosi carske dveri jednostavne konstrukcije.
Kompozicija Blagovijesti, oiviena crvenom bojom, savjesno oslikana, na
lijevoj strani nosi arhanela Gavrila, dobro smjetenog u prostor. Desno
krilo, kao to je uobiajeno, namijenjeno je Bogorodici. U lunim djelovima
dveri smjetena su poprsja careva - proroka Davida i Solomona. Iznad
carskih dveri nalazi se jednostavno koncipirano naddverje sa Deizisom.
Figura Hrista, u tri etvrti, blagosilja Bogorodicu i Jovana Krstitelja.
Drugo naddverje smjeta kompoziciju Gostoljublje Avramovo. Prostor
izmeu bonih i carskih dveri, smjeta prijestolnu ikonu Bogorodice sa
Hristom i arhanelima. Postavljena na visokom prijestolu, Bogorodica
u ruci dri dijete Hrista, dok oko nje stoje arhaneli Gavrilo i Mihailo.
Desno od carskih dveri je ikona Hrista na prijestolu u deizisnoj verziji,
sa Bogorodicom i Jovanom Krstiteljem. U lijevom donjem uglu slikar
svjedoi da je oslika ruka Rafaila zografa. Hramska ikona sv ora, istih
dimenzija kao i druge prijestolne ikone (50 x 83 cm.), nalazi se desno od
ikone Hrista. Sv. ore na bijelom konju ubija adaju, koja je obavila
rep oko zadnjih konjskih nogu. Ne pretjerano vjeto komponovana ova,
slikarski zahtjevna ikona ipak svjedoi o umjetnikoj hijerarhiji slikarske
porodice Rafailovi - Dimitrijevi. Nad donjom zonom ikonostasa nalazi
se deizisna ploa u jednom komadu. Centralni dio ploe zauzima Deizis,
53
a lijevo i desno su, kao to je uobiajeno - apostoli. Pozadina deizisne
ploe je u pozlati - gornji dio, a donji slikan zeleno, dok su lane arkade
imitirane plavom bojom. Ikonostas ima ve uobiajen zavretak sa
zmajevskim krstom i Raspeem na njemu. Sam krst, jednostavnih ukrasa,
mnogo je skromniji od, takoe Rafailovog, Raspea iz istog vremena,
u maloj savinskoj crkvi. No i pored svih slikarskih nedostataka, i na
jednostavnom ikonostasu crkve Sv. Georgija, uoava se siguran crte,
dobre proporcije, pa i koloristiki senzibilitet, koji obijezbjuje Rafailu
atribut najboljeg u porodinoj manufakturi. Kako se niko ve dvjesta
i pedeset godina nije bavio zdravljem ovog znaajnog svjedoka nae
prolosti, crvotoina, ispucalost bojenog sloja, te svi problemi koje starost
nosi - prijete njegovom unitenju.
IKONOSTAS VASILIJA RAFAILOVIA U GRADITU
Barokna zakanjenja su odlika ikonostasa Vasilija Dimitrijevia u crkvi
Sv. Nikole u manastiru Gradite. Ovaj veliki ikonostas, nakon obnove iz
osamdesetih godina prolog vijeka, poiva na novoj oltarskoj pregradi.
158

Njen sredinji dio ine carske dveri, koje harmoniju bogatog duboreznog
prepleta duguju savinskim dverima Dimitrija Daskala, sainjenim gotovo
vijek ranije. Rasporeen jednako na oba krila, multiplicirani foralni
element sa cvijetom ispupenog pranika u sredini, tee obodom dveri,
formirajui tako okvir kompozicije Blagovijesti. Sama kompozicija je neto
vea od one na savinskim dverima, no znatno jednostavnija, bez ispusta
iznad njenih djelova, kao i bez noseih stubia, znai u jednoj ravni. Najbolji
su oslikani djelovi ovog ikonostasa. Lijevo krilo je, kao to je uobiajeno,
namijenjeno arhanelu Gavrilu, a desno Bogorodici. Iza jedne i druge
fgure su jednostavne, plavo obojene arhitektonske kulise. Luni zavreci
dveri imaju neto dinaminiji preplet, pratei zasvoenost dveri. Na oba
luna zavretka, u korijenu, nalaze se dva medaljona sa poprsjima careva
- proroka Davida i Solomona. Preklopni stubi na spoju lijevog i desnog
krila dveri pokriva dvolana mreasta traka, jednostavnije formirana od
savinske, sa zavretkom u vidu krsta u krunom okviru. Obodom dveri
tee tordirano ue. Iznad carskih dveri, isto kao i nad bonim na ulazu
u protezis, nalaze se naddverja istovjetnog oblika, sa po tri medaljona.
Neto dinaminiji preplet, takoe sainjen od foralnih elemenata, ovaj
put prototip ima u Rafailovom, ponovo savinskom nadverju. Luni
zavreci oba naddverja poivaju na konzolama jednostavnog foralnog
ukrasa, a sam luk je zasveden mreastom, dvolanom posrebrenom
trakom. Bone dveri, bez ikakvog ukrasa, sa predstavom arhanela
Mihaila na plavoj pozadini, vjerovatno su sa nekog drugog ikonostasa.
Prostor izmeu bonih i carskih dveri zauzima velika prijestolna ikona
Bogorodice sa Hristom i prorocima smjetenim u medaljonima. Desno
od carskih dveri je ikona Hrista u deizisnoj verziji, sa stojeim fgurama
Bogorodice i Jovana Krstitelja, i po est apostola lijevo i desno po njenom
obodu. Na donjem dijelu ikone nalazi se est svetiteljskih fgura u tri
etvrti, od kojih ona peta predstavlja sv. Hristofora u vidu |inc|cfa|usa
159
.
St. Hris|cfcr |ac |itc|cfa|us
54
Zdravko Gagovi
Krs| sa
Raspea sa
i|cncs|asa
na|c satins|c
cr|tc
55
Krst sa Raspeem iz
cr|tc St. Ni|c|c u
Gradi|u
56
Zdravko Gagovi
Desno od ikone Hrista, do samog zida crkve je hramska ikona sv.
Nikole, koju po obodu okruuje esnaest scena iz ivota sveca. Slikarska
neujednaenost, prijestolnih ikona u prvom redu, upuuju na zakljuak
da su na njima saraivali Vasilijevi sinovi ore i Hristofor
160
. Naivna
jednostavnost, nedoreenost, te neujednaenost u slikarskom postupku,
jasno govore o osjetnom umjetnikom padu u odnosu na prethodnike.
Neto povoljniji utisak stie se na gornjim djelovima ikonostasa. Deizisna
ploa iz jednog komada, bez duboreznih ukrasa, podijeljena je u petnaest
polja. Tri sredinja namijenjena su Deizisu, odnosno predstavama Hrista,
Bogorodice sa lijeve i Jovana Krstitelja sa desne strane. Ostalih dvanaest
polja pripadaju apostolima i meusobno su odijeljeni uskom zlatnom
trakom, koja se spaja sa gornjim dijelom takoe zlatne pozadine.
Raspee ikonostasa u Graditu ponavlja koncepciju savinskog. Nad
stilizovanim adajama uzdie se pojednostavnjeni krst sa Raspeem,
uramljen zupastim ramom. Tri kraka krsta nose po sedam ukrasnih
duboreznih elemenata. Kao to je ve uobiajeno, na repovima adaja su
ikone Bogorodice i sv. Jovana. Slijedei pouke savinskog raspea, kada
je koncepcija u pitanju, Vasilije je pokuao igrom pozlaenih i srebrnih
elemenata u podnoju krsta, na rozeti izmeu uzdignutih adajinih
glava, kao i na foralnoj dekoraciji lijevo i desno od repova adaja, stvoriti
rasko i nadoknaditi nedostatke ipak loije rezbe u odnosu na Rafailovu.
I pored svih nedostataka, pogotovo kada je slikarstvo u pitanju, imajui
u vidu kvalitet Vasilijeve rezbe na dverima, naddverjima, pa i krstu sa
Raspeem, ikonostas crkve Sv. Nikole u Graditu, predstavlja znaajan
segment nae kulturne batine.
IKONOSTAS MALE SAVINSKE CRKVE
O ikonostasu male crkve Uspenja Bogorodice u manastiru Savina,
zapravo o njegovom dananjem izgledu, mora se suditi na drugaiji
nain. Raznorodnost i meusobna vremenska udaljenost pojedinih
njegovih dijelova, ilustruju raznolikost kulturnih uticaja na ovom tlu.
Aktuelna postavka ikonostasa duguje svoj izgled trudu konzervatora
da, nakon radova na ivopisu, sedamdesetih godina prolog vijeka,
od dijelova manastirske riznice, crkva dobije reprezentativnu oltarsku
pregradu.
161
Na mirnoj, tamnocrvenoj, pliom obloenoj podlozi,
postavljeni su dijelovi ikonostasa i ikona: carske dveri, dva naddverja,
prijestolne ikone Bogorodice, Hrista, hramska ikona Uspenja Bogorodice,
te krst sa Raspeem. U manastirskoj riznici nije se nala deizisna ploa
koja bi upotpunila ikonostas, pa je ostao bez nje. I pored toga, kvalitet
pojedinanih elemenata i njihov meusobni odnos ini ga znaajnim,
kako sa umjetnikog stanovita, tako i kao jedinstveno svjedoanstvo
ukrtanja razliitih kulturnih uticaja.
Tvrdoke dveri, kako ih esto pogreno nazivaju
162
, predstavljaju najstariji
dio savinskog ikonostasa, no ne moemo znati kako je on izgledao u vrije-
me kada su sazdane 1703. godine. Bogatstvo prepleta koje vodi porijeklo
jo od Jovanovih - Kozminih predloaka, prilagoeno mogunostima
57
Cars|c dtcri
sa i|cncs|asa
na|c satins|c
cr|tc
58
Zdravko Gagovi
Radulove, te sada i Dimitrijeve rezbe, postalo je uzorom kvaliteta
risanske ikonopisake radionice. Dvopovrinski plitki reljef, proiziao iz
objektivnih mogunosti Dimitrija Daskala da tumai preplete osmiljene
u Pivi, Morai i Podvrhu, pribliio se karakteru plitke predromanike
kamene plastike. Minimalni plasticitet i bogatstvo prepleta, dobre pozlate
na crveno obojenoj podlozi, ine njihov osnovni kvalitet pa, uz Radulove
dveri iz itomislia, predstavljaju najljepi primjer nae poznije rezbe.
Osnovni dekorativni element ini vrea sa etiri afrontirana cvijeta,
postavljena oko jo jednog centralnog sa poluloptastim pranikom.
Ponavljanje ovog motiva po vertikali i horizontali, na oba krila dveri, ini
skladan ram predstavama Bogorodice i arhanela Gavrila iz Blagovijesti.
Uske oslikane dijelove sa strane omeavaju dva tordirana stubia, koji na
svojim zavrecima nose kasete iji je donji dio u obliku arkade ukraene
niskom bisera. Centralni motiv kasetiranog dijela su etiri simetrine
volute sa suprotstavljenim pupoljcima i centralno postavljenim velikim
cvijetom sa dva reda latica i ispupenim pranikom. Ispod oslikanih
dijelova Blagovijesti su, kao pandan kasetama, dvije rozete u kvadratnom
okviru i ponovo centralno postavljenim velikim cvijetom. Luni zavreci
dveri su dekorisani istim motivom, ali u dinaminijem prepletu vrea,
koji prati nihov oblik. Na njima se nalaze dva mala medaljona sa likovima
careva-proroka, Davida i Solomona. Preklop na spoju dveri je stubi
dekorisan mreastim prepletom sa poluloptastim ukrasima na jednakom
odstojanju. Sa gornje i donje strane, preplet centralnog stubia zavravaju
pet prstenastih segmenata, od kojih je sredinji ravan, a oni oko njega
u dva reda- zupasti. Preklopni stubi zavrava bogato rezbareni krst
u duboreznom okviru. Obodom dveri tee tordirano ue, koje je na
krunom dijelu oivieno nizom malih grozdova.
Oko tri medaljona sa predstavom Deizisa, na naddverju iznad carskih
dveri, plete se bogata barokna foralna dekoracija. Autor ovog naddverja
sa poetka XIX vijeka je Aleksije Lazovi. Drugo naddverje, iznad ulaza
u protezis, po svemu sudei je rad Rafaila Dimitrijevia iz sredine XVIII
vijeka. U tri medaljona smjetene su predstave Bogorodice i Nedremanog
oka sa anelima. Likovi i fgure izvueni su samo crteom. Bogati biljni
preplet, plitke rezbe, pokriva itavu plou. Donji luni segment, koji
poiva na dvjema konzolama, zavrava izlomljena traka sa niskom
bisera.
Meuprostor izmeu bonih i carskih dveri namijenjen je prijestolnoj
ikoni Bogorodice sa Hristom i dva himnografa sa svicima. Ova ikona,
tipian rad grko-levantinskog kruga, oslikana je rukom Konstantina
Kontarina 1703. godine
163
, to se vidi iz natpisa uz donji rub. Korektan je
rad majstora pod jakim italo-kritskim uticajem. Bogorodica je postavljena
na visokom baroknom prijestolu, sa Hristom u rukama, dok joj dva anela
prinose zapadnjaku krunu. Desno od carskih dveri je prijestolna ikona,
veeg formata, koja predstavlja Hrista okruenog sa etiri jevanelista.
Rad je nepoznatog majstora iz 1757. godine
164
, takoe levantinskog
kruga. Hrist je na njoj predstavljen takoe na baroknom prijestolu, ali sa
koljkastim nadglavljem.
59
Pored ikone Hrista mjesto je nala ikona Uspenja Bogorodice, ona koju
je 1750. godine izcorazic grenom rukom Rafailo Dimitrijevi, peti zograf
slovenskog jezika, i svakako najbolji slikar risanske ikonopisne radionice.
Vjekovno oponaanje starih predloaka, kroz shematizovane likove, bez
volumena, sa jakim grafcizmom, te tipine duboke sjenke oko oiju -
to su karakteristike ove radionice, u Rafailovom slikarstvu, sa vie
osjeaja za kolorit i proporcije, rezultirale su sasvim korektnim djelom.
Nije Rafaila uzalud, Ivan Kukuljevi-Sakcinski, kao jedinog ikonopisca iz
porodice Dimitrijevi-Rafailovi, uvrstio u svoj S|ctni|.
165
Atraktivnosti ovog ikonostasa uveliko doprinosi njegov zavretak, veliki
krst sa Raspeem, vjerovatno rezan kada i naddverje nad ulazom u
oltar, i kada je oslikana ikona Uspenja Bogorodice. Znai, i Raspee je
vjerovatno Rafailovo djelo. I ovaj krst sa Raspeem, kao i svi znaajni
krstovi iz ove radionice, uzore ima u pojednostavnjenoj formi krsta
iz Podvrha. Dvije sueljene adaje, korektno rezane, nose Raspee.
Izmeu uzdignutih adajinih glava nalazi se velika rozeta oko koje tee
preplet voluta i pupoljaka. Bogati foralni element je lijevo i desno od
adajinih repova. Na njihovim krajevima su smjetene ikone Bogorodice
i sv. Jovana. Ikone na donjem kraju imaju potkoviasti zavretak, a na
gornjem dijelu je ponovljena, i formom i nainom rezbe, dekoracija iznad
Blagovijesti na carskim dverima. Pored ikona, sa spoljanjih strana,
vertikalno su postavljena dva niza od po tri medaljona sa predstavama
apostola. Prostor izmeu njih je upotpunjen grozdovima i liem vinove
loze. Zavretke kraka krsta ini proireni dio, dobijen preklapanjem
kruga i kvadrata, a iz sredinje rozete izlazi po jedan cvijet. etiri jednaka
cvijeta se nalaze i na spojevima kraka krsta. Oko proirenja na zavretku
kraka nalaze se po sedam segmenata, bogate dekoracije, koji zajedno ine
krug. Iznad horizontalnih kraka nalaze se dva anela, mjesec i sunce, a
ispod dva heruvima. Du krsta i ikona tee ram sainjen od zupastih
elemenata. Samo Raspee i ikone Bogorodice i sv. Jovana oslikani su
sasvim korektno. itav krst je posrebren, to donekle umanjuje njegove
estetske kvalitete.
166
IKONOSTAS MAKSIMA TUJKOVIA U NIKOLJCU
elja manastirskog bratstva da crkva Sv. Nikole dobije ikonostas dostojan
uzora zlatnog vijeka, dovela je u Nikoljac najcjenjenijeg slikara i rezbara
svog doba Maksima Tujkovia. Nikoljaki manastir, znaajan prepisivaki
centar, ve je bio ukraen bogatom fresko dekoracijom i imao brojne
ikone. Ikonostas iz 1627. i 1628. godine, iz nekog razloga je stradao.
167

Prihvatajui izazov, kaluer Maksim Tujkovi ot manastira Cetinja, 1723. i
1724. godine je ru|cdjc|isac najljepi ikonostas koji je risanska ikonopisna
radionica, u svom gotovo dva vijeka dugom djelovanju, izradila. Kasnije
popravke ovog ikonostasa, iz 1803. i 1804. godine, i konano ona iz 1837.
godine, koje je izveo Aleksije Lazovi, donekle oteavaju sagledavanje
njegove prvobitne ljepote, tako da e i na opis poeti od, pouzdano
Tujkovievog, krsta.
60
Zdravko Gagovi
Njegovanje postvizantijskog uzora, kada su u pitanju krstovi sa
Raspeem, u radu risanske radionice, uvijek poinje njihovim prauzorom
- krstom iz 1665. godine u Podvrhu. Memoriju na ovaj krst prenio je
Dimitrije Daskal, jo iz vremena dok je radio sa Radulom. Istina, njegov
osnovni model mijenjan je gotovo do neprepoznatljivosti, uproavan
platenom mou seljana, i veliinom bokeljskih seoskih crkava. No,
uvijek je uvao elemente preklopljenog kruga i kvadrata na zavretku
kraka, esto i proirenje na onom dijelu krsta gdje se slika Raspee,
kao i veliku rozetu izmeu uzdignutih adajinih glava, pa i bogatu
foralnu dekoraciju, lijevo i desno od adajinih repova. Zajedniki im je i
potkoviasti zavretak bonih ikona sa donje strane. Prvi put je Tujkovi
imao na raspolaganju impozantnu veliinu trijumfalnog luka crkve, koji
je mogao prihvatiti veliko Raspee. Vee od onog u Podvrhu. Adaje su
koncipirane na isti nain, sa velikom rozetom izmeu uzdignutih glava,
te takoe bogatim foralnim elementom sa strane repova. Ispod adaja, a
iznad Deizisa sa apostolima, Tujkovi je postavio dugaku plou na kojoj
dva anela u uglovima nose svitak sa natpisom o sazdanju ikonostasa.
Sama ploa sa natpisom, sa gornje strane je zavrena jednom pozlaenom
izlomljenom trakom, formiranom na isti nain kao to je Radul zavrio
deizisnu plou u Duboici. Na repovima adaja postavljene su dvije
ikone, Bogorodice i sv. Jovana, iji smo istovjetan oblik prepoznali na
Rafailovom savinskom krstu. Potkoviasti dio nosi ikone, koje sa gornje
strane imaju u potpunosti ponovljeni oblik kasetiranog dijela iznad
Blagovijesti na Dimitrijevim savinskim dverima. Znai, nad konzolicama
koje nose luni donji dio kasete, ukraen biserima, formiran je ukras od
etiri simetrine, u spiralu uvijene volute sa suprotstavljenim pupoljcima,
i velikim cvijetom sa dva reda latica i ispupenim pranikom u sredini.
Sami krst impozantne veliine, iji kraci zavravaju ve pomenutim
karakteristinim proirenjima, na ijim se sredinjim dijelovima nalazi po
jedan ispupeni cvijet, isti kao i etiri na spojevima kraka. Oko proirenja
na krajevima krsta postavljen je po jedan iroki kruni dio, sainjen iz
sedam segmenata, bogato dekorisanih foralnom rezbom. Sa gornje strane
kraka krsta postavljena su dva anela, te sunce i mjesec iznad njih, a sa
donje strane dva heruvima. Pored krsta smjeteno je orue za muenje,
bogato dekorisano groem i liem vinove loze. Du oboda krsta i ikona
tee bogati ram, foralno dekorisan. Raspee i ikone su oslikani sigurnim
potezom i fgurama sa, za Tujkovia karakteristinim, trouglastim
glavama. Pored slinosti sa Raspeem u Podvrhu, nikoljaki krst nosi i
razliku u nainu rezbe. Krst iz 1665. godine je rezan dubokim prodorom u
strukturu drveta, te mekim i suptilnim formiranjem povrinskog reljefa.
To smo, opisujui ga, smatrali vrhunskom rezbom. Sedamdesetak godina
kasnije, Tujkoviev krst, plitko rezan, no sa tvre defnisanim formama
sigurno je ispod kvaliteta svog uzora.
Osim krsta sa Raspeem, i deizisna ploa je pouzdano Tujkoviev rad.
Sa donje i gornje strane ploa ima trolani mreasti preplet, koji omeuje
friz od trinaest polja namijenjenih ikonama Deizisa u sredini i apostola sa
strane. Hrist u centralnoj ikoni sjedi u visokom prijestolu sa dopojasnim
fgurama Bogorodice i Jovana Pretee sa strane. I fgure apostola su na
61
||cncs|as
cr|tc St.
Ni|c|c u
Ni|c|jcu
62
Zdravko Gagovi
visokim prijestolima, a na mjestu oreola imaju srebrni okov, postavljen
u nekom kasnijem vremenu. Ikone su meusobno odijeljene tordiranim
stubiima u punom volumenu. Svaki stubac je podijeljen malom kockom
zarubljenih ivica, ije su tri vidljive strane ukraene poluloptom. Gornju
treinu deizisne ploe, to znai svako polje iznad ikona, ini niz arkada
sa bogatim prepletom voluta iznad njih, jednakih onima nad ikonama
oko krsta, preuzetih u potpunosti sa savinskih dveri. Jedina je razlika to
su na deizisnoj ploi uveane. Skladom i nainom obrade, Deizis i krst
sa Raspeem nad njim, ine harmoninu cjelinu i svrstavaju Tujkovia u
najbolje majstore risanske radionice. Kasnije intervencije na ikonostasu,
uklonile su carske dveri i naddverje iz njegovog tkiva, iako po kvalitetu
nijesu ispod majstorstva gornjih zona. Sreom, oni su sauvani i nalaze se
u bogatoj manastirskoj riznici. Time zavrava Tujkoviev dio nikoljakog
ikonostasa.
Modni trendovi s kraja XVIII i poetka XIX vijeka, i elja manastirskog
bratstva da, pod uticajem estetike koju je propagirala Karlovaka
mitropolija, ukrasi Tujkoviev ikonostas, angaovali su Aleksija
Lazovia, da 1804. godine promijeni carske dveri. Jo jednom, pred samu
smrt 1837. godine, Aleksije radi na obnovi ikonostasa i daje mu konaan
oblik. U ovoj obnovi donja zona ikonostasa u potpunosti mijenja formu.
Iznad dveri on radi novo, barokno naddverje sa jednim medaljonom i
kompozicijom Nedremanog oka. Upotpunivi tako carske dveri, izrauje
i nove parapetne ploe, gdje na plavoj podlozi sa crvenim okvirom
slobodno islikava preplet crvenih rua i zelenog lia. U zoni prijestolnih
ikona, Aleksije oslikava ikonu Bogorodice sa Hristom i ikonu Hrista u
deizisnoj verziji. Red prijestolnih ikona upotpunjuje Krtenje Hristovo,
lijevo od Bogorodice i Radulova hramska ikona sv. Nikole, desno od
Hrista. Sve etiri ikone Aleksije je uramio uskim, ali bogato dekorisanim
baroknim ramom.
Njeno plava osnova parapetnih ploa, raznolikost prijestolnih ikona,
te barokne forme carskih dveri, naddverja i ramova, u suprotnosti su
sa strogim postvizantijskim oblicima Tujkovievog ikonostasa. Vezu sa
njim ine ikone Krtenja i sv. Nikole. Ikona Krtenja je vjerovatno rad
nekog od slikara iz prve polovine XVII vijeka. Debeo sloj oksidisanog
laka, ai i voska, dozvoljava jedino uoavanje dobrih proporcija, vrste
kompozicije i osnovnog slikarskog postupka, ali onemoguava analizu
koloristikih karakteristika i suptilnosti obrade inkarnata, pa samim time
i odreivanje autora ove, po svemu sudei reprezentativne ikone svog
doba. Ikona sv. Nikole iz 1677. godine je odlian Radulov rad. Centralni
dio ikone ini predstava stojee fgure svetitelja u crvenoj odedi, a oko nje
je esnaest scena iz njegovog ivota. U najboljem Radulovom maniru.
Estetske vrijednosti oslikanih dijelova ikonostasa, kao i njegovu
pozlaenu rezbariju, sakriva teko prozirni veo agresivnog djelovanja
protoka minulih vremena. Pored toga, Aleksije Lazovi je, koliko znamo,
radio na rcs|auraciji Tujkovievog ikonopisa, moda i na ikoni Krtenja.
Poznajui njegov obiaj - da kod opravke oteenog slikarstva ne
potuje originalno tkivo, ve unosi svoj slikarski rukopis, do analitikih
63
konzervatorskih radova i ienja oslikanih dijelova, bilo bi neumjesno
donositi vjerodostojan sud o estetskim odlikama ovog slikarstva. Sa druge
strane, crvotoina drvenih dijelova ugroava samu strukturu ikonostasa,
i bez ni|nin mjera njegove zatite, prijeti opasnost da e naa kulturna
batina u najskorije vrijeme ostati bez ovog dragocjenog svjedoka naeg
trajanja.
elei da zavrimo priu o djelatnosti risanske radionice i umjetnikim
dometima porodice Dimitrijevi-Rafailovi i Maksima Tujkovia, namee
se utisak o tekom stanju onoga to je ostalo od njihovog djela. Osim ikona
i dijelova ikonostasa koji se nalaze u muzejskim postavkama, i koji samim
time uivaju odgovarajuu zatitu, najvei dio je rasut po seoskim crkvama
- teko oteen i nezatien. Ionako mali broj sauvanih ikonostasa, seli se
iz crkve u crkvu, esto izloen oteenjima i kraama, kao i nekritikom
izlaganju bez strune evidencije. Nad njima se nadvila i nova opasnost
- formiranje novih ikonostasa. Na mjesto starih, dolaze novi, drugaiji,
no o tome neto kasnije. I pored toga to smo ubijeeni da je ikonostasu,
po njegovoj sutini, uloga da omei prostor izmeu naosa namijenjenog
vjernima i oltara namijenjenog posveenim, znai da ini simbolinu
granicu materijalnog i nematerijalnog, ovozemaljskog i onozemaljskog,
dananje vrijeme ga esto pretvara u istu estetiku. A ikonostas je
uvar svih Svetih Tajni Crkve, i njegovo pretvaranje samo u estetsku
kategoriju bilo kakve muzeoloke postavke - ukida njegovu svetost.
Tako i postavka dijelova ikonostasa radionice Rafailovi-Dimitrijevi, iz
oblinje zapustjele crkve Sv. Stefana, smjetena na sjeverni zid crkve Sv.
Spiridona u enoviima, iako u sutini predstavlja materijalnu zatitu
njegovog tkiva, predstavlja i gubitak njegove sutine.
168
Koliko gubitak
sutine ostavlja ljepote?
IKONOPISNA RADIONICA PORODICE LAZOVI
Ne raunajui kratke, nemute barokne izlete posljednjih izdanaka
porodice Dimitrijevi-Rafailovi, od Vasilija naovamo, baroknu umjetnost,
istina oslonjenu na postvizantijsko nasljee, u unutranjost Balkana
pa i Boku, donosi ikonopisaka djelatnost porodice Lazovi. U vrijeme
kada umjetnou Evrope ve uveliko vlada klasicizam, u srce Balkana
stie umorni barok, i to onim zaobilaznim juno-ruskim putevima,
preko Karlovake mitropolije, koja nam je ponudila njegovo otkrie.
No i tamo, slino otporu ruske crkve iz sredine XVII vijeka, pojavie
se 1743. cirkularno pismo patrijarha Arsenija IV akabente, u kojem se
on na neuobiajeno otar nain obraunava sa neiskusnim bogomazima,
169

koji su se usudili sprovoditi vizantijsko-barokne simbioze. Ipak, barokna
posustalost je konano sa Lazoviima stigla i kod nas, mada ne znamo
koliko je u tom baroku ostalo od one barokne univerzalnosti. Izmeu
postvizantijske umjetnosti i baroka, ortodoksija nikada nije imala snage
ni zamaha da, ostavivi ono prvo, dosegne ovo drugo. Ipak, u sutini i
pored baroknih elemenata, kada se odmakne od domena zanatstva na
ire polje umjetnikog stvaralatva, i djelo Lazovia je odraz duboke
konzervativnosti pravoslavlja.
64
Zdravko Gagovi
O Lazoviima postoje brojni, u sutini protivurjeni podaci. Za datum
roenja Simeona Lazovia, rodonaelnika ove porodine radionice, uzima
se 1754. godina.
170
No, neka novootkrivena djela iz 1764. godine, pomjeraju
godinu roenja za desetak godina ranije
171
. U svakom sluaju, roen je u
Bijelom Polju, u kui Milia. Gdje je uio slikarski zanat ne znamo, ali je
prvo njegovo poznato djelo ikonostas u Sirogojnu na Zlatiboru iz, kako
smo ve rekli, 1764. godine. ivio je i radio preteno u Novoj Varoi,
pa je ostavio brojna djela u okolini i Starom Vlahu. Preduzimljivost i
pokretljivost ovog slikara svjetenika, koji je svoja brojna djela - ikone
i ikonostase potpisivao kao pop Simo, svjetenojerej Simo, Lazarevi ili
Bjelopoljac, oduzelo bi nam prostora, pa emo saekati njegovo doseljenje
u Boku, poetkom devedesetih godina XVIII vijeka. Protivureni podaci
o vremenu izgradnje ikonostasa u Sv. Trojici
172
Pljevaljskoj ne ostavljaju
nam mogunost da procijenimo da li je nastao prije doseljenja i izrade
ikonostasa za veliku savinsku crkvu. Istina, znamo da je na molbu
arhimandrita Milentija Mihailovia i igumana Avakuma Miloevia,
preuzeo obavezu da oslika ikonostas i izradi krst. 1795. godine Simeon
potpisuje ugovor, da za veliku crkvu manastira Savina kod Herceg-
Novog, zajedno sa sinom Aleksijem, izradi ikonostas. 1808. godine radi
ikonostas u eliji Piperskoj. Najznaajnije djelo, ponovo zajedno, Simeon
i Aleksije ostvaruju u Deanima, gdje rade dva velika ikonostasa. Pored
toga, 1813. godine, takoe u Deanima, Simeon obnavlja brojne ikone,
izrauje prijestolne na velikom ikonostasu posveenom sv. Dimitriju,
i 1814. godine konano zavrava ikonostas u sjevernom paraklisu. Po
starom zapisu, 1817. godine, kada bi gladna godina: penina brana oka
gro, tako i kukuruzno Mlogo muke podnijesmo, i gladi, stoka polipsa od
gladi i te godine umrije pop Simo. Ali, otkrivanje nadgrobnog spomenika
ovog svjetenika-slikara na nikoljakom groblju, gladnu godinu pomjera u
1814. godinu. Sa nadgrobnog biljega jasno se vidi da je ovaj i|iri|c rasijs|i
obiji zograf, umro 6. jula 1814. godine, i da je sahranjen pored oca Lazara
Milia.
173
kolovanje je Aleksije Lazovi, Simeonovi ili Popovi, kako se umio
potpisivati, otpoeo radei sa ocem Simeonom. Roen 1774, ve 1795.
godine, radi sa ocem savinski ikonostas. No, radoznalost i svestraniji
likovni temperament, upuuju ga na zapadne izvore, pa u njegovoj
bogatoj zaostavtini sauvanoj u Nikoljcu moemo nai studije i crtee
ruku, nogu, stopala, glava, aktova sa zabiljekama o pratcj njcri za risanjc.
Crtei lava Sv. Marka, fasade palate Uffzi, crtei dijelova ornamenata,
Vasarijevih dijelova arhitekture, studije Botticiellijevih glava, upuuju na
boravak u nekoj, najvjerovatnije venecijanskoj radionici.
174
Sauvani su u
Aleksijevoj zaostavtini i paradni dudevi portreti, koji su najvjerovatnije
sluili da, preraeni, budu predloak za pravoslavne svetitelje.
Posjedovao je Aleksije i grafke listove koje je rezao J. V. Baumgartchner,
kao i amsterdamsko izdanje Ac|a Apcs|c|crun, ilustrovano crteima
Maartena van Haamskercka. Spreman je bio Aleksije da na Balkan donese
umjetnost Evrope, i to ne zaobilaznim putevima.
65
ud balkanskog pravoslavlja ipak je traila povratak rukopisnim
erminijama monako-atonskog tipa. Zato se Aleksije vratio klasinom
poimanju ikone, zanatski i tehnoloki ispotovane tradicije, pa se
njegov rad ne moe odvojiti od oevog. Na kraju, odnos pravoslavnih
naruilaca prema ikoni vidi se iz ugovora o izradi ikonostasa koje
su Lazovii potpisivali sa crkvenim optinama, gdje se insistira na
tehnikoj korektnosti i zanatskom dijelu posla.
175
Prilagodljiv, poput
oca, poznajui ukus sredine, brzo postaje veoma cijenjen majstor, pa
dobija brojne narudbine. Kako smo ve rekli, prvi samostalni rad su
mu carske dveri u crkvi Sv. Nikole u Nikoljcu. U isto vrijeme, 1803. i
1804. godine radi veliki ikonostas u crkvi Sv. Sergeja i Vakha u Podima
kod Herceg - Novog. Nakon toga, 1805. godine radi ikonostas u crkvi
Sv. Nikole u Baoiima. Radi veliki broj ikona u Hercegovini, Deanima,
Studenici i Starom Vlahu. Dospijeva do Sarajeva i ibenika, 1824. godine,
gdje naredne dvije radi veliku plafonsku sliku na platnu, sa predstavom
Apoteoze Bogorodice, kao i veliki broj ikona. 1826. godine je ponovo u
Crnoj Gori, gdje za manastir Reevie oslikava est ikona, a etiri godine
kasnije radi itav ikonostas. Posljednjih godina ivota obnavlja freske i
ikone, od Savine do Nikoljca, gdje umire 1837. godine.
Umjetniki dometi Aleksija Lazovia bili su vema cijenjeni u vremenu
kojem je pripadao, pa je i on kao i Rafailo Dimitrijevi, naao mjesta u
knjizi Slovnik umjetnikah jugoslovenskih, koju je 1858. godine, u Zagrebu
izdao Ivan Kukuljevi-Sakcinski. I Aleksijev sin, kolovan u Italiji, ije je
ime zabiljeeno kao Lazzaro Allexievich Pittore
176
, nastavio je ikonopisaki
posao, no oigledno bez nekog uspjeha. Sauvana je samo jedna njegova
ikona u manastiru Banja kod Priboja, iz 1838. godine. Iste godine, jedan
natpis iz Budimlje ostavlja mogunost o radu u tom kraju. Poslije mu
se gubi svaki trag. Od ukupnog djelovanja slikarske radionice Lazovi,
danas su u Crnoj Gori sauvana samo tri ikonostasa: ikonostas Velike
savinske crkve, onaj u Sv. Trojici kod Pljevalja, te Aleksija Lazovia u
crkvi Sv. Sergeja i Vakha u Podima.
IKONOSTAS VELIKE SAVINSKE CRKVE
Ikonopisaka djelatnost risanske radionice bila je usmjerena uglavnom
na izradu ikona i ikonostasa za seoske crkve. Rijetko kada su dobijali
priliku da, kao Maksim Tujkovi u Nikoljcu, rade za neku veu crkvu.
Posebno posustale snage posljednjih Rafailovia nijesu bile dorasle novim
potrebama crkve. Zatekli smo Vasilija 1795. godine, dok u Graditu,
udruujui oskudni talenat sa sinovima, radi ikonostas, unosei poneku
baroknu pouku. Na uvoenje barokne raskoi, Boka je ipak morala ekati
dolazak popa Simeona i sina mu, Aleksija Lazovia. ekalo se njihovo
nadahnue da novu, monumentalnu, u eklektikom duhu sazdanu
crkvu Uspenja Bogorodice, preobraze u baroknu graevinu. Te iste,
1795. godine, 2. jula, Lazovii sa arhimandritom Inokentijem Daboviem
i bratijom sklapaju ugovor o izradi ikonostasa.
177
Obavezali su se otac i
sin da izrade templo, vjerno i dobro, sa svom voljom duevnom i tjelesnom,
66
Zdravko Gagovi
67
Cars|c dtcri
sa i|cncs|asa
tc|i|c satins|c
cr|tc
68
Zdravko Gagovi
potruditi se bez svakog licemjerja o najbolje uzmognu i najljepe uznadu, koje
e biti: dobro, lijepo, i neruimo, to este, pregrada ili templo medu oltarjem i
crkovju, su troje dveri i proeja, kako je osnovato i istadurato, visina i irina ot
torace do vrha krsta, a irina od zida do zida unutrene. Oblega se pop Simeon
o goue nailvie i tvrdo, da e se potruditi, kolurima, cvjetovima, obrazami
pozlatmi, ispuniti, utvrditi i pozlatiti, kako e biti za oukraenije, i vienije, radi
Boga i presvetog Uspenia Boie matere. A manastir da mu ima dobaviti ot Venecie
zlato, razlike kolure i proeja na svoje spenze Toliko pop Simeon da ima svoj alat
koji mu potrebuje, i tverdo se obeava dae s pomoi Boga i djeve Bogorodice, sve
ispuniti lijepo i tverdo:Templo i obraze i meu dveri; vie apostole, prazdnike,
proroke i proa; sa temeljitim pojmom i nainom, i kad bude lijepo dospjeveno
templo reeno sa njegovijem obrazima i ukraeniem, da ima dati manastir Savina
viereenome g. popu Simeonu, taliera mletakie etiri stotine i sedamdeset i dva
vs. 472; i za bolno vjernost bie ovo pismo potpisano od obje strane i proa
Inokentia arhimandrita sa bratiom potvruem kako pie. Pop Simeon ikonopisac
sa svoim sinom Aleksiem potvruem kako pie i proa. Na poleini ugovora
je uredno voena evidencija o isplatama, u vie rata. Na kraju saznajemo
da je 30. septembra 1797. godine posao oko izrade ikonostasa okonan i
da je pop Simo podmiren za sve.
vrst i jasan ugovor, oigledno ispunjen na obostrano zadovoljstvo,
donio je manastiru Savina novi tip ikonostasa na ovim prostorima.
Pripada, po razuenosti, visokim ikonostasima koji su se pod uticajima
iz Ukrajine, razvili na podruju Karlovake mitropolije od sredine XVIII
vijeka. Preko Atosa, ovi ukrajinski ikonostasi su osvojili iri prostor
Levanta, i konano dospjeli u unutranjost Balkana. Njihovo bogatstvo
ikonopisa moralo je nadoknaditi tematiku izumrle fresko - dekoracije.
Primajui tematiku crkvenih zidova i dodavajui nove teme barokne
teoloke uenosti, pravoslavni ikonostasi su postepeno pretvoreni u
visoku pregradu, koja je svojom rasprianom tematikom postala sastavni
dio barokne pobonosti.
178
Podrazumijevalo je to i uvoenje izrazito
katolike ikonografje, posebno razvijanjem tipino barokne, marijanske
pobonosti Zapada, gdje je kult Bogorodice ilustrovan brojnim scenama.
ak i scene iz Hristovog ivota, npr. Molitva u Getsomanskom vrtu,
Hristos pouava u hramu, Nevjerstvo Tomino, Nolli me tangere, su tipino
katolika tematika, pod uticajem nove barokne umjetnosti Karlovake
mitropolije.
Ikonostas u Velikoj crkvi svoje ikonografsko bogatstvo donosi u ezdeset
i est ikona, rasporeenih u est zona. No, i pored ikonografskih predloa-
ka zapadnog porijekla, pop Simo je u sutini slikar konzervativnih
shvatanja. Vanija mu je zanatska doraenost, potovanje crtea i
slikarske forme, nego barokna ustalasanost pokreta, ljubav prema
beskraju i kontrastima. U slikarstvu popa Simeona, pa i Aleksija, barokni
povjetarac moe ustalasati samo detalj, djeli svetiteljske odede, no
stamene fgure samo prividno stoje na oblacima, inae su jo vrsto
na balkanskom, postvizantijskom tlu. Barokizacija ortodoksije je teak
i spor proces, sputavan zahtjevima klijentele, koja ipak istrajava na
tradicionalnim oblicima. Ne treba zaboraviti da etiri velike prijestolne
69
ikone nijesu radovi Lazovia, ve kvalitetni, ruski radovi, u baroknom
stilu XVIII vijeka. Lazovii nijesu ni ugovarali izradu prijestolnih ikona,
jer je Savina ve imala etiri prijestolne ikone, koje joj je neto ranije, 1788.
godine poklonila porodica Stratimirovi.
179
Zato su one izmjetene iz
ikonostasa i zamijenjene drugim, takoe ruskim, ne znamo.
Svijet zapadnjake, barokne umjetnosti, nije uspio pretvoriti istono-
pravoslavnu ikonu u baroknu sliku. Nijesu tome doprinijeli ni uticaji
Scrcnissinc, zapravo njeni pritisci su ojaali retardirana umjetnika
shvatanja kasne Vizantije. Barokne oblike, u sutini vie nego slikarstvo,
unosi oltarska pregrada. Iako nema onu prozranost podunavskih
pregrada, ve je racionalnih, tvrih crta, oltarska pregrada odaje
utisak raskoi. Dekorativnost joj je sazdana na plitkoj rezbi stubova
i dekorativnih elemenata, neto bogatijim arhitravnim gredama, od
kojih je ona trea dekorisana glavama jedanaest anela, isprepletenih
vreama i lozicama, grozdovima, dvostrukim ruinim cvjetovima,
stubiima sa korintskim kapitelima, sve ve poznato sa duboreznih
ikonostasa XVII vijeka. Oigledna je nemo mate da se izrazi snagom,
bujnim prepletima, punoom forme koja odraava unutranju napetost
i dinamizam.
180
Osnovni utisak raskoi, osim dimenzija i spratnosti,
ini pozlata duboreznih elemenata, u kontrastu sa meuprostorima
obojenim plavo ili crveno. Nije poznato ko je majstor duboreza savinske
oltarske pregrade. Prema usmenom predanju, pretpostavlja se da je rad
dubrovakog majstora Pavla Paskvalija, onog istog za kojeg postoji zapis
da je, septembra 1787. godine, sa dvojicom pomonika doao da naini
tra|a i oa|adur. Majstor koji je napravio hor u crkvi, ije je proelje oslikao
Aleksije Lazovi, i ija je ustalasanost baroknih linija ve potisnula strogu
linearnost velikog ikonostasa
181
, koji nakon konzervacije i danas blista
punim sjajem.
IKONOSTAS CRKVE SV. SERGEJA I VAKHA U
PODIMA
Tradicionalna umjetnost izrade ikona i visoka oltarska pregrada,
diskretno odijevena u barokno ruho, ostvarena na savinskom ikonostasu,
oigledno su ostavili dobar utisak, pa je Aleksije, ve 1803. i 1804. godine, -
dobio zadatak da oslika ikonostas za crkvu Sv. Sergeja i Vakha u Podima,
nedaleko od Herceg - Novog. Iste godine kada oslikava horsku balustru za
Savinu.
182
U najljepoj crkvi XV vijeka, romanikih arhitektonskih oblika,
prostor za postavljanje oltarske pregrade je bio znaajno manji, no to
nije sprijeilo Aleksija da ponovi osnovni oblik savinske, sa rasporedom
ezdesetak ikona u est redova. Bolji slikar od oca, izbjegava njegove
nedostatke: zografsku suvou, povrinski obraene likove, esto slab
crte, trudei se da ostvari plasticitet likova. Njegove kompozicije bolje
smjetaju fgure u prostor. No, i pored toga, njihovo djelo je srodno, i u
optem utisku predstavlja neodvojivu cjelinu. I repertoar scena je veoma
slian savinskom, osim to Aleksije, izlazei u susret eljama naruilaca,
oigledno sa moreplovakom tradicijom, ispod samog krsta, u najvioj
70
Zdravko Gagovi
zoni ikonostasa, u centralnom polju slika ikone sv. Nikole i sv. Spiridona,
svetitelja zatitnika pomoraca. Prijestolne ikone Bogorodice i Hrista, u
skorije vrijeme su zbog oteenosti zamijenjene novim. Sreom, i one
Lazovieve, u stojeem stavu, sauvane su i nalaze se u crkvi, gdje ekaju
strunu obnovu.
Oltarska pregrada, iako prati opti izgled savinske, siromanije je
dekorisana, to je, po svemu sudei, zavisilo od ekonomske moi
naruilaca. Ionako strogo kontrolisana barokna umjetnost Lazovia,
izgubila je zamah, pojednostavnjujui dekoraciju lukova, kapitela, stubovi
bivaju uproeni. Jedina igra koja je jo zadrala snagu je ona koju ini
smjenjivanje zlatom dekorisane rezbe i plave podloge. No, kvalitet i ove
osiromaene rezbe, upuuje na jo jednu saradnju sa Pavlom Paskvalijem,
rezbarom savinskog ikonostasa. U svakom sluaju, radom na ovom
ikonostasu, Aleksije je stekao ugled, koji e mu u narednih nekoliko
godina na Primorju, od Baoia do Reevia, obezbijediti nove poslove.
Naalost, od ovih ikonostasa su ouvani samo dijelovi. I na ikonostasu u
crkvi Sv. Sergeja i Vakha, pored zanatske korektnosti u izvoenu, vrijeme
je ostavilo tragove.
IKONOSTAS MANASTIRA SV. TROJICA KOD
PLJEVALJA
Manastir Sveta Trojica u Vrhobreznici, iznad Taslide, dananjih Pljevalja,
vjekovima je bio jedno od najznaajnih pravoslavnih sjedita sjevernog
dijela Crne Gore. Od samog nastanka, poetkom XVI vijeka, postaje
znaajan skriptorijum i iluminatorski centar, pa su osim desetina knjiga
koje su sauvane u manastirskoj biblioteci, trojiki dijaci-monasi ispisali i
one to se danas nalaze u Beogradu, Novom Sadu, Pragu, Beu, Minhenu,
Petrogradu, i ko zna gdje na ovoj planeti. Posebno je trojiki skriptorijum
bio na glasu sredinom XVII vijeka, kada su knjige koje je ispisivao monah
Gavrilo, rodom od epan - Polja, ili kako je sam zapisao, iz meurjeja
tarskog i pivskog, ukraavali Jovan - Kozma, i jo jedan slikar zlatnog
vijeka nae ikonografje, Andrija Raievi. Pored rukopisa, Manastir uva
i vrijedne inkunabule Crnojevia tamparije: Oktoih iz 1494. i ostatke
Molitvenika iz 1495. godine, kao i druge tampane dragocjenosti. Osim
bogate biblioteke, Sv. Trojica ima i veoma bogatu riznicu, te konano i
bogatu zbirku ikona. Za nju je radio Longin, znamo da je radio i Georgije
Mitrofanovi, postoji mogunost da je ikona sv. Nikole - Radulova.
esto je pored iluminacije rukopisa, u Manastiru radio ikone jeromonah
Andrija Raievi, blagopodvini, blagoestivi i blagosloveni zograf, iz Toca u
Hercegovini. Nije iskljueno da je zanat uio od Jovana-Kozme.
183
Na to
upuuje slinost sa Jovanovim-Kozminim slikarstvom, iako mu nedostaje
njegova sonost. No, odreeni uticaji ruskog i kritskog slikarstva upuuju
i na boravak u Hilandaru. O oltaru glavne crkve manastira Hilandar
objeena je o zid jedna mala ikona sv. Sergeja i Vakha
184
, koja se pripisuje
ovom slikaru. Znajui za veliko Raspee u manastiru Blagovetenja
Rudnikog, takoe odlian rad Andrije Raievia, i njegovu vezanost
71
||cncs|as cr|tc St. Trcjicc - P|jct|ja
72
Zdravko Gagovi
za Sv. Trojicu, teko je vjerovati da je crkva ekala na svoj ikonostas
do poetka XIX vijeka i dolaska popa Simeona Lazovia. Posebno, ako
znamo da je oko 1600. godine dobila veliki, raskoni horos i skupocjena
vrata u kotanoj intarziji, kao uostalom i drugi crkveni mobilijar, sauvan
do dananjih dana. Znamo i da je pop Strahinja iz Budimlje, na razmeu
vjekova, tanije 1595. godine zavrio oslikavanje crkve. to je bilo sa
starim trojikim ikonostasom?
Ljubavlju prema tradicionalnim vrijednostima, manastirsko bratstvo,
tanije arhimandrit Milentije Mihailovi i iguman Avakum Miloevi,
obojica iz Pljevalja, kako smo ve rekli, angauju najznaajnijeg ikonopisca
svog vremena, popa Simeona Lazovia. Na Gatri|ctcn nincju iz 1633.
godine, ostalo je pribiljeeno da je on doao scpisita|i i izcorazi|i |cnp|c
|rs|a.
185
Vrijeme je uinjelo da je danas veoma teko suditi o dometima
Lazovievog rada. Zaprljanost, jo od onog poara iz 1859, promjene
u obnovi 1895. godine,
186
te posljednje intervencije sa poetka prolog
vijeka, onemoguavaju kvalitetnije sagledavanje, i ostavljaju mogunost
samo grubog pregleda, kao i mogunost greke u ocjenama. U svakom
sluaju, neemo pogrijeiti ako zakljuimo da konzervativnost sredine
nije omoguila popu Simu izradu visokog tipa ikonostasa, poput onog u
Savini, ili Aleksijevog u Sergeju i Vakhu.
Estetika trojikog velikog krsta sa Raspeem, zasniva se na postvizantijskim
uzorima XVII vijeka. Posebno onog u Podvrhu. Kako je ve uobiajeno,
krst poiva na dvijema sueljenim adajama, koje su se na savinskom
krstu, izgleda privremeno izgubile. Istina, novo vrijeme je njihovu
formu uinlo dinaminijom, sa dvostruko savijenim repovima. Izmeu
adajinih glava i korijena krsta uoava se jo jedan par krila, koja bi mogla
pripadati anelima (?). Iznad zmajevih repova postavljene su ikone
Bogorodice i sv. Jovana, u bogatom ramu, te lijevo od Bogorodice, manja
i jednostavnije dekorisana ikona sa mironosnicama, a desno od Jovana,
vjerovatno centuriona Longina. Centralni dio ini krst, sa zavrecima
kraka u formi preklopljenog kruga i kvadrata. Povrina krsta je proirena
na mjestu gdje je naslikano Raspee. Na zavrecima kraka naslikana su
etvorica jevanelista. Iznad krsta su veliko sunce i mjesec, a sa strana,
od korijena krsta na gore, orue za muenje dekorisano u rcnsc obliku.
187

I krst i ikone imaju bogate okvire, sa lepezastim ukrasima na zavretku
kraka. Deizisnu plou ikonostasa, od prijestolnih ikona odvaja nova,
duborezana arhitravna greda, nedefnisane rezbe, bez zavrne obrade.
Samu plou, sa ikonama Deizisa i apostola, dekorie niz od trinaest arkada
na stubiima koji uramljuju oslikane dijelove. Trojiki templon nosi jo
jedan niz ikona, neto visoijih, sa prorocima i sredinjom predstavom
Krunisanja Bogorodice, takoe ispod arkada. O rezbi i slikarstvu ovog
dijela ikonostasa, gotovo je nemogue govoriti. Oslikane povrine su,
kao to smo ve rekli, pokrivene debelim, gotovo neprozirnim slojem
oksidisanog laka i ai. Duborezni dijelovi, nekada pozlaeni, u skorije
vrijeme su premazani industrijskom, tenom pozlatom, koja je sakrila
suptilnost formi i fakture, ostavljajui samo nagovjetaj oblika, ispod
debelog sloja koji je oksidacijom dobio zelenu boju.
73
Po svemu sudei, donji dio ikonostasa, onaj ispod arhitravne grede, nije
Lazovievo djelo, i vjerovatno je proizvod obnove iz 1895. godine.
188

Prijestolne ikone u najniem redu su pozne i bezvrijedne, a prikazuju
Preteu kako krtava Hrista, Bogorodicu, Hrista i Gostoljublje Avramovo
- Svetu Trojicu.
189
I carske dveri, sa Blagovijestima i prorocima-carevima
su produkt iste obnove. Posebno je zanimljiv oblik naddverja, sa udnim,
trolisnim prelomljenim gotikim lukom u Tudcr varijanti. Parapetne
ploe su obnovljene kada i arhitravna greda, na samom poetku naeg
vijeka. Stilski nedefnisane rezbe, bez zavrne obrade, strukturom natur
hrastovine, utiu na stilsku konfuziju ovog znaajnog ikonostasa. Opti
utisak, uzrokovan zaputenou i naknadnim neukim intervencijama,
posebno debelim slojem oksidisale pozlate je krajnje negativan, jer je
nemogue sagledati baroknu rezbu i pozlatu. Slikani dijelovi su zaprljani
do neitljivosti, a drveni dijelovi nagrieni crvotoinom. Tek nakon
analitikih konzervatorskih intervencija bie mogue izvriti pouzdaniju
analizu ovog, u svakom sluaju znaajnog, svjedoka djelatnosti porodine
radionice Lazovia. Njenim gaenjem, 1837. godine, umjetnost izrade
novih ikonostasa barokiziranih formi, posebno na Primorju, morae
se zadovoljavati putujuim zografma iz levantinskih ili venecijanskih
radionica.
74
Zdravko Gagovi
75
POECI IZRADE IKONOSTASA U
PODLOVENSKOJ CRNOJ GORI
Obnova, ili tanije, izrada ikonostasa u podlovenskoj Crnoj Gori tekla je
veoma sporo. U vjekovnoj borbi za Dravu, nije bilo vremena ni novca i
za mnogo vanije stvari. Hrianstvo i sloboda se ovdje nijesu dokazivali
sjeanjima na propalu Vizantiju, ve neprestanom vojnom spremnou
i ratnim podvizima. Istina, crnogorske vladike, oslanajui se na umijee
risanske ikonopisake radionoce, izrauju poneki ikonostas, no to je prije
eksces nego stvarna obnova. Govorei o Dimitrijeviima-Rafailoviima
naveli smo gotovo cjelokupnu njihovu djelatnost u podlovenskoj Crnoj
Gori. Jo vladika Danilo angauje Maksima Tujkovia za izradu ikonostasa
u crkvi Sv. Neelje na Njeguima. Vladika Sava, rukom Rafaila, izrauje
templo u crkvi Uspenja Bogorodice, 1756. godine, takoe na Njeguima,
i naruuje od cetinjskog kaluera Maksima Tujkovia ikonostas za novu
crkvu Sv. Nikole u Stanjeviima. Vasilije povremeno radi za Petra I,
ikonostase u Brelima, 1782. i crkvu Sv. Jovana u Graanima, iste godine.
I Vasilijevi sinovi, ore i Hristofor izrauju ikonostase u Sv. Tekli na
Ceklinu i crkvi Sv. Andreje u Dupilu, 1816. godine. Do Njegoevog doba,
to je gotovo sve o emu postoje zapisi ili materijalni tragovi.
Tri pseudo-ikonostasa, nastala u Njegoevo doba, oko 1840. godine,
pokazuju ekonomsku nemo crnogorske drave, nedostatak majstora i,
konano, ne suvie veliku potrebu za ukraavanjem crkava. Ve smo,
govorei o zidanim i freskopisanim pseudo - ikonostasima nastalim u Pivi
i okolini avnika, obeali priu o anahronizmu tri ikonostasa u okolini
Cetinja. Ne elei uporeivati monumentalnost zidanog ikonostasa u
nanas|iru pod Sokolom sa ovima, svodei pojavu na sutinu, desila se
ista stvar. U nedostatku sredstava i majstora, napravljene su imitacije
ikonostasa.
190
U malim, jednostavnim crkvama: Sv. Jovana Krstitelja
u Blacama, Sv. Petra i Pavla na Vrelima i Sv Nikole u Oiniima,
191

izraeni su ikonostasi na taj nain to se ozidala oltarska pregrada sa dva
otvora: za carske dveri i protezis. Pregrada je malterisana i freskopisana,
imitirajui klasine drvene oltarske pregrade. Neemo se baviti opisom
sva tri ikonostasa, ve smo odabrali onaj u crkvi Sv. Nikole u Oiniima.
Onaj u Blacama je u nekom naknadnom vremenu prekreen, vjerovatno
zbog oteenja ivopisa.
192
IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U OINIIMA
O ivopisanju ovog ikonostasa svjedoi natpis pored vrata u naosu
crkve koji kao vrijeme nastanka odreuje 1841. godinu. Naos je od oltara
odijeljen ozidanom pregradom od poda do svoda crkve. U centralnom
dijelu je ostavljen luni otvor za carske dveri i do njega neto manji,
takoe luni otvor, za boni ulaz u oltar. Nevjeto slikarstvo se trudi da
ostvari iluziju drvenih ikonostasa. U nivou sokla oslikana je predstava
76
Zdravko Gagovi
sv. ora na konju, u momentu kad ubija adaju, dok je drugo polje
prazno. Ornamentika koja defnie kompoziciju i odjeljuje donje zone
ikonostasa od prostora za prijestolne ikone je grubih izlomljenih linija.
Zona prijestolnih ikona poinje Bogorodicom sa Hristom u stavu Orante
sa uzdignutim i rairenim rukama, to je scena koja se obino slika u
polukaloti apside. Poprsje Hrista je na uobiajenom mjestu, a do njega
predstava sv. Nikole, patrona crkve. Obje fgure su u identinom stavu sa
zatvorenim knjigama u lijevim rukama, dok desnima blagosiljaju. Sve tri
prijestolne ikone su omeene nevjeto iscrtanim i oslikanim razgrnutim
zavjesama. Iznad prijestolnih ikona je friz od dvanaest jo nevjetije
oslikanih apostola. Predstavu zavrava iluzija zmajevskog krsta sa
Raspeem i Bogorodicom i sv. Jovanom. Naivan crte, loe poznavanje
zanata, iv kolorit, te hronoloka podudarnost, upuuju na autora ove
fresko - dekoracije, nekoga od Hristoforovih sinova, Iva ili Jova. Neko od
njih je obrisao prainu sa Dimitrijevih slikarskih prirunika i prihvatio se
zaboravljenog umijea oslikavanja fresaka. Posjlednji put. I pored svih
mana, anahronosti, i na kraju loeg slikarstva, sva tri pseudo- ikonostasa
zasluuju vie brige, kao svjedoci snalaenja u tekim vremenima.
Majstorstvo izumrle umjetnosti izobraavanja ikona i izrade ikonostasa,
poelo je nedostajati i u podlovenskoj Crnoj Gori. Potrebe Crkve,
nedostatak i najosnovnijih crkvenih utvari, nedostatak zografa, natjerali
su knjaza Danila da uporno od ruske vlade trai knjige, ikone, te da mu
poalju zografa, no - po svemu sudei - bez uspjeha. Negdje u to vrijeme
manastirska crkva na Cetinju uspijeva da dobije ikonostas zalaganjem
nekog putujueg grkog zografa, na to upuuju signature na ikonama na
grkom jeziku.
193
Stvari se poinju mijenjati tek dolaskom na vlast knjaza
Nikole. Konano, prve godine njegove vladavine, 7. oktobra 1860. godine,
stie odgovor ruske Imperatorske vlade na zalaganje pokojnog Gospodara
Crnc Gcrc, gdje se dozvoljava da se dvojica mladih crnogoraca upute u Sv.
TrojicuSergejevsku Lavru, da se obue za ikonopisanje i sve to je potrebno za
crkveno bogosluenje.
194
Kako nemamo nikakvih naknadnih informacija,
pretpostavljamo da su mladi Crnogorci bili vie zainteresovani za druge,
ivotnije ciljeve. Uvrenjem Nikoline vlasti sjajnim vojnim pobjedama,
pripremaju se uslovi za zvanino priznavanje dravne samostalnosti.
injenice je morao priznati i ostali slobodni svijet. Velike sile - posebno.
Oivljava i potreba za defnisanjem drutvenog sistema, reformi u
kolstvu i unapreenju crkvene organizacije. Crkva se reformie i dijeli
na eparhije. Osniva se Konsistorija - savjet okrunih crkvenih vlasti,
koji preuzima upravljanje crkvenim poslovima. Podrazumijeva to i ona
najsitnija pitanja, sve do odreivanja ikonografje i rasporeda ikona na
buduim ikonostasima. Sve pod budnim okom Gospodara. Poboljava
se poloaj svetenika i poveava njihov broj. Poinje izgradnja i obnova
crkava. U Nikolino vrijeme izgraene su 163 nove i obnovljeno 112 starih
crkava. Narastaju potrebe za njihovim ukraavanjem i izradom novih
ikonostasa. Nedostatak zografa i majstora za njihovu izradu konano
rjeava mitropolit Ilarion Roganovi, upuujui poziv brai inovski, ve
afrmisanim zografma iz Makedonije da dosele u Crnu Goru. Poziv ih je
zatekao u Novom Pazaru, gdje su ve formirali ikonopisaku radionicu.
77
IKONOPISAKA RADIONICA BRAE INOVSKI
Nedostatak zografa u Crnoj Gori je rijeen doseljenjem brae inovski
u Podgoricu. Porijeklo ove porodice je u Galiniku, Debarski okrug u
Makedoniji. Otac Krsto je bio vema potovan majstor kopaniar, koji
je uticao na sinove, pripremajui ih za zografsku djelatnost. Najstariji
Krstov sin, Panajot (1841-1886), kau, bio je najtalentovaniji zograf meu
braom. Sa etrnaest godina, pune tri naredne, ui zanat kod poznatog
majstora iz Galinika - urina Frkovskog, potomka uvene zografske
porodice Negri.
195
Sa sedamnaest godina odlazi u Karlovo u Bugarsku,
gdje radi za mnoge hramove. Panajot prepisuje Izobraenij oruij ilirieski
(Stematografju) Hristofora afarovia, koja je - pored njegovih grafka -
nepresuan izvor barokne ikonografje. No, ubrzo ovaj talentovani zograf
doivljava nesreu, padom sa skele, pa ga povreda onemoguava u
zografskim poslovima. Sa porodicom seli u Vranje i bavi se sakupljanjem
narodne poezije, prikaza narodnih obiaja, kao i leksikografjom. Panajot
je umro mlad, u etrdeset i petoj godini. Teofl (1846-1894) i Vasilije
(1848-1924) bave se kamenorezakim radovima, kao i ikonopisom i
freskopisom. Najmlai brat, Aleksandar (1851-1894), zanimao se za
fotografju i rezbarstvo. Ubistvo nekog Arnauta, i strah od krvne osvete,
tjeraju brau na selidbu u Vranje, gdje ubrzo stiu ugled dobrih i vrijednih
majstora. 1870. godine, trojica brae inovski su ugledni graani Novog
Pazara, o emu svjedoi natpis na ikonostasu koji su izradili za crkvu Sv.
Nikole. Aleksandar je otvorio uglednu fotografsku radnju. Tu, u Novom
Pazaru, zatie ih poziv mitropolita Ilariona Roganovia, da dou u Crnu
Goru. Ubrzo, 1872. godine, tri brata: Teofl, Vasilije i Aleksandar dolaze u
Podgoricu i otvaraju ikonopisaku radionicu. U podjeli poslova, Vasilije
koji je po svemu sudei uio ikonopisanje u Rusiji, oslikava ikone, a
Teofl i Aleksandar duboreu oltarske pregrade. No, po potrebi, zbog
sve veih narudbi i Teofl se prihvatao slikarske etkice. Vrijedan rad je
uino da ubrzo u Balia ulici stiu poveu kuu. Iz jednog pisma, koje je
Vasilije uputio Mitrofanu Banu, vidi se da su braa inovski, od 1864. do
1902. godine oslikali i izradili 110 ikonostasa. Od toga u Crnoj Gori, prije
osloboenja pet
196
, a nakon toga 90, ili do 1910. godine - 95. Poslije smrti
brae, 1894. godine, Vasilije nastavlja ikonopisaku djelatnost uz pomo
srednjeg sina Milivoja (1883-1921), koji je takoe izuio ikonopisaki
zanat u Rusiji.
197
U izradi oltarskih pregrada povremeno im pomae Petar
olanovi, takoe ikonopisac iz Podgorice. Aktivan rad ikonopisake
radionice brae inovski i kasnije Vasilija sa sinom Milivojem, uz
olanovievu pomo na stolarskim i rezbarskim poslovima, traje do
1914. godine. Za etrdeset i dvije godine, prema istraivanjima, iz nje je
izalo 110 ikonostasa i brojne ikone.
U svom dugom ivotu i radu Vasilije je bio interesantna linost, koja je
cio ivotni vijek ivjela od slikarstva i za slikarstvo. ivio je u harmoniji
sa sobom i sa okolinom, potujui pravila koja su se odnosila na sve one
koji su se zanimali za slikanje ikona.
198
Kao ugledan itelj Podgorice i
Crne Gore, uestvuje u drutvenom ivotu. Crnogorka, br. 1, od 10. januara
78
Zdravko Gagovi
1885. godine, javlja da je za prvo izvoenje 8a||ans|c Caricc, izradio
dekor. Glas Crnogorca, br. 2, od 5. januara 1891. godine, obavjetava da je
Vasilije, u Podgorici, reirao tragediju 8cj na Kcsctu. Bio je Vasilije lan
podgorikog odbora za proslavu 400-godinjice Obodske tamparije.
Bez ikakvog koristoljublja, iz istog patriotizma, prihvata da bude imenovan
u podgoriki pododbor Komiteta za Balkansku izlobu u Londonu,
1907. godine. Od crkvenog optinskog odbora za Podgoricu, veinom
glasova, biran je za poasnog lanatutora crkve Sv. ora. Takvu poast
mogao je da zaslui samo ovjek koji uiva ugled i respekt, ovjek koji je
morao, osim duhovne da ima i tjelesnu istotu.
199
Prihvatio je Vasilije da
upravlja crkvom pored koje su sahranjena njegova dva brata, sa kojima
je, ne tako davno, 1881. godine, izradio njen ikonostas. U pripremama za
veliki jubilej, pedesetogodinjicu vlasti Nikole I, 1910. godine, i njegovog
proglaenja za kralja Crne Gore, u ureivanju Cetinja za doek velikog
broja domaih i stranih gostiju, za ureenje cetinjskih crkava, Mitropolijat
angauje provjerenog ikonopisca Vasilija inovskog, ukazujui mu
koliko cijeni njegov rad. Cc|injs|i tjcsni| br. 55, od 7. jula 1910. godine,
obavjetava javnost: Na poziv Konsistorija na Cetinje je doao g. Vasilije
inovski, na poznati ikonopisac da izvri popravke ikona u ovdanjoj
manastirskoj crkvi i u dvorskoj kapeli. Svoj posao u manastirskoj crkvi
je, na opte zadovoljstvo zavrio i od veeras je zapoeo rad na dvorskoj
kapeli. Te godine je Vasilije, oslikao i freske na ulazu u manastir, sa
prikazom Hrista na vanjskoj i sv. Petra Cetinjskog na unutranjoj strani.
Za viedecenijski, portvovan rad na ukraavanju crnogorskih hramova
Njegovo Visoanstvo odlikuje g. Vasilija inovskog, ivopisca iz
Podgorice, V stepenom Danilovog reda, kako javlja Glas Crnogorca od
14. novembra 1894. godine. Neto poslije toga, 1900. godine, Vasilije je
dobio diplomu i Orden ruskog imperatorskog grafkog drutva.
200
inovski: Teofl, Vasilije, Aleksandar i Milivoje, kroz podgoriku
ikonopisaku radionicu, izradili su oko 110 ikonostasa. Hronoloki
prikaz tog rada na najveem broju njih izgledao bi ovako:
201
crkva Sv.
Nikole- Vukovci, 1872/73; crkva Sv. Nikole- Vranjina, 1873; crkva Sv.
Nikole- Rijeki Grad, 1876; crkva Sv. Georgija- Meterizi, 1876/77; crkva
Sv. Dimitrija- Ugnji, 1877; Vlaka crkva- Cetinje, 1878; crkva Sv. ora-
Podgorica, 1881; crkva Sv. Nikole- eljari, 1882; crkva Sv. Nikole-
Prevlaka, 1882.; crkva Sv. ora- Srpska, 1882, crkva Sv. Ilije- Kosijeri,
1883.; crkva Sv. Nikole- Zair, 1883.; crkva Sv. Mihaila- Dupilo, 1883; crkva
Uspenja Bogorodice- Dodoi, 1884; crkva Sv. Paraskeve- Gradac, 1884;
crkva Sv. Paraskeve- Progonovii, 1884; crkva Sv. ora- Gornji Ceklin,
1885; crkva Sv. Nikole- Zabes, 1885.; crkva Sv. Nikole- Njive, 1885.; crkva
Sv. Nikole- Popratnica, 1885; crkva Sv Nikole- Buronje, 1886.; crkva Sv.
Paraskeve- Vrba, 1886; crkva Sv. ora- Utrg, 1886; freske na ulazu u
Cetinjski manastir, 1886.; crkva Sv. Bogorodice- Gluvi Do, 1887.; crkva
Sv. Mihaila-Orasi, 1887; crkva Sv. ora- Stijena Piperska, 1887; crkva
Sv. Nikole- Rvai, 1889; crkva Sv. Nikole- Relezi, 1889; crkva Sv. ora-
Beri, 1890; crkva Sv. Ilije- Ilinski Do, 1890; crkva Sv. Save- Krajnji Do,
1890; Crkva Sv. Dimitrija- Kruevac, 1890; crkva Sv. Dimitrija- Kolain,
1891; crkva Uspenja Bogorodice- Kom, 1891; crkva Sv. Trojice- Donji
79
Ostrog, 1892; crkva Sv. Mihaila- Petpovii, 1892; crkva Sv. Spiridona-
enovii, 1892; crkva Sv. Vasilija Ostrokog- Zupci, 1892; crkva Sv.
Jovana Krstitelja- Boljevii, 1892; crkva Sv. Nikole- Boljevii, 1892; crkva
Sv. ora- manastir drebaonik, 1893; crkva Sv. Blagovjetenja- Glizica,
1893; crkva Sv. Dimitrija- Ljubotinj, 1893; crkva Uspenja Bogorodice-
Tomii, 1893; crkva Sv. Trojice- donji Ostrog, 1893; crkva Preobraenja
Hristovog- abljak, 1895; crkva Sv. ora- Bogetii, 1895; crkva Sv. Spasa-
Bokovo, 1896; crkva Sv. Nikole- Pelev Brijeg, 1896.; crkva Vaznesenja
Hristovog- Ubli, 1897; crkva Sv. Jovana Krstitelja- Kosor, 1897; crkva Sv.
Petra Cetinjskog- Spu, 1897; crkva Sv. Stefana- Fundina, 1897; crkva
Roenja Bogorodice- man. Kosijerevo, 1898; crkva Sv. Nikole- Glavati,
1898; crkva Sv. Trojice- Blatina, 1898; crkva Sv. Nikole- Bjeloi, 1899;
crkva Sv. ora- Glavati, 1899; crkva Sv. Nikole- Vignjevii, 1900; crkva
Sv. Nikole- Matagui, 1900; crkva Sv. Nikole- Godinje, 1900; crkva Sv.
ora- Martinii, 1900; crkva Sv. Vasilija Ostrokog (dveri)- Niki, 190.;
crkva Sv. Nikole- Dubova, 1902; crkva Sv. Paraskeve- Grbavci, 1902;
crkva Sv. Paraskeve-Krusi, 1902; crkva Sv. ora- Raievii, 1903.; crkva
Sv. Nikole- Dugi Do, 1903.; crkva Sv. Stefana- Zagora, 1903.; crkva Sv.
Dimitrija- Buronje, 1904.; crkva Sv. ora- abani, 1904; crkva Sv. Ilije-
Velja Gora, 1905; crkva Roenja Bogorodice- Dobrska upa, 1905; crkva
Sv. Paraskeve- Parci, 1905; crkva Sv. Nikole- Druii, 1906; crkva Sv.
Save- Frutak, 1906; crkva Sv. Paraskeve- Mahala, 1906; crkva Sv. ora-
manastir Bijela, 1906; crkva Sv. Preobraenja- Loven, 1906; crkva Sv.
Dimitrija- Bijelo Polje (Zeta), 1906; crkva Sv. Nikole- Orja Luka, 1907;
crkva Sv. Tome- Gornji Breli, 1907; crkva Sv. Vavedenja- Gornji Ostrog,
1907; crkva Sv. Mihaila- Podmalinsko, 1908; crkva Sv. Save- Erakovii,
1908; crkva Sv. Vaznesenja Hristovog- Kralje, 1908; crkva Roenja
Bogorodice- elija Piperska, 1909; crkva Roenja Bogorodice- inovii,
1909; crkva Sv. Nikole- Orahovo, 1909; crkva Sv. Mihaila- Sotonii, 1909;
crkva Sv. Jovana Krstitelja- Sotonii, 1909; crkva Sv. Nikole- Donji Breli,
1910; crkva Sv. ora- Ljekopolje, 1910; crkva Sv. Mihaila- Crkvine
(Kolain), 1910; crkva Sv. Vaznesenja Hristovog- Mrke, 1911.; crkva Sv.
Atanasija- Mijokusovii, 1911; crkva Sv. ora- Brijege, 1911; crkva Sv.
Vaznesenja Hristovog- Bukovik, 1912; crkva Sv. Vrai- Slatina, 1912;
crkva Sv. Simeona- Slatina (Popovii), 1914. i crkva Sv. Bogorodice- Gornji
Breli. Pored toga, sledei ikonostasi nijesu datovani: - crkva Sv. Trojice-
Goljemadi; crkva Sv. Nikole- Donji Kokoti; crkva Sv. Vrai- Stanisaljevii;
crkva Sv. Nikole- Gornja Selca i crkva Sv. Marka-Novo Selo. Najvei dio
ovih ikonostasa pretrpio je znaajna oteenja.
Estetika slikarstva brae inovski, zapravo Teofla i Vasilija koji su
radili ikone, poiva na poznobaroknom shvatanju koje se razvija pod
uticajem Karlovake mitropolije. No, sasvim sigurno, u zamrlu umjetnost
ikonopisanja unose novi polet i nova shvatanja. Sigurnim i korektnim
slikarskim postupkom, sa dosta pozlate, inovski su slikali stamene
svetiteljske fgure, lijepih, harmoninih lica, njeno islikanih inkarnata.
Poloaj tijela i pokreti, uvijek su dobro odabrani i jasno defnisani. Njihove
svetiteljske fgure, tamnog kolorita, su od krvi i mesa, a lica nemaju
idealizovane i tipizirane fzionomije. Draperije uvijek imaju logian i
80
Zdravko Gagovi
suptilan raspored. Slikarstvo je od prvog do posljednjeg rada zadralo
solidan kvalitet. Ikonografja brae inovski je u sutini jednostavna i
zavisila je od novouspostavljenog rasporeda, a uvijek je donosila ili
odobravala Konsistorija. Podrazumijevalo je to uvoenje ikona sv. Vasilija
Ostrokog udotvorca i sv. Petra Cetinjskog udotvorca. Prvi put se na
crnogorskim ikonostasima javlja predstava Tajne veere, u centralnom
polju iznad arhitravne grede. Lijevo i desno su apostoli. Iznad njih, meu
prorocima i episkopima, takoe u centralnom polju, mjesto je nala
kompozicija Roenja Bogorodice ili sv. Trojica. Ikone su rijetko slikane
na drvetu ili platnu, ve braa inovski uvode novi materijal, bakarni ili
pocinani lim.
Nova forma visokih ikonostasa, koja je davno zavladala pravoslavnim
svijetom, ini osnovni elemenat oltarskih pregrada podgorike radionice
brae inovski. Iznad arhitravne grede su mjesta za dva reda ikona, te
zmajevski krst iznad njih. Oltarske pregrade su uvijek raene od najoc|jc
ocrctinc, sa kvalitetnom rezbom koja poiva na najboljim tradicijama
mijake rezbe. Osjeajui strukturu drveta, raskonom rezbom foralnih
elemenata, palmeta, loze i lia akantusa, te umjenim proflisanjem
stubova, konzola, ramova ikona i krsta sa Raspeem, uz dobru pozlatu,
ove oltarske pregrade ostavljaju utisak raskoi. U poetku njihovog rada,
drvena osnova je uvijek bojana u sivu, bijelu ili zelenu boju, a ramovi,
kapiteli i ostali dekorativni dijelovi, dobro rezani i pozlaeni davali su
utisak kvaliteta. Na kasnijim ikonostasima, rezba sve vie potiskuje
obojane dijelove, pokrivajui esto itavu pregradu. Ukupan rad ove
radionice ilustrovaemo opisom dva ikonostasa, onog u Vlakoj crkvi iz
1878. godine, te ikonostasa u crkvi Sv. Nikole u Donjim Brelima iz 1910.
godine.
IKONOSTAS VLAKE CRKVE NA CETINJU
O sazdanju ikonostasa u crkvi Roenja presvijetle Bogorodice, poznatije
kao Vlaka crkva, ostavljen je zapis na arhitravnoj gredi: |ztc|cnijcn cca i
pospjeenijem sina i sovrenijem svetoga duha, izobrazi se ovaj hram rodestva
presvijetle Bogorodice, dozvolenijem blagovjernoga Gospodara i kneza Nikole
I. Blagoslovom visokopreosvjetenoga Mitropolita Ilariona, trudom i trokom
pravoslavne parohije Donjokrajske 1878. godine.
202
A 1878, godina zvaninog
priznanja crnogorske dravnosti, znaajna je i za tek otpoetu obnovu
ikonostasa. Ostavili su tvorci ovog ikonostasa i natpis o svom radu,
diskretno, uz samu donju ivicu dveri: Ovo templo je izraeno od brae Teofla,
Vasilija i Aleksandra Krstovii Daskalovii inovski ivopisci i Rezbari od
Galinika, nahija Debarska. Masivna, ravna konstrukcija oltarske pregrade,
svijetlosivo obojena, nosi dekorativne foralne motive pozlaenog
duboreza. Centralni dio donje zone ikonostasa zauzimaju carske dveri.
Na njihovim krilima, kao to je uobiajeno, smjetene su ikone arhanela
Gavrila i Bogorodice. Iznad i ispod polukrunih segmenata koji formiraju
povrinu oslikanih djelova, duborezana je foralna ornamentika, ista kao
i na polukrunim zavrecima dveri. I donja ivica dveri ima duboreznu
Ikonostas Vlake crkve Cetinje
81
ornamentiku. Iznad trolisnog luka naddverja, u uglovima, nalaze se
duborezane i pozlaene aneoske glave. Lijevo od carskih dveri je
prijestolna ikona Bogorodice sa Hristom, a desno ikona Hrista. U ramu
obje ikone, u uglovima iznad trolisnog luka, duborezana su dva buketa
rua. Bone dveri, oslikane gotovo na itavoj povrini, nose velike ikone
- lijevo arhiakona Stefana, a desno arhanela Mihaila. Gornji, luni
zavreci bonih dveri dekorisani su foralnom rezbom. Na kasetiranim
dijelovima, ispod Bogorodice i Hrista, u najnioj zoni su ikone sv. Vasilija
Ostrokog i sv. Petra Cetinjskog. Bone dveri, prijestolne ikone i carske
dveri su odijeljene sa est pozlaenih stubova, sa bazama i kapitelima
koji nose arhitravnu gredu. Ova jednostavna, kasetirana arhitrava, nosi
natpis o sazdanju ikonostasa. Iznad nje su formirana dva reda ikona.
Sredinja ikona u donjem redu je predstava Tajne veere, a u jednako
uramljenim ikonama, ali manjeg formata, sa obje njene strane su po etiri
dvojne predstave proroka, apostola i jevanelista. Sredinja ikona gornjeg
reda je Roenje Bogorodice, a lijevo i desno, esnaest svetiteljskih fgura,
u osam ikona, takoe u jednostavnim, pozlaenim ramovima. Iznad
templona formirano je proirenje, konveksnog lunog zavretka sa gornje
strane, sa centralno smjetenim tondom sv. Trojice i foralnim prepletom
sa bokova. Nad proirenjem je postavljen krst sa Raspeem i serafmima
sa dobro rezbarenim i pozlaenim krilima. Sa strane proirenja smjetene
su dvije dobro stilizovane i rezbarene adaje, koje na glavama nose
ikone Bogorodice i sv. Jovana. Vjeto oslikane ikone, dobra konstrukcija
pregrade, te sklad obojenih i rezanih, pozlaenih dijelova, postali su
uzorom pri naruivanju novih ikonostasa. Konsistoriju su stizali zahtjevi
iz mnogih parohija za izradu novih, s tim da ikone budu na cingu, a
izrada da bude kao u ovdanjoj Vlakoj crkvi. Na ovom znaajnom
ikonostasu su u toku konzervatorski radovi.
IKONOSTAS MANASTIRA DONJI BRELI
Godinu dana prije velikog jubileja, pedesetogodinjice vladanja i
krunisanja knjaza Nikole I, Mitrofan Ban je naruio ikonostas za crkvu
Sv. Nikole u manastiru Donji Breli, uz uslov, da pozlata bude ista, ikone
da budu od bakra, drvenarija od borovog drveta: kako loza, kornii i cio drvorez
da se pozlati, istovjetnono izradi ikonostasa crkve Sotonike, i sve to za 22.
000 kruna. inovski je obeao da e posao zavriti i postaviti na svoje
mjesto do praznika sv. Nikole, 9. maja 1910. godine. Da je dogovor
ispotovan svjedoi natpis na oltarskoj pregradi iz kojeg se vidi da
Ovaj ikonostas je sazdan povodom pedesetogodinjeg srenog proslavljanja
vladanja Njegovog Kraljevskog Visoanstva Kneza Nikole I, i sa blagoslovom
Njegovog Visokopreosvetenstva Mitropolita Mitrofana Bana. Zavri se 30.
maja 1910. godine. Ikone V. inovski. Ovaj raskoni ikonostas, obogaene
ikonografje, ima ukupno etrdeset i sedam ikona. Na bogato rezbarenim
carskim dverima, pored Blagovijesti, mjesto su nala i etiri tonda sa
jevanelistima. Bone dveri, kako je uobiajeno, imaju ikone arhiakona
Stefana i arhanela Mihaila. U najnioj zoni, ispod prijestolnih ikona
82
Zdravko Gagovi
83
su velikomuenik ore, sv. Vasilije Ostroki, sv. Petar Cetinjski i
velikomuenik Dimitrije, u jednostavno proflisanim ramovima, na
plavoj pozadini. Na mjestu za prijestolne ikone, osim Bogorodice sa
Hristom i Hrista, ovaj put sa lijeve strane je ikona patrona crkve sv.
Nikole, a desno od Hrista, sv. Jovan Pretea. Sve ikone su u bogatim
ramovima, koje ine rezbareni, pozlaeni stubii sa kapitelima, te
bogatom dekoracijom iznad trolisnih lukova. Ispod bogato dekorisane
arhitravne grede je pomenuti natpis o sazdanju ikonostasa. Iznad grede,
u sredinjem dijelu je ve ustaljena ikona Tajne veere, a desno i lijevo
po est ikona apostola i jevanelista. Sve ikone odijeljene su bogato
proflisanim stubiima, a iznad njih su arkade sa raskono rezbarenom
povrinom iznad lukova. Gornji red iznad arhitravne grede, pored est
ikona proroka i arhiepiskopa ima, kako je i traio Mitrofan Ban, sedam
ikona Velikih praznika: Roenje Hristovo, Sretenje, Krtenje, Vaskrsenje
u centralnom dijelu, veeg formata, te Cvijeti, Preobraenje i Vaznesenje.
Ikonostas zavrava krst sa Raspeem u bogatom ramu, koji poiva na
dvjema dvoglavim adajama i ikonama Bogorodice i sv. Jovana, kao i dva
serafma. Ikone su dobro oslikane, sa, za Vasilija neuobiajeno svijetlim
koloritom, i odreenim potekoama sa oslikavanjem i kompozicijom
scena Velikih praznika. Neto slabija rezba i beskrajno multipliciranje
istog foralnog elementa, donekle umanjuju rasko ovog ikonostasa.
Da li su presahle stvaralake snage Vasilija inovskog? Uostalom, on
je potpisao samo ikone. Ikonostas je osamdesetih godina konzerviran u
Republikom zavodu za zatitu spomenika kulture na Cetinju i danas
dostojno brani rad inovskih.
84
Zdravko Gagovi
IMPORTOVANI IKONOSTASI
Doprinos ikonopisake radionice brae inovski na ukraavanju
obnovljenih i novosagraenih crnogorskih hramova bio je ogroman. I
pored velikog broja sazdanih ikonostasa, oni ipak nijesu mogli zadovoljiti
sve potrebe. Tek stasali domai ikonopisci, malobrojni i oskudnog talenta,
uspijevaju da naprave poneki ikonostas za seoske crkve. Zadovoljavanje
naraslih potreba mitropolit Mitrofan Ban pokuava ostvariti stalnim
molbama na rusku adresu: ako vaa cijena bude prihvatljiva za nas,
mi bi kod vas naruili 50 ikona za ikonostase, to jeste za hramove. Na
taj nain su uvezeni ikonostasi, izraeni u ruskim radionicama za jedan
broj crkava: Sv. Nikole na evu, rad Konstantina Loginovia-Barkova;
crkvu Sv. Paraskeve u Dobrskom Selu, crkvu Sv. Nikole u manastiru
Vranjina
203
; dvorsku kapelu na ipuru i crkvu Sv. Nikole u Ulcinju. Stigao
je i jedan pc|js|i i|cncs|as za potrebe vojske.
204
Ovi ruski ikonostasi su,
bez izuzetka, dobro izraeni visoki ikonostasi, proizvod radionica, znai
najee bezimenih majstora. Reprezentativan primjer takvih ikonostasa
je onaj na ipuru. Opisaemo i monumentalni ikonostas crkve Sv. Vasilija
Ostrokog, udan spoj rada levantinskih, ruskih i domaih snaga.
IKONOSTAS DVORSKE KAPELE NA IPURU
Rasko i ljepotu, ovaj bogato dekorisani ikonostas, izraen u najnctijcn
rus|cn s|i|u duguje nekoj petrogradskoj radionici.
205
Centralno mjesto
donje zone zauzimaju carske dveri, sa kompozicijom Blagovijesti i etiri
ikone jevanelista. Floralni preplet zaboravljenog baroka plete se oko
oslikanih dijelova dveri. I jedno i drugo krilo dveri sa gornje strane
ima trolisni zavretak. Preklopni stub, dekorisan uvijenom pantljikom,
sa gornje strane zavrava krstom. Prijestolne ikone, u stojeem stavu,
poinju ikonama arhanela Gavrila i Bogorodice sa Hristom sa lijeve,
i Hrista i arhanela Mihaila sa desne strane carskih dveri. Ikone su
odijeljene stubovima, ija je osnovna dekoracija u donjoj treini mreasta,
a iznad duboko proflisana pantljika. Kapiteli geometrijske forme, sa
polukrunim segmentima na donjoj strani i po jednom palmetom na
elu, nose arhitravnu gredu bogate proflacije i jednostavne geometrijske
dekoracije. Prvi red iznad arhitravne grede, u centralnom dijelu,
itavom irinom carskih dveri smjeta ikonu Tajna veera, a sa strane
su po dvije dvojne ikone sa predstavama apostola. Sredinja ikona u
gornjem redu je sv. Trojica, a sa strana, ukupno etiri dvojne ikone sa
prorocima. Ikonostas zavrava krst sa Raspeem na uzvienom dijelu
iznad templona. Odmah uz Raspee su kleee predstave Bogorodice i
sv. Jovana u momentu dok upuuju molbe za vjerne. Lijevo i desno od
uzvienog dijela su otvorene knjige sa Deset boijih zapovijesti. Ikone,
zanatski veoma dobro izvedene, u maniru ruskih radionica, sa bogato
graviranom i pozlaenom pozadinom ostavljaju utisak raskoi. Tome
85
86
Zdravko Gagovi
doprinosi i oltarska pregrada, besprijekorno izraena. Igrom svijetlo
obojenih i dobro pozlaenih dijelova, duboke proflacije, i stubovima koji
odjeljujui ikone idu od poda do posljednje zone ikonostasa, to istie
njegovu visinu, stvorena je impresivna cjelina. Naalost, zub vremena i
nebriga su ostavili traga, pa je neophodno obaviti njegovu konzervaciju.
IKONOSTAS CRKVE SV. VASILIJA OSTROKOG U
NIKIU
U zamahu izgradnje hramova, elei da ovjekovjei uspomenu na
posljednji crnogorsko-turski rat, knjaz Nikola I je zamislio da sagradi
saborni hram u Nikiu. U slavu crnogorskog i hercegovakog oruja koje
je oslobodilo ovaj kraj. Projekat u tizan|ijs|cn s|i|u izradio je ruski profesor
Preobraenski.
206
Radovi su otpoeli 1891. godine, pod rukovodstvom
crnogorskog inenjera Marka ukanovia, sa korulanskim majstorima.
Odstupajui od projekta, i u unutranjosti i spoljanjosti, te dogradnjom
zvonika, radovi na izgradnji najveeg hrama u Crnoj Gori zavreni su
avgusta 1899. godine. Istina, u natpisu nad ulaznim vratima je drugi
datum: Ovaj sveti hram posveen je u ime svetog Vasilija Ostrokog udotvorca,
a sjeanja radi na sve pravoslavne ratnike crnogorske i hercegovake to za vjeru i
otaestvo pogiboe. Podie blagovjerni Gospodar Nikola I Petrovi Njego Knjaz
Crnogorski, ljeta gospodnjeg 1895. godine. U natpisu se ne pominje da je
Ruski sveti sinod za njegovu gradnju izdvojio 75. 000 rubalja.
Gradnja hrama jo nije bila zavrena, a iz Grke je stigao poklon, bogataa
i patriote Andreja Singra iz Atine. Izraena u nekoj od levantinskih
radionica, bogata oltarska pregrada od plemenitog bijelog grkog
mermera, postala je najljepi ukras crkve. Jednostavnost klasicistikih
oblika i besprijekorna izrada osnovne su njene odlike. Ispust proelja,
namijenjen carskim dverima, uramljen je sa dva vitka stuba sa korintskim
kapitelima, nad kojima je polukruni luni zavretak. Sama tijela ovih
stubova i sredinji dio kaseta ispod otvora za etiri prijestolne ikone su
od sivog mermera, to, u odnosu na bijelu masu pregrade daje sklad
formi i oblika. Prostor za bone dveri i prijestolne ikone takoe je odvojen
stubovima iji kapiteli nose arkade. Na proirenjima spojeva lukova je po
jedna aneoska glava, besprijekorno klesanog lika i krila. Iznad dobro
osmiljene arhitravne grede, na ispustu sredinjeg dijela, su mjesta za
tri ikone Velikih praznika, a lijevo i desno je prostor za friz sa dvanaest
otvora za ikone, odvojene takoe stubovima zasvedenim lukovima,
sa po jednom aneoskom glavom na proirenjima. U punoj harmoniji
oblika, ritma i kvaliteta obrade. Na ispustu sredinjeg dijela, iznad
prostora namijenjenog ikonama Velikih praznika, nalazi se iroki ram za
Tajnu veeru, zasvoen segmentnim lukom, a iznad njega je timpanon
sa krstom.
Atraktivnost oltarske pregrade iz Grke morala je dobiti puni smisao u
odgovarajuim ikonama. Iste, 1899. godine, u Crnu Goru dolazi Uro
Predi (1857-1953), radi pregovora sa Gospodarom o izradi ikona.
87
Cars|c dtcri na
i|cncs|asu cr|tc St.
Vasilija Ostrokog u
Nikiu
88
Zdravko Gagovi
Slikarstvo ovog znaajnog vojvoanskog slikara, sa bekim iskustvom,
zbog njegove tenje renesansnoj slici, vjerovatno bi dalo novom ikonostasu
puni smisao. Umjetniki ivei u nesporazumu sa vremenom i uivajui
znaajnu materijalnu sigurnost, te suoen sa siromanom crnogorskom
kasom, Predi ne prihvata posao. Negdje u to vrijeme, ipak radi jedan
drugi crnogorski ikonostas, za crkvu u Pavinom Polju, nadomak Bijelog
Polja. Nezadovoljni Gospodar je potrebe za ikonama ostvario u nekoj
od ruskih ikonopisakih radionica. Tamo je, u akademskom maniru,
zanatski dobro, sa bogatom pozlatom pozadine, anonimni ruski slikar
oslikao dvadeset i etiri ikone. Dvije, malog ovalnog formata, namijenjene
carskim dverima, sa predstavama arhanela Gavrila i Bogorodice, te
ikone arhiakona Stefana i arhanela Mihaila za bone dveri. Prostor za
prijestolne ikone popunjen je stojeim predstavama sv. Petra Cetinjskog
i Bogorodice sa Hristom, lijevo od carskih dveri, te Hrista i sv. Vasilija
Ostrokog - desno od njih. Iznad arhitravne grede, u sredinjem dijelu,
nalaze se tri ikone Velikih praznika i dvanaest apostola, u frizu od po
est, sa strane. Iznad Velikih praznika, a ispod timpanona je velika
ikona Tajne veere. Ni umjetnika sterilnost ikona nije umanjila ljepotu
smirenih klasicistikih formi oltarske pregrade.
Raskoan izgled i besprijekorna izrada carskih dveri, djelo su ruku Vasilija
inovskog. Istina i ovom poslu su prethodili pregovori i nezadovoljstva.
Na traenu cijenu od 600 fjorina za rad i 200 za pozlatu, Mitrofan Ban
odgovara Vasiliju: Cijena koju ste dostavili za dveri je toliko pretjerana,
da je ne smijem kazati Gospodaru, zato to pretpostavljam da bi je odbio,
i u tom raspoloenju moda bi naredio da se narui u Rusiji, to bi meni,
zbog vas, bilo mnogo ao.
207
No, na kraju, i pored konstatacije: Mnogo
mi je ao da se vjetina omalovaava u dananje vrijeme, Vasilije za 250
fjorina i 200 za pozlatu, prihvata izradu dveri. Po sopstvenom kazivanju,
za puna etiri mjeseca neprekidnog rada, stvorio je dveri izvanredne
ljepote. Svjestan kvaliteta svog rada, pie Mitrofanu Banu: Slobodno
mogu da vam kaem, da mojim rukama nije izraen ljepi rad Drugi
ne bi mogao da ih izradi kao ja! I zaista, naputajui stilizovane foralne
elemente, Vasilije je po prvi put napravio arabesku geometrijskih oblika,
zaista dostojnu ovog, najljepeg ikonostasa novijeg vremena, u svakom
sluaju- najmonumentalnijeg. Snaga rezbe i bogatstvo formi potisnuli su
u drugi plan slikarstvo koje ove dveri nose.
89
IKONOSTASI DOMAIH IKONOPISACA
Stalna potreba za izradom novih ikonostasa na razmeu XIX i XX vijeka,
uslovila je angaovanje malobrojnih domaih ikonopisaca. I pored
velikog angaovanja, radionica brae inovski nije mogla zadovoljiti
sve vee potrebe. Nijesu tu prazninu mogli popuniti ni importovani
ikonostasi. Pored neukosti i oskudnih likovnih kvaliteta, esto naivnosti
u slikarskom izrazu, angaovanjem domaih ikonopisaca, moralo
se nastaviti osposobljavane za slubu tek obnovljenih crkava. Veih
ambicija nego znanja i vjetine, i oni su dali svoj doprinos, ne ostavljajui
previe podataka o svom radu. Jedva poneki potpis ili inicijal, na osnovu
kojeg moemo donekle pratiti njihove aktivnosti. Na osnovu podataka
koje su o svom radu ostavljali inovski, moemo pratiti jedan dio
angaovanja Petra olanovia. Bolji rezbar nego ikonopisac, olanovi je
radio oltarske pregrade za Vasilija. Korektno izvedene pregrade, raene
po Vasilijevim crteima su one u manastiru Kom, crkvi Sv. Nikole na
Pelevom Brijegu, Sv. ora u Martiniima, Sv. ora u Raieviima i Sv.
Nikole u Dugom Dolu. Njegova je oltarska pregrada u manastiru Bijela
kod avnika, kao i ona u Gornjim Brelima. Najbolji njegov rezbarski
rad je oltarska pregrada u Preobraenjskoj crkvi na Lovenu. Stekavi
iskustvo i ugledajui se na Vasilija, radi i itave ikonostase. Njegovi su
ikonostasi u urevim Stubovima, crkvi Sv. ora u Gusinju, manastiru
Brezojevica, te onaj u crkvi na Medunu. Vjerovatno i onaj u manastiru
Dobrilovina. Iz jednog dokumenta Konsistorija nikikog
208
, vidi se
da su Petru pomagali ikonopisci Vaso i Marko, njegovi sinovi, no ne
moemo znati koliko je njihovo uee u izradi ikonostasa. Pregrade za
Vasilija inovskog, u kolainskom kraju radi i Maksim Bojovi.
209
Sin
poznatog graditelja- stolara Todora iz sela Sedobre nadomak Mileeve,
Maksim prvenstveno izvodi stolarske radove, pokrivajui crkve indrom
i klisom. U prvo vrijeme radi u Pljevljima, na konacima manastira Sv.
Trojica. Pokrivao je klisom i manastir Dobrilovinu i Pivu. Krajem XIX
vijeka doseljava u kolainsko selo Blatinu, gdje formira radionicu. Po
svemu sudei, posjedovao je uvjerenje od Crnogorske mitropolije,
kao majstor drvorezac, da mu se moe obratiti za izvoenje zanatsko-
stolarskih radova. Za inovske je izradio oltarske pregrade u crkvi Sv.
Trojice u Blatini i Sv. Dimitrija u Kolainu. Njegova je oltarska pregrada
u crkvi Sv. Arhanela Mihaila u titarici. U radu su mu pomagali sinovi
Risto i Duan. Njegov uenik Sava ugi je potpisao oltarsku pregradu u
crkvi Sv. Ilije u Gornjoj Morai, a, po svemu sudei, radio je i one u crkvi
Uspenja Bogorodice u Mrtvom Dubokom i Jovana Krstitelja u Mioljici. No,
Maksim i Sava rade iskljuivo oltarske pregrade, za njih je ikonopisaki
rad nedokuiva vjetina. Vaso Vujii iz Dolova je majstor ikonostasa u
crkvi Sv. Nikole na Grahovu i vjerovatno u crkvi Sv. Jovana Krstitelja u
Klenju. Onaj na Grahovu je korektan rad, sa duborezanom pregradom po
uzoru na poznobarokne visoke oltarske pregrade. U podgorikom kraju
90
Zdravko Gagovi
ikonostase rade Blao i Marko Vujovi. Blaov ikonostas je onaj dananji
sainjen 1930. godine, na Vranjini. Karakteristikama njihovog rada blizak
je i Labud Vukaevi. U okolini Podgorice, gdje su uglavnom djelovali,
malo se toga sauvalo do dananjih dana.
Vjerovatno najznaajnije slikarsko djelo u ovoj grupi ikonopisaca ostavio
je Marko urov Vujovi (1862-1910) iz eklia.
210
Kao stipendista
knjaevske vlade, krajem XIX vijeka, ui pravoslavno crkveno slikarstvo
u Rusiji. Po povratku dobija Svjedoanstvo Mitropolije crnogorske, br. 44,
Cetinje 15. januara 1897. godine, sa preporukom da mu se moe povjeriti
rad na ikonostasima i ikonama, koje reeni Vujovi izrauje bojom na drvetu
ili cingu. U poetku se bavi izradom portreta, a od 1900. godine, kada
na Cetinju otvara ikonopisaku radionicu, do iznenadne smrti 1910.
godine, radi brojne ikonostase. Njegovi su ikonostasi u crkvi Sv. Petra
Cetinjskog u Bobiji i Sv. Jovana Krstitelja u Mioljici iz 1901. godine.
1903. godine radi ikonostas za crkvu Sv. Ilije u Gornjoj Morai i crkvi
Sv. Spasa na Grahovcu. U Malocucama je 1905. godine, kada radi i za
crkvu Sv. Petra Cetinjskog u Belosavama kod Vilusa. U crkvi Sv. Ilije
u Veljem Dubokom, radi ikonostas 1906. a u Sv. Arhanelu Mihailu u
Smokoviima na Ljubotinju, 1907. godine. Vujovi iskljuivo radi ikone
jer mu je rezbarski zanat nepoznat, pa su njegove oltarske pregrade samo
uproeni stolarski radovi, osim u rijetkim sluajevima, kada angauje
kvalitetnijeg stolara, kao u Sv. Iliji u Gornjoj Morai, gdje oltarsku
pregradu potpisuje Sava ugi. Najkvalitetniji slikarski rad su mu ikone
u crkvi Uspenja Bogorodice na Resni kod Cetinja. U jednostavnu, bolje
reeno prostu, oltarsku pregradu smjetene su malobrojne ikone. Na njima
su vidljive sve vrline koje mogu proizii iz oskudnog talenta. Koristei
ruske ikonografske predloke i skromno iskustvo portretiste, Vujovi
je u realistikom maniru, stvorio vie svetiteljskih likova iznenaujue
svjeine, krupnih oiju ivotnog sjaja. Nema tu pra|i|a, ve svakodnevna
ljepota prolaznika. Moda nas je prerana Vujovieva smrt uskratila za
kvalitetnija dostignua slikara - portretiste.
Akademska umjetnost, kroz rijetke njene predstavnike u Crnoj Gori,
dala je svoj obol optoj obnovi ikonostasa. Mihailo Vrbica, jedan od
prvih kolovanih crnogorskih slikara, radi jedan ikonostas na rodnim
Njeguima.
211
Znamo da je oslikao i jedan u Zajearu. Roen 1871.
godine, slikarsko obrazovanje stie kao stipendista knjaevske vlade u
Rusiji, gdje 1896. godine zavrava umjetniku kolu, a 1910. slikarsku
akademiju. Ovaj vie puta odlikovani ratnik u ratovima protiv Turske,
kao slikar znaajan po portretima i pedagokom radu, sigurno nee biti
zapamen kao ikonopisac. Umro je u Beogradu 1937. godine. Mnogo
zanimljiviju pojavu u izradi ikonostasa predstavlja rad naivnih seoskih
majstora. U okolini avnika naili smo na dva izvanredna primjerka
carskih dveri, u crkvi Sv. Arhanela Mihaila u Petnjici i crkvi Sv. Nikole
u Kosoriu, iz 1875. godine. Istina, ikonostasi nijesu sauvani, ali njihove
dveri predstavljaju lijepe primjere narodnog rezbarstva. Tvorac ovih
dveri, pred kraj XIX vijeka, koristei forme narodne umjetnosti, zagledan
u barokna dostignua svog vremena, stvorio je svoj naivni, sccs|i oarc|.
91
Duboka rezba i tvrdi oblici stilizovanih foralnih elemenata, ivo obojeni,
sa ugraenim komadiima ogledala, daju ovim dverima nesvakidanji
izgled. Tome doprinosi i dra naivnog stvaralatva na slikanim dijelovima
Blagovijesti. Poetkom XIX vijeka zamire ikonopisaka djelatnost. Ratovi
i novo vrijeme, u neskladu sa religioznim ivotom, uslovili su njeno
potpuno zamiranje. Dugo e Crna Gora ekati na nove ikonostase.
92
Zdravko Gagovi
IMPORTOVANI IKONOSTASI U BOKI
U nedostatku domaih majstora, pravoslavna Boka, od Debelog Brijega do
patrovskog Kufna, morala je zadovoljavati svoje potrebe za ikonostasima,
naruujui ih u Levantu ili Veneciji. Brojne radionice na grkim ostrvima,
pod vlau Venecije, posebno na Kritu, rade ikonostase za pravoslavni
svijet. Sklanjajui se pred osmanlijskim nadiranjem, veliki broj grkih
slikara, pisaca, intelektualaca i plemstva bjei u Veneciju. Venezia, la
Serenissima Regina dell & Adriatiko, u kojoj cvjetaju trgovina i kultura,
prihvata izbjegle Grke i ostale pravoslavce, pruajui im zatitu, i
pomae njihov otpor osvajau, angaujui ih i kao stratiote. Jo 1498.
godine, formira se Bratstvo Grka u Veneciji, okupljenih oko crkve Sv.
ora Grkog. Okupljajui znaajne Grke i ostale pravoslavce, ovo
bratstvo u svom okrilju formira slikarske radionice i druge kulturne
institucije, utiui i na umjetnike stavove Venecije. Kako je slavni
Visarion, arhiepiskop Nikeje, 1498. godine govorio: Venetiae quasi
a||crun 8izan|iun. Na poznati tampar Boidar Vukovi, sa vojvodskom
titulom dobijenom od panskog kralja Karla V, a pod imenom koje nosi
u Veneciji, Dionissio della Vechia, bio je ugledni lan Bratstva Sv. ora
Grkog. To je bila kulturna klima u kojoj djeluju slikarske radionice koje
izrauju ikone i ikonostase za pravoslavni mediteranski svijet, izvozei
mu poznobaroknu ili klasicistiku umjetnost.
Znaaj ovih radionica za obnovu crnogorskih ikonostasa u krajevima pod
vlau Austrije, bio je veliki. Levantinski majstori, kao i oni venecijansko-
grki, pruaju zanatsku solidnost i korektno slikarstvo. Umjesto baroknih
formi koje su Lazovii uveli pod uticajem ukrajinskog baroka uvezenog
preko podunavlja, javljaju se nove, poznobarokne ili klasicistike,
direktno sa levantinskih ili venecijanskih izvorita. Ikonostasi u Toploj,
crkvi Sv. Rize Bogorodice u Bijeloj, Sv. Petra i Pavla u Risnu, crkvi Sv.
Gospoe u Radoviima, Sv. Petra u Maiima, te oni na irem podruju
Budve, ponudili su nove forme i sadraje. Osim ikonostasa naruenih u
levantinskim i venecijanskim radionicama, javljaju se i oni koje su izradili
putujui majstori sa grkih ostrva. Oni su ostavili makar trag o svom
imenu i porijeklu, pa emo o nihovim radovima i govoriti.
IKONOSTAS CRKVE SV. TROJICE U BUDVI
Ve 1833, etiri godine nakon to je Aleksije Lazovi, poslije izrade
ikonostasa u Reeviima, napustio Primorje i vratio se u Nikoljac, svoje
duhovno sredite, u Budvu dolazi putujui zograf Naum Zetiri, sa ostrva
Milosa. Tu, u crkvi Sv. Trojice, sagraenoj 1804. godine, radi raskoni
ikonostas i horsku balustru. Bogate forme ovog ikonostasa, nakon
obnove poetkom XX vijeka, pretrpjele su izmjene, pa moemo jedino
opisati njegov dananji izgled.
93
94
Zdravko Gagovi
Ravna, bijelo obojena drvena pregrada ispod arhitravne grede, dekorisana
jedino plitkim kasetama, proizvod je te obnove. Na njenom sredinjem
dijelu mjesto su nale carske dveri, vjerovatno starije od ikonostasa,
po svemu sudei sa kraja XVII ili poetka XVIII vijeka.
212
U bogatom,
barokno koncipiranom i dobro rezanom foralnom prepletu, smjetene
su predstave Blagovijesti i careva-proroka. Na trojikim dverima one su,
istina, zamijenile mjesta, pa su na onom dijelu gdje smo navikli da vidimo
Blagovijesti, u ramu sa gornjim trolisnim zavretkom, oslikani carevi-
proroci, Solomon i David. Iznad njih u dva medaljona malog formata,
oslikani su arhanel Gavrilo i Bogorodica. Predanje porijeklo ovih dveri
vidi negdje u sjevernoj Albaniji.
213
Bone, Zetirijeve dveri su lijep primjer
rezbe i slikarstva. Na itavoj njihovoj povrini, u bogatom ramu baroknih
foralnih elemenata, plitko rezanih i dobro pozlaenih, oslikane su stojee
fgure arhanela Gavrila i arhanela Mihaila. Iznad bonih i carskih
dveri su istovjetna naddverja, plitke foralne rezbe na plavoj pozadini.
Prijestolne ikone Bogorodice sa Hristom i Hrista, u bogatim srebrnim
okovima iz 1852. godine, dar su Georgija Madarovia.
214
Lijevo od
Bogorodice je ikona Jovana Krstitelja, a desno od Hrista, hramska ikona
sv. Trojice. Sve etiri prijestolne ikone su u bogato ukraenim rezbarenim
ramovima.
Arhitravna greda, takoe plitke rezbe, no bogatog foralnog prepleta
i, dobre pozlate na plavoj podlozi, nosi dva reda ikona. Pod bogato
dekorisanim nizom od trinaest arkada, koje nose isto tako dekorisani
stubii, smjetene su ikone Velikih praznika i sv. Trojice u sredini. Drugi
red ikona u istovjetnim arkadama, su predstave apostola u visokim
prijestolima, rasporeene oko sredinje - Hrista Pantokratora. Templo
zavrava bogati preplet koji ponavlja dekoraciju arhitravne grede.
Nad ikonostasom je postavljen krst sa velikim slikanim Raspeem i
predstavama jevanelista na proirenjima trolisnih zavretaka. Du
oboda krsta tee bogati, duborezni ram, a u njegovom korijenu je natpis
kojim Naum Zetiri potvruje autorstvo i godinu sazdanja ikonostasa,
arapskim brojevima 1833. Raspee poiva na sueljenim adajama,
koje nose ikone Bogorodice i sv. Jovana. Zetirijevo slikarstvo je blie
postvizantijskom nasljeu nego baroknim formama. Koncepcija oltarske
pregrade, takoe je duboko u postvizantijskom shvatanju, osim to su
renesansni ili svetogorski prepleti dobili barokiziranu formu.
udi umjetnikih shvatanja sa poetka dvadesetog vijeka, po svemu sudei,
nijesu nale razumijevanje za Zetirijevo slikarstvo, pa je Marko Gregovi,
preko starih ikona, na platnu napravio nove slike svetaca. Izmijenjena je
tada i donja zona oltarske pregrade. Oigledno je nerazumijevanje novog
vremena za postvizantijska shvatanja bilo veliko, pa je masnom farbom
prekriveno i Zetirijevo slikarstvo na horskoj balustri.
Estetske vrijednosti ovog znaajnog ikonostasa ponovo je iznio na vidjelo
trud konzervatora Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture sa
Cetinja. Osamdesetih godina prolog vijeka ikonostas je konzerviran,
dobijajui dananji izgled. Gregovieve slike su sauvane sa namjerom da
nau mjesta u nekoj buduoj postavci u prostoru crkve. Masna farba, koja
95
je pokrivala slikarstvo horske balustre je uklonjena, pa je crkvi Sv. Trojice
vraen jo jedan dio izgubljene prolosti. Ikonostas i horska balustra su
lijep primjer rada levantinskih radionica. O nihovom majstoru ne znamo
nita osim imena, koje nam je ostavio potpisujui se ispod krsta.
IKONOSTAS MANASTIRA PRASKVICA
Nikola Aspioti, drugi putujui zograf, ovog puta sa Krfa, dolazi na
Primorje gotovo trideset godina nakon Zetirija. ezdesetih godina radi
brojne ikonostase od Dubrovnika do Gradita. Aspiotijev je ikonostas
u pravoslavnoj crkvi Sv. Blagovjetenja u Dubrovniku. Klasicistike
forme ikonostasa u Toploj i u crkvi Sv. ora na Njeguima, takoe
su plod njegovih ruku. Jednostavne forme oltarskih pregrada u crkvi
Sv. Petke, manastira Podmaine, crkve Sv. Neelje u Donjim Poborima,
kao i u crkvi Sv. Jovana, ostvarila je njegova radionica. Na sauvanom
dijelu izgorjelog ikonostasa iz crkve Sv. Spasa, ispod Ostroga i Sunjaka,
pored podataka o sazdanju, 1860. godine, nalazi se i podatak o tvorcu, u
italijanskoj transkripciji- Nicola Aspiotti.
215
U crkvi Sv. Jovana Pretee u
Staniiima, pored Aspiotijevih ikona, 1900. godine su se nalazile i one
kaluera J. Katuria iz 1875. U crkvi Sv Gospoe, prema brdu Koljun,
Aspioti je takoe radio ikonostas. Za obije crkve na Brajiima, Sv. Nikole
i Sv. Dimitrija, ikonostase je sainjela njegova radionica. Ikonostasi u
Praskvici iz 1863. i Graditu iz 1864. godine su vjerovatno posljednji koje
radi u okolini Budve.
Obnovljena 1847, na temeljima Baline crkve iz 1413. godine, crkva
Sv. Nikole u Praskvici je ekala do 1863. da dobije jedan od najljepih
ikonostasa barokne dekoracije u Boki. U svojoj osnovi ovaj ikonostas
ipak ima klasicistiku koncepciju. Na etiri bazisa, izmeu direka su
skutovi sa ovalnim otvorima za ikone. Na direcima poiva osam vitkih
stubova sa korintskim kapitelima, koji odjeljuju prostore za carske, dvoje
bonih dveri i etiri prijestolne ikone. Otvori za dveri sa gornje strane
imaju stroge polukrune zavretke. Raspored otvora za velike prijestolne
ikone je takav da po jedna nalazi mjesto izmeu zidova i bonih dveri,
te jo dvije izmeu bonih i carskih dveri. Sve strogo, jasno i vrsto
postavljeno, da na osam kapitela prihvati iroku, bogato proflisanu
arhitravnu gredu. Na njenom sredinjem dijelu, iznad carskih dveri, je
golub u letu, sa zracima oko njega.
Gornji dio ikonostasa, sa dva reda ikona, od arhitravne grede odjeljuje
uski pojas koji dobro imitira sivi mermer. Prvi red, namijenjen ikonama,
ini sedam ramova: etiri ua, zasvoena polukruno i tri ira sa ovalnim
zasvoenjem, koji se naizmjenino smjenjuju, tako da je mjesto za sredinju
ikonu ire. I ovdje su prostori za ikone odijeljeni sa osam stubia, iji
kapiteli nose sljedeu arhitravnu gredu, sa centralno postavljena dva
anela koji nose krst. Nad njom je postavljen sljedei red okvira za ikone,
po istom rasporedu. Templon zavrava na isti nain proflisana greda, na
ijem sredinjem dijelu su ovaj put dva anela u letu, sa Nerukotvorenim
ubrusom izmeu njih. Nad templonom je uzdignuti dio sa veim
96
Zdravko Gagovi
||cncs|as cr|tc St. Ni|c|c - Pras|tica
97
pravougaonim ramom u njemu, i bonim otvorima za ikone, u zastorasto
postavljenom simsu. Nad uzvienim dijelom postavljen je krst, sa dva
proflisana anela okrenuta prema njemu, i etiri rama za ikone. itava
ova konstrukcija, u potpunosti klasicistikih, istih formi, tek treba da
dobije diskretnu baroknu presvlaku. Preko vrsto defnisanih oblika
Aspioti je ispleo fnu mreu plitke tukature, diskretnih barokiziranih
foralnih elemenata, defnisanih uskim bordurama. Bogatom i kvalitetnom
pozlatom, razliitih nivoa obrade - od mat fakture do visokog sjaja, sa
srebrnim akcentom Nerukotvorenog ubrusa, stvorena je suptilna igra
dobre osnove i ipkaste dekoracije, ija igra sjenki i svjetla, zlatnih odsjaja
i oslikanih povri, daje utisak plemenitosti forme i ideje koju oliava.
Grandioznost baroknih formi, beskonanost oblika, usiljenost pokreta i
teatralnost, nijesu nali mjesta na ovoj oltarskoj pregradi. Njene forme
su ipak uravnoteene. Tek na dverima barokna igra dobija zamah. Na
carskim je jo uvijek ograniena vrstim pravougaonim ramom i ovalnim
okvirom za ikone. Izmeu ove dvije geometrijske forme, Aspioti je ispleo
diskretni preplet voluta i foralnih motiva. Puna snaga barokne igre
usmjerena je na bone dveri i prostor sa strana krsta iznad templona.
Iluzionistiki prepleti formi i oblika, simetrino postavljeni, tek ovdje
manifestuju snagu ija e pretjeranost i usiljenost itavoj oltarskoj pregradi
dati barokni smisao.
Rasko ove oltarske pregrade dopunjuju ikone. U ovalnim ramovima na
carskim dverima smjetene su ikone dva arhiepiskopa bez signatura. U
gornjem dijelu dveri smjeteni su car Konstantin i carica Jelena, lijevo i
desno od krsta. Na bonim dverima, takoe u ovalnim okvirima, smjetene
su ikone sv. Save i sv. Arsenija, arhiepiskopa srpskih. U ovalnim ramovima
na skutima ikonostasa smjetene su ikone iz djela i uda Hristovih. Zona
prijestolnih ikona poinje stojeim prikazom Jovana Krstitelja, izmeu
zida i bonih dveri. Na prostoru izmeu bonih i carskih dveri, lijevo je
predstava Bogorodice sa Hristom, a desno ikona Hrista. Desno od bonih
dveri je sjedei prikaz sv. Nikole, patrona crkve. Iznad arhitravne grede, u
sredinjem ramu nalazi se ikona Tajne veere, a oko nje est ikona Velikih
praznika. Sredinja ikona drugog reda je predstava sv. Trojice, a lijevo i
desno su est dvojnih ikona sa predstavama dvanaest apostola. Iznad
templona, na uzvienom dijelu je nesignirana ikona, vjerovatno Veera
u Emausu, a sa strana, na zastorastom dijelu simsa, scene iz djela i uda
Hristovih. Iznad uzvienog dijela nad templonom, postavljen je krst sa
oslikanim Raspeem i simbolima jevanelista na trolisnim zavrecima,
u bogatom ramu. Lijevo i desno od Raspea, na uzvienom dijelu,
postavljena su dva anela, okrenuta prema Hristu, u stavu molitve. Iza
njihovih krila su ikone Bogorodice i sv. Jovana i vjerovatno, nesignirane
predstave Marije Magdalene i Longina.
Umjetniki eklekticizam Aspiotijevog rada, u saglasnosti sa dobom u
kojem je ivio i eljama naruilaca, stvorile su djelo dostojno vremena.
Uzvienost vizantijske umjetnosti, te kasnije njenih odjeka kroz
postvizantijsku defniciju, zamijenila je postbarokna patetika. Upueno
na zapadnjake predloke, zanatski korektno, sa pokretom i gestom
98
Zdravko Gagovi
koji je uvijek dobro odmjeren i sraunat da defnie sutinu prikazanog,
koloristiki uzdrano, ovo slikarstvo je posljednji pokuaj da se ikoni
sauva prvobitna uloga.
Brigom o Aspiotijevom djelu nauka se nije ozbiljno bavila. Preko najveeg
dijela onoga to je stvorio u naim krajevima, posebno u okolini Budve,
prelazilo se gotovo utei. No, ljepota ikonostasa u Praskvici, trai
ozbiljnija izuavanja i valorizaciju onog to je ostalo od njegovog rada.
Ipak, konzerviran i dobro ouvan, ikonostas crkve sv. Nikole, svjedoi
o posljednjem pokuaju ouvanja kulturnih domaaja pravoslavnog
hrianstva.
Od Aspiotija naovamo, na Primorju zamire ikonopisaka umjetnost. Nova
drava i nova crkvena organizacija povjeravae izradu ikona i ikonostasa
kolovanim slikarima. Gotovo dva milenijuma izrade svetakih slika,
ovdje zavravaju Aspiotijevim pokuajem traenja nove forme ikone.
Nova umjetnika praksa, oslonivi se na savremeno slikarstvo, u prvom
redu realizam, proizvodie njene surogate. Zaboravivi duhovnost
pravoslavnog uzora, sutinu oslanjanja na pra|i|, umjetnik realizma
stvarae umjesto ikona- slike sa religioznom sadrinom. Od uzvienosti,
preko patetike, umjetnost izobraavanja ikona zavrava u orsokaku XX
vijeka.
99
IKONOSTASI KOLOVANIH BOKELJSKIH
SLIKARA
kolovani bokeljski slikari, pred kraj XIX vijeka preuzimaju izradu
ikona i ikonostasa na Primorju. U nedostatku ikonopisaca, u dosluhu sa
novim ukusom naruilaca, oni u maniru svojih umjetnikih shvatanja
stvaraju religiozne slike. Prvi se u tom poslu angaovao Anastasije-
Anastas Bocari, zaetnik moderne likovne umjetnosti u Crnoj Gori.
Ovaj slikar, roen u Budvi 1864. godine,
216
ili u Drau oko 1875. godine,
217

ui slikarstvo u Solunu ili Atini, gdje zavrava slikarsku akademiju. Po
zavretku kolovanja radi na Cetinju, kao dvorski slikar- portretista. Radi
ikonostase u Spiu, te ikone- religiozne slike u Pranju, Budvi i na Cetinju.
Malo se od njegovog ikonopisakog rada sauvalo. Anastas umire u
Pranju 1944. godine. Njegov brat piro, roen je 2. XI 1878. godine u
Budvi. Slikarstvo studira u Veneciji. Nakon studija vraa se u Budvu,
gdje radi portrete, ikone i ikonostase za seoske crkve. I od njegovog rada
u rodnom kraju malo to je sauvano do dananjih dana. Ubrzo seli za
Sarajevo, gdje radi gotovo trideset godina. Izradio je ikonostase u Ilijau,
Niiima, Prai i Rogatici.
218
I oni su gotovo uniteni u ratnom vihoru. Od
1929. godine bio je direktor Muzeja Vrbaske Banovine u Banjaluci, gdje je
i poginuo jula 1941. godine.
udljivi poetak XX vijeka, na izradi ikonostasa u Boki angauje jo
jednog pira, ovog puta uranovia.
219
Roen 1864. godine u uriima,
poslije srednje kole u Trstu, umjetniku akademiju zavrava u Kijevu.
Povratkom u rodni kraj, prilagodivi se zahtjevima graanske sredine, radi
znatan broj portreta bokeljskih graana. U svom kratkom umjetnikom
ivotu oslikao je preko dvadeset ikonostasa, od kojih su najznaajniji oni
u uriima, Krtolama, Joici i Orahovcu. Gotovo u isto vrijeme kad i
Bocari i uranovi, u Budvi djeluje jo jedan kolovani slikar, Marko
Gregovi.
220
Roen je u Petrovcu na Moru, 12. maja 1867. godine. Slikarsko
obrazovanje je stekao u Beu, na tamonjoj umjetnikoj akademiji. Po
povratku u zaviaj intenzivno se bavi slikarstvom, posebno se zanimajui
za pejsa. Potrebe crkve za obnovom zadovoljava radei brojne ikonostase
u Budvi i okolini. Veina ih je danas veoma oteeno, kao onaj u crkvi Sv.
Krsta u Novoselju kod Petrovca. Kako smo ve rekli, Gregovi je preko
Zetirijevih ikona na ikonostasu crkve Sv. Trojice u Budvi naslikao nove
na platnu, zadovoljavajui novoformirani ukus sredine. Bolje ouvani
njegovi ikonostasi su onaj u crkvi Sv. Stefana na istoimenome gradiu-
ostrvu. Ikonostas Marka Gregovia, zamijenio je onaj Aleksija Lazovia
u crkvi Sv. Trojice u manastiru Reevii. Jednostavna oltarska pregrada
ovog ikonostasa u potpunosti ilustruje Gregoviev rad: na bijelo obojenoj
podlozi, klasicistikih formi, mjesto su nale troje dveri. I carske i bone
nose bogatu baroknu pozlaenu dekoraciju novog vijeka. Na carskim
dverima mjesto su nale Blagovijesti, a na bonim su slike sv. Save i sv.
100
Zdravko Gagovi
Arsenija, arhiepiskopa srpskih. Izmeu bonih i carskih dveri, na mjestu
predvienom za prijestolne ikone, u jednostavnim ramovima sa lunim
zavretkom su stojee fgure Bogorodice sa Hristom i Hrista. Skuti
ikonostasa, ispod prostora za prijestolne ikone, takoe imaju jednostavniju
baroknu dekoraciju. Sredinja slika u gornjoj zoni, iznad carskih dveri, u
ovalnom okviru je predstava sv. Trojice, a lijevo i desno su predstave
apostola, smjetenih po tri u etiri slike. Iznad ovako shvaene oltarske
pregrade je uzdignuti polukruni dio koji nosi mali krst sa Raspeem.
Umjetnost izrade ikona i ikonostasa, koja je u Boki kroz Aspiotijev rad
imala posljednji pokuaj ouvanja sutine, kako smo ve rekli, radom
kolovanih slikara gubi smisao. Ne poznajui ikonografju, jo manje
drevne ikonopisake vjetine, svi oni, bez razlike, umjesto ikona rade
slike religiozne sadrine, utemeljene u realistikom slikarstvu. Umjetnost
izobraavanja ikona zauvijek se izgubila.
101
NOVI MILENIJUM, NOVI IKONOSTASI
Hrianski, pravoslavni svijet Crne Gore, krajem devedesetih godina
XX vijeka, krenuo je u novu obnovu crkava i ikonostasa. Decenijama
zapretani vjerski ivot, lien kontinuiteta, osloboen stega, motivisan
esto razlozima koji nijesu u vjeri, u obnovu je uao stihijski. Novi
polet je angaovao sve one koji su imali ambicije i interese da daju
doprinos: slikare amatere, naivce slikare i vajare, akademske slikare,
monake ikonopisake radionice, novoformirane rezbarske radionice,
nevjete monahe, fabrike namjetaja. Rijetko kad struku i nauku. O
izgledu ikonostasa odluuju darodavci, sponzori, crkveni odbori, svi
prema svojim eljama, potrebama i ekonomskoj moi. Novi ikonostasi
napravljeni su od lamperije, drveta, nekada pretenciozno rezanog,
nekada mainske obrade, napravljeni od mermera stilizovanih formi ili
proizilih iz nerazumijevanja predromanike plastike i njenih prepleta.
Oslikavaju se zidane oltarske pregrade XV vijeka i formiraju nove, oblika
i formi bez utemeljenja u nasljeu. Ne tako rijetko iz crkava se uklanjaju
stari ikonostasi, znaajnih vrijednosti, da bi bili zamijenjeni novim od
lamperije.
Vjerujui darodavac, slikar amater, bez osnovnog poznavanja ikonografje,
iz crkve Sv. Neelje u Mojdeu iznad Herceg- Novog, uklanja ikonostas
radionice Dimitrijevi-Rafailovi, i postavlja svoj, izraen od lamperije,
sa nevjeto islikanim ikonama, neprimjerenog kolorita, otrog sukoba
boje i naivnosti oslikanih svetakih likova, koji ostaju otporni na sve
ikonografske analize.
Ambiciozni zograf kako se potpisuje Vladimir Kirievi, pod okriljem crkve,
vraa se davno zaboravljenom zanatu freskopisanja, oslikavajui crkve
Sv. Nikole u Ulcinju, Sv. Gospoe u Podostrogu, te Sv. Luke u Smokovcu
iznad Risna. Slabo poznavanje zanata nadoknauje provokativnou
novouspostavljene ikonografje, koja se obraunava sa neprijateljima
njegove crkve. U sve tri crkve Kirievi formira novi tip oltarske pregrade,
vjerujui da se vraa uzorima Vizantije. Zidane i freskopisane, ovakve
oltarske pregrade, prostih oblika, ivog neprimjerenog kolorita, u neskladu
i sa tradicijom izobraavanja ikonostasa, neukog, esto karikaturalnog
crtea, posebno u crkvi Sv. Luke- u sukobu su sa sutinom ikonostasa.
Liena predromanikih prepleta, svedena na stilizovanu formu, shemu
pretpostavljenih oblika oltarskih pregrada XIII vijeka, izraena od
mermera, ona u Bogorodiinoj crkvi u Voljavcu, odgovor je nauke na nove
potrebe crkve. Njen autor, kao i autor rekonstrukcije crkve je beogradski
profesor Jovan Nekovi. Povratak Vizantiji, jednostavnim ikonostasima
sa samih poetaka, je i pokuaj radionice edomira Markovia iz Valjeva.
Ikonostasi u crkvama XV vijeka, na Starevoj gorici, manastiru Podlastva,
te onaj u kapeli manastira Podostrog, proizvod su njegovih pokuaja da
saini oltarske pregrade novog vremena. Jednostavne forme, mainske
102
Zdravko Gagovi
Sv. Neelja - Mojde Sv. Luka - Smokovac
Bogorodiina crkva - Voljevac Ikonostas na Starevoj Gorici
103
obrade drveta, pa i nedefnisane ornamentike gotovo iskljuivo na
dverima i skutima, rezultiraju neodreenou. Ikonama je ostavljeno
malo mjesta, uglavnom prijestolnim, Bogorodice sa Hristom i Hrista.
Rijetko, iznad uske i jednostavne arhitravne grede bez ikona, mjesto
nae mali krst sa Raspeem i predstave Bogorodice i sv. Jovana. Ikone
na ovim novim ikonostasima, najee proizvod manastirskih radionica,
kopije su poznatih ikona iz naih i svetogorskih radionica, manje ili vie
uspjeno izvedene, bez umjetnikih uzleta.
Analiza raznolikosti novih ikonostasa, desetina napravljenih posljednjih
godina, ini nemoguim uoavanje njihovih zajednikih karakteristika.
Sukob razliitosti, stilskih odlika, potreba i mogunosti, kao jedinu
zajedniku crtu uoava kreativnu nemo njihovih tvoraca. Novi
ikonostas se izgubio u zbrci moguih uzora, od predromanikih, preko
postvizantijskih, do neobaroknih i klasicistikih oblika. Zaboravljeni
zanat i umjetnost odabranih blagoslovom i Boijom voljom, nepovratno
su se izgubili izmeu prauzora i novih pogleda na umjetnost. Primjeri
koje smo naveli nijesu ni najbolji ni najgori. Oni su samo pokuaj da se
postavi pitanje: Kuda idu ikonostasi treeg milenjuma?
104
Zdravko Gagovi
105
REZIME
CRNOGORSKI IKONOSTASI I NJIHOVI
TVORCI
I minue dva milenijuma od pojave hrianstva religije ljubavi, i minu
skoro hiljadu i sedamstotina godina, od kada se misterija obreda u oltaru
izvedenog, parapetnim ploama zakloni, a pogled vjernika na granici
dva svijeta zaustavi.
Na hrianskom Istoku, niska pregrada izmeu naosa namijenjenog
vjernima i oltara namijenjenog posveenima, u postvizantijskom periodu
je potpuno zaklonila oltar, i preoblikovala se u visoki ikonostas, ali ne
kao efemerna pojava vezana za odreeni period, ve kao jasno defnisana
cjelina, odrana do dana dananjih.
Retrospektivna analiza oltarskih pregrada vodi od ranohrianskih
bazilika u Duklji i Doljanima, koje ujedno predstavljaju i najznaajnija
nalazita kamene dekorativne plastike kod nas.
Kroz srednji vijek, vodi nas plitki reljef i dvolana, trolana a ponekad i
etvorolana traka, uz pomo koje se obrazuje geometrijski ornament, u
koji je esto ukomponovan lik zvijeri, ptice cvijet...
Kamene oltarske pregrade ivjee itav milenijum, a svoje bivstvovanje
okonae u Bogorodiinoj crkvi manastira Crnojevia na ipuru.
S kraja XV i tokom XVI vijeka, odbrana drave potiskuje umjetniko
stvaralatvo, ija e reinkarnacija krajem XVI i poetkom XVII vijeka,
kroz dodir sa starom umjetnou,osim umjetnikih i religioznih zahtjeva,
postati i osnovna pokretaka snaga umjetnosti. I dok Zapad ukida oltarske
pregrade, zadravajui oltar i ciborij iznad njega, pravoslavlje formira
ikonostase, a XVII vijek postaje zlatni vijek crnogorskih ikonostasa i
ikonopisa.
Izolovan od savremenih umjetnikih struja, ali ne potpuno neobavijeten
o velikim umjetnikim slobodama epoha visoke renesanse, manirizma i
baroka, i isto tako svjesni da je ta umjetnost prevashodno katolika, ovi
umjetnici stvaraju ujedinjeni idejom o neprolaznoj ljepoti vizantijskog sti-
la; kod njih, gotovo uvijek, tradicija apsorbuje i preobraava inovaciju.
Od rodonaelnika morake slikarske radionice popa Strahinje iz
Budimlje, Georgija Mitrofanovia, te morakog ikonostasa, preko
Longina, Jovana Kozme i pivskog ikonostasa, potom ikonostasa crkve
Sv. Nikole u Podvrhu, konano do ikonostasa manastira Duboica,
zaokrueno je stvaralatvo velikih majstora i okonano zlatno doba
crnogorskog ikonopisa.
Kraj XVII vijeka, obiljeila je pojava risanske ikonopisne radionice
porodice Dimitrijevi Rafailovi, koja e zahvaljujui manje vie
106
Zdravko Gagovi
darovitom potomstvu, trajati punih 200 godina. Sredinom XVIII vijeka,
formira se ikonopisna radionica porodice Lazovi sa kojom polako
uplivava barokna umjetnost oslonjena na postvizantijsko nasljee, dok
u vrijeme knjaza Danila, siromana podlovenska Crna Gora, vapi za
majstorima iz Rusije.
Druga polovina XIX vijeka obiljeena vladavinom knjaza Nikole, znaila
je i reformaciju crkve, te izgradnju i obnovu velikog broja sakralnih
objekata. Ovaj period markirala je posljednja ikonopisna radionica
porodice inovski iz Makedonije, sa poznobaroknim poimanjem
umjetnosti. Ovi veoma plodni stvaraoci na ovim prostorima, ostavili su
oko 110 oltarskih pregrada.
Kako se prilikom pisanja redova ove knjige autoru nametnulo poglavlje
Novi milenijum, novi ikonostasi, duan je podsjetiti da ikonostas, kao
nosilac slikanog ikonografskog programa, stvaraoca uvijek obavezuje na
poznavanje ikonografskih normi, i isto tako predloaka kojima se moe
sluiti.
Na kraju, vjerujem, da e jedna impresija biti dovoljno deskriptivna da
izrazi lini odnos prema temi, kojom sam se makar pokuao baviti: u
enterijeru hrama- u jednoj tako mistinoj atmosferi, u kojoj plamen svijea
stopljen sa likovima svetitelja punih magije, opinjavanja i prevoenja
u sferu duhovnog, svaki put iznova raa se osjeaj strahopotovanja.
Maja etkovi, istoriar umjetnosti
107
SUMMARY
MONTENEGRIN ICONOSTASES AND
THEIR MASTERS
Two millennia have elapsed since Christianity stemmed out as the
religion of love; and it has been nearly one thousand seven hundred
years since the mystery of rite presented upon the altar hid itself behind
parapet stones shutting worshippers off right on the border between the
two worlds.
In the Christian East during the post-Byzantine period the low partition
between the nave intended for worshippers and the altar dedicated to
the consecrated, completely sheltered the altar, taking the shape of a lofty
iconostasis. It was not looked upon as an ephemeral element connected
to a specifc period of time, but rather as a clearly distinguished structure
which has continued to exist up to the present.
The retrospective study of altar pieces starts with the early Christian
basilicas discovered in Doclea and Doljani, which at the same time
represent the most signifcant localities in our country where decorative
stone plastic pieces were found. Throughout the Middle Ages we follow
the development of bas-relief and the double, triple and sometimes even
quadruple interlaced bands used to form geometrical ornament, often
combined with the image of a beast, bird, fower or similar.
Stone altar pieces characterized the whole millennium to end up its life
circle in Bogorodiina crkva (the Church of Our Lady) built next to the
Crnojevi Monastery at ipur.
Towards the end of the 15th century and throughout the 16th century
the defense of the state held back artistic creativity whose reincarnation
at the end of the 16th and the beginning of the 17th century, through
contacts with the ancient art, apart from artistic and religious demands,
became the basic driving force behind all artistic activities. While the
western countries withdrew from using altar pieces, keeping the altar
and the ciborium above it, the Orthodox Christianity created iconostases
and made the 17th century the golden age of the Montenegrin iconostases
and iconography.
Those craftsmen were isolated from the contemporary artistic movements,
yet not absolutely unaware of the enormous artistic freedom of the High
Renaissance, Mannerism and Baroque. Well aware of the fact that such
styles primarily characterized the Catholic Church, they adhered to the
same idea the everlasting beauty of the Byzantine style. In almost all
their works innovative features are transformed and absorbed by the
tradition.
108
Zdravko Gagovi
From the founders of the Moraa painting school priest Strahinja from
Budimlja, Georgije Mitrofanovi, the Moraa iconostasis, monks Longin
and Jovan-Kozma, the Piva iconostasis, the iconostasis at St. Nocolas
Church in Podvrh, we fnally come to the iconostasis of the Duboica
Monastery to round up the iconographic opus of the great masters and
see the end of the golden era of the Montenegrin iconography.
The end of the 17th century was marked by the Dimitrijevi-Rafailovi
family icon painting workshop which operated in Risan for two hundred
years kept up by its more or less artistically talented descendants. In
the mid-18th century with the Lazovi family workshop, the Baroque
gradually penetrated, leaning upon the post-Byzantine heritage, while
during Prince Danilos reign Montenegro was impoverished and
reduced to the area around the foot of Mt Loven keen on engaging
masters from Russia.
The second half of the 19th century marked by King Nicolas sovereignty
also brought in church reforms along with the construction and renovation
of numerous ecclesiastical buildings. This period was distinguished by
the work of the last icon painting workshop run by family inovski from
Macedonia, who favored the late-Baroque aesthetic values. These highly
prolifc artists have left about 110 altar pieces.
Another issue that imposed itself upon the author of this book is tackled
in the chapter New millennium, new iconostases. Here the author
felt obligated to remind the readers of the fact that in order to create an
iconostasis, a structure bearing painted iconographic composition, every
craftsman had to deeply understand the iconographic standards and
master the patterns he was allowed to use.
Finally, I am confdent that this impression will serve to describe my
perception of the topic my research attempts have been focused on: inside
a temple an atmosphere so full of mystery, where candle fames melt
with images of saints possessed by magic, enchantments and transitions
into the spiritual sphere, each time a new feeling of veneration is born.
Maja etkovi, Art Historian
109
NAPOMENE
1
Ao ctc (lat. Ab ovo- od jajeta) ispoetka, sasvim ispoetka- prema Horacijevoj aluziji
na Homerovo insistiranje da se o Trojanskom ratu pria ab ovo, to jest da se pone
s Ledinim jajetom iz kojeg se izlegla Helena, umjesto da se izvue samo jedan detalj,
ne vraajui se na njeno roenje. (Ars poetika, 147)
2
Tribuna (prema lat. Tribunal), u rimskim bazilikama, odvojen povieni prostor,
obino polukrunog oblika na kojem su zasijedali visi magistrate.
3
Oltar (lat. Altare, alta ara) visoki rtvenik uz koji se vri vjerski obred.
4
Istorija Crne Gore, (grupa autora) Titograd 1967, str. 257: Kao prvi episkopi Skadra
pominju se u jednom pismu pape Siricija iz oko 392. godine Bas (Bassus) i njemu
pridodat episkop Senecije.
5
Isto str. 274: Nalazi nijesu otkriveni in situ, ve su sluili kao graa za nasipanje
poda ispod katedrale XII vijeka.
6
Prilikom istraivakih radova na crkvi manastira Podlastva 1984. god. (dijelom
radova koji se odnose na arheologiju rukovodio je dr. . Markovi), otkriveni su
ostaci podnog mozaika i dijelovi parapetnih ploa u temeljima ranohrianske
bazilike; rezultati istraivanja nijesu publikovani i nalaze se u RZZSK na Cetinju.
7
Gojko Suboti, Arhitektura i skulptura srednjeg veka u primorju, Beograd 1963.
8
Vojislav Kora, Martinii, ostaci ranosrednjovekovnog grada, Beograd 2001.
9
Istorija Crne Gore, str. 61 i 53; Pavle Mijovi, Umjetniko blago Crne Gore, sl. 71 i 74.
10
Prema Enciklopediji Leksikografskog zavoda, Zagreb 1967. godGrifon u
hrianstvu predstavlja simbol grenih nagona ili Hrista; Prema Rajku Vujiiu,
Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje 1999, str. 11 i 12 Grifon, prema
srednjovjekovnoj amblematici, srodan je simbolici lava i orla, to predstavlja
udvostruenost njegove solarne prirode, srodan nebu i zemlji, simbol je dvojstva
Hristovih priroda - ljudske i boanske.
-Grifon je uvar oltara ili prijestola kao u Morai.
-Istorija Crne Gore, Titograd 1967. str. 311, 336, 378, 441.
11
J. Maksimovi, Srpska srednjovekovna skulptura, Novi Sad 1971; P. Mijovi. N. d., str.
120; Predrag Malbaa, Dva crnogorska manastira, Cetinje 2003, str. 161
12
G. Suboti, n. d., str. 61; Istorija Crne Gore, str. 437; Dragoje ivkovi, Istorija
crnogorskog naroda, Cetinje 1989;P. Mijovi n. d. str. 120.
-Parapetna ploa se danas nalazi u hercegnovskom Muzeju
13
Ivan Zdravkovi, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963; Jovan Nekovi, isto, - u lanku je
objavljen fragment zabata; Istorija Crne Gore 2, Titograd 1970, sl. 50, 51, 52 i 53.; ].
Maksimovi, n. d., sl. 45, 46, 47. i 48. Dragoje ivkovi, n. d., str. 218; Rajko Vujii, n. d.
str. 238. doputa mogunost, da fragmenti oltarske pregrade, zbog arhaine forme
mogu pripadati nekoj starijoj graevini; Jovo Medojevi, Crkve u bjelopoljskom kraju,
Prijepolje 2000, str. 65, 66, 67 i 68.: U knjizi je data analiza fragmenata te djelimina
rekonstrukcija oltarske pregrade prema Radivoju Ljubinkoviu, ije smo defnicije
koristili za izradu crtea njene idealne rekonstrukcije. Tipski ona se moe odnositi
na veinu predromanikih oltarskih pregrada.
14
Sreten Petkovi, Moraa, Beograd 1986.
15
Dragoje ivkovi, n. d., str. 411; Predrag Malbaa, n. d. str. 161.; Cetinje 1482-1982, (T.
Pejovi), Cetinje 1994, str. 298.
16
Rajko Vujii, n. d., str. 239.
110
Zdravko Gagovi
17
P. A. Rctins|i, Crna Gora u prolosti i sadanjosti IV, Cetinje 1994. str. 426; Istorija
Crne Gore 2/2, Titograd 1970. str. 451 -Crkva je 2003. god. obnovljena i posveena
sv. Jovanu Krstitelju. Jo u toku obnove otpoeli su radovi na novom ivopisanju
unutranjosti crkve i oltarske pregrade, van kontrole slube Zatite, ime se uveliko
naruavaju svojstva ovog kulturnog dobra. Crkvu ivopie monah-zograf Lazar
Stojkovi.
18
T. Pejovi, Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995.
- Do posljednje obnove manastirske crkve sredinom 80-ih, na zidanoj oltarskoj
pregradi su bili vidljivi tragovi fresaka koji su uniteni nekontrolisanom obnovom.
Crkvu ivopie isti slikar kao i crkvu pod Sokolom.
19
P. A. Rctins|i, n. d., str. 427.
20
Ikonostas (grc. Eikon- slika i stas-poloaj), nosa ikona
21
Gordana Babi, Ikone, Zagreb 1980.
22
Gordana Babi, isto.
23
Gordana Babi, isto.
24
Gordana Babi, isto, str. 5; N. Brki, Tehnologija slikarstva, vajarstva i ikonografja,
Beograd 1968: - Spisi koje su pristalice ikonoborstva napisali, odlukom Sedmog
vaseljenskog sabora, bili su sklonjeni od javnosti. Deveto pravilo Sedmog vaseljenskog
sabora glasi: Sve detinjske basne i bezumne igre, i lani spisi, moraju biti predani
u Carigradsku episkopiju, da se spreme sa drugim jeretikim knjigama. Nae li se,
pak, neko da ih krije, neka se svrgne ako je episkop ili prezviter ili akon, i neka se
odlui ako je svetovnjak ili kaluer. (Vidi Nikodim Mila: Pravila)
25
Gordana Babi, n. d. str. 4; N. Brki, n. d. str. 384.
26
N. Brki, isto, str. 387; Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb 1962, str. 647-656
27
Gordana Babi, n. d. str, 5.
28
Erminija ili pouka o slikarskoj umjetnosti, sastavljena od jeromonaha i ivopisca
Dionisija iz Furne 1701-1733. god., Kijev 1868: Mi se ne klanjamo bojama i
umjetnikom izvoenju, kako kleveu neprijatelji nae crkve, ve Gospodu naem
Isusu Hristu koji je na nebesima, dakle potovanje slike prelazi na pralik Tako mi
sa pravom slikamo svete slike i tujemo ih. A protivnicima i huditeljima ovakvog
uenja ANATEMA.
29
N. Brki, n. d., str. 386: Ne doputajui nikakve novine, mi uvamo sva crkvena
predanja, koja su se bilo kroz pismo, bilo bez pisma utvrdila; a jedno izmeu takvih
je ivopisno crtanje, koje saglasno sa istorijom Evanelske propovijedi, i slui
potvrdom da je Bog Slovo, istinito a ne samo prividno postao ovjekom, i nama je to
na korist. Jer one stvari, koje jedna na drugu ukazuju, oito je da se jedna sa drugom
dokazuju. Poto je to tako, stupajui kao po carskom putu, i slijedei bogorecivome
uenju svetih Otaca naih i predanju Posvudne Crkve (a znamo da u njoj Duh
Sveti stanuje) sa punim pouzdanjem i marljivou ustanovljavamo na ovaj nain,
kao slika asnog i ivotvornog Krsta, isto se tako imaju stavljati u svetim Boijim
Crkvama, na svetenim sasudima i odedama, na zidovima i daskama, po kuama
i na putevima, asne i svete slike, bilo one izvedene u bojama, ili mozaiki, ili iz
druge kakve prikladne materije i to slike kako Gospoda Boga i Spasitelja naega
Isusa Hrista, toliko i neporone Vladiice nase Svete Bogorodice, asnih Anela i
sviju svetih i blaenih ljudi, jer im se oni na slikama vide, time e se ivlje kod
dotinih koji na njih gledaju uzbuditi uspomena i eznja k njihovom prototipu,
celivae ih i odavati im razborito potovanje, ali ne ono puno poklonjenje, koje po
vjeri naoj pripada jedino Boanstvenoj prirodi, nego e im se odavati poast na onaj
nain, kao to se odaje slici asnog i ivotvornog Krsta, svetim Evaneljima i ostalim
svetenim predmetima, prinosei im naime tamjan i svijee, kao to je to u drevnih
blagoestivih obiaj bio. Pri emu ast koja se odaje slici, prelazi na prototip njezin, i
ko tuje sliku, tuje lice koje je na njoj naslikano. Takvim e nainom utvrditi uenje
111
Svetih otaca naih, to jest predanje Posvudnje Crkve, koja je od jednog do drugog
kraja svijeta primila Evanelje.
30
Dragia Milosavljevi, Zaostavtina slikarske porodice Lazovi, Priboj 1990, str. 19.
31
Rajko Vujii, Katalog Prvog meunarodnog bijenala male ikone, Sv. Stefan 2003.
32
Dragia Milosavljevi, n. d., str. 19.
33
Gordana Babi, n. d.
34
Svetozar Radoji, Uzori i dela starih srpskih umetnika, Beograd 1975, str. 275.
35
Gordana Babi, n. d.
36
Gordana Babi, isto, str. 5.
37
Dr. |tan 8acn, Enciklopedija likovnih umjetnosti, Zagreb 1964.
38
Gordana Babi, n. d., str. 5.
39
Patrijarh Niifor (805- 815)
40
Dragoje ivkovi, n. d., str. 13: Ve na samom poetku vladavine Stefana Crnojevia,
sultanova vojska osvojila je znaajna pogranina uporita u istonom i jugoistonom
dijelu zemlje, kao sto su Brskovo (rudnik i trg), Budimlja, Nikolja, Bihor (1455).
Godinu dana kasnije u njegove ruke pao je Medun znaajno strategijsko uporite
prema Kuima (1456). Tokom dalje ofanzive Turci osvajaju Pljevlja (Teslidze =
Kamenicu): ve 1464. godine u njihove ruke je dospjela Podgorica (prvobitno
nazvana Depedogen), koji se kao trajno naselje pominje tek od 1474. godine;
odmah nakon Podgorice u turske ruke pada i Onogot (1465). Izloena pojaanim
napadima Turaka Crna Gora dalje gubi Drivast, Danj i abljak prvu prijestonicu
Crnojevia (1478); u turske ruke dospijevaju Risan (1481) i Herceg -Novi (1482)- oteti
posljednjim Hercegovcima. Od nekadanje relativno prostrane drzave Crnojevia
ostao je faktiki neosvojen samo brdsko planinski podlovenski kraj, sa Cetinjem
kao politikim i dravnim sjeditem.
41
Dragoje ivkovi, n. d. str. 106.
42
Dragoje ivkovi, n. d.: Rije je o Podlastvi u Grblju (XV v.), Podmajinama (XVI v.),
Graditu, Banji kod Risna (XVII v.), Reeviima (XVIII v.) i drugim.
43
Enciklopedija Leksikografskog zavoda, Zagreb 1969.
44
Radovan Samardi, Mehmed Sokolovi, Beograd 1971. god. str. 14, 25, 107. i 108.;
Dejan Medakovi, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 73 i 74: I pored ovako
iskazane islamske vjerske tolerancije, ovu uvenu restauraciju obavljenu u vrijeme
Mehmed- pae Sokolovia, 1557. god., treba posmatrati iskljuivo kao rezultat
turskih imperijalnih interesa, kao dokument dravniki i sa jasno zamiljenim
posljedicama. Na ovaj nain, ini se, dovoljno je jasno osvijetljeno i vano pitanje
sa kakvim je teritorijalnim ambicijama izgraivana jurisdikcija pekih patrijarha, a
ukljuivanje nesrpskih naroda: Bugara, Albanaca i Grka, u njihovu titulu iz koje
proizilazi fantastina titula patrijarh svega Ilirika, omogueno je od strane turskih
vlasti u prvom redu prema vjerskom, a nikako prema etnikom naelu, pri emu je
pravni poloaj ove titule legalizovan ne toliko na osnovu erijatskog prava, koliko
na osnovu posebnih sultanskih hatierifa
45
Dejan Medakovi, Srpska umjetnost u XVIII veku, Beograd 1980, str. 9 i 10.
46
Pavle Mijovi, Enciklopedija likovnih umjetnosti I, Zagreb 1964, str. 498.
47
Ani|a S|ctran, Umjetnicko blago manastira Piva, Cetinje, Beograd 1980, str. 28.
48
Sreten Petkovi, Enciklopedija likovnih umjetnosti II, Zagreb 1962, str. 656.
49
Ccnninc Ccnnini, Il libro dell Arte, Vicenza 1971. str. 5: Il quale Giotto rimuto larte
del dipingere di greco in latino
50
D. Milosavljevi, n. d. str. 24.
112
Zdravko Gagovi
51
N. Brki, n. d., str. 387.
52
Ccnninc Ccnnini, n. d., str. 6: - CAPITOLO III Come principalmente si de provedere
chi viene alla detta arte. Adunque, voi che animo gentile sete amadori di questa
virtu e principalmente all arte venite, adornatevi prima di questo vestimento: cioe
amore, timore, ubidienza e perseveranza. E quanto piu tosto puoi, incomincia a
metterti sotto la guida del maestro a imparare; e quanto piu tardo puoi, dal maestro
ti parti.
53
Isto: - CAPITOLO XXIX Come dei temperare tuo vita per tua onesta e per
condizione della mano, e con che compagnia e che modo dei prima pigliare
a ritrarre una fgura da alto. - La tua vita vuole essere sempre ordinata siccome
avessi a studiare teologia o flosofja o altre scienze, cioe del mangiare e del bere
temperatamente almen duo volte il di, usando pasti leggieri e di valore, usando vini
piccoli, conservando e ritenendo la tua mano, riguardandola dalle fatiche, come in
gittare pietre, palo di ferro, emolt altre cose che sono contrarie alla mano, da darle
cagione di gravarla...
54
Erminija...
55
Gordana Babi, n. d., str. 13; Dragia Milosavljevi, n. d., str. 16.
56
Dragia Milosavljevi, n. d., str. 19.
57
S. Radoji, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955; S. Petkovi, Delatnost
popa Strahinje iz Budimlje, Starine Crne Gore I, Cetinje 1964; S. Petkovi, Crkva
Jeksa kod Rijeke Crnojevia, Starine Crne Gore III i IV, Cetinje 1965-1966; S. Petkovi,
Moraa, Beograd 1974;A. S|ctran, Umjetniko blago manastira Piva, Cetinje-Beograd
1980; S. Raievi, Spomenici stare upe Onogot, Beograd 1992. i dr.
58
Prema S. Radojiu, S. Petkovi u knjizi Moraa, ne dovodi u sumnju prihvaeni
stav Lj. Stojanovia, koji je naao grobnu plou iz 1632. godine u selu Hvojnica kod
Gackog, protopopa Strahinje. Po S. Petkoviu, mogunost da je umro tokom rada u
Jeksi je sasvim proizvoljna.
59
Slobodan Raievi, n. d., str. 98.
60
S. Petkovi, Jeksa str. 91.
61
S. Radoji, n. d., str. 81; S. Petkovi, Moraa...; V. J. uri, Hilandar, Beograd 1978;
A. S|ctran, Ispitivanja i konzervacija manastira Morae, Zbornik zatite spomenika
kulture, Beograd 1960, str. 197-218.
62
S. Radoji, n. d., str. 81, navodi se da na osnovu odnedavno publikovanog natpisa
o smrti nekog Mitrofana 1622. godine, Lj. Stojanovi dovodi u vezu sa Georgijem
Mitrofanoviem. Po toj hipotezi Mitrofanovi je umro 1622. godine. I pored toga to
nemamo njegovih radova nakon te godine, ovo se ne moe uzeti sa sigurnou.
63
Vojislav J. uri, n. d., str. 158.
64
S. Radoji, n. d, str. 88 navodi se da je profesor Petar orevi, na morakoj
ikoni potpis tajnom bukvicom proitao kao KOZMA.; Zdravko Kajmakovi, Kozma-
Jovan, Zbornik za likovne umetnosti 13, Novi Sad 1977: predlae itanje teksta kao:
S(apisa) J(ovan) Z(ograf) P(omeni) B(oe); V. J. uri, Hilandar -tvrdi da je itanje
KOZMA pogreno i da se radi o Jovanu iz Hilandara.; R. Vujii, n. d. misli da je
Kajmakovieva formula isitavanja dosta problematina i kao hipoteza neubjedljiva.
Odavno je uoena slinost izmeu Jovana koji je potpisao 1632. god ikonu sv. Petke
u Hilandaru i slikara morake ikone protumaenog kao KOZMA. Kako nauka jo
nije razrijeila problem, i pored slikarevog vjerovanja zasnovanog na identinosti
rukopisa, mi emo do razrjeenja, slikara koji radi u naim manastirima zvati
Jovan-Kozma; Svetlana Raki, Ikone Bosne i Hercegovine (16 19 vijek), Beograd
1998, str. 20.
65
Ikonostas u Podvrhu, nastao znatno kasnije, 1665. godine, a posebno duborezni
elementi Velikog Deizisa, gotovo su identini sa morakim, a pojedini elementi
113
pivskog ikonostasa imaju zajednike stilske karakteristike, pa smo skloni da u njima
vidimo istog autora.
66
S. Petkovi, Moraa... str. 100: istina piui o velikim oltarskim ikonama, Petkovi
pie da ovo nije plod sluajnosti: Upravo tih godina Moraani su skloni, bar na
reima da pristupe Uniji, sjedinjavanju sa katolikom crkvom, to se manifestuje
i kroz spremnost da se prihvati obiaj ukraavanja hramova po ugledu na rimsku
crkvu.
67
S. Petkovi, n. d. str. 93: Krajem XVI vijeka peki monah Longin (sa ijim se djelima
Jovan-Kozma upoznao u Pivi) najugledniji slikar svog doba, sastavio je pohvalnu
pjesmu o prvomueniku Stefanu, u kojoj takoe pored kanonskih koristi apokrifne
tekstove.
68
S. Petkovi, n. d.
69
Vojislav J. uri, Hilandar, str. 162.
70
Isto, str. 160
71
S. Radoji, n. d., str. 272.
72
S. Radoji, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd 1955, str. 94; Gordana Tomi,
ELU, Zagreb 1966; Ani|a S|ctran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov
tvorac, Zograf, Beograd 1972, str. 53-62; S. Petkovi, Moraa...; R. Vujii, n. d. na
vie mjesta.; S. Raievi, n. d. str. 100; Svetlana Raki, n. d., str. 20; Zoran Raki, Radul,
srpski slikar XVII veka, Novi Sad 1998: Raki prvi put pominje godinu Radulovog
roenja; Jovo Medojevi, Crkve u bjelopoljskom kraju, Prijepolje 2000.
73
S. Radoji, n. d. str,. 94.
74
R. Vujii, n. d., str. 162.
75
Isto, str. 179.
76
S. Radoji, n. d., str. 94: Barokni Bernini nije imao to da kae zaputenom
morakom monahu, koji je sav ivio u prolosti i matao o starom plemstvu prije
dolaska Turaka.
77
Pavle Mijovi, Bokokotorska slikarska kola I, Dimitrije Daskal, Titograd 1960.; P.
Mijovi, ELU 2, Zagreb 1968, str. 49; R. Vujii, n. d. na vie mjesta. Desanka Miloevi,
Ikone, Bokokotorska ikonopisna kola u narodnom muzeju, Beograd 1971; Stc||ana
Raki, n. d., str. 21.
78
P. Mijovi, u ELU 2, kao mjesto roenja navodi Risan oko 1660. god. Drugi autori
porijeklo izvode negdje iz Stare Srbije, Makedonije, oblasti od are do Lovena,
oblast od Pei do Kolaina. Nama je najubjedljivije tumaenje R. Vujiia, n. d.,
str. 182, koji kao mjesto roenja pretpostavlja Miosku izmeu Manastira Morae i
Kolaina.
79
R. Vujii, n. d., str. 180, i drugi autori, navode zapis sa jedne morake ikone gdje se
Dimitrije javlja kao prilonik u ime svoje i porodice.
80
81
R. Vujii, n. d., str. 178 i 179 uporeuje: S. Radoji, n. d., str. 94, za najbolje Radulovo
djelo navodi ikonu Tri svetitelja sa ikonostasa u crkvi Sv. Luke u Kotoru; P. Mijovi,
n. d., str. 75, istu ikonu atribuira Dimitriju.
82
Nauka se ikonostasom u Duboici gotovo nije bavila pa, iz skromnosti konzervatora
i iskustva slikara predlaemo ovo rjeenje.
83
Nae skromno miljenje emo obrazloiti kad budemo pisali o ikonostasu u
Duboici.
84
S. Petkovi, Moraa... str. 57: Na ikoni Arhanela Mihaila pie da je dar patrijarha
Jovana.
85
Isto, str 59.
114
Zdravko Gagovi
86
A. S|ctran, Istraivanje i konzervacija manastira Moraa, Zbornik... Beograd 1960,
str. 210, navodi da je krst raen od 1596 do 1607. god. Znai punih 11 godina; S.
Petkovi, Moraa... str. 57 to iitavanje pripisuje greci i navodi da je krst uraen
1606-1607. god.; A. S|ctran, Tragovi uticaja Venecije na srpsku umjetnost XVI i XVII
v., Glasnik zaviajnog muzeja, Pljevlja 2002, str. 34, svoje tumaenje iz 1960. da je krst
raen od 1596-1607 godine, pogreno pripisuje S. Petkoviu i poziva se na njega.
87
... 7 I nasta rat na nebu; Mihailo sa svojim anelima zarati na adaju. I adaja i njeni
aneli zaratie, 8 ali ne odoljee i ne nae im se vie mjesta na nebu. 9 I bi zbaena
velika adaja, stara zmija, zvana avo i satana, koja zavodi sav svijet, ona bi zbaena
na zemlju i njeni aneli bijahu zbaeni s njom...
- Opirnije tumaenje simbolike zmaja u hrianstvu dobili smo ljubaznou Maje
etkovi, istoriara umjetnosti pa joj se zahvaljujemo: - Zmaj je izjednaen sa zmijom,
starom zmijom, moi zla, avolom kuaem, neprijateljem Boijim; -Takoe
predstavlja smrt i tamu, paganstvo i jeres. Zmaj sa repom svezanim u vor prikazuje
poraeno zlo, jer se smatra da mu je kao i korpionu mo u repu. Poraz koji je arh.
Mihailo nanio zmaju, je pobjeda Boga sunca nad Tamom; prilagoena hrianstvu
kao poraz Sotonin.
88
S. Petkovi, Moraa... str 57
89
Ikonostas je 1987. god. konzerviran od strane Republikog zavoda za zatitu
spomenika kulture. Rukovodilac radova je bio Z. Gagovi a rukovodilac ekipe
konzervatora ivko Radovi.
90
A. S|ctran, Piva... Cetinje, Beograd 1980. str. 23; Svetlana Raki, n. d., str. 17. i 39.
91
S. Radoji, Majstori... str. 73: O bolesti ruku saznaje se iz teksta posvete na ikoni
Stefana Deanskog 1572. god. Na osnovu teksta sami smo uspostavili dijagnozu,
odnosno uzrok bolesti.
92
S. Radoji, Uzori i dela... str. 269: Deanski slikar i pjesnik Longin, koji slika ikone
pretrpane tekstovima i slae stihove preoptereene slikama. Ta nama jedva shvatljiva
teina dogme i defnicije, koja lei u svakom potezu slikara i u svakoj rijei pisca, bila
je tragino neprirodna i nehumana.
93
A. S|ctran, isto.. str. 23; Boo . Mihailovi, Manastir Piva, Cetinje 1966, str 15:
Sadanje ikone preneene su iz Mileeve 1782 god, kada je ono stradalo od poara
i bilo opustoeno od Turaka. A. Skovran, MP, str. 22: Po predanju, ove ikone su
prenijeli sa drugim stvarima u Pivski manastir mileevski kalueri koji su izbjegli
poslije paljenja Mileeve 1782. god.; Arsenije Gagovi, arhimandrit Pive, 4. avgusta
1813. god. moli ruski Sinod da njegovom manastiru dodijeli pomo koju je nekad
primala Mileeva. On svoju molbu potkrepljuje izjavom da se u Uspenjskom
manastiru, tj. Pivi nalaze i uvaju prestone ikone Spasitelja i Bogomatere, koje su sa
drugim stvarima prenijete od bratije razruene i opustoene Mileeve, kako su ga o
tome uvjerila starija braa, nekadanji mileevski kalueri
U manastiru se zaista nalazi i gramata ruskog cara Aleksandra I, od 27. 10. 1816.
god., koju je car, na molbu Arsenija Gagovia, izdao manastiru Piva sa 35 rubalja
godinje pomoi, upravo prenio sa manastira Mileeva, koji je 1782. god. bio
opustoen i popaljen od Turaka. - Pivski manastir je uivao gramatu i ruskog cara
Petra Velikog.
Arsenije Joanovi Gagovi Rui, inae u roakim odnosima sa lozom Sokolovia-
Ruia koja je dala i patrijarhe i pae, u svojoj brizi za manastir, piui i obilazei
ruskog cara, umio je da pretjera opisujui znaaj Pive, pa tako pie, po prevodu
prof. Dimitrijevia: ... Od davnog vremena imao sam namjeru i primio sam se da
spomenutu kolu osnujem na mome imanju koje mi je ostalo od predaka mojih, a
ono je djelimino palo na moj dio, a djelimino sam kupovinom zadobio, kao to
svjedoe tri turska originalna dokumenta, to ih uz ovo prilaem. Imanje ovo koje
se zove Donje Kruevo, udaljeno je od pomenutog manastira Pive oko pola asa...
prostire se u irinu i duinu dva asa. Veoma je podesno i obilno u raznovrsnom
115
vou a ranije je tu vinograd bio. Pod samim vrhom ima dva izvora, koji nikad ne
presuuju. Jedan od njih ima prijatnu vodu za pie, a drugi se moe upotrebljavati za
navodnjavanje gradina (bata). Na ovom mjestu je bio mojih predaka zimnji dvorac,
sa pridvornom crkvom sv. Nikolaja udotvorca. Ali su se sada sve ove zgrade zbog
drevnog vremena razvalile. Ovdje ba, Bojom pomou i s pomou sveuzvienog
monarha, namjeran sam osnovati spomenutu kolu i obnoviti pokazanu crkvu
Nikole udotvorca, sjedinivi je pod jedan krov sa kolom. Povrh ovoga, imanju
jo pripadaju dva imanja (dae, salai, ifuci), koja su oznaena u vie privedenim
turskim dokumentima: prvo se naziva Gornje Kruevo, podesno za objelavanje
usjeva, udaljeno od prvog oko osam vrsta (skoro to i kilometara), a ima prostranstva
u duinu i irinu oko osam vrsta. Drugo je imanje arkovo, sposobno za koenje
sijena, veliko kao i Gornje Kruevo, od kojeg je udaljeno oko pet vrsta. Pored ovog
dijela je panjak koji se produuje do planine Durmitor, do same visine njegove, oko
dvadeset pet vrsta. Sve ove komplekse rtvujem u korist kole, sa kojih e, kad se
dovedu u red, prihodi moi da izdravaju oko 50 uenika siromanih i siroadi...
-uz potpis knjazja Gagovii izgleda malo pretjerano, ali nije nita u poreenju sa
ruskim prostranstvima. Za vrijeme svog posljednjeg boravka u Rusiji (1813-1817),
Arsenije je od ruskog cara dobio i penziju v vozdajanije zasluge jego od 150 rubalja
godinje, koju je primao preko Luke Ivanova Ljesara, trgovca iz Odese.
94
A. S|ctran, isto str. 23.
95
Bojana Radojkovi, Riznica pivskog manastira, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963,:
Istina u tekstu se ne navodi autor, ali se nabrajaju ikone.
96
B. . Mihailovi, n. d., str. 7. i 8.
97
... Vi brao, koji budete poslije nas, pomenite nas koji smo se trudili o ovom pisanju
fresko- slikanju...
98
Ovaj preplet u vidu dvolane ili trolane trake, sa pivskog krsta prenijet e se i na
deizisnu plou morakog, postati sastavni element ikonostasa u Podvrhu i Duboici,
te sve ikonostase Risanske ikonopisne kole.
99
B. . Mihailovi, n. d., str. 48. Horos (Bogorodiino kolo) je sazdan 1611. god.
100
Isto, str. 14 Prema natpisu na ikonostasu, u prepisu igumana Nikifora Simonovia,
Ljetopis manastira Pive (u rukopisu) str. 22 (nalazi se u manastiru Piva).
101
R. Vujii, n. d., str. 207. i 208; B. Mihailovi, n. d., str 50. i 51: Hram svetog Nikolaja...
ikone, dveri, i krst trudom vse preosvetenago kire kir hai Savatija... stvori sebe... v
ljet 7217, ot rodestva Hristova 1709 Ovo je Savatije Ljubibrati- Rui, mitropolit
zapadnog dijela Hercegovine (do njegovog prelaska iz Trebinja u Herceg- Novi), a
dveri bie da su crkve sv. Nikole koja je postojala nedaleko od Pivskog manastira
i koju pominje Arsenije Gagovi u svojoj molbi oberprokuratoru ruskog Sinoda,
knjazu Galicinu, odnosno ruskom caru Aleksandru I, od 19. juna 1814. (Spomenik
Srpske akademije nauka knj. 53. str. 112).
102
Izmeu 1970. i 1982. god., manastir Piva je zbog potrebe izgradnje hidrocentrale
Mratinje, preneen na novu lokaciju. Tom prilikom je pored ikonostasa preneseno i
1250 m2 fresaka. Radove je izveo RZZSK sa Cetinja.
103
Petar Momirovi i Ljupka Vasiljev, iriline rukopisne knjige Cetinjskog manastira,
Cetinje 1991. god. str. 21: vidi se da su ovu rijetku knjigu, septembra 1960. god.
pronale Jelica uri i Rajka Ivanievi.
104
A. S|ctran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov tvorac, Zograf, Beograd
1972. str. 54: Ikonostas iz Podvrha je predstavljao ondanju nau zemlju na izlobi
Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas u Parizu 1971. godine. Tom
prilikom je konzerviran u ateljeu Zavoda, rukama D. Brajovia i . Milanovia.; ]ctc
Medojevi n. d.; Gordana Tomi, ELU 4, Zagreb 1966, str. 51.
105
A. S|ctran, n. d. str. 61, pretpostavlja da su dveri pripadale crkvi Sv. Petra u Bijelom
Polju.
116
Zdravko Gagovi
106
Neaga Graur, Stilovi u dekorativnoj umetnosti, Beograd 1981, str. 76.
107
A. S|ctran, n. d.: Zamjena uobiajenih simbola jevanelista, i to orla kao simbola
Marka i lava kao simbola Jovana je osobenost postvizantijskog slikarstva u Crnoj
Gori i javlja se na vie mjesta.
108
Ikonostas je pred izlobu u Parizu konzerviran u RZZK na Cetinju, rukama D.
Brajovia i . Milanovia.
109
Puhovi (Myoxidae), porodica sisara iz reda glodara. Nalik su na vjeverice, no graom
su blii mievima.
110
Dr Vladimir R. Petkovi, Pregled kroz povijesnicu srpskog naroda, Beograd 1950; Pat|c
Mijovi, ELU 2, Zagreb 1962, str. 114 i T. Pejovi, Manastiri Crne Gore... U literaturi
postoje samo oskudni podaci o gradnji crkve i ikonostasa: V. Petkovi navodi 1565.
godinu gradnje i ivopisanja crkve, te 1622. god. izgradnje krsta i 1682. god. kao
godinu oslikavanja donje zone ikonostasa; P. Mijovi ponavlja godinu izgradnje i
ivopisanja crkve i pominje samo 1682. god izgradnje ikonostasa.; T. Pejovi ponavlja
njihove podatke.
111
Dejan Medakovi, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 181.
112
R. Vujii, n. d, str. 173.
113
Dr Jevto Milovi, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1782), Cetinje 1956,
str. 215-
114
Dejan Medakovi, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 12.
115
Istorija Crne Gore III/ 1, str. 274.
116
R. Vujii, n. d., str. 179; Opti podaci: P. Mijovi, ELU 2, Zagreb 1962 str. 49-50;
Desanka Miloevi, Ikone bokokotorske ikonopisake kole, Beograd 1971 (katalog);
D. Medakovi, Istorija srpske kulture, Beograd 1996, str. 218.
117
118
Isto, str. 173.
119
P. Mijovi, n. d., str. 49 i 50
120
R. Vujii, n. d. str. 230; P. Mijovi ita 1692. god.
121
R. Vujii, n. d. str 200; Vojislav J. uri, Savina, Beograd 1977. str. XXI
122
123
S. Petkovi, Moraa... str. 122.
124
Isto.
125
D. Medakovi, Putevi srpskog baroka, str. 167.
126
P. Mijovi, n. d., str 49 i 50, pripisuje ikonu Uspenja Gavrilu i, za razliku od S.
Petkovia umjesto Vasilija Ostrokog u jednom od medaljona vidi Stefana Piperskog
(?); R. Vujii, n. d. str. 208, smatra Uspenje Dimitrijevim djelom, a Gavrilu pripisuje
okvir; Desanka Miloevi, n. d., str. 7, Uspenje pripisuje Gavrilu.
127
S. Petkovi, Moraa, Beograd 1986, str. 114, pripisuje ikonu Uspenja Bogorodice -
Dimitriju, a ram Gavrilu, te ikonu Jovana Pretee, Dimitriju ili nekome od sinova; S.
Petkovi, Moraa- iz edicije Umjetniki spomenici Jugoslavije, Prosvetino izdanje bez
godine tampanja, na str. XXI ikonu Uspenja Bogorodice pripisuje Gavrilu, a ikoni
Jovana Pretee ne odreuje autora, ali ostavlja da se nasluuje Gavrilovo autorstvo;
R. Vujii, n. d. str. 64, Jovana Preteu, pod upitnikom pripisuje Gavrilu. Mi emo,
do razreenja atribucije, drati da je Uspenje Bogorodice Dimitrijevo (ram Gavrilov),
a Jovan Pretea- Gavrilovo djelo.
128
129
Isto.
117
130
P. Mijovi, n. d., str. 49. i 50.
131
D. Miloevi, n. d. str. 7
132
Dejan Medakovi, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 66.
133
134
P. Mijovi, ELU 2, str. 49, 50; D. Medakovi, M. Savina, str. 29. i 62.
135
D. Medakovi, n. d., str. 29.
136
137
A. S|ctran, Piva... str. 26; R. Vujii, n. d., str. 210.
138
D. Miloevi, n. d., str. 6; D. Medakovi, n. d., str. 62.
139
P. Mijovi, ELU 2; R. Vujii, n. d., str. 204: smatra da je Petar oslikavao, a brat mu
Vasilije, viniji rezbar, radio rezbu ikonostasa.
140
D. Miloevi, n. d.
141
142
D. Medakovi, Putevi... str. 168.
143
Aleksandar ilikov, Ikone iz fonda cetinjskih muzeja, Glasnik cetinjskih muzeja- knjiga
XII, 1979, str. 114.
144
P. Mijovi, ELU 2, str. 50.
145
R. Vujii, n. d., str 204: zakljuak je Vujiiev, i mi ga u potpunosti prihvatamo.
146
. Mazali, ELU 4, Zagreb 1966, str. 461; Desanka Miloevi, n. d., str. 5; Svetlana Raki,
n. d., str. 20.
147
148
Isto, str. 192.
149
Isto, str. 189.
150
Risto Dragievi, Crkva u Srpskoj i njen pop Luka, Starine Crne Gore III i IV, Cetinje
1965. i 1966: Dragievi pripisuje Tujkoviu carske dveri interpolirane u ikonostas
inovskih u crkvi u Srpskoj.
151
R. Vujii, n. d, str. 164.
152
Isto, str. 189.
153
Isto, str. 187.
154
Ovo naddverje A. Skovran, Ikonostas crkve Sv. Nikole u Podvrhu i njegov tvorac,
str. 57, neopravdano pripisuje Radulu.
155
D. Miloevi, n. d., foto
156
Isto, str. 5.
157
R. Vujii, n. d., str. 137-140.
158
Ikonostas je u vrijeme zemljotresa 1979. godine bio u radionici Republikog zavoda
za zatitu spomenika kulture na Cetinju i tako izbjegao uruenje crkve. Stara oltarska
pregrada je bila obina improvizovana daana pregrada.
159
Bizarni prikaz sv. Hristofora kao kinokefalusa (psoglava), u nerazumijevanju i
neznanju stvorio je u Patroviima priu koja najkrae ispriana, izgleda ovako:
Hristofor je kao mladi bio izuzetno lijep. Pretjerana ljepota uinjela je da se
osjetio jednak Bogu. Za kaznu Bog mu je podario magareu glavu... nakon ega...
Uhvativi korijena u narodu, pria je svojom zavodljivou obmanula i one koje
nije smjela: publiciste, svjetenstvo, pa i one koji su sa naunim pretenzijama pisali
o Graditu: tako Predrag V. Kovaevi u knjizi Patrovii, Beograd 1976. godine, na
118
Zdravko Gagovi
str. 91, pozivajui se na legendu o sv. Haralampiju (?), pie: ... a na dnu naslikani
su po redu 6 stojeih svetaca; peti je naslikan sa magareom glavom.; Iguman
manastira Gradite, Pavle Kalanj, u knjiici Manastir Gradite, Petrovac 1998. god.
na str. 9- pie: Hrist je okruen sa 6 stojeih svetaca; peti je naslikan sa magareom
glavom; Tatijana Pejovi u obimnoj knjizi- Manastiri u Crnoj Gori, Novi Sad 1995,
na str. 89, pie: Na prijestolnoj ikoni sv. Nikole sa itijem (?) je rijetka predstava sv
Hristofora sa magareom glavom... Patrovska pria, pa i navodi iz literature zaveli
su i konzervatora-restauratora, tako da je i on pomogao da lik sv. Hristofora vie
lii na magarca nego na psa, ime je patrovska mata zaokruena. Meutim, istina je
sasvim drugaija: U hrianskoj ikonografji NEMA svetitelja sa magareom glavom:
jedini primjer ljudske fgure sa magareom glavom u hrianstvu navodi Svetozar
Radoji u knjizi Uzori i dela starih srpskih umetnika, na str. 163: Drastian primer
ismejavanja Hristove patnje na krstu sauvao se u Palatinu. Na zidu jedne sobe,
koja je nekad pripadala carskom dvoru, izgrebao je neki vojnik ili neko od dvorske
posluge karikaturu raspea: na krstu je razapet ovjek sa magareom glavom, a
pored njega stoji manja fgura u stavu adoranta. Nespretno nakraban natpis tumai
sliku: Alexamenos se moli bogu. Tendencija natpisa je jasna. Neki Aleksamenov
poznanik ruga mu se to je hrianin, to potuje ovjeka sa magareom glavom. Na
to se tuio Tertulijan (Adversus Valentinianos I, 14; prema citatu Reich-a). ini se da
to ismijavanje nije bilo bez povoda. Meu hrianima u ono doba sinkretizma bilo
je moda takvih koji su bili ranije potovaoci Seta, egipatskog boga sa magareom
glavom. Palatinska karikatura raspetog hrista, sigurno je samo neobina sliica neke
pozorine parodije hrianskog raspea. U pojanjenjima Radoji navodi: ak
i u hrianskoj ikonografji ima slika svetaca sa ivotinjskom glavom: Cf. Didron-
Schafer, 316, 2; Kunstle, Ikonographie d. Heligen, s. V. Cristophortus. Veoma
zanimljiv lanak o kinokefalima i ikonama sv. Hristifora dao je A. ,
i I , 1886, 453;
a . ; R. Vujii u
knjizi Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, u lanku o prikazu sv. Hristofora
kao hristonosca u pojanjenju na str. 84, navodi: Prikaz kinokefalnog sv. Hristofora,
sa pseom glavom u oreolu, predstavlja jedno od najbizarnijih ikonografskih rjeenja
u slikarstvu vizantijskog kulturnog kruga, koje se istina pojavljuje znatno kasnije.
Na tu pojavu jo nije skrenuta panja naih naunika, valjda zato to se javlja samo
u krugu bokokotorskih ikonopisaca Dimitrijevia Rafailovia, te zbog toga nije
pobudila nauni interes. Jedan takav primjer kinokefalnog Hristofora nalazi se na
ikoni Rafaila Dimitrijevia u galeriji umjetnina u Splitu, dok se svi ostali primjerci
nalaze u Boki Kotorskoj. Pored toga Vujii na str. 137. knjige pretpostavlja da je
lik sv. Hristofora u nau ikonografju uveo Dimitrije Daskal. I Vujii upuuje na
literaturu: J. Graber, Romanische Wandgemalde Tirols, Wien 1928, Abb. 42 i Walter
Loeschke, Sanctus Cristophorus canineus, Erwin Redslob zum 70, Geburtstag, Berlin
1955, 34.
Odgovor na sve dileme o predstavljanju sv. Hristofora kao kinokefalusa, daje Ivan
M. orevi u lanku: Sveti Hristofor u srpskom zidnom slikarstvu, Zograf, Beograd
1980. god. na str. 65. i 66, upuuje na slovenski prevod itija sv. Hristofora (prevod
sa grkog originala Synaxarium, 667-670). Znai, u Lesnovskom Prologu, itije sv.
Hristofora predstavlja prevod prvog dijela grkog itija, i u njemu se pripovijedaju
dva uda: Prvo govori da je Hristofor imao PSEU glavu, da je jeo ljude i da nije
mogao da govori (grki)... Hristofor se pomolio, pa mu je Gospod poslao anela,
i on je progovorio(grki)... To bi bilo razrjeenje zagonetke u predstavljanju sv.
Hristofora kao kinokefalosa sa ikonostasa u Graditu.
160
161
Radove na konzervaciji ikonostasa izveo je RZZSK sa Cetinja, a novu oltarsku
pregradu osmislili su: V. J. uri i Z. Gagovi, a realizovao M. Pravilovi.
162
R. Vujii, n. d., str. 198, 199. i 200.
163
D. Medakovi, Manastir Savina, str. 63; Vojislav J. uri, Savina, Beograd 1977, na str.
119
XXII, kao autora navodi Konstantina Konta, te godinu nastanka-1704.
164
V. J. uri, n. d.; D. Medakovi je datuje u 1703. god.
165
R. Vujii, n. d., str. 139. navodi: Ivan Kukuljevi-Sakcinski, Slovnik umjetnikah
jugoslavenskih, Zagreb 1858, str. 63.
166
Da bi se postigao utisak zlata na ikonama i ikonostasima koji su posrebreni,
premazivene su utim lakom koji se pravio od sandaraka i sarisampri.
Dionizije savjetuje: lakiraj srebro i ono e biti zlato. Taj premaz je sa krsta uklonjen
sedamdesetih godina, zajedno sa prljavtinom.
167
S. Petkovi, ELU 3, Zagreb 1964, str. 553.
168
Konzervaciju djelova ikonostasa i njihovu postavku kvalitetno je izveo Vasilije
Mustur, konzervator iz Beograda, porijeklom iz enovia.
169
D. Medakovi, Putevi... str. 278.
170
Dr Miodrag Kolari, ELU 3, Zagreb 1964 str. 291; D. Medakovi, Putevi... str. 286.
171
Dragia Milosavljevi, Zaostavtina slikarske porodice Lazovi, Priboj 1990. str. 22.
172
Isto, str. 23, Milosavljevi kao godinu nastanka ikonostasa navodi sredinu devete
decenije XVIII vijeka, i kao anhimandrita imenuje Milentija Maksimovia; Dr.
Miodrag Kolari, ELU 3; S. Petkovi, Manastir Sveta Trojica kod Pljevalja, Beograd
1974. str. 119, pretpostavljaju 1806/1807. god a kao arhimandrita imenuje Milentija
Mihailovia.
173
D. Milosavljevi, n. d. str. 25
174
D. Medakovi, n. d., str. 287, - ostavlja mogunost i neke dubrovake radionice.
175
D. Milosavljevi, n. d., str. 16; D. Medakovi, Manastir Savina, na str. 53 daje ugovor o
izradi ikonostasa, iju transkripciju emo dati u poglavlju o ovom ikonostasu.
176
Dr. Miodrag Kolari, ELU 3; D. Milosavljevi, n. d., str. 28.
177
Dejan Medakovi, Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, str. 286; Vojislav J. uri,
Savina, Beograd 1977, str. XXIV; Duanka Sjerkovi Mokov, Manastir Savina (separat)
str. 139; Dejan Medakovi, Manastir Savina, Beograd 1978, str. 53-60.
178
D. Medakovi, M. Savina str. 54.
179
Isto, str. 59.
180
Isto.
181
Isto,; Ikonostas je osamdesetih godina prolog vijeka konzerviran od strane RZZSK
sa Cetinja.,
182
D. Medakovi, Savina.. str. 59
183
V. J. uri, Upotrazi za delom slikara Andrije Raievia, Starine Crne Gore I, Cetinje
1963
184
V. J. uri, Jo jednom o slikaru Andriji Raieviu, Starine Crne Gore II, Cetinje
1964
185
S. Petkovi, n. d., str 119 i 120.
186
Isto
187
Neaga Graur, n. d., str. 73.
188
S. Petkovi, n. d., str. 121.
189
Isto.
190
Ova pojava zapaena je i u punom procvatu Vizantije. Na perifernim dijelovima
carstva, u nedostatku sredstava i majstora za izradu luksuznih ikonostasa u
mermeru, emajlu ili srebru, izraivani su pseudo ikonostasi, zidani i freskopisani.
120
Zdravko Gagovi
(Vidi: Gordana Babi, n. d., str. 10).
191
Dokumentacija Zavoda uz dobar opis ikonostasa u Oiniima, pripisuje ga Jovu ili
Ivu Rafailoviu, sa ime smo u potpunosti saglasni. Na opis, osim na sopstvena
zapaanja oslanja se i na ovaj opis.
192
Postavljanjem sondi uoili smo postojanje ostataka fresko - dekoracije pa je potrebno
ukloniti krene naslage i konzervirati ostatke fresaka.
193
Dananji izgled ikonostasa je rezultat radova na njegovoj obnovi iz 1910. godine,
koju su izveli braa inovski. Nivo te obnove nije nam poznat, ali danas ikone i
ikonostas imaju karakter njihovog rada.
194
U pisanju o zografskoj porodici inovski koristili smo podatke iz knjige
, , 1999;, gdje je osim
brojnih i iscrpnih podataka, opisano i cjelokupno njihovo stvaralatvo.
195
Draginja Kujovi, Crkveni spomenici Kolaina i okoline, Niki 1989, str. 25.
196
Misli se na Berlinski ugovor 1878. god., do tada su inovski izradili ikonostase za
crkvu Sv. Nikole u Vukovcima, 1872/73; Sv. Nikole u Baru, 1782. god; Sv. Nikole
na Vranjini, 1873. god.; Sv Velikomueniku oru na Meterizima, 1876/77. i Sv.
Velikomueniku Dimitriju na Ugnjima, 1877. god.
197
Vasilije je imao jo dvojicu sinova: Ljubomira, bankarskog inovnika i Velimira, koji
je bio u crnogorskoj vojsci, ali je mlad umro.
198
Ana Kapii, n. d., str. 25.
199
Isto, str. 25.
200
Isto, str. 23.
201
Isto, -spisak je preuzet iz navedene knjige.
202
Isto,; pored A. Kapii, kratke tekstove o ikonostasu sa naim crteom objavili su:
|juocnir Kapiscda, Vlaka crkva, Starine Crne Gore, Cetinje 1975. str. 280, 281. i 284;
Duan Martinovi i Uro Martinovi, Cetinje, spomenici arhitekture, Cetinje 1980, str.
118.
203
Sudbinu trajnosti crnogorskih ikonostasa mogu ilustrovati iz literature poznati
ikonostasi manastira Vranjina: Novosagraena crkva dobija prvi ikonostas 1864/65,
rad posljednjih izdanaka risanske radionice; ve 1879. zamjenjuje ga ikonostas
inovskih; Poetkom XX vijeka- ruski te, konano 1930. ikonostas Blaa Vujovia.
Oteene ikone su danas na konzervaciji negdje u Podgorici. I pored drugaijih
zakljuaka u literaturi, nae skromno miljenje je da je Vujovi napravio samo
oltarsku pregradu a da su ikone sa onog ruskog ikonostasa. Ikone je Vujovi moda
samo popravljao.
204
Ikonostas je u vidu sklapajueg paravana, i danas je u crkvi Sv. Nikole pod Bijelom
Gorom kod Ulcinja, postavljen kao fksni, u izmijenjenoj konfguraciji, ime je izgubio
portativni karakter.
205
Duan i Uro Martinovi, n. d., str 120, 121. i 122.
206
A. P. Rctins|i, n. d., tom IV, str. 160. i 161.
207
A. Kapii, n. d., str. 64.
208
Isto, str. 75.
209
Draginja Kujovi, n. d., str. 23.
210
Isto, str. 27.
211
Isto, str. 10; Veljko uri, Slikari i vajari Crne Gore, Cetinje 1964, str. 10. i 146.
212
Lucija urakovi, Put ka vjenome, Pobjeda, 21. avgust 2004; Dananji izgled
ikonostasa ne sadri sueljene adaje, no naa dokumentacija iz poetka osamdesetih
121
godina ih je evidentirala, pa smo ih tako i predstavili na crteu.
213
Isto.
214
Isto.
215
Mladen S. Crnogorevi, Manastiri i crkve u opini budvanskoj, (pretampano iz
Glasnika), Zadar 1901,: popis veine ikonostasa koji danas ne postoje preuzet je iz
ove knjiice.
216
Veljko uri, n. d., str. 145.
217
oko Mazali, ELU 1, Zagreb 1959, str. 411.
218
oko Mazali, ELU 2, Zagreb 1962, str.. 661
219
Veljko uri, n. d., str. 9. i 148.
220
Isto, str. 147; Veljko uri, ELU 2, str. 468.
122
Zdravko Gagovi
123
INDEKS IMENA*
A
Albanci - 111
Albanija - 94
Aleksamen - 118
Aleksandar I, ruski car - 114, 115
Allexievich Lazzaro, Pittore - 65
Ananije, iguman - 41
Apokalipsa - 30
Apoteoza Bogorodice - 65
Arsenije IV akabenta, patrijarh - 47, 63
Aspioti Nikola (Aspiotti Nicola) - 95, 97, 98, 100
Atanasije, monah - 38
Atina - 86, 99
Atos - 68
Austrija (Austrougarska) - 45, 49, 92
B
Babi Gordana - 110, 111, 112, 120
Bach dr Ivan - 111
Balkan - 13, 30, 31, 38, 45, 63, 64, 68
Balkanska carica, drama - 78
Balkanska izloba - 78
Balina crkva - 95
Ban Mitrofan - 77, 81, 83, 84, 88
Banjaluka - 99
Baoii - 65, 70
Bar - 120
Barkov Konstantin Loginovi - 84
Bas (Bassus) - 109
Baumgartchner J.V. - 64
Be - 70, 99
Belosave - 90
Beograd - 32, 70, 90, 109-119
Berane - 21
Beri - 78
Berlin - 118
Berlinski ugovor - 120
Bihor - 111
Bijela -92
Bijela Gora - 120
Bijelo Polje - 6, 23, 24, 50, 64, 88, 115
Bijelo Polje (Zeta) - 79
* Sastavila Milenija Vraar
124
Zdravko Gagovi
Blace - 13, 75
Blagovijesti - 18, 26, 32, 37, 44, 51-53, 58, 59, 60, 73, 81, 84, 91, 94, 99
Blatina - 79, 89
Bobija - 90
Bocari Anastasije - Anastas - 99
Bocari piro - 99
Bogetii - 24, 79
Bogorodica - 13, 16, 17, 18, 20, 26, 30, 31, 32, 34, 37, 38, 41, 44, 47, 48, 49, 53,
56, 58, 59, 60, 62, 68, 70, 72, 80, 81, 83, 84, 88, 94, 110
Bogorodica Odigitrije - 20, 38, 49
Bogorodica sa Hristom - 17, 24, 32, 38, 47, 49, 50, 51, 52, 53, 58, 62, 76, 81,
83, 84, 88, 94, 97, 100, 103
Bogorodica sa Hristom i arhanelima - 51, 52
Bogorodica sa Hristom i prorocima - 32, 50, 53
Bogorodica sa prorocima - 26, 31, 44
Bogorodiina crkva - 13, 31, 101, 105
Bogorodiino kolo - 34, 115
Boj na Kosovu, tragedija - 78
Bojovi Duan - 89
Bojovi Maksim - 89
Bojovi Risto - 89
Bojovi Todor - 89
Boka - 24, 25, 46, 47, 51, 63, 64, 65, 92, 95, 99, 100, 118
Bokovo - 79
Boljevii - 79
Bornini - 106
Bosna - 46
Bosna i Hercegovina - 112
Bosno, otac zografa Dimitrija - 25
Botticielli - 64
Brajii - 95
Brajovi D. - 115
Bratstvo Sv. ora Grkog - 92
Brijege - 79
Brki N. - 110, 112
Brskovo - 111
Budimlja - 21, 22, 38, 65, 72, 105, 111, 112
Budisavci - 50, 51
Budva - 92, 95, 98, 99
Bugari - 111
Bugarska - 46, 77
Bukovik - 79
Buronje - 78, 79
C
Carigrad - 17, 18
Carigradska episkopija - 110
Ceklin - 50, 75
Cennini Cennino - 20, 111, 112
Cetinje - 13, 37, 50, 52, 75, 76, 78, 80, 83, 90, 94, 99, 109, 111, 112, 114-120
Cetinjski (Crnojevia) manastir - 13, 46, 50, 59, 78, 105, 115
125
Cetinjski vjesnik, novine - 78
Crkolez - 24
Crkva Dominikanskog manastira - 30
Crkva Jeksa - 21, 112
Crkva Preobraenja Hristovog - 79
Crkva Roenja Bogorodice - 79, 80, 81
Crkva Rodestva Bogorodice - 49
Crkva Sv. Andreje - 50, 75
Crkva Sv. Arhanela Mihaila - 89, 90
Crkva Sv. Atanasija - 79
Crkva Sv. Blagovjetenja - 79, 95
Crkva Sv. Dimitrija - 78, 79, 95
Crkva Sv. ora - 13, 34, 38, 47, 50, 52, 76, 78, 79, 89, 95
Crkva Sv. ora Grkog - 92
Crkva Sv. Eustahija - 48
Crkva Sv. Georgija - 49, 50, 52, 53, 78
Crkva Sv. Gospoe - 50, 92, 95, 101
Crkva Sv. Ilije - 49, 50, 78, 79, 89, 90
Crkva Sv. Jovana - 17, 18, 24, 41, 44, 49, 50, 56, 59, 60, 72, 75, 76, 81, 83, 84,
94, 95, 97, 103
Crkva Sv. Jovana Bogoslova - 13
Crkva Sv. Jovana Krstitelja - 13, 49, 75, 79, 89, 90, 109
Crkva Sv. Jovana Pretee - 83
Crkva Sv. Krsta - 99
Crkva Sv. Lazara - 49
Crkva Sv. Luke - 24, 47, 49, 50, 51, 101, 113
Crkva Sv. Marka - 64, 79
Crkva Sv. Mihaila - 50, 78, 79
Crkva Sv. Neelje - 50, 75, 95, 101
Crkva Sv. Nikolaja - 37
Crkva Sv. Nikolaja udotvorca - 115
Crkva Sv. Nikole - 13, 22-24, 32, 37, 38, 44, 47-50, 53, 56, 59, 62, 65, 70, 75-
81, 83, 84, 89, 90, 95, 97, 98, 101, 105, 113, 115, 117, 118, 120
Crkva Sv. Paraskeve - 78, 79, 84
Crkva Sv. Petke - 47, 49, 95, 112
Crkva Sv. Petra - 6, 44, 47, 75, 79, 115
Crkva Sv. Petra Cetinjskog - 78, 79, 80, 81, 83, 88, 90
Crkva Sv. Petra i Pavla - 13, 44, 47, 75, 92
Crkva Sv. Preobraenja - 32, 83, 89
Crkva Sv. Rize Bogorodice - 92
Crkva Sv. Save - 78, 79, 97, 99
Crkva Sv. Sergeja i Vakha - 65, 69, 70
Crkva Sv. Simeona - 79
Crkva Sv. Sofje - 17
Crkva Sv. Spasa - 21, 48, 79, 90, 95
Crkva Sv. Spiridona - 63, 70, 79
Crkva Sv. Stefana - 6, 23, 32, 49, 50, 52, 63, 79, 99
Crkva Sv. Tekle - 50, 75
Crkva Sv. Tome - 6, 18, 49, 79
Crkva Sv. Tripuna - 6
Crkva Sv. Trojice - 21, 24, 25, 50, 51, 78, 79, 81, 89, 92, 94, 95, 97, 99, 100
Crkva Sv. Vasilija Ostrokog - 47, 79, 80, 81, 83, 84, 86, 88, 116
Crkva Sv. Vavedenja - 79
126
Zdravko Gagovi
Crkva Sv. Velikomuenika Dimitrija - 120
Crkva Sv. Velikomuenika ora - 120
Crkva Sv. Vrai - 79
Crkva Uspenja Bogorodice - 13, 26, 31, 32, 47, 49, 56, 59, 65, 75, 78, 79, 89,
90, 116
Crkva Vaznesenja Hristovog - 79
Crkvine - 79
Crna Gora - 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 41, 45, 47, 51, 65, 70, 75, 76, 77, 78,
86, 90, 91, 99, 101, 106, 109, 111, 112, 115, 116, 117, 118, 119, 120
Crnogorevi Mladen S. - 121
Crnogorka, asopis - 77
Crnogorska mitropolija - 90
Crnojevia tamparija - 70
Crnojevii, dinastija - 19, 46, 70, 111
Crnojevi Ivan - 13, 14
Crnojevi Stefan - 111
Cvijeti - 83
eljari - 78
evo - 84
ilikov Aleksandar - 117
olanovi Marko - 90
olanovi Petar - 77, 89
olanovi Vaso - 90
eklii - 90
etkovi Maja - 106, 113
iii - 38
ipur - 84, 105
D
Dalmacija - 30, 46
Danica, majka zografa Dimitrija - 25
Danilovgrad - 6
Danj - 111
David, car - prorok - 37, 52, 53
David, djed zografa Dimitrija - 58
Debeli brijeg - 92
Deizis - 17, 18, 22, 25, 30, 34, 38, 41, 44, 45, 48, 49, 52, 56, 58, 60, 62, 72, 112
Didron - Schafer Cf. - 118
Dimitrije daskal-24, 25, 37, 44-51, 53, 58, 60, 64, 76, 78, 79, 89, 113, 116, 118
Dimitrije velikomuenik - 83
Dimitrijevi, prof. - 114
Dimitrijevii- Rafailovii - 51, 59, 63, 75, 101, 105
Dimitrijevi Danil(o) - 48, 49
Dimitrijevi ore - 48, 49
127
Dimitrijevi Gavrilo - 23, 47, 48, 49, 116
Dimitrijevi Rafailo - 48, 49, 51, 52, 53, 56, 58, 59, 60, 65, 75, 118
Dionisije, ivopisac - 20, 110
Djela apostolska - 23
Dobrievo - 22, 49
Dobrska upa - 79
Dobrsko Selo - 84
Dodoi - 78
Doljani - 5
Donje Kruevo - 114
Donji Breli - 79, 80
Donji Kokoti - 79
Donji Pobori - 95
Dra - 99
Dragievi Risto - 117
Dragovoljii - 21
Drenotica - 24
Drivast - 111
Druii - 79
Dubova - 79
Dubrovnik - 30, 95
Dugi Do - 79, 89
Duklja - 5, 105
Dupilo - 50, 75, 78
Durmitor - 115
Dvanaest apostola - 30, 38
Dvanaest praznika - 34
alovia klisura - 37
enovii - 52, 63, 79, 119
inovii - 79
inovski (braa) - 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 84, 89, 106, 117, 120
inovski Aleksandar - 77, 78, 80
inovski Krsto - 77
inovski Ljubomir - 120
inovski Milivoje - 78
inovski Panajot - 77
inovski Teofl - 78, 79, 80
inovski Vasilije - 78, 79, 80, 81, 83, 88, 89
inovski Velimir - 120
ore velikomuenik - 83
orevi Ivan M. - 118
orevi Petar - 112
ukanovi Marko - 86
uranovi piro - 99
urakovi Lucija - 120
urii - 99
uri Jelica - 115
uri Veljko - 120
uri Vojislav J. - 112, 113, 116, 118, 119, 120, 121
128
Zdravko Gagovi
E
Elvira - 15
Erakovii - 79
Erminija - 110
Eusevije, episkop - 15
Evanelska propovijed - 111
Evanelje - 111
Evropa - 13, 38, 63, 64
F
Frkovski urin - 77
Frutak - 79
Fundina - 79
G
Gacko - 21, 112
Gagovi (Joanovi - Rui) Arsenije, arhimandrit - 114, 115
Gagovi Zdravko -114, 118
Galicin - 115
Gavrilo, arhanel - 26, 37, 38, 44, 52, 53, 58, 70, 80, 84, 88, 94
Gavrilo, monah - 30
Georgije, krstar - 30
Georgije, zograf - 26
Giotto - 20, 111
Glavati - 48, 79
Glizica - 79
Gornja Selca - 79
Gornje Kruevo - 47, 115
Gornji Grbalj - 48, 50
Gorovii - 50
Graber J. -118
Graani - 49, 75
Granada - 15
Graur Neaga - 115, 119
Grbalj - 48, 50
Grci - 92, 111
Grka - 86
Gregovi Marko - 94, 99
Grifon - 109
Gusinje - 89
H
Hadi - Maksim, patrijarh - 25
Helena - 109
Herceg - Novi - 6, 64, 65, 69, 101, 111, 115
Hercegovci - 111
Hercegovina - 65, 70, 115
129
Homer - 109
Horacije - 109
Horos (Bogorodiino kolo) - 115
Hrist - 13, 15-18, 20, 24, 26, 30-32, 38, 44-47, 49-53, 56, 58-60, 62, 68, 70, 73,
76, 78, 81, 83, 84, 88, 94, 97, 100, 103, 109, 110, 115, 118
Hristos pouava u hramu - 68
Hristova uda - 97
Hrist Pantokrator - 38, 94
Hrist sa apostolima - 26
Hrist sudija - 17
Hrvatska - 46
Hvojnica - 21, 112
I
Ilija, prorok - 26
Ilija - 99
Ilinski Do - 78
Ilirija - 46
Ilirik - 19
Istok - 24
Isus Nevin - 26
Italija - 65
Ivanievi Rajka - 115
J
Jadran - 30
Jelena, carica - 97
Jerihon - 26
Jevanelje Divoa Tihoradia - 38
Jevreji - 26
Joica - 99
Jovan, apostol - 30, 34
Jovan, jevanelist - 41
Jovan - Kozma - 21-25, 31, 32, 34, 37, 38, 41, 44, 47, 51, 56, 70, 105, 112, 113
Jovan Krstitelj - 52, 53, 56, 89, 94, 97
Jovan, patrijarh - 26, 30, 113
Jovan Pretea - 30, 31, 38, 44, 45, 47, 48, 60, 95, 116
Jugoslavija - 115, 116
Justinijan, car - 17
K
Kajmakovi Zdravko - 112
Kalanj Pavle - 118
Kapela Sv. Nikole - 24
Kapii A. - 120
Kapisoda Ljubomir - 120
Karlo V panski - 92
Karlovaka mitropolija - 45, 62, 63, 68, 79
130
Zdravko Gagovi
Karlovo - 77
Katuri J., kaluer - 95
Kesarija - 15
Katedrala Sv. Marka - 64
Kijev - 45, 99
Kipar - 17
Kirievi Vladimir - 101
Klenj - 89
Kolari dr Miodrag - 119
Kolain - 78, 79, 89, 113, 120
Kom -78
Komneni - 46
Konsistorij(a) - 76, 78, 80, 81
Konsistorij nikiki -89
Konstancija - 15
Konstantin, car - 84
Konstantin Veliki - 58
Kontarin Konstantin - 58
Kont(o) Konstantin - 119
Kora Vojislav - 109
Korula - 30
Kosae - 14, 46
Kosijeri - 78
Kosor - 50, 79
Kosori - 90
Kosovo - 50, 78
Koljun - 95
Kotor - 6, 47, 49, 50, 113
Kovaevi Predrag V. - 117
Kovai - 50
Krajnji Do - 78
Kralje - 79
Krf - 49, 95
Krit - 17, 19, 92
Krmija - 21
Krtenje - 62, 83
Krtole - 99
Krunisanje Bogorodice - 72
Krusi - 79
Kruevac - 78
Kui - 50, 111
Kufn - 92
Kujovi Draginja - 120
Kukuljevi - Sakcinski Ivan - 59, 65, 119
Kuti - 6, 18, 49
L
Lastva - 48
Lazovi Aleksije - 52, 58, 59, 62, 64, 65, 69, 92, 99
Lazovii - 63, 65, 69, 70, 73, 92, 106, 111, 119
Lazovi Simeon - 64, 65, 68, 72
131
Ledino jaje - 109
Leontije, mitropolit - 34
Lesnovski Prolog - 118
Levant - 68, 92
Loeschke Walter - 118
London - 78
Longin - 23, 31, 32, 34, 37, 70, 72, 97, 105, 113, 114
Loven - 79, 89, 113
Luka, jevanelist - 16, 24, 41
Luka, pop - 117
Lutica - 47, 49
LJ
Ljesar Luka Ivanov - 115
Ljeevii - 49, 50
Ljekopolje - 79
Ljiljana, baba zografa Dimitrija - 25
Ljubibrati- Rui Savatije, mitropolit - 31, 47, 115
Ljubinkovi Radivoje - 109
Ljubotinj - 79, 90
M
Madarovi Georgije - 94
Mahala - 79
Makedonija - 46, 76, 77, 106, 113
Maksim, patrijarh - 24
Maksimovi J. - 109
Maksimovi Milentije, arhimandrit - 64
Maksim, patrijarh - 32
Malbaa Predrag - 109
Manastir Banja - 49, 51, 65, 111
Manastir Bijela - 79, 89
Manastir Blagovetenja Rudnikog -70
Manastir Breli - 49, 81
Manastir Brezojevica - 89
Manastir elija Piperska - 64, 79
Manastir Deani - 32, 64, 65
Manastir Dobrievo - 22, 49
Manastir Dobrilovina - 89
Manastir Donji Breli - 80
Manastir Donji Ostrog - 78, 79
Manastir Duboica - 25, 41, 44, 45, 46, 47, 51, 60, 105, 113, 115
Manastir urevi Stupovi - 89
Manastir Gornji Breli - 51, 79, 89
Manastir Graanica - 32
Manastir Gradite - 21, 22, 49, 50, 51, 52, 53, 56, 65, 95, 111, 117, 118
Manastir Hilandar - 22, 23, 45, 70, 112, 113
Manastir Kom - 89
Manastir Kosijerevo - 79
132
Zdravko Gagovi
Manastir Lomnica - 32
Manastir Mileeva - 32, 89, 114
Manastir Moraa - 13, 20-26, 30, 31, 46-48, 58, 109, 112, 113, 114, 116
Manastir Nikoljac- 23, 25, 50, 51, 52, 59, 62, 64, 65, 92
Manastir Ostrog - 24, 79, 95
Manastir Piva - 21, 25, 30, 31, 32, 48, 89, 111, 112, 114, 115
Manastir Podlastva - 5, 101, 109
Manastir Podmaine - 49, 95, 111
Manastir Podmalinsko -13, 79
Manastir Podostrog - 101
Manastir Podvrh - 21, 23, 24, 37, 38, 41, 44, 51, 58-60, 72, 105, 112, 113, 115, 117
Manastir Praskvica - 24, 25, 46, 50, 95, 98
Manastir Reevii - 65, 70, 92, 99, 111
Manastir Savina - 48, 51, 56, 64, 65, 68, 69, 72, 116, 118, 119
Manastir Sirogojno - 64
Manastir Stanjevii - 50, 51, 75
Manastir Studenica - 32, 65
Manastir Sv. Arhanela -21
Manastir Sv. Nikole Dabarskog - 32
Manastir Sv. Trojice Pljevaljske - 21, 22, 25, 34, 64, 65, 70, 72, 76, 80, 84, 89, 119
Manastir udikova - 21
Manastir Topla - 92, 95
Manastir Velika Hoa - 32
Manastir Vranjina - 120
Manastir drebaonik -79
Manastir itomisli - 22, 24, 47, 51, 58
Marija Magdalena - 97
Marko, jevanelist - 41
Markovi dr edomir - 101, 109
Martinii - 79, 89, 109
Martinika gradina - 6
Martinovi Duan - 120
Martinovi Uro - 120
Matagui -79
Matej, jevanelist - 41
Mazali oko -117, 121
Maii - 92
Medakovi Dejan - 111, 116, 117, 118, 119
Medojevi Jovo - 109, 113, 115
Medun - 89, 111
Mehmed II Osvaja, sultan - 19, 41
Metrovieva zbirka - 49
Meterizi - 78, 120
Mihail(o), arhanel - 26, 52, 53, 81, 84, 88, 94, 113
Mihailovi Boo . - 114, 115
Mihailovi Milentije, arhimandrit -64, 72, 119
Mijokusovii - 79
Mijovi Pavle - 109, 111, 113, 115, 116, 117
Milanovi . - 115
Milanski edikt o tolernaciji - 5
Milii - 64
Mili Lazar - 64
Milija, vojvoda - 21
133
Milos - 92
Milosavljevi Dragia - 111, 112, 119
Miloevi Avakum, iguman - 64, 72
Miloevi Desanka - 113, 116, 117
Milovi dr Jevto - 116
Minhen -70
Mioljica - 89, 90
Mioska - 25, 113
Misail, jeromonah - 34
Mitrofanovi Georgije - 22, 30, 31, 70, 105, 112
Mitropolija cetinjska - 19, 89, 90
Mleii (Mleani)- 19
Mletaka Republika - 46
Mojde - 101
Molitva u Getsemanskom vrtu - 68
Momirovi Petar - 115
Mratinje - 115
Mrke - 79
Mrkovi - 49
Mrtvo Duboko - 89
Mustur Vasilije - 119
Muzej Vrbaske Banovine - 99
Muzej za umjetniki obrt - 49
N
Narodni muzej (Beograd) - 49, 51
Narodni muzej (Cetinje) - 49, 52
Nedremano oko - 26, 38, 44, 49, 58, 62
Negri - 77
Nerukotvoreni ubrus - 95
Nekovi Jovan - 101, 109
Nevjerstvo Tomino - 68
Nikolja - 111
Nikon, patrijarh - 21
Niki - 21, 79, 86, 120
Niii - 99
Nova Varo - 64
Novi Pazar - 76, 77
Novi Sad - 23, 70, 109, 112, 113, 118
Novo Selo - 79
Novoselje - 99
Nj
Njegui - 49, 50, 75, 90, 95
Njive - 78
O
Oinii - 13, 75, 120
134
Zdravko Gagovi
Odesa - 115
Onogot - 111, 112
Orahovac - 99
Orahovo - 79
Orasi - 78
Orja Luka - 79
P
Pajsije, patrijarh - 34
Palatin - 118
Palestina - 32
Pariz - 38, 115
Patrovii - 22, 49, 117
Pe - 24, 31, 113
Peka patrijarija - 19, 24, 50
Pejovi Tatjana - 109, 115, 116, 118
Pelev Brijeg - 79, 89
Petar Veliki, ruski car - 114
Petkovi dr Vladimir R. - 115
Petkovi Sreten - 109, 111, 112, 113, 114, 116, 119
Petrograd - 70
Petrovac na Moru - 49, 50, 99, 118
Petrovii, selo - 79
Petrovi Njego Danilo, knjaz - 76
Petrovi Njego Nikola I - 76, 78, 80, 81, 86, 106
Petrovi Njego Petar II - 75
Piva, oblast - 32, 49
Pljevlja (Taslida) - 22, 65, 70, 72, 89, 111, 113, 119
Pobre - 13
Poda - 65, 69
Podgorica (Depedogen) - 77, 78, 90, 111, 120
Popovii, selo - 64
Popratnica - 78
Porta - 19
Poenje - 13
Praevalis (Prevalitana) - 5
Praa - 99
Prag - 70
Pravilovi M. - 118
Pranj - 99
Predi Uro - 86
Preobraenski, ruski prof. - 86
Preobraenje - 32, 83
Prevlaka - 5, 78
Priboj - 65, 111, 119
Prijepolje - 109, 113
Primorje - 6, 19, 46, 70, 73, 92, 95, 98, 99
Progonovii - 78
135
R
Radovanii - 49, 52
Radoji Svetozar - 5, 111, 112, 113, 114, 118
Radojkovi Bojana - 115
Radovii - 92
Radovi ivko - 114
Radul zograf - 23, 24, 25, 38, 41, 44, 45, 46, 47, 50, 51, 58, 60, 62, 70, 113, 117
Rafailovii, zograf - 49, 52, 63
Rafailovi Ivo (Hristoforov) - 50, 76, 120
Rafailovi Jovo (Hristoforov) - 50, 76, 120
Rafailovi Petar - 49
Rafailovi Vasilije - 50, 53
Rafailovi - Vasiljevi ore - 50, 56, 75
Rafailovi - Vasiljevi Hristofor - 50, 56, 75, 117
Raievi Andrija - 70, 119
Raievii - 79, 89
Raievi Slobodan - 112
Raki Svetlana - 112, 113, 114, 117
Raki Zoran - 113
Raspee - 30, 32, 34, 41, 44, 48, 49, 50, 53, 56, 59, 60, 62, 70, 72, 76, 80, 81, 83,
84, 94, 97, 100, 103
Raka - 46
Reich - 118
Relezi - 78
Republiki zavod za zatitu spomenika kulture - 37, 94, 109, 114, 115, 117,
118, 119
Resna - 90
Reevii - 70, 92, 111
Rijeki Grad - 78
Rijeka Crnojevia - 21, 112
Rim - 25
Risan - 25, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 92, 101, 111, 113
Risanska ikonopisna kola - 46
Roenje Bogorodice - 47, 83
Roenje Hristovo - 47, 83
Roganovi Ilarion, mitropolit - 76, 77, 80
Rogatica - 99
Rovinski P. A. - 109, 120
Rusija - 21, 77, 88, 90, 106, 115
Ruski sveti sinod - 86, 114, 115
Rvai - 78
S
Samardi Radovan - 111
Sarajevo - 24, 50, 65, 99
Sedmi vaseljenski sabor - 110
Sedobra - 89
Senecije, episkop - 109
Set - 118
Simeon, iguman - 32
136
Zdravko Gagovi
Simonovi Nikifor, iguman - 115
Singra Andrej - 86
Siricije, papa - 109
Sjerkovi - Mokov Duanka - 119
Skadar - 109
Skovran Anika - 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117
Slatina - 79
Slavonija - 46
Slovnik- 59, 65, 119
Smokovac - 101
Smokovii - 90
Smrt Bogorodice - 32
Soko - 13, 75, 109
Sokolovii - Ruii - 114
Sokolovi Makarije - 19
Sokolovi Mehmed - paa - 19, 111
Solomon, car - prorok - 37, 52, 53, 58, 94
Solun - 99
Sotonii - 79
Spi - 99
Split - 30, 118
Spu - 79
Srbija - 46
Sretenje - 32, 83
Srpska - 78, 109, 117
Stanisaljevii - 79
Staniii -95
Stara pravoslavna crkva - 50
Stara Srbija - 113
Stareva Gorica - 101
Stari Vlah - 64, 65
Stefan, arhiakon - 81, 88
Stefan Deanski - 114
Stefan, iguman i jeromonah - 38
Stefan, prvomuenik - 116
Stematografja - 77
Stijena Piperska - 78
Stojanovi Ljubomir - 112
Stojkovi Lazar - 109
Strahinja, pop - 21, 22, 25, 26, 30, 31, 38, 72, 105, 112
Stratimirovii - 69
Suboti Gojko - 109
Suepan - 6
Sunjak - 95
Sutvara - 50
Sv. Gora - 20
Sv. Arsenije - 97, 100
Sv. Dimitrije - 78, 79, 95
Sv. ore - 13, 47, 50, 78, 79, 89, 95
Sveta Gora - 20
Sveti oci - 111
Sveti Stefan - 111
Sv. Haralampije - 118
137
Sv. Hristofor - 47, 53, 117, 118
Sv. Jovan - 17, 41, 44, 56, 59, 60, 72, 81, 83, 84, 94, 97, 103
Sv. Jovan Krstitelj - 13, 49, 75, 79, 89, 90
Sv. Jovan Pretea - 83
Sv. Luka - 24
Sv. Nikola - 13, 22, 24, 32, 37, 47-50, 53, 56, 59, 65, 75, 77-81, 84, 89, 90, 95,
101, 105, 113, 115, 117, 120
Sv. oci - 90
Sv. Petar Cetinjski udotvorac - 78, 79, 80, 81, 88, 90
Sv. Petka - 47
Sv. Sava - 23, 49, 78, 79, 97, 99
Sv. Sava Osveeni - 49
Sv. Sava Srpski - 23
Sv. Sebastijan - 23
Sv. Sergej i Vakho - 65, 69, 70
Sv. Simeon - 79
Sv. Spiridon - 63, 79
Sv. Sr i Vakho - 23
Sv. Stefan - 23, 32
Sveti Stefan, grad - 111
Sv. Stefan Piperski - 78, 116
Sv. Tri jerarha - 48
Sv. Tripun - 23
Sv. Trojica, ikona - 21, 24, 25, 50, 51, 78, 79, 89, 92, 95, 99
Sv. Trojica, praznik - 34
Sv. Trojica (Sergejevska Lavra) - 76
Sv. Vasilije Ostroki udotvorac - 47, 79, 80, 81, 83, 84, 86
abani - 79
ara - 113
avnik - 13, 75, 89, 90
epan - Polje - 13, 70
ibenik - 65
iii - 47, 50
panija - 15
titarica - 89
T
Tajna veera - 80, 81, 83, 84, 86, 88, 97
Tara - 21
Teodor, iguman - 21
Teodosije, iguman - 34, 44
Teodosije, pisac - 23
Tertulijan - 118
Taslida - 111
Titograd - 109, 113
Tivat - 5
Toci (Tolac) - 70
Tomanovi Simo Milutinov, ikona-itulja - 48
138
Zdravko Gagovi
Tomi Gordana - 113, 115
Tomii - 79
Toskana - 30
Trebinje - 115
Tri svetitelja - 113
Trogir - 30
Trojanski rat - 109
Trst - 99
Trimorfon - 18
Tujkovii - 50
Tujkovi Maksim - 50, 51, 52, 59, 60, 62, 63, 65, 75, 117
Turci - 19, 111, 113, 114
Turska - 13, 90
U
Ubli - 79
Ugnji - 78
Uffzi, palata - 64
Ulazak Hrista u Jerusalim - 32
Ulcinj - 6, 84, 101, 120
Ukrajina - 68
Umbrija - 30
Uspenje Bogorodice - 26, 31, 32, 34, 47, 48, 68, 116
Uspenjska crkva - 34
Utrg - 78
V
Valjevo - 101
Van Haamskerck Maarten - 64
Vasari - 64
Vasilije, iguman - 34
Vasilije, mitropolit - 34
Vasilije Veliki - 16
Vasiljev Ljupka - 115
Vaskrsenje - 32, 83
Vaskrsenje Lazarevo - 32
Vavedenje - 32
Vaznesenje - 32, 83
Veera u Emausu - 97
Velika savinska crkva - 64, 65
Veliki Deizis - 22, 30, 44
Veliki praznici - 18, 34, 83, 86, 88, 94, 97
Velja Gora - 79
Velje Duboko - 90
Venecija - 19, 68, 92, 99, 113
Venecijanci - 48
Venezijan Paolo - 30
Vignjevii - 79
Vilusi - 90
Visarion, arhiepiskop - 92
139
Vizantija - 14, 17, 20, 37, 69, 75, 101, 119
Vizantijsko carstvo - 13
Vlaka crkva - 78, 80, 81, 120
Vojvodi Ivan - Gerasim, eklisijarh - 34
Voljavac - 101
Vraenovii - 49
Vranovii - 50
Vranje - 77
Vranjina - 78, 84, 90, 120
Vrba - 78
Vrbica Mihailo - 90
Vrela - 13, 75
Vrhobrezica - 70
Vujii Avesalom, jeromonah - 25
Vujii Rajko - 109, 111-113, 115-119
Vujii Vaso - 89
Vujovi Blao - 90, 120
Vujovi Marko urov - 90
Vukaevi Labud - 90
Vuki - Kosaa epan - 13
Vukovci - 78, 120
Vukovi Boidar - 92
Vuksan, prilonik - 31
W
Wien - 118
Z
Zabes - 78
Zabre - 49, 50
Zair - 78
Zadar - 30, 121
Zagora - 50, 79
Zagrae - 13
Zagreb - 65, 109-111, 113, 115-117, 119, 121
Zajear - 90
Zavala - 22
Zdravkovi Ivan - 109
Zetiri Naum - 92, 94, 95, 99
Zlatibor - 64
Zupci - 79
abljak - 79, 111

afarovi Hristofor - 77
arkovo - 115
itije sv. Hristofora - 118
ivkovi Dragoje - 109, 111
ugi Sava - 89, 90
140
Zdravko Gagovi
141
IZ RECENZIJA
Kao iskusni konzervator i restaurator, a uz to afrmisani slikar, Gagovi
je u spoju te dvije vokacije godinama uporno sakupljao grau za ovo
svoje djelo. Posebnu panju je s pravom koncentrisao na kamene oltarne
pregrade iz doba preromanike (9-12 v.), na rezbarene i slikane ikonostase
postvizantijske epohe (17-19 v.), na neke ikonografske i umjetnike
specifnosti, te na njihove autore.
Fragmente kamenih oltarnih pregrada, parapetne ploe, grede i stubii
pronaeni u primorskim crkvama (Sv. Stefan u Suepanu, Sv. Toma u
Kutima, na Prevlaci i drugdje), kao i onim u unutranjosti ( Martinika
gradina, Sv. Petar u Bijelom Polju ), Gagovi je- pored akribinih opisa i
jasnih crtea - tamo gdje je to bilo mogue dopunio nedostajuim detaljima.
Ponegdje je uspjeno izvrio i kompletnu rekonstrukciju prvobitnog
izgleda to, zapravo, predstavlja virtuelnu restituciju tih spomenika. Na
taj nain je postignut pregledniji izgled uz potpuniji i sugestivniji uvid u
ikonografski repertoar
Pored ikonografskih osobenosti pojedinih ikonopisaca Gagovi, uz
potovanje ranijih istraivanja, uspjeno pronie i raspravlja o njihovim
likovnim osobenostima od Longina, Georgija Mitrofanovia, Jovana-
Kozme, zografa Radula, do brae inovski kao posljednjih izdanaka
autentine rezbe na naim prostorima.
Pored itavih ikonostasa Gagovia zanimaju i karakteristini detalji kao i
pojedinani svetitelji. Na njima uoava i minuciozno iscrtava sve detalje,
pa i one koji se na fotografji ne mogu uoiti To daje posebnu vrijednost
njegovoj radnji koja, po mom miljenju, predstavlja originalni pristup
prouavanju i prezentiranju ovog segmenta nae kulturne batine.
Iz svega navedenog smatram da knjiga Zdravka Gagovia, sadrajno i
metodoloki, predstavlja originalan i vrijedan doprinos problematici
kojom se bavi...
Prof. dr Rajko Vujii, istoriar umjetnosti
142
Zdravko Gagovi
...Gagovi je na uvaeni slikarkonzervator i dugogodinji kulturni
poslenik. Autor je iroj publici poznat i kao slikar srednje generacije,
osobenog stila i likovne vokacije...
Radei posao slikara- konzervatora dugi niz godina (neto vie od tri
decenije zaposlen je u Republikom zavodu za zatitu spomenika
kulture), Gagovi je imao priliku da se neposredno upozna sa brojnim
kulturno istorijskim spomenicima i da na njima vri strunu sanaciju
i rekonstrukciju, vraajui im nekadanji sjaj i ljepotu. Radio je to s
posebnom panjom, krajnje profesionalno i s neskrivenim emocijama.
Njegovi esti susreti sa sakralnim slikarstvom (ivopisom i ikonopisom)
uticali su na njegova nastojanja da ih priblii savremenom ovjeku i da
njihovu neprolaznu ljepotu i svjeinu, iako su prohujali vjekovi, stavi u
korice i razgrne pred oima ire crnogorske javnosti. Zasigurno, da je
u tom nastojanju progovorila ona druga Gagovieva vokacija, njegova
potreba da se iskae kiicom i perom. Okom suptilnog opservatora uspio
je da minucioznim tretmanom zabiljei mnoge detalje, koji su, upravo
zahvaljujui njemu, sagledani u pravom svijetlu.
Ovaj, po svemu sudei originalan poduhvat, pored dosada brojnih
publikovanih radova, znaajnih knjiga i dostupne arhivske grae, znai
jedan korak naprijed u obogaivanju vlastite spoznaje nae povijesti i
mogunosti da potpunije proniknemo u vrijeme koje je davno prolo.
Danas, kada se vraamo korijenima i kada se s razlogom preispituje
crnogorska prolost, od posebne je vanosti da to rade znalci, profesionalno
i struno. U ovom sluaju to je zbilja tako.
...Rukopis je pisan s velikom prepoznatljivou, sistematino i
deskriptivno. Uz tekst je priloen, kao posebni likovni dodatak, trideset
i jedan crte, koje je autor sigurno i precizno izveo i koji rukopisu daju
posebnu vrijednost.
Srdano podravam inicijativu Zavoda za zatitu spomenika kulture na
Cetinju, u namjeri da objavi Gagoviev tekst, pisan dugim i strpljivim
radom, popraen adekvatnim crteima, koji potvruju visoke umjetnike
domete zografske umjetnosti, ali i naeg autora.
Ane Kapii, muzejski savjetnik
143
SADRAJ
KAMENE OLTARSKE PREGRADE ...................................................................... 5
IKONE I IKONOSTASI .......................................................................................... 15
ZLATNI VIJEK IKONOPISA I IKONOSTASA U CRNOJ GORI ..................... 19
IKONOSTAS MANASTIRA MORAA .............................................................. 26
IKONOSTAS MANASTIRA PIVA ....................................................................... 31
IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U PODVRHU ............................................ 37
IKONOSTAS MANASTIRA DUBOICA ........................................................... 41
RISANSKA IKONOPISAKA RADIONICA ..................................................... 46
IKONOSTAS RAFAILA DIMITRIJEVIA U RADOVANIIMA ................... 52
IKONOSTAS VASILIJA RAFAILOVIA U GRADITU .................................. 53
IKONOSTAS MALE SAVINSKE CRKVE ........................................................... 56
IKONOSTAS MAKSIMA TUJKOVIA U NIKOLJCU ..................................... 59
IKONOPISNA RADIONICA PORODICE LAZOVI ....................................... 63
IKONOSTAS VELIKE SAVINSKE CRKVE ........................................................ 65
IKONOSTAS CRKVE SV. SERGEJA I VAKHA U PODIMA ........................... 69
IKONOSTAS MANASTIRA SV. TROJICE U PLJEVLJIMA ............................. 70
POECI IZRADE IKONOSTASA U PODLOVENSKOJ CRNOJ GORI ....... 75
IKONOSTAS CRKVE SV. NIKOLE U OINIIMA ......................................... 75
IKONOPISAKA RADIONICA BRAE INOVSKI ....................................... 77
IKONOSTAS VLAKE CRKVE NA CETINJU ................................................... 80
IKONOSTAS MANASTIRA BRELI ................................................................... 81
IMPORTOVANI IKONOSTASI ............................................................................ 84
IKONOSTAS DVORSKE KAPELE NA IPURU ............................................... 84
IKONOSTAS CRKVE SV. VASILIJA OSTROKOG U NIKIU .................... 86
IKONOSTASI DOMAIH IKONOPISACA ....................................................... 89
IMPORTOVANI IKONOSTASI U BOKI ............................................................. 92
IKONOSTAS CRKVE SV. TROJICE U BUDVI ................................................... 92
IKONOSTAS MANASTIRA PRASKVICA.......................................................... 95
IKONOSTASI KOLOVANIH BOKELJSKIH SLIKARA .................................. 99
NOVI MILENIJUM, NOVI IKONOSTASI ........................................................ 101
NAPOMENE .......................................................................................................... 109
INDEKS IMENA ................................................................................................... 123
144
Zdravko Gagovi
Zdravko Gagovi, slikarkonzervator (Sarajevo, 1948.). Likovnu umjetnost je diplomirao na
Pedagokoj akademiji u Nikiu. Specijalizovao je konzervaciju i restauraciju zidnog i tafelajnog
slikarstva u |s|i|u|c Ccn|ra|c dc| Rcs|aurc u Rimu. Od 1971. godine radi u Republikom zavodu za
zatitu spomenika kulture na Cetinju.
Uestvovao je, uradio projekte ili rukovodio konzervatorskorestauratorskim radovima na gotovo
svim fresko dekoracijama, ikonostasima i brojnim ikonama i tafelajnim slikama irom Crne
Gore.
Uestvovao je u radu vie jugoslovenskih i meunarodnih strunih simpozijuma.
Autor je TV serijala Zlatni vijek crnogorskih ikonostasa.
Dobitnik je brojnih nagrada iz oblasti zatite kulturne batine: Pctc|jc Satcza dru|ata |cnzcrta|cra
Jugoslavije - Beograd 1975. god; Plakete sa Diplomom Saveza drutava konzervatora Jugoslavije - Ohrid
1985. godine; nagrade Milorad Medi Udruenja konzervatora, restauratora i ljubitelja umetnosti Reantika-
Beograd 2005. godine i drugih.
lan je ULUCG od 1982. godine. Uestvovao je na brojnim samostalnim i zajednikim izlobama
u zemlji i inostranstvu. Dobitnik je nagrade za slikarstvo Lubarda, Milunovi, Stijovi, za 2003.
godinu.
Dobitnik je Druge nagrade na Prvom meunarodnom bijenalu male ikone Sveti Stefan 2003.
godine.

Zdravko Gagovic, CRNOGORSKI IKONOSTASI I NJIHOVI TVORCI

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zdravko Gagovic, CRNOGORSKI IKONOSTASI I NJIHOVI TVORCI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Sin i prvi uenik Dimitrijev, Gavrilo, kratko se bavio ikonopisom. Jedina

abljak - 79, 111

You might also like