Zaustavljeni Proces 2 Small 2

ZAUSTAVLJENI PROCES OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI DOKUMENTA 2009-2011.
DRUGI DIO Edicija Posebna izdanja, knjiga 5. Izdavai: Bonjako nacionalno vijee, Novi Pazar Centar za bonjake studije, Tutin Za izdavaa: Esad Dudevi Prijevod: Selma Slezovi Priprema: Nedad Smailagi Alma Husi tampa: Beoknjiga, Beograd Tira: 1.000 Novi Pazar 2011.
ZAUSTAVLJENI PROCES
DOKUMENTA
O ZAUSTAVLJANJU I ONEMOGUAVANJU KORIENJA USTAVOM I ZAKONOM GARANTOVANIH PRAVA SANDAKIH BONJAKA U REPUBLICI SRBIJI
2009-2011.
Novi Pazar, novembar 2011.
RIJE UZ DRUGI DIO KNJIGE

Drugi dio ove knjige mogao je imati naslov: Nastavljen proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Mogao je, ali nije. Dravne vlasti i dalje ostaju pri stavu da uskrate pravo na nacionalni identitet i korienje kolektivnih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Srbiji i time kre Ustav, zakone i standarde Evropske unije, ijem sistemu vrijednosti stremimo kao drava i drutvo. U meuvremenu, Bonjako nacionalno vijee je pokrenulo postupak kod Povjerenice za zatitu ravnopravnosti, sa namjerom da dobijemo jo jedan nezavisan sud, pored miljenja Zatitnika graana, o naoj procjeni da je dolo do povrede Ustavom i zakonom garantovanih prava Bonjaka u Srbiji kroz proces zaustavljanja i onemoguavanja korienja tih prava u praksi. Uraeni su kompletni nastavni programi za predkolski, osnovni i srednjokolski nivo sistema obrazovanja na bosanskom jeziku, u skladu sa zakonom i na osnovu Modela za obrazovanje za sandake Bonjake u Republici Srbiji, kao zajednikog dokumenta radne grupe Ministarstva prosvjete i Odbora za obrazovanje BNV, kao i miljenja Zavoda za unapreenje obrazovanja i vaspitanja. Resorno ministarstvo i dalje odbija uporno da implementira pravo na obrazovanje na svom maternjem bosanskom jeziku pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Srbiji. Osnovan je i registrovan Zavod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji a nakon to su resorni ministar za kulturu i Vlada odbili da osnuju ovu krovnu nacionalnu i kulturnu instituciju, kao to je uradila pokrajinska vlada za vojvoanske nacionalne zajednice. Vie od godinu dana Programski odbor RTS je odbijao da uputi zakljuak ovog organa direktoru i upravnom odboru Javnog servisa Radio televizije Srbije o prihvatanju inicijative i elaborata o osnivanju redakcija za programe na jezicima manjinskih naroda koji ive van teritorije Vojvodine, prije svega za sandake Bonjake, Albance, Vlahe i Bugare. I u ovoj oblasti, kao i kod obrazovanja na svom maternjem jeziku, oigledan je nejednak poloaj nacionalnih zajednica u Vojvodini i u Centralnoj Srbiji. Dolo je do nekih, dodue skromnih pomaka u oblasti slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma. Bonjako nacionalno vijee odralo je seriju seminara i konsultativnih sastanaka sa prosvjetnim radnicima, novinarima i kulturnim stvaraocima na temu izrade odgovarajuih strategija i implementacije prava u oblastima obrazovanja, medija i kulture. BNV je odralo vie sastanaka i razgovora sa predstavnicima domaih i meunarodnih isntitucija koje se bave zatitom i unapreenjem ljudskih i manjinskih prava. Upueno je i pismo predsjedniku Srbije Borisu Tadiu. Nakon promocije prvog dijela zbirke dokumenata Zaustavljeni proces, dolo je do napada na moj ziki integritet i sigurnost u Beogradu, zbog ega sam zamrznuo svoj status narodnog poslanika u Republikom parlamentu. U Novom Pazaru, novembra 2011. Esad Dudevi
PREDGOVOR
Donoenjem Deklaracije o poloaju sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, od 27. juna 2009. godine, Bonjako nacionalno vijee je otvoreno i precizno, prvi put, nakon demokratskih promjena u Beogradu, upozorilo politiku i strunu javnost na poloaj i probleme u ostvarivanju nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Sandaku. Umjesto odgovora i spremnosti da se nagomilani problemi rjeavaju u skladu sa Ustavom, zako nima i standardima Evropske unije, plasiran je fenomen Zukorli, kao alibi i izgovor dravi, da Bonja ci ne znaju ta hoe i poeo je proces svakovrsne manipulacije sa itavim jednim narodom i njegovim legitimnim predstavnicima i institucijama. U priu su ukljueni i neuspjeni izbori za novi saziv Bonjakog nacionalnog vijea, na kojim nijedna lista nije osvojila dovoljan broj glasova podrke bonjakog birakog tijela, a pregovori o formiranju novog saziva od vijenika sve tri liste nijesu uspjeli, zbog opstrukcija predstavnika druge dvije liste i sada ve biveg ministra za ljudska i manjinska prava. Takav ignorantski odnos dravnih vlasti, Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea je, u skladu sa zakonskim odredbama i nadlenostima, denisao kao proces zaustavlja nja i onemoguavanja korienja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Srbiji, i on traje i danas. Za neto vie od dva mjeseca nakon donoenja Deklaracije BNV, Narodna Skuptina Republike Srbije usvojila je Zakon o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina, ime je ovaj dokument dobio jo vie na snazi u pojaanim nadlenostima koja se prenose nacionalnim vijeima. Uslijedila je izrada konkretnih projekata, programa, elaborata i modela od strane Vijea za implementaciju zakonskih prava u oblasti slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma, obrazovanja i info rmisanja na bosanskom jeziku, kao i zatiti bonjakog kultu rnog nasljea. Izradu ovih dokumenata pratila je i redovna prepiska sa resornim ministarstvima i zahtjevi da se ta prava u formi projekata imple mentiraju u praksi. Uporedo sa tom prepiskom, ila su i redovna pisma, kao i saoptenja za javnost, upoznavanje i predstavnika meunarodne zajednice u naoj zemlji, koji se bave ispunjavanjem standarda u oblasti poto vanja ljudskih i manjinskih prava. O nedopustivom odnosu u ispunjavanju ustavnih i zakonom garantovanih prava pripadnika bonja ke nacionalne zajednice, kao narodni poslanik Bonjake liste u vie navrata upozoravao sam javnost, resorne ministre, predsjednika Vlade, kao i druge rele vantne faktore i organe i sa govornice Narodne skuptine Republike Srbije. Dokumenta koja slijede rjeito govore o tome, vie od bilo kakve analize. Vrijeme koje je pred nama, pokazae: Da li sandaki Bonjaci mogu u institucijama sistema da ostvare svoja ustavna i zakonska prava? U Novom Pazaru, juna 2011. Esad Dudevi
Obrazovanje na bosanskom jeziku
R.br. 121-10/2011
SAOPTENJE ZA JAVNOST Predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea Esad Dudevi i ef resora za obrazovanje u Vijeu dr Redep krijelj, uputili su pismo ministru prosvjete i nauke arku Obradoviu, u kojem se kae: Potovani gospodine Ministre, Shodno ranije usvojenim aktima Bonjakog nacionalnog vijea, koje smo dostavili Ministarstvu prosvjete Republike Srbije, poev od 11.11.2009. godine, a u vezi elaborata o prijedlogu Modela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, obavjetavamo Vas da smo paljivo razmotrili Va odgovor od 01.04.2011. godine i sugestije po pitanju pomenutog i donijeli sljedee zakljuke: U elji da se deblokira ostvarivanje prava sandakih Bonjaka na obrazovanje na maternjem bosanskom jeziku, Bonjako nacionalno vijee izraava spremnost da nastavi svoje zapoete aktivnosti u vezi Modela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji na sljedei nain: Bonjako nacionalno vijee izraava spremnost da u zakonskom roku odri seminare za uitelje I-og, nastavnike V-og razreda osnovne kole i profesore Iog razreda srednje kole koje e odrati referentni univerzitetski profesori bosanskog jezika i obaviti potrebnu sertifikaciju nastavnog osoblja za efikasno obavljanje i izvoenje nastave na bosanskom jeziku; U skladu sa Ustavom i zakonskim normativima i odgovarajuim odlukama Bonjakog nacionalnog vijea, nastava e se obavljati prema Modelu obrazovanja za sandake Bonjake koji je adekvatan multietnikoj strukturi u optinama u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi; Bonjako nacionalno vijee e u zakonskom roku dostaviti prijedlog optih osnova predkolskog programa, nastavne planove i programe osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja i osnove vaspitnog programa, za sadraje koji izraavaju posebnost bonjake nacionalne zajednice iz oblasti historije, muzikog vaspitanja i likovne umjetnosti i to za I-i i V-i razred osnovne kole, kao i za I-i razred srednje kole za kolsku 2011/2012. godinu, u skladu sa zakonom; Bonjako nacionalno vijee e uraditi prijedlog programa osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja za nastavni predmet Bosanski jezik i knjievnost za navedene razrede, u skladu sa zakonom;
ZAUSTAVLJENI PROCES
udbenika sa srpskog na bosanski jezik za nastavne predmete opteg smjera, ili e obezbijediti uvoz udbenika iz Republike Bosne i Hercegovine, uz saglasnost Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine; Obavjetavamo Vas da je Bonjako nacionalno vijee obezbijedilo dovoljan broj potpisa gradana - roditelja u skladu sa miljenjem Zavoda za unapreenje vaspitanja i obrazovanja i standardima EU; Bonjako nacionalno vijee e posebnim dopisom zatraiti da Ministarstvo prosvjete Republike Srbije prui neophodnu finansijsku i strunu podrku realizaciji pomenutih aktivnosti.
S potovanjem, U Novom Pazaru, 04.05.2011.godine
ef resora za obrazovanje Dr Redep krijelj
Predsjednik Izvrnog odbora Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
Kae se u pismu upuenom ministru prosvjete i nauke arku Obradoviu.
U Novom Pazaru, 05.05.2011.godine
ef Glavnog ureda Vijea Alma Husi, dipl.pravnik
Adresa: Glavni ured Vijea, 28. Novembra bb, 36300 Novi Pazar, Sandak, Republika Srbija. tel. 381 20 315 608, fax. 381 20 314 107, e-mail: glavni.ured@bnv.org.rs; www.bnv.org.rs
10
OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO
Potovani, Pozivamo Vas na zajedniki sastanak koji e se odrati u utorak, 31. maja 2011. godine u 11 sati, u prostorijama glavnog ureda Vijea. Cilj ovog sastanka je da se formira tim koji e konkretizovati potrebne aktivnosti za primjenu Modela obrazovanja za Bonjake Republici Srbiji, a o kojima su ve voeni razgovori sa predstavnicima Ministarstva prosvjete i Zavoda za unaprjeivanje obrazovanja i vaspitanja. Na sastanak su pored direktora kola, pedagoga i nastavnika koji predaju tzv. nacionalnu grupu predmeta, pozvani i naelnici kolskih uprava iz Novog Pazara i Uica kao predstavnici resornog ministarstva i predstavnici optinskih slubi obrazovanja. Oekujemo da ete se odazvati pozivu i aktivnim ueem u radu sastanka doprinijeti rjeavanju problema sa kojima se Bonjaci susreu u procesu primjene pomenutog Modela. U sluaju spreenosti molimo Vas da nas pravovremeno obavijestite ili poaljete svog predstavnika. Unaprijed zahvaljujemo na saradnji.
U Novom Pazaru, 26.05.2011. godine
Odbor za obrazovanje Muratka Fetahovi, predsjednica
11
ZAUSTAVLJENI PROCES
12
R.br.159-02/2011
Slubena biljeka po izvjetaju Esada Dudevia, predsjednika Izvrnog odbora Vijea i narodnog poslanika sa
Sastanaka odranog 09.06.2011.godine u 14h u prostorijama Narodne skuptine Republike Srbije, Esad Dudevi, predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea i Desanka Radunovi, predsjednica Nacionalnog prosvjetnog savjeta Republika Srbije
Dogovori: 1. Da se hitno uradi nastavni plan i program za jezik nacionalne manjine, za I i V razred osnovne kole i za I razred srednje kole to je i iskljuivo nadljenost Bonjakog nacionalnog vijea i to podlijee verifikaciji na Nacionalnom prosvjetnom savjetu; 2. Da se urade prilozi za nastavne predmete: historiju, muziko vaspitanje i likovnu kulturu do 30 % od ukupnih nastavnih sadraja u programima za I i V razred osnovne kole i za I razred srednje kole u formi nastavnog plana i programa; 3. Da se rade prijevodi za grupu opteobrazovnih nastavnih predmeta sa srpskog jezika i irilinog pisma na bosanski jezik i latinino pismo (prevodioce i ukupan posao oko pripremanja udbenika za opteobrazovne nastavne predmete obezbijedie Bonjako nacionalno vijee), za ovaj posao nije potrebna nikakva verifikacija Nacionalnog prosvjetnog savjeta jer se to radi od postojeih udbenika koji su u upotrebi na srpskom jeziku; 4. Predsjednica Nacionalnog prosvjetnog plana preporuuje da se za kolsku 2011/2012 ne radi ovaj navedeni posao za I razred srednje kole, ve da se to odradi kompletno za narednu kolsku godinu 2012/2013 za sva tri/etiri razreda srednjeg obrazovanja; (Bonjako nacionalno vijee svakako treba da nastavi sa radom na nastavnim planovima i programima za jezik nacionalne manjine za I razred srednje kole, kao i onih 30% sadraja za predmete: historiju, muziko vaspitanje i likovnu kulturu, bez obzira na konaan dogovor). 5. Da Bonjako nacionalno vijee hitno organizuje sastanak Odbora za obrazovanje BNV sa predsjednicom Nacionalnog prosvjetnog savjeta g-om Desankom Radunovi uz prisustvo Vesne File, pomonice ministra prosvjete.
Predsjednik Izvrnog odbora Esad Dudevi, dipl.sociolog
13
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 160 0 2011
Radi prevazilaenja prepreka koje stoje na putu procesu implementiranja Modela obrazovanja za sandake Bonjake, zvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea izvrio je analizu dosadanjih aktivnosti i saradnje sa nadlenim institucijama Ministarstvom prosvjete i Zavodom za unaprjeivanje obrazovanja i vaspitanja i predloio plan aktivnosti koje treba sprovesti u naredna tri mjeseca. zvrni odbor je imenovao koordinatore Muratku Fetahovi i Redepa krijelja i zaduio ih da izrade podroban akcioni plan aktivnosti koje treba sprovesti u cilju deblokade procesa implementacije Modela obrazovanja na bosanskom jeziku. Postupajui po zakljuku, sa 6 . redovne sjednice zvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea, sainjen je sljedei
AKCIONI PLAN aktivnosti za implementaciju Modela obrazovanja

e aktivnosti su I Organizovanje seminara kojim e se polaznicima nastavnicima obezbijediti sertifikat da su osposobljeni da izvode nastavu na bosanskom jeziku. Rok za sertificiranje je okvirno 15. jun 2011.godine, a najkasnije do zavretka nastavnih aktivnosti u kolama u tekuoj kolskoj godini. U sklopu ovih aktivnosti prikupljeni su podaci o broju nasavnika za koje bi se u prvoj fazi organizovalo sertificiranje, pripremljeni su obrasci koje polaznici treba da popune i uraena obavjetenja koja e se nai u svakoj od kola 35 osnovnih i 13 srednjih u sandake optine u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi Novom Pazaru, Prijepolju, Sjenici i utinu.
II
rugi korak za implementaciju Modela je izrada nastavnih programa za nacionalnu grupu predmeta bosanski jezik i knjievnost, historiju, muziku i likovnu kulturu i to za predkolsko obrazovanje, prvi i peti razred osnovnog i prvi razred srednjeg obrazovanja, jer je predvieno da se Model obrazovanja kompletno implementira u periodu od etiri godine. ana 31. maja 2011. godine odran je sastanak sa direktorima kola, pedagozima i nastavnicima koji predaju tzv. nacionalnu grupu predmeta, predstavnicima kolskih uprava iz Novog Pazara i Uica i predstavnicima optinskih slubi obrazovanja.
14
II-1 Postupajui po zakljucima sa tog sastanka, za izradu planova formirano je deset timova od po 3 lana i jedan tim od lana i to 1. im za izradu predkolskog pripremnog programa u sastavu Farisa Fetahovi i Resmija ora ravnopravni nosoci izrade plana i Zijavera odi konsultant 2. im za izradu plana za prvi razred osnovnog obrazovanja Sanela Meedovi nosilac izrade, zaduena da izradi program za maternji bosanski jezik i da koordinira rad ostalih lanica svoga tima, da pregleda njihove prijedloge programa i da pomogne u njihovom konanom uobliavanju dela Melajac, zaduena za program muzike kulture inheta Puli za program svijet oko nas i Merima ingi za likovnu kulturu imovi za peti razred 3. im za izradu plana za bosanski jezik i knjievnost za peti razred odo atal nosilac izrade, Muratka Fetahovi i Nermina alovi konsultanti . im za izradu plana za historiju ndira adisalihovi nosilac izrade, sko Rahi i Vediha Zeovi konsultanti 5. im za izradu plana za likovnu kulturu Read Prtinac nosilac izrade, ajra Selimovi i ida Boguanin konsultanti 6. im za izradu plana za muziku kulturu Sabahudin Baho Selmanovi nosilac izrade, i Muamera ahrimanovi i usuf Salkovi konsultanti imovi za prvi razred srednjeg obrazovanja . im za izradu plana za bosanski jezik i knjievnost lijas Rebronja nosilac izrade, lvira eki i mina Brunevi konsultanti . im za izradu plana za historiju sad Rahi nosilac izrade, Sadeta Zahirovi i Nazlija ljuevi konsultanti . im za izradu plana za likovnu kulturu Nataa Prtinac nosilac izrade, Safija erlek i mer odi konsultanti 10. im za izradu plana za muziku kulturu mor Roajac nosilac izrade, emaludin Pulji i Sabahudin Baho Selmanovi konsultanti 11. im za metodiko didaktiko uobliavanje svih programa pedagozi lida Ramovi, Belkisa krijelj i Zinka Smailovi ravnopravni konsultanti II-2 Odreeni su rokovi za izradu kolskih programa a da se sastanci sa timovima obave od 10. do 1 . juna tekue godine, da im se daju uputstva i podijeli prikupljena graa b da nosioci izrade dostave prve prijedloge planova do 22. una 2011.g. c da konsultanti dostave sugestije, primjedbe i dopune do 25.juna d da nosioci usaglase svoje prijedloge sa dopunama konsultanata do 2 . juna i predaju ih koordinatoru za obrazovanje koji e ih proslijediti timu pedagoga najkasnije 2 . juna 2011. godine
15
ZAUSTAVLJENI PROCES
e da lida Ramovi konane verzije dostavi koordinatoru najkasnije do 11. jula 2011. godine f da se planovi i programi predaju nadlenom ministarstvu i Nacionalnom prosvjetnom savjetu najkasnije do 15. jula 2011.godine. II 3. oordinatori su, da bi se uspjeno i efikasno obavili pobrojani poslovi, izradili Prijedlog budeta u tekstualnoj i tabelarnoj formi i to na sljedei nain a da se nosiocima posla za izradu nastavnih programa za nastavni predmet Bosanski jezik za prvi i V peti razred osnovnog i prvi razred srednjeg obrazovanja isplati po 20 000,oo dinara, jer su to kompletni programi b da se nosiocima posla za izradu nastavnih programa za historiju, muziku i likovnu kulturu isplati po 15 000,oo dinara, jer se radi o dopunama od 30 od ukupnih nastavnih sadraja c da se konsultantima koji uestvuju u izradi programa i dostave svoje prijedloge i sugestije u pisanoj i ili elektronskoj formi za historiju, muziku i likovnu kulturu isplati po 500,oo dinara, a konsultantima za bosanski jezik 500,00 do 10 000,00 dinara u zavisnosti od toga koliko su doprinijeli kvalitetu programa, to e procijeniti koordinatori d da se konsultantima za prvi razred osnovnog obrazovanja isplati po 10 000,oo dinara, jer rade kompletne programe e da se lanovima tima za pripremni predkolski program isplati po 15 000,oo dinara, zato to se ovakav program radi po prvi put f da se lanovima tima pedagoga isplati po 10 000,00 dinara g da se koordinatoru koji radi sa timovima, zakazuje sastanke, prima dostavljene programe, pregleda ih, kontrolie ih i lektorie, jeziki i stilski ih ureuje, isplati 50 000,oo h da se za putne trokove i dnevnice lanovima timova iz Sjenice i utina obezbijedi 20 000,oo dinara. III zvrni odbor je postavio rok za prevoenje udbenika za opteobrazovne predmete za prvi i peti razred osnovnog i prvi razred srednjeg obrazovana, a taj rok je 15. avgust 2011. godine. Budet za ovaj dio poslova naknadno e se utvrditi, u zavisnosti od toga hoe li dravne institucije ispuniti svoju zakonsku obavezu i obezbijediti udbenike i za bonjaku nacionalnu zajednicu. U Novom Pazaru, 0 .06.2011.godine oordinatori za izradu akcionog plana Muratka Fetahovi Redep krijelj
16
R.br 194 02 2011
N I N NI R S E NI S RE B I E SRBI E Desanka Radunovi, predsjednica Bulevar ihaila Pupina br.2, soba 255 11000 Beograd Potovana gospoo Radunovi,
Na osnovu lana 13. stav 1. i 2. akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Sl. lasnik RS br. 2/09) Bonjako nacionalno vijee je sainilo i dostavlja Vam prijedloge opteg osnovnog predkolskog programa, nastavne planove i programe osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja, za sadraje koji izraavaju posebnosti bonjake nacionalne manjine, iz oblasti historije, muzikog vaspitanja i likovne umjetnosti, za prvi i peti razred osnovnog i prvi razred srednjeg obrazovanja i to: aternji bosanski jezik, istorija (svijet oko nas), uzika kultura i ikovna kultura. elim da Vam predoim injenicu da je prije dvije godine, 10.09.2009.godine formirana zajednika komisija sastavljena od predstavnika inistarstva prosvjete Republike Srbije i predstavnika BNV-a, da je po dogovoru Bonjako nacionalno vijee uradilo i dostavilo Elaborat o odelu obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji i da je dogovoreno da komisija zajedniki radi na implementaciji odela, do ega do sada nije dolo. U elji da svoja prava ostvarujemo u institucijama sistema, molimo Vas da djelujui u sklopu svojih ovlaenja I NO zakaete narednu sjednicu Nacionalnog prosvjetnog savjeta Republike Srbije i da preduzme ostale potrebne mjere koje e omoguiti primjenu odela obrazovanja za kolsku 2011/2012. godine. S uvjerenjem da ete svojim djelovanjem doprinijeti da se deblokira ostvarivanje naeg legitimnog prava na obrazovanje na maternjem jeziku, unaprijed zahvaljujem. S potovanjem, U Novom Pazaru, 1 .0 .2011.godine ef resora za obrazovanje Dr Redep krijelj Predsjednik Izvrnog odbora Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
17
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br 19 02 2011
D REPUB I E SRBI E inistarstvo prosvjete i nauke arko Obradovi, ministar
Namanjina 24 11000 Beograd Potovani gospodine inistre,
U elji da se deblokira proces ostvarivanje prava sandakih Bonjaka na obrazovanje na bosanskom jeziku, Bonjako nacionalno vijee je postupajui onako kako je najavljeno u dopisu broj 113-02-2011 koji vam je poslat 04.05.2011.godine, a na osnovu lana 13. stav 1. i 2. akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Sl. lasnik RS br. 2/09), lana 9. Ustava R Srbije, lana 9. akona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Sl. lasnik RS br. 2/09), akon o ratifikaciji Okvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina ( Sl. list SR edunarodni ugovori , br. 6/9 ), akon o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima ( Sl. list S eunarodni ugovori br.1 / 2005), te odgovarajuih odluka i akata BNV, Vijee je sainilo i dostavlja Vam prijedloge opteg osnovnog predkolskog programa, nastavne planove i programe osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja, za sadraje koji izraavaju posebnosti bonjake nacionalne manjine, iz oblasti historije, muzikog vaspitanja i likovne umjetnosti, za prvi i peti razred osnovnog i prvi razred srednjeg obrazovanja i to: aternji bosanski jezik, istorija (svijet oko nas), uzika kultura i ikovna kultura. Podsjeamo Vas, gospodine inistre, da je prije dvije godine, 10.09.2009.godine formirana zajednika komisija sastavljena od predstavnika Vaeg ministarstva i predstavnika BNV, da je po dogovoru Bonjako nacionalno vijee uradilo i dostavilo Elaborat o odelu obrazovanja za sandake Bonjake i da je dogovoreno da komisija zajedniki radi na implementaciji odela, do ega nije dolo. U elji da svoja prava ostvarujemo u institucijama sistema, molimo Vas da u sklopu Vaih nadlenosti prihvatite i objavite nae kolske programe i preduzmete ostale potrebne mjere koje e omoguiti primjenu odela obrazovanja od kolske 2011/2012. godine. S potovanjem, U Novom Pazaru, 1 .0 .2011.godine ef resora za obrazovanje Dr Redep krijelj Predsjednik Izvrnog odbora Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
18
PRIPREMNI PREDKOLSKI PROGRAM ( PPP )
19
ZAUSTAVLJENI PROCES
Koncepcija predkolskog obrazovanja i vaspitanja Predkolsko vaspitanje i obrazovanje je integralni dio jedinstvenog vaspitno-obrazovnog sistema na koji se programski nadovezuje osnovno vaspitanje i obrazovanje. S obzirom na to da je predkolsko vaspitanje prvi i osnovni segment sistema vaspitanja i obrazovanja u prvom planu je njegova pedagoka funkcija koja se sastoji u tome da se podstiu svi aspekti razvoja djece u skladu sa njihovim uzrastom i individualnim mogunostima. Predkolsko vaspitanje i obrazovanje treba da bude nauno zasnovano na najnovijim teorijskim saznanjima relevantnih nauka u razvijenom svijetu, koja osiguravaju podjednake uslove za njegu, razvoj i vaspitanje sve djece predkolskog uzrasta i jedinstvo vaspitnih utjecaja na djecu na relaciji predkolska ustanova porodica drutvena sredina. Priprema djece za polazak u kolu podrazumjeva kontinuirani dugotrajni i sloeni proces osposobljavanja linosti djeteta za samostalni rad. Cilj predkolskog vaspitanja i obrazovanja Cilj predkolskog vaspitanja i obrazovanja ( PPP ) je da doprinosi cjelovitom razvoju djeteta, stvaranjem uslova i podsticaja koji e omoguiti da svako dijete razvija sve svoje sposobnosti i osobine linosti, proiruje svoja iskustva, izgrauje saznanja o sebi, drugim ljudima i svijetu oko sebe, kao osnove za sticanje novih oblika uenja, saznavanja i ponaanja. Najprirodniji i jedini nain za postizanje ovog cilja je korienje maternjeg jezika kao osnovne komunikacije koja se ne razlikuje od komunikacije u porodici, te upotreba bosanskog jezika za djecu bonjake populacije nema alternativu u svakodnevnim aktivnostima i meusobnim kontaktima u predkolskim ustanovama. Opti zadaci predkolskog vaspitanja i obrazovanja Polazei od specifinosti djece ovog uzrasta, posebnu panju treba posvjetiti ostvarivanju sljedeih zadataka: - razvijanje kolektivnog identiteta poznavanjem radnih obaveza lanova grupe; - obezbjeivanje uslova i podrke za optimalan fiziki rast i razvoj; - razvoj intelektualnih i drugih sposobnosti u skladu sa individualnim potrebama i interesovanjima djece; - razvijanje i ukljuivanje steenih kao i novih sloenih kulturnohigijenskih navika; - podsticanje samoinicijative i samokontrole u razliitim situacijama - razvijanje svijesti o dravnoj i nacionalnoj pripadnosti; - upoznavanje kulturno-religijske tradicije i kulture, njegovanje
20
tolerancije i uvaavanje razliitosti; potovanje prava djece, ljudskih i graanskih prava i sloboda; obezbjeivanje i pravilno korienje prirodnih faktora uz pravilnu smjenu aktivnosti i odmora; razvijanje i jaanje sposobnosti izraavanja govorom, pokretom, likovnim i muzikim izrazom u igri i drugim aktivnostima na primjerima tradicionalnih pjesama i igara; razumijevanje, razvoj i usvajanje osnovnih socijalnih i moralnih vrijednosti, zadovoljenje potreba djece za igrom i zajednikim ivotom, te pozitivan ujecaj na emocionalni i socijalni razvoj djeteta; razvijanje i njegovanje drugarstva i podsticanje i zadovoljenje potrebe djece za samoafirmacijom.
Struktura PPP Obavezni program za djecu u godini pred polazak u kolu sadri oblasti vaspitno-obrazovnog rada, definisane zadatke i sadraje. Polazei od spontane djeje igre kao osnovne aktivnosti djeteta, sadraji opravdavaju svoje prisustvo u programu samo ako su u funkciji razvoja. Program treba shvatiti orijentacijiski, to podrazumijeva izbor sadraja koji odgovaraju nivou psihofizikog razvoja grupe kao i svakog djeteta pojedinano. Vaspita je duan da u svojim postupcima osigura individualni pristup svakom pojedinom djetetu, shodno njegovim mogunostima. Oblasti vaspitno-obrazovnog rada Za uzrast djece u godini pred polazak u kolu program obuhvata sljedee oblasti vaspitno-obrazovnog rada: - fizike aktivnosti - upoznavanje prirodne i drutvene sredine - razvoj govora - razvoj matematikih pojmova - likovne aktivnosti - muzike aktivnosti - upoznavanje kulturno-religijdke tradicije Fizike aktivnosti Zadaci: - da se razvija i jaa organizam i njegova otpornost prema oboljenjima i deformitetima; - da se prati fiziki razvoj, dranje tijela, razvoj motorike i funkcionalne sposobnosti; - da se kod djece razvijaju odgovarajue moralne, radno-
21
ZAUSTAVLJENI PROCES
karakterne i druge sposobnosti kao pozitivne osobine linosti; da se razvija takmiarski duh kod djece; da se njeguju kulturno-higijenske navike; da se cjelokupnim radom na fizikom i zdravstvenom vaspitanju stvore zdrave osnove za svakodnevno bavljenje fizikom kulturom i djeca pripreme za nastavak fizikog i zdravstvenog vaspitanja u koli.
Sadraji: - vjebanje elastinog grudnog koa i oblikovanje miia ruku i ramenog pojasa; - vjebe oblikovanja lenih miia za elastinost kime; - vjebe za oblikovanje trbunih miia i nogu; - vjebe za oblikovanje miia stopala; - vjebe na spravama Prirodni oblici kretanja: hodanje, ravnotea, tranje, skakanje; penjanje, puzanje, provlaenje; bacanje, kretanje, gaanje; dizanje i noenje; guranje, vuenje i potiskivanje; vjebe organizovanog postavljanja i kretanja.
Upoznavanje prirodne i drutvene sredine Zadaci: - razvijanje i njegovanje radoznalosti djece za prirodne i drutvene pojave i promjene; uvoenje istih karakteristika drutvenog ivota i zbivanja u neposrednoj okolini; - formiranje osnovnih pojmova o vremenu i vremenskim odnosima, te razvijanje sposobnosti za uspjeno procjenjivanje dimenzije vremena; - razvijanje i njegovanje radoznalosti i navika stalnog zanimanja za narodne obiaje i zaviajnu kulturnu batinu; - podsticanje djece da prema svojim mogunostima budu sve spretnija, snalaljivija i konstruktivnija u korienju razliitog materijala, pribora i pomagala; - Podsticanje djece da putem praktinih postupaka posmataranja, eksperimentisanja, provjeravanja i dokazivanja izgrauju osnove naunog miljenja; - Razvijanje sposobnosti njegovanja spoznaje vrijednosti autentinog i potrebnog multikulturalnog vaspitanja. Sadraji:
22
predkolska ustanova je mjesto igre i zajednikog ivota; moja porodica; ta je zanimljivo u naoj okolini; radujemo se proslavama i praznicima: Bajramima, Danu Sandaka, Govorimo o Danu sjeanja, danu majki; iva priroda; neiva priroda i prirodne pojave.
Razvoj govora Zadaci: - Obezbjeivanje upotrebe bosanskog kao maternjeg jezika djece bonjake populacije, razvijanje slobode govora i komunikacije na matrnjem jeziku u svakodnevnim aktivnostima i meusobnim kontaktima; - Njegovanje logiki povezanog i pravilnog izraavanja o svemu to djeca opaaju, rade, misle i osjeaju; - Navikavaje djece da govore u prisustvu drugih i da paljivo sluaju govor drugih; - Podsticanje radoznalost za ljude, stvari, pojave u djeijoj okolini; - Podsticanje na djeije stvaralatvo; - Da se djeci omogui doivljavanje najljepih djela djeije knjievnosti, te da se tako utie na njihov estetski i moralni razvoj; - Da se omogui djeci da doive ljepotu i vrijednost prigodnih knjievnih i drugih tekstova iz bogate riznice zaviajne kulturne batine; - Podsticanje stvaralakih scenskih igara. Sadraji: - diskriminacija i artikulacija glasova; - razvijanje i bogaenje rjenika; - razvijanje i bogaenje reenica; - upoznavanje sa djeijom knjievnou. Razvijanje poetnih matematikih pojmova Zadaci: - da se postepeno proiruje i produbljuje elementarno matematiko znanje; - da se kod djece formira sposobnost uoavanja problema koji poivaju na kvantitativnim odnosima, pomogne im se da shvate funkciju i prirodu matematikih sredstava u rjeavanju tih problema i da primjenjuju neke poetne matematike postupke
23
ZAUSTAVLJENI PROCES
kao uvod u poetnu matematiku; da se i dalje doprinosi formiranju optih osobina linosti kao to su radoznalost, samostalnost, inicijativnost, tanost itd.
Sadraji: - logike operacije s konkretnim predmetima; - skupovi i brojevi; - veliine, mjerenje i mjere; - oblici; - orijentacija u prostoru. Likovne aktivnosti Zadaci: - Rad na njegovanju prirodnih sklonosti za likovni jezik i njegovo postepeno obogaivanje; - Da se omogui djeci da upoznaju likovni pribor, podloge i materijale, te da se njime spretno i slobodno slue u likovnoestetskim stvaralakim aktivnostima; - Da se i dalje podstie i jaa njihova elja i potreba za slobodnim i samostalnim likovnim izraavanjem i oblikovanjem pomou linija, oblika i boja; - Da se kod djece njeguje sposobnost uoavanja prostora i prostornih odnosa ivih bia i predmeta, njihovog poloaja u prostoru; - Da se njeguje djeija sklonost za ilustrativno prikazivanje doivljenog; - Da se njeguju kulturno-higijenske navike; - Da se stvaraju navike uvaavanja i njegovanja karakteristinih likovnih motiva kulturnog miljea i uvanje tekovina materijalne i duhovne kulture. Sadraji: - Crtanje, - Slikanje, - prostorno i plastino oblikovanje, - osnovi grafike, - analiza djeijeg likovnog rada (estetsko procjenjivanje). Muzike aktivnosti Zadaci: - Da se njeguje i kultivie djeiji glas (pravilno disanje, jasan izgovor rijei, intonativno tano pjevanje pri individualnom i
24
zajednikom pjevanju); da se razvija muzikalnost djeteta sa specifinim sposobnostima (muziko pamenje, osjeaj za ritam); da se razvija emocionalna i estetska osjetljivost djeteta ( sve ovo i na primjerima tradicionalnih bonjakih pjesama i igara );
Sadraji: - pjevanje, - sluanje muzike, - djeije muzike igre, - rad na razvijanju osjeaja za ritam. Upoznavanje kulturne tradicije Bonjaka Zadaci: - pribliiti djeci vrijednosti bonjake kulturne batine; - razvijati sposobnosti humanog ivljenja u prirodnoj sredini i drutvenoj zajednici, njegujui suivot i multikulturalnost; - razvijati navike uvanja materijalnih tekovina i njegovanje duhovnih vrijednosti. Sadraji: - Prie i legende o nastanku spomenika bonjake kulturne batine; - prigodno obiljeavanje vjerskih praznika: Ramazanski Bajram, Kurban-Bajram, muslimanska Nova Godina, obiljeavanje lejletul-kadra i drugih mubarek dana; - obiljeavanje znaajnih datuma, bonjakih nacionalnih blagdana; - upoznavanje djece sa zvaninim nacionalnim simbolima Bonjaka zastavom i gbom; - posjeta kulturnim znamenitostima grada.
25
ZAUSTAVLJENI PROCES
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK

(prvi razred osnovnog obrazovanja)
26
Cilj i zadaci Cilj nastave bosanskog jezika je da osposobi uenika za jeziku komunikaciju koja e mu omoguiti ovladavanje sadrajima svih nastavnih predmeta i ukljuivanje u cjeloivotno uenje. Ostvarivanje svrhe nastave bosanskog jezika ukljuuje ovladavanje standardnim jezikom, a doprinosi: -razvoju jeziko-komunikacijskih sposobnosti pri govornoj i pisanoj upotrebi jezika u svim funkcionalnim stilovima; -razvoju literarnih sposobnosti, itateljskih interesa i kulture; -razvijanju svijesti o vanosti znanja i njegovanja maternjeg jezika, -stvaranju zanimanja i potrebe za sadrajima medijske kulture. Zadaci nastave maternjeg jezika u prvom razredu su formiranje pozitivnog odnosa prema maternjem jeziku i usvajanje osnovnih segmenata elementarne pismenosti to podrazumijeva: - pravilan govor, mogunost analitiko-sintetikog pristupa rijeima i reenicama; - poznavanje tampanih i pisanih slova latinice, itavanje i itanje rijei i reenica, razumijevanje proitanog i mogunost reprodukcije; - usvajanje osnovnih elemenata pisanja; uoavanje znaaja praktine upotrebe pisanoga teksta; - razvijanje sposobnosti artikulacije i ukupnog kvaliteta govora (u meusobnoj komunikaciji i u vjebama reprodukcije, odnosno produkcije sadraja). - stvaranje navika upotrebe pravogovornih (ortoepskih) i pravopisnih (ortografskih) normi; - razvoj sposobnosti izraavanja doivljaja, osjeaja, misli i stavova; - razvijanje spontanosti govora; - razvijanje, njegovanje i vjebanje osjeaja za umjetnike dimenzije jezika; - bogaenje rjenika, razvoj jezikog stvaralatva; - ostvarivanje uspjene usmene i pisane komunikacije; - spoznavanje i doivljavanje, tj. primanje (recepcija) knjievnih djela; - osposobljivanje za samostalno itanje i primanje (recepciju) knjievnih djela; - razvijanje interesovanja za umjetniko stvaralatvo; - razvijanje osjetljivosti za knjievnu rije; - osposobljavanje uenika za korienje tampane rijei u praktinom ivotu; - razvijanje italakih potreba i stvaranje italakih navika; - osposobljivanje za komunikaciju s medijima: pozoritem, filmom, radijem, tampom, stripom, raunarom. Operativni zadaci - Razvijanje govorne sposobnosti i pravilan izgovor glasova, glasovnih skupova, rijei i reenica; - upoznavanje i usvajanje tehnike poetnog itanja na latininom pismu; - razvijanje sposobnosti tenog i pravilnog, glasnog i tihog itanja tekstova ; - upoznavanje i usvajanje poetnog pisanja.
27
ZAUSTAVLJENI PROCES
- osposobljavanje uenika da glasove zapisuje malim i velikim slovom; - osposobljavanje uenika da razlikuje tampana i pisana slova; - osposobljavanje uenika da imenuje latinicu kao pismo kojim pie; - da slovima oznaava glasove, a povezivanjem glasova zapisuje rijei; - da razlikuje pisanje rijei tampanim i pisanim slovima; - potuje zahteve pravilnog pisanja; - uoava razliite mogunosti sporazumijevanja u okruenju (jezika sredina); razumijevanje i korienje pojmova maternji jezik i strani jezik. - upozna i primjenjuje osnovna pravopisah pravila avila;. - da se osposobi se za usmeno i pismeno prepriavanje, prianje i opisivanje. - da razvija sposobnost sluanja, doivljavanja i razgovora o umjetnikim tekstovima. Programski sadraji u prvom razredu Osnove itanja i pisanja Prethodna ispitivanja: - Ispitivanje individualnih sposobnosti uenika; - uoavanje govornih sposobnosti i razvijenosti govora djeteta; - poznavanje slova latinice, tehnika itanja (sricanje, itavanje, ili teno itanje); - logika struktura itanja (razumijevanje poruka kraeg teksta); - vjetina pisanja tampanih slova latinice; - pripremljenost za glasovnu analizu, dijalekatske i druge osobine govora, nivoa usmenog izraavanja. Priprema za itanje i pisanje Vjebe u posmatranju (vizuelne vjebe): Razvijanje analitikog naina posmatranja; tematski organizovane vjebe u posmatranju, zapaanju i opisivanju (ljudi, predmeta, ivotinja, slika, ilustraija, poloaj neeg ili nekog, pokreti, dinamika, mimika aktivnost, gestikulacija.). Organizovano opaanje zvukova, umova i tonova; razlikovanje govornih karakteristika govora, nastavnika, druga, spikera i glumca. izgraivanje kulture sluanja sagovornika (razvijanje stila sluanja, panje i koncentracije u toku sluanja, uvaavanje sagovornika, podraavaje pravilnog govora).
Akustike vjebe: -
28
Vjebe u usmenom izraavanju: prepriavanje, slobodno prianje, prianje na osnovu posmatranja predmeta, slika, dogaaja; prianje na osnovu proitanih i isprianih knjievnih tekstova.
- formiranje pojmova: glas, slovo, rije; Vjebe artikulacije: ist, jasan i pravilan izgovor svih glasova Analitika, sintetika i analitiko-sintetika vjebanja. Motorike vjebe: vjebanje pokreta ruke, ake i prstiju, pisanje razliitih crta i linija kao osnovnih elemenata slova;
Poetno itanje i pisanje - Usavravanje tehnike i logike itanja u okviru latininog pisma. - Vjebe itanja (pravilnost,razumijevanje,brzina),uvoenje elemenata izraajnosti; - Usavravanje tehnike pisanja. x Upoznavanje uenika sa zahtjevima pravilnog pisanja (higijenski i tehniki zahtjevi, sredstva za pisanje, kordinacija pokreta,cjelovito pisanje slova i rijei, povezivanje slova, oblik i poloaj slova); x usavravanje grafiki pravilnog i lijepog pisanja.
Usavravanje itanja i pisanja pravilnosti itanja; itanje brzinom koja odgovara brzini govora uvaavanjem individualnih osobenosti uenika): vjebe vizuelne i akustike identifikacije glasova-slova, rijei i zvukova itanje prirodnom jainom glasa uz vjebe disanja, razvijanje osjeaja za tempo i samostalnosti u itanju; itanje naglas i itanje u sebi, individualno i horsko/zborno itanje.
Razumijevanje proitanog sadraja * * * * Rjeavanje jednostavnijih zadataka radi provjere razumijevanja proitanog; vjebe reproduktivnog tipa (odgovori na detaljna i uopena pitanja ); vjebe koje podrazumijevaju rjeavanje problemske situacije; stvaralaka reprodukcija (dodavanje, izostavljanje pojedinosti);
29
ZAUSTAVLJENI PROCES
* vjebe koje zahtijevaju uoavanje uzroka i posljedice; * razumijevanje poruke teksta posredstvom analize ponaanja likova; * itanje dramskog teksta, itanje po ulogama, identifikacija s likom i preuzimanje uloge lika; * ilustriranje proitanog; * Uvoenje elemenata izraajnosti u itanje. Jezik Gramatika Reenica; rije, glas, slovo Uoavanje uloge glasa u razlikovanju znaenja rijei; odrediti poetak i kraj reenice na usmenoj i pisanoj razini; razlikovanje reenica po znaenju ( obavjetajna, upitna, uzvina i prepoznavanje (intonacijom) u tekstu. -Skupovi je/ije u uestalim rijeima; -Glasovi-slova , d, , h, r ako uenicima priinjavaju tekoe u izgovorenim, napisanim rijeima. Pravopis Pisanje velikog slova na poetku reenice; pisanje interpunkcijskih znakova take, upitnika i uzvinika; pisanje imena, nadimaka i prezimena ljudi velikim poetnim slovom; pisanje imena naseljenih mjesta i ulica u svom naselju; pisanje naziva praznika. Jezika kultura Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja Prepriavanje - slobodno i usmjereno; prepriavanje kraih i jednostavnijih tekstova iz bukvara, itanke, asopisa za decu, lutkarskih pozorinih predstava, crtanih filmova, radijskih i televizijskih emisija za djecu. Prianje o dogaajima i doivljajima - slobodno i usmjereno: teme koje se odnose na blie i ire okruenje (neposredna okolina, roditeljski dom, kola, igra, izleti; posete, susreti); prianje na osnovu stvaralake mate; prianje prema nizu slika postupno otkrivanje slika, po loginom redosledu. Opisivanje predmeta - slobodno i podsticanjem: uoavanje i imenovanje izrazitih obeljeja jednostavnih predmeta i omiljenih igraaka; opisivanje biljaka i ivotinja: opisivanje biljaka na osnovu zajednikog posmatranja; slobodno opisivanje ivotinje ljubimca i opisivanje ivotinja pa osnovu zajednikog posmatranja. Opisivanje predmeta, biljaka i ivotinja na osnovu linog iskustva/sjeanja i znanja iz predmeta Svijet oko nas.
30
Usmena i pismena vjebanja Ortoepske vjebe: pravilan izgovor glasova, suglasnikih grupa, rijei, onomatopeja, brzalica. Ortografske vjebe: prepisivanje rijei i kratkih reenica sa datim zadatkom; provjeravanje i vrjednovanje urednosti i itkosti pisanja. Diktat za primjenu pravopisnih pravila. Autodiktat. Leksike vjebe: graenje rijei; sinonimi; antonimi; rijei sa umanjenim i uveanim znaenjem i sl. Sintaksike vjebe: usmjereno i samostalno sastavljanje reenica; reenice sa dopunjavanjem; reenice od zadatih rijei i sl. - Odgonetanje i reavanje rebusa. - Kazivanje napamet nauenih tekstova (lirskih i epskih). - Scensko improvizovanje dramskog/dramatizovanog teksta. - Sluenje rjenikom i pisanje/stvaranje sopstvenog rjenika. - Konvencionalni jeziki standardi u usmenom optenju (sa nepoznatim i odraslim sagovornikom - upotreba rijei Vi iz potovanja i utivosti); pisanje estitke. - Izrada domaih pismenih zadataka (do pet) i njihova analiza na asu - u drugom polugoditu.
31
ZAUSTAVLJENI PROCES
Knjievnost Lektira Uzair Ajradini: Lopte Halid Kadri: Prije prvog kolskog sata Ahmet Hromadi: Medeni Enisa Osmanevi-uri: Za sretan put po dukat ut Bela Dogovi: Imena stara Narona pria: Nasrudin hoda i dijete Kemal Coco: Kpi mi mamice Bisera Alikadi: tipaljke Grigor Vitez: Zubi Lav Tolstoj: Dva druga Dragan Kulidan: Dva zeia - dva prvaka Nasiha Kapidic-Hadic: Sjenice Narodna pria: Djed i repa Omer Turkovi: Torbetina Duan Radovi Tuibaba imo Ei: Zato volim svoju baku Narodna pria: Vrana i vr s vodom Gustav Krklec Prvi snijeg ukrija Pando: Dvije pahulje Sejma Birdaini: Oi moje majke Grigor Vitez: Zubi Muharem Omerovi: Kada djeca vonju ue Lisica i roda, Narodna basna Kasim Derakovi: Tee rijeka Branko opi: Zemlja bajki Nasiha Kapidic-Hadic: Potar Indijsk nartodna pria: Koliko je pet i jedan Rizo Dafi: Proljee Nedati Zekerija: U bibioteci Avidja Avdi: ta to uka bez oduka Zlata Vidaek: Prvi leptir Ernest Hemingvej: Starac i ptiica Bela Dogovi. Potoi Enes Kahvi: Mamina kosa France Filipi: Patuljak dremuljak Mirsad Beirbai: Naunice od treanja Ela Peroci: Papuica maca La Lafonten: Cvrcak i mravi
32
Lektira Nasiha Kapidic Hadic: Maskembal u umi Ismet Bekri: Otac s kiobranom Izbor iz poezije Jovana Jovanovia Zmaja Zehra Hubijar: Medin roendan Ahmet Hromadic: Zlatorun Jacob i Wilhelm Grim: Bajke U toku kolske godine obavezno obraditi etiri djela Knjievni pojmovi Poezija Proza Drama Uenici prepoznaju dramu kao knjievni rod: - gledaju pozorine i lutkarske predstave, - prepoznaju glavne likove, - doivljavaju prostor u kome se dogaa radnja, - razumiju tok dogaaja i uporeuju ga sa iskustvom iz ivota, - sluaju radio-drame, - pokuavaju da ilustruju dogaaje iz gledane predstave, - gledaju film i upoznaju se sa znacajem medija i upoznaju razliku izmeu crtanog i igranog filma. Medijska kultura Animirani film-crtani, lutkarski (crte ili lutka u funkciji prianja; oivljavanje neivog ). Televizijski programi za djecu (televizija je mona jer moe pratiti i prenositi deavanja u momentu kada se zbivaju, moe emitovati razliite vrste programa) Biblioteka (kolska biblioteka ima nezamjenjivo bogatstvo knjiga, u njima je znanje i odgovori na ono to ne znamo) prepoznaju bajku na osnovu njenih osobina: ustaljeni poetak i osobeni ton pripovijedanja (nekada davno...); Knjievni lik - uoavaju razliku izmeu likova koji su nosioci pozitivnih i negativnih osobina. Odreuju dogaaj, mesto i vreme vreme zbivanja. Uenici koriste i razumiju pojam pjesnik/pjesnikinja; razlikuju pojmove pesma, strofa, stih.
33
ZAUSTAVLJENI PROCES
Nain ostvarivanja programa

U FUNKCIJI REALIZACIJE PROGRAMSKIH SADRAJA I OSTVARIVANJA POSTAVLJENIH ODGOJNO-OBRAZOVNIH CILJEVA I ZADATAKA SU: Specifine Oblici jezike i Komunikacijski Nastavna metode i postupci socijalne komunikacije postupci sredstva Slike Svi oblici nastavnog rada Posmatranje Sve nastavne metode, predmeta, koji podrazumijevaju sve Sluanje metode koje su bia, jezike i socijalne aspekte Doivljavanje specifine u procesu pojava Izraavanje i dinamizme uvoenja uenika u Slike dogaaja Rad u grupi, ja s drugima i Sluanje govora elementarnu pismenost Crtei i itanja drugi samnom Glasovna analitikoNiz slika Sluamo glasove Rad u paru -sintetika metoda koje u prirodi i Kooperatvni rad Kombinovana predstavljaju oponaamo Frontalni rad metoda dogaaj Sluam, pamtim, i Individualni rad Postupci Ilustrirana znam Individualizirani rad Monografska razredna Sluam, doivljavam Igraonice mataonice obrada pisanih slova slovarica Izraavam rijeima Igraonice-radionice Grupna obrada Razredna Sluam i izraavam Igraonice- priaonice slova koja slovarica pokretom Individualni programi nemaju sloenu bez ilustracija Razgovor u uionici za sve grafiku strukturu Individualne Pitanje-odgovor Globalna i detaljna slovarice Imitacija analiza, uporeivanje Aplikacije Igranje uloga Jezika i stilska analiza Slogovnice Prianje Etika analiza Kartoni rijei Prepriavanje Analiza likova Filmovi Opis(perceptivni i Gramatika analiza Glina, plastelin doivljajni nivo), Induktivni i deduktivnu Lutke dodir mi kae, metod Modeli predmeta osjeam, to mi lii Heuristiki metod na..... Rjeavanje problema Igra kao situacija , postupak i sredstvo
Osnove itanja i pisanja Priprema za itanje i pisanje Nakon ispitivanja sposobnosti svakoga djeteta za govorno optenje, ispitivanje predznanja iz itanja i pisanja (poznavanje slova, itanje i pisanje), slijedi formiranje individualnih tabela sa rezultatima ispitivanja radi ujednaavanja odeljenja, izbora metoda i postupaka i praenja napredovanja uenika. Od tih rezultata zavisi organizovanje i relaizacija vjebi, odnosno, priprema za itanje i pisanje. Te vjebe su: vizuelne vjebe ili vjebe posmatranja (u uionici, irem prostoru, slike i fotografije; prvo cjeline, pa pojedinosti (oblici, boje poloaj, pokreti). Slike-skrivalice; akustike vjebe ili vjebe u sluanju. Razvija se sluanje, panja,
34
koncentracija (govor nastavnika, glumca, spikera). Razumijevanje. Onomatopeje, raspoloenja (smijeh, tuga, radost, pla). KorelacijaMuziko vaspitanje. prepriavanje (bajki, crtanih filmova, pria -doslovno ili slobodno) i prianje (putem pitanja i potpitanja, a zatim samostalno). Slobodno prianje, djeci zanimljive dogodovtine. Vano! - konvencionalne fraze: molim, izvinite, naini obraanja-porodica. opisivanje (postupno, ta da posmatraju, kako - bitno i nebitno). Neposredno opisivanje i posredno opisivanje (pamenje). vjebe artikulacije (r, afrikati, frikativi) razumijevanje i usvajanje pojma reenice (globalni cjelovito itanje sa takom na kraju, bez ulaenja u karakteristike) i sintetiki metod (slaganje rijei na slovarici). Usvojiti granice reenice - poetak i kraj. Razumijevanje i usvajanje pojma rijei. Sintetiki put (od glasova ka rijei); razumijevanje i usvajanje pojma glasa (onomatopeje zzzz, , pa uoavanje u rijeima u raznim pozicijama) rijei nosioci znaenja. analitika vjebanja (uoavanje glasova na poetku rijei, u sredini, na kraju) pa rastavljanje rijei na glasove (dva glasa, tri, etiri...) sintetika vjebanja (najefikasnije analitiko-sintetika) globalno itanje (najprije se mehaniki prate slike u bukvarima, a zatim se pamte pa prepoznaju. Globalno itanje zadovoljava radoznalost. motorike vjebe (priprema za pisanje). Vjebe za razvijanje ruke, ake, crtanje jednostavnih likova, slobodno crtanje, vjebe za oslobaanje ruke

Poetno itanje i pisanje usavravanje poetnog itanja i pisanja U ovom periodu uenici usvajaju slova - tampana i pisana, ue da itavaju, itaju, kao i da piu tampanim i pisanim slovima latinice. Prema rezultatima prethodnog ispitivanja poznavanja slova i itanja i prema individualnom napredovanju uenika u odeljenju, nastavu poetnog itanja i pisanja treba izvoditi na vie nivoa, uz primjenu principa individualizacije bez obzira na postupak (monografski, grupni, kompleksni) za koji se opredijelio uitelj. Posebnu panju u itanju treba usmjeriti na: pravilnosti itanja; itanje brzinom koja odgovara brzini govora (uvaavati individualne osobenosti uenika); vjebe vizuelne i akustike identifikacije glasova-slova, rijei, zvukova i
35
ZAUSTAVLJENI PROCES
usavravanje preciznosti u diferencijaciji i imenovanju sadraja koje su vidjeli i uli; itanje prirodnom jainom glasa, vjebe disanja, razvijanje osjeaja za tempo i samostalnosti u itanju; itanje naglas i itanje u sebi, individualno i horsko/zborno itanje.
Razumijevanje proitanog sadraja Rjeavanje jednostavnijih zadataka radi provjere razumijevanja proitanog; vjebe reproduktivnog tipa (odgovori na detaljna i uopena pitanja); vjebe koje podrazumijevaju rjeavanje problemske situacije; stvaralaka reprodukcija (dodavanje, izostavljanje pojedinosti); vjebe koje zahtijevaju uoavanje uzroka i posljedice; razumijevanje poruke teksta posredstvom analize ponaanja likova;
U ovom periodu jo uvijek je u prvom planu p r a v i l n o s t itanja i razumijevanje. Brzina itanja ovisi od brzine razumijevanja. Postepeno navikavati uenike na itanje u sebi i kombinovati te vjebe s vjebama glasnog itanja. itati s razumijevanjem znai: razumjeti rijei, izraze i reenice, sadraj teksta, uoiti likove i njihove osobine (na osnovu njihovih postupaka), moi reprodukovati, ispriati sutinu proitanog, odnosno uoiti besmislenost u nonsensnom sadraju i moi uspostaviti logiki slijed rijei i reenica . Od poetka prvog polugodita treba, paralelno s ostalim programskim zahtjevima, u kontinuitetu realizirati predvjebe za pisanje. tampana slova su jednostavnija, ne povezujemo ih. Pisana slova imaju sloeniju grafiku strukturu i mnogo specifinosti u povezivanju. Vjebe itanja i predvjebe za pisanje idu paralelno. Pretpostavljamo da e uenici na kraju prvog polugodita prvog razreda itati korektno (pravilno i s razumijevanjem ). Razlike e biti uoljive od uenika do uenika. To je sasvim u skladu s razlikama u samom startu i dinamici napredovanja u usvajanju znanja i vjetina tokom razreda. Posebnu panju u pisanju treba usmjeriti na: usvajanje pisanih i tampanih slova latininog pisma; pisanje pojedinanih slova; povezivanje slova u strukture rijei; pisanje po uzoru; reenice napisane tampanim slovima prepisujemo pisanim slovima; reenice napisane pisanim slovima prepisujemo pisanim slovima; prepisivanje niza reenica - nteksta;
36
pisanje rijei i reenica uz ilustrirani sadraj; pisanje reenica uz ilustracije; vjebe dopunjavanja reenica; sluam pamtim - piem; jezine igre: igre rasutim slovima, rijei s poremeenim slijedom slogova; leksiki nizovi rijei (odaberi rijei koje voli, protumai zato si odabrao tu rije, stvaraj reenicu); igre zajednikog sastavljanja reenica; vjebe pisanja primjenom diktata s komentarom i stvaralakih diktata; vjebe usmjerene na estetsku stranu rukopisa; usavravanje tehnike i logike itanja, usavravanje tehnike pisanja; uvoenje u itanje elemenata izraajnosti;
Usvajanje pisanih slova latininog pisma: razlikovanje grafike strukture pojedinih slova, mogunost pisanja i pravilnog povezivanja slova u strukture rijei. Manje zanimljive sadraje, pomalo apstraktne, pribliiemo uenicima pomou elemenata igre, igre sa svrhom, povezivanjem tih sadraja sa sadrajima drugih nastavnih predmeta i sa iskustvenim elementima. U igri kao ugodnom situacionom kontekstu mogue je ostvariti uspjenu komunikaciju, a i istovremeno motivirati uenike da prezentiraju ideje, stavove i ispolje kreativne crte. Nastavnik je samo posrednik koji dobro razumije sve aspekte organizacije i realizacije sadraja nastavnih programa. Jezik Rjenik Gramatika Pravogovor (ortoepija) Pravopis (ortografija)
Ove sadraje dijete usvaja na sadrajima drugih podruja nastave maternjeg jezika, pa i na sadrajima drugih nastavnih predmeta. Jo uvijek uenici nisu spremni za usvajanje apstraktnih sadraja, pa i elementarne pojmove treba zasnivati na komunikaciji, situacionom govornom kontekstu, komunikacijskim tekstovima i zadrati se na razini prepoznavanja jezinih sadraja. Raznovrsnim vjebama koje mogu imati identinu polaznu osnovu (sliku, tekst, reenice, govornu situaciju, film), ali razliito usmjerenje: jezino, stilsko, gramatiko, raditi dalje na poboljanju kvaliteta govora. Jo uvijek ima vremena za
37
ZAUSTAVLJENI PROCES
ublaavanje ili otklanjanje eventualnih tekoa u govoru itanju i pisanju. Sadraji gramatike su apstraktnog karaktera i kao takvi daleki razumijevanju ueniku prvog razred, s obzirom na konkretnost kao osnovno obiljeje njegovog miljenja. Uz to, dijete jo uvijek ima problema s itanjem. To e biti tako sve do trenutka kada proces itanja postane automatiziran. Knjievnost Knjievnost kao podruje u nastavnom predmetu ima umjetnike i knjievnoznanstvene aspekte. U razrednoj je nastavi teite na umjetnikoj, doivljajnoj komponenti. Ovo je podruje u funkciji usavravanja tehnike itanja, razumijevanja sadraja i ostalih segmenata, a u skladu sa zahtjevima programa. Ne treba zaboraviti da stupanj razvijenosti pamenja, miljenja, emocionalna zrelost, kao i stupanj lingvistikog razvoja utiu na percepciju i recepciju knjievnog djela, a knjievno djelo ukupnim bogatstvom i ljepotom djeluje poticajno na sve navedene aspekte, posebno na rjenik, jezike i kulturoloke aspekte, senzibilitet i doivljajno spoznajni intenzitet u procesu komunikacije s knjievnim tekstom. Knjievnoznanstvene aspekte ine osnovni pojmovi o sadraju teksta, dogaaju ili dogaajima, toku dogaaja, likovima i njihovim osobinama. Nastavnikovo posredovanje je jo uvijek veoma vano u uspostavljanju komunikacije s tekstom. Tematska i anrovska raznovrsnost U prvom razredu jo uvijek ne uvodimo lektiru u klasinom smislu. Ukupne napore treba usmjeriti na itanje u razredu, na korekcije i uvoenje uenika u pravilno itanje. Posebni (kratki, smisleni, zanimljivi tekstovi sa zadacima koji su primjereni uenicima ) mogu biti u funkciji osamostaljivanja uenika u druenju s tekstom. Duga je staza koju treba s uenicima prei kako bi svako u njemu dostupnom trenutku i obimu shvatio smisao reenog. Ali, i to je shvatanje strogo individualno. Tu individualnost treba potovati, kako s obzirom na potrebno vrijeme, tako i s obzirom na mogunost izraavanja smisla proitanog. Sadraje medijske kulture treba posmatrati u kontekstu sadraja drugih podruja nastave maternjeg jezika i sadraja drugih nastavnih predmeta i u kontekstu ivota. Imaju funkciju pravovremenog preveniranja negativnog djelovanja sadraja malih i velikih ekrana i postepenog osposobljavanja uenika za selektivan pristup sadrajima filma i televizije. Posebno je vano uenicima objasniti da ono to je mogue u crtanom filmu nije mogue i u ivotu ( da kiobran nemoe zamijeniti padobran i da nije mogue pomou kiobrana spustiti se s balkona, ili da lik umire, pa oivljava ). Nije naglasak na pojmovima i njihovom definiranju, nego na razumijevanju komunikacije i poruke, odnosno snalaenju u toj komunikaciji.
38
Sadraji kulture usmenog i pismenog izraavanja su u funkciji razvoja jezikih sposobnosti, kulture komunikacije na usmenoj i pisanoj razini. Ovi su sadraji i u sadrajima svih drugih posdruja. Valja znati da vjebama pismenog izraavanja uvijek prethodi vjeba usmenog izraavanja. Samo kod uvoenja u situacioni razgovor i kod upoznavanja pravila telefonskog razgovora ostajemo na razini usmene komunikacije. Treba koristiti one oblike pismenih vjebi koji su primjereni uenicima prvog razreda: prepisivanje rijei, reenica, kraeg teksta, odgovore na pitanja, dopunjavanje reenica, sastavljanje reenica prema slici, pisati estitku, razglednicu pismo. Radi uvjebavanja tehnike pisanja, praenja i provjeravanje nivoa postignua u gramatici i pravopisu koristiti diktate (diktat s komentarom, izborni diktat, diktat s predusretanjem pogreaka, objanjeni diktat, izborni,stvaralake diktate). Metodiki dobro osmiljenom primjenom diktata u prvom je razredu mogue razvijati panju, sposobnost pamenja, samostalnost i istrajnost u radu. Ukupan broj nastavnih asova ovog nastavnog predmeta podijelili smo po pojedinim podrujima u skladu s postavljenim ciljevima i obimom programskih zahtjeva. Ta je podjela samo jedan od parametara u procjeni vremena potrebnog za usvajanje sadraja odreenog podruja. Sadraji svih podruja ine cjelinu spoznaje o jeziku, knjievnim djelima, zakonitostima u jeziku. Mogue ih je izuavati u meusobnoj povezanosti, kao i u znaajnoj povezanosti sa sadrajima drugih nastavnih predmeta. Oekivani rezultati (ishodi uenja) Uenik e posjedovati kvalitete odreene odgojno-obrazovnim ciljevima za svako pojedino podruje. Realizacija programskih sadraja nastavnog predmeta u cjelini treba rezultirati sljedeim ishodima : - Uenik e poznavati prvo pismo (latinicu), itae pravilno tekstove koji su njemu primjereni i brzinom koja odgovara obinom svakodnevnom usmenom govoru ; - Uenik e razumjeti sadraj proitanog: moi e ispriati sadraj proitanog samostalno, ili uz neznatnu nastavnikovu pomo; - Poznavae pisana slova latinice (moi e napisati slova, povezivati ih pravilno u strukture rijei i reenica ); - Moi e odrediti poetak i kraj reenice na usmenoj i pisanoj razini; - Moi e na kraju drugog razreda samostalno prepisati tekst obima 15-20 rijei (do 4 rijei u reenici ) ili napisati rijei, reenice, tekst u formi diktata (objanjenog i diktata s komentarom, stvaralakog diktata, izbornog diktata); - Uvaavae pravopisne zahtjeve o pisanju velikog slova na poetku reenice, u pisanju vlastitih imena ljudi. Pisanje imena gradova i sela treba zasnivati na prepoznatljivim imenima u pojedinim sredinama (kriterij blizine i poznatosti); - Moi e procijeniti ta je posebno vano u tekstu, a ta manje vano i kazati razloge za takav stav, uoiti uzrok i posljedicu ; - Prepoznavae uspjeno glavne i sporedne likove i njihove osobine, imenovae te osobine na razini dobrog i loeg, prihvatljivog-neprihvatljivog, poeljnog-nepoeljnog ponaanja; -Uoavanje karakteristika likova pomoi e ueniku u uoavanju poeljnih i
39
ZAUSTAVLJENI PROCES
nepoeljnih vidova ponaanja ljudi u njegovom okruenju, a razvijanje opreza u komunikaciji je mjera prevencije eventualnih negativnih iskustava; - Moe govoriti u kontinuitetu i sluiti se programom predvienim oblicima izraavanja; - Znae razgovarati s drugom osobom ili osobama direktno ili telefonom uz uvaavanje pravila lijepog ponaanja; - Moe ispriati priu predstavljenu nizom slika ili jednom slikom ( kao obian slijed dogaaja); - Moe prepriati tekst pomou detaljnih pitanja; - Moe precizno odgovoriti na postavljena pitanja i tako prepriati tekst; - Moe tano prenijeti informaciju; - Moe napisati priu isprianu nizom slika ili jednom slikom ; - Moe napisati pisanim slovima rijei i reenice napisane tampanim slovima; - Moe prepriati priu u pisanoj formi ( po nizu slika, jednoj slici, po detaljnim pitanjima ); - Zna napisati estitku - poruku, sadraj razglednice, kratko pismo-poruku; - Posjedovae svijest o tetnosti djelovanja sadraja TV ekrana, nee mnogo vremena provoditi pred TV ekranom, posjedovae informacije o tetnosti pretjerane identifikacije s likovima iz crtanog filma, odnosno TV likovima kako bi se izbjegle eventualne nezgode; -Moi e usredsrediti panju na sadraj ili aktivnost ; - Znatno e napredovati u sposobnosti praenja i sluanja tueg govora; - Potpunije e razumijevati znaaj kulture itanja i rado e itati, ispoljavae ekspresivnu kreativnost u govoru i pisanju.
40
Prijedlog programa za nastavni predmet SVIJET OKO NAS (prvi razred osnovnog obrazovanja)
41
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj i zadaci Cilj nastave predmeta Svijet oko nas je da djeca kroz usvajanje znanja, umijenja i vjetina razvijaju svoje saznajne, socijalne, fizike i kreativne sposobnosti. Uenjem i usvajanjem znanja o sebi, o lokalnoj sredini i irem okruenju u kome ive, kod djece treba razvijati osjeaj za uvanje i njegovanje sopstvenog, a potivanje drugog i drugaijeg nacionalnog identiteta, kako bi se od najranijeg uzrasta formirao duh tolerancije i multikulturalnosti. Zadaci: - Razvijanje osnovnih pojmova o prirodnom i drutvenom neposrednom okruenju i povezivanje tih pojmova; - razvijanje logikog miljenja i zakljuivanja; - razvijanje sposobnosti zapaanja pojava, procesa i objekata u okruenju i njihovog povezivanja; - razvijanja radoznalosti, interesovanja i sposobnostii za aktivno upoznavanje lokalnog okruenja; - osposobljavanje za samostalno uenje i sposobnost informisanja; - integrisanje iskustvenih i naunih saznanja u okvire sistema pojmova iz oblasti prirode i drutva; - sticanje elementarne naune pismenosti i stvaranje osnova za dalje uenje; - upoznavanje civilizacijskih tekovina i mogunosti njihovog razumnog korienja i dograivanja; - razvijanje ekoloke svijesti i ljubavi prema prirodi. x x x Operativni zadaci: formiranje elementarnih naunih pojmova iz prirodnih i drutvenih nauka; ovladavanje poetnim tehnikama saznajnog procesa: posmatranje, uoavanje, uporeivanje, klasifikovanje; podsticanje interesovanja kod djece pitanjima, odgovorima, idejama u vezi sa pojavama, procesima i situacijama koje se dogaaju u prirodi ili se deavaju u njihovom okruenju dolaze do odreenih zakljuaka i saznanja, imajui u vidu njihove kognitivno-razvojne sposobnosti; podsticanje i razvijanje istraivackih aktivnosti kod djece; podsticanje uoavanja jednostavnih uzrono-posljedinih veza, pojava ili procesa; podsticanje slobodnog iskazivanja svojih miljenja, zapaanja, zakljuivanja i predvianja; rjeavanje odreenih prostih problem-situcija kroz oglede, samostalno i u timu; razvijanje odgovornosti prema sebi i drugima, prema okruenju; razvijanje odgovornosti prema radu.
x x x x x x
42
SADRAJ PROGRAMA JA I DRUGI - Ja kao prirodno i drutveno bie x zadovoljavanje svojih potreba i osjeanja uvaavajui potrebe i osjeanja drugih; x ambijent u kojem ivim: dom, ulica, kola, naselje; x grupacije ljudi u okruenju i moje mjesto u njima: porodica, roaci, susjedi, vrnjaci, sugraani; x bonjacki praznici i obiaji i praznicii obiaji drugih naroda; x deja prava (uvaavanje razliitosti i prava drugih). IVA I NEIVA PRIRODA - ta ini prirodu; razlikovanje ive od neive prirode x x x x x x iva priroda biljke i ivotinje razliitih stanita u neposrednoj okolini; karakteristine biljke u okruenju (izgled, stanita, znaaj biljaka i njihovo njegovanje); karakteristine ivotinje u okruenju (izgled, stanita, nain ivota, briga o njima); razlike i slinosti meu ivim biima na osnovu uoenih osobina; razlike i slinosti meu biljkama na osnovu spoljanjeg izgleda; razlike i slinosti meu ivotinjama na osnovu spoljanjeg izgleda. Neiva priroda - voda, vazduh, zemljite x x x x x x x x x x osnovna svojstva vode: razliita agregatna stanja, ukus, miris, providnost, oblici pojavljivanja vode u prirodi: izvori, potoci, rijeke, bare, jezera, mora; voda kao rastvara; svojstva vazduha: miris, providnost, zagaenost; strujanje (kretanje) vazduha; osnovna svojstva zemljita: boja, vlanost, rastresitost; oblici reljefa lokalne sredine: planine, brda, ravnice, visoravni (Peter); materijali, njihova svojstva (tvrdo-meko, providno-neprovidno, hrapavoglatko); ponaanje u vodi (pliva-tone, ratvorljivost-nerastvorljivost); ponaanje materijala pod spoljanjim - mehanikim i toplotnim utjecajima: (istezanje, sabijanje, savijanje, uvrtanje, promjene pri zagrijavanju i hlaenju); promjena agregatnog stanja vode.
Veza ive i neive prirode x znaaj i uloga suneve svjetlosti i toplote na ivi svijet; x utjecaj prirodnih pojava na iva bia: smjena obdanice i noi, smjena godinjih doba, vremenske prilike i njihov utjecaj na biljke, ivotinje i ovjeka; x svjetlost i sjenka: oblik i veliina sjenke, obdanica i no; x znaaj vode, vazduha, i zemljita na ivi svijet i ljudske djelatnosti;
43
ZAUSTAVLJENI PROCES
x
gajenje biljaka u razliitim uslovima. Orijentacija u prostoru i vremenu
x x x x x x x x x x x x
kretanje - promjena u prostoru i vremenu, prostorne (naprijed nazad, gore-dolje, lijevo- desno) i vremenske (prije, sada, poslije) odrednice; kretanje svuda oko nas; pokretanje i zaustavljanje predmeta (guranje, vuenje, podizanje); kretanje u razliitim sredinama i po razliitim podlogama (brzina, pravac kretenja ); utjecaj oblika predmeta na njegovo kretanje (klizanje i kotrljanje); orijentacija u prostoru u odnosu na karakteristine objekte u neposrednom okruenju; snalaenje u vremenu kada je ta bilo, danas, jue, sjutra; prepoznavanje vremenskih kategorija sedmica, mjesec, godinje doba, godina; praenje, mjerenje i biljeenje rastojanja i vremena. Kultura ivljenja elementi kulture ivljenja (stanovanje, ishrana, odijevanje, ouvanje zdravlja i ivotne sredine); svojstva materijala odreuju njihovu upotrebu i unaprjeuju kulturu ivljenja; korienje razliitih izvora informacija; opasne situacije po ivot, zdravlje, okolinu, (prevencija i pravilno ponaanje u saobraaju, nepravilno korienje kunih aparata, alata i razliitih materijala, elementarne nepogode, saobraaj i pravila ponaanja).
Nain ostvarivanja programa Program predmeta SVIJET OKO NAS rastereen je faktografije i ponavljanja. Primjenom spiralnih krugova u ostvarivanju ciljeva i zadataka izbjegava se ponavljanje, ve se omoguava nadograivanje znanja, umijenja, vjetina i stavova, a obradom odgovarajuih sadraja izgrauju se pojmovi iz oblasti prirode i drutva. Za uspjenu realizaciju predvienih sadraja pored uobiajeni nastavnih sredstava i pomagala, treba koristiti i druge izvore znanja, elektronske i grafike medije, jer e to doprinijeti da se kod uenika razvije funkcionalna pismenost kao podloga za dalje uenje. U tom cilju treba ostvarti prisnu saradnju sa izbornim predmetima kao to su: uvari prirode, Narodna tradicija, Ruka u tijestu, Graansko vaspitanje, jer su sadraji ovih programa i programa SVIJET OKO NAS, meusobno kompatibilni. Za postizanje zadatih ciljeva i ishoda, u nastavi ovog, kao uostalom svih drugih nastavnih predmeta, treba koristiti sve potvrene nastavne metode, aktivnosti i naine uenja.
44
Prijedlog programa za nastavni predmet MUZIKA KULTURA (prvi razred osnovne kole)
45
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj i zadaci Cilj nastave Muzike kulture je: - buenje interesovanja, ljubavi i razvoj pozitivnog odnosa prema muzici; - stvaranje navika za bavljenje muzikom kod uenika; - osposobljavanje za razumijevanje mogunosti muzikog izraavanja; - razvijanje osjetljivosti za muzike vrijednosti upoznavanjem umjetnike tradicije i kulture svoga i drugih naroda. Zadaci nastave Muzike kulture: - upoznavanje osnove muzike pismenosti i izraajnih sredstava muzike umjetnosti; - njegovanje i kultivisanje djeijeg glasa (pravilno disanje, jasan izgovor rijei, intonativno tano pjevanje); - otkrivanje i razvijanje djeije muzikalnosti sa specifinim sposobnostima, muziko pamenje, osjeaj za ritam, za visinu, trajanje i kvalitet zvuka), - osamostaljivanje i socijalizacija djece kroz individualno, grupno i kolektivno muziciranje; - podsticanje, razvijanje i njegovanje djeje kreativnosti u muzici (kao i ostalim oblicima stvaralatva: pokret, likovno i literarno uz muziku); - razvijanje emocionalne i estetske osjetljivosti djeteta za kvalitet muzike; - upoznavanje tradicionalne i umjetnike muzike svoga i drugih naroda. Operativni zadaci Uenici treba da: - pjevaju po sluhu; - sluaju vrijedna djela umjetnike i narodne muzike; - izvode djeje muzike igre; - sviraju na djejim muzikim instrumentima; - razvijaju stvaralake sposobnosti. Sadraji programa Preporuene kompozicije za pjevanje u prvom razredu Narodne pjesme 1. Razgranala grana jorgovana 2. Vinjiica rod rodila 3. Kia pada trava raste 4. Na kraj sela 5. Sitna je kia padala 6. Je
46
7. Ja brdom, brdom, brdom 8. Sanak me mori 9. Sjela Hajra kraj bunara Djeje pjesme 1. Julio Mari/Nasiha Kapidi-Hadi:Lete, lete, laste 2. P. Kaniaj:to se u vrtiu radi 3. Roendanska pjesma iz zbirke-Zapjevajmo, zaigrajmo 4. J.Gotovac:Dom 5. M. Mili:Zaviaju moj 6. F. ubert:Snivaj, spavaj 7. Kiobran za dvoje 8. M. Mernik:Jesen 9. isto dijete 10. A. Stankovi:Hej potoe 11. N. Hercigonja:Mali aki valcer 12. N. Hercigonja:aputanje 13. D. Basrak:kolsko zvono 14. Djeca su vojska najjaa (stihovi V. Miloevi) 15. J.B. Lili: Dok mjesec sja 16. M. Mili:Desilo se prekjue 17. Maca prede 18. Dragutin Basrak:Padaj, padaj snjeiu 19. Zlatko poljar:Sati kuca 20. V. Astardijeva:Proljee 21. J. Gotovac: Majka uz kolijevku 22. J. Bitenc:Ide, ide patak 23. Kad si sretan - pjesma iz vedske 24. Refik Hodi:ak veseljak 25. Suad Arnautovi:Na krilima vjetra 26. Asim Horozi:Djeca rastu 27. Asim Horozi:Semafor 28. Branko Milievi:Carstvo - drugarstvo 29. M.Avdagi (Kike Budalike):Prvai 30. Avanture maloga Juju 31. Najljepa mama na svijetu (hor Kolibri) 32. D. Lakovi:Lako je prutu 33. Usporite pored kole 34. S. Korunovi:Visibaba mala 35. uti, uti bambusov list 36. A. Kora i Lj. Rumovi:Brau ne donose rode
47
ZAUSTAVLJENI PROCES
Muzike igre 1. Hoki - poki 2. Paiji ples 3. Klackalica- Grka djeija igra 4. U umici zeko 5. Kulina Bana vojska je (narodna) 6. Koka i pilii 7. Igraju se vrapci 8. Ovako se ruke miju 9. Berem, berem groe 10. Ringeraja 11. Strina rodo 12. Zeko plee 13. Djeca i zeii 14. abe i roda 15. Pilii 16. Djeija narodna kola BiH 17. Refik Hodi: Mali kauboj 18. Duko Radovi:Zlokotlokrp 19. Pliva patka preko Save Brojalice 1. En,ten, tini 2. Jedan, dva, tri 3. Eci, peci, pec 4. Tara, tara, take 5. Jedna vrana gakala 6. Pliva patka 7. Pusti puu rogove 8. Lija i mi 9. Od koga si ti 10. Tri 11. Golub s krova gue 12. udo golemo 13. Minja Subota: Tuibaba Reza 14.Zeleni se tratina 15. Leptir i cvet 16. Pis, maco, pis 17. Io medo u duan 18. Tutumi 19. Ugrijalo sunce 20. Ja se popeh na tarabe 21. Ko ne vido dugu
48
Sviranje na djejim instrumentima St. Korunovi: Bubanj zove En, ten, tini Io meda u duan Pliva patka preko Save Piem, piem petnaest Modeli Do, do ta je to? Konj ima etri noge Sol mi daj Mi je u sredini Mi idemo preko polja Preporuene kompozicije za sluanje u prvom razredu 1. W.A.Mozart: Uspavanka 2. F.ubert:Uspavanka 3. J.Brahms:Uspavanka 4. L.van Beethoven:Za Elizu 5. R. uman:Sanjarenje 6. K.S.Sans: Labud 7. N.R. Korsakov:Bumbarov let 8. J.S. Bah: Ah, to volim 9. A.Ostrovski: Uvijek nek bude sunce 10. Kemal Monteno:Sarajevo ljubavi moja 11. B. Krni:Medo plee 12. M. P. Musorgski:Ples pilia u ljuskama 13. J. S. Bah:Arija iz svite br. 3 14. P. I. ajkovski:Valcer cvijea 15. G. Rossini:Duet maaka 16. D. ostakovi:Koranica 17. A. Dedi:Kad bi svi ljudi na svijetu 18. Instrument arobnjak - Muzika pria 19. Kemal Monteno: Zemljo moja 20. Tradicionalne pjesme naroda Bosne i Hercegovine 21. Aska i vuk, odlomci iz opere Asim Horozi 22. Avdo Smailovi:Sa unukom Janom 23. Zvonii, zvonii - Zagrebaki maliani 24. Jakov Gotovac:Dom 25. A. Kora:Najlepa mama na svetu 26. A. Kora:Ivin voz 27. Kad te vidim na sokaku 28. Nizamski rastanak
49
ZAUSTAVLJENI PROCES
29. Zapjevala sojka ptica 30. Snijeg pade Napomena: Autori ovog programa namjerno su dali ovako veliki broj muzikih djela u nastavnim sadrajima kako bi uitelj imao od ega da izabere optimalan broj pjesama prilikom izrade nastavnog plana.
50
Prijedlog programa za nastavni predmet LIKOVNA KULTURA (prvi razred osnovne kole)
51
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj i zadaci nastave likovne kulture Cilj odgojno-obrazovnog rada u nastavi likovne kulture jeste da se podstie i razvija uenikovo stvaralako miljenje i djelovanje u skladu sa demokratskim opredjeljenjem drutva i karakterom ovog nastavnog predmeta. Zadaci: - razvijanje sposobnosti uenika za opaanje oblika, veliina, svjetla, boja, poloaja oblika u prirodi; - razvijanje pamenja, povezivanje opaenih informacija, to ini osnovu za uvoenje u vizuelno miljenje; - stvaranje uslova za razumijevanje prirodnih zakonitosti i drutvenih pojava; - stvaranje uslova da uenici na svakom asu u procesu realizacije sadraja koriste tehnike i sredstva likovno-vizuelnog izraavanja; - razvijanje sposobnosti za prepoznavanje tradicionalne i moderne, suvremene umjetnosti; - razvijanje uenikovih potencijala u oblasti likovnosti i vizuelnosti; - buenje i njegovanje ljubavi prema vrijednostima izraenim u djelima svih oblika umjetnosti; - razvijanje svijesti o potrebi uvanja i njegovanja likovne kulturne batine svoga naroda, kao dijela sopstvenog nacionalnog identiteta; - stvaranje interesovanja i potreba za posjeivanjem izlobi, galerija, muzeja i uvanjem kulturnih dobara; - razvijanje senzibiliteta za lijepo pisanje; - razvijanje motorikih sposobnosti uenika. Operativni zadaci U prvom razredu treba: - osposobljavati uenika da se slui sredstvima i tehnikama likovno - vizuelnog izraavanja koji su dostupni i primjereni njegovom uzrastu; - stvarati uslove za kreativno opaanje i tumaenje datih sadraja u prvom razredu (oblike i njihove kvalitete, odnose u vidnom polju, svjetlo i sjenku, taktilnost, crtani film i strip, razlikovanje pojedinih sredina, vremenski i prostorni nizovi, tradicija, sadraji iz ivota uenika, obitelji i vrnjakih grupa); - motivisati uenika da se slobodno likovno-vizuelno izraava, svojstveno uzrastu i individualnoj sposobnosti i da matovito predstavlja svijet oko sebe.
52
Sadraji programa ISKUSTVENI SADRAJI, DOIVLJAJI IZ IVOTA DJETETA (OBITELJ, DRUTVO VRNJAKA, IRE OKRUENJE) Grupa jedinka, dijete odrasli, mata realnost, razonoda obaveze, ugodni i neugodni doivljaji sjeanje. Pojmovi: odrastanje ODNOSI U VIDNOM POLJU Lijevo - desno, gore - dolje, ispred - iza, vie - nie, izmeu, uspravno - poloeno, koso, ispod, u, na, duboko - plitko, puno - prazno, otvoreno - zatvoreno. Pojmovi: orijentacija. VREMENSKI I PROSTORNI NIZOVI (CRTANI FILM I STRIP) Asocijacije u nizu, crtei u nizu, slike u nizu, pokretni crtei, mrlje, oblici... Pojmovi: film, strip. SVJETLO I SJENKA Uglovi osvjetljavanja, daljina i blizina svjetlosnog izvora, utvrivanje promjenljivosti oblika i sjenke zavisno od ugla i daljine osvjetljavanja. Pojmovi: svjetlo, sjenka. TAKTILNOST Razvijanje osjetljivosti za razne materijale putem dodira. Pojmovi: dodir. POSMATRANJE KAO POTICAJ Posmatranje prirode, ivota i rada; obilazak i upoznavanje znaajnijih objekata i spomenika kulture u svome mjestu i okruenju, kao to su Gradska trvrava sa kulom motriljom, Gazi Isa begov hamam, Altun-alem i Lejlek damija, urevi stupovi i Sopoani u Novom Pzaru, Sultan Valide damija u Sjeniici, Sahat kula, Musala i manastir Mileeva u Prijepolju i dr. radi uoavanja osnovnih arhitektonskih karakterisrika kulturnih i vjerskih objekata. Uvoenje djeteta u posmatranje i zapaanje svega to se nalazi u njegovom okruenju,
53
ZAUSTAVLJENI PROCES
doivljavanje svim ulima, upoznavanje funkcije i izraavanje Pojmovi: ulnost, opaanje. SADRAJI IZ KNJIEVNOSTI Stvarno nestvarno, dobro zlo, bajka basna, ilustracija crtani film. Pojmovi: ilustracija, crtani film. Napomena: Prilikom izrade nastavnih planova i za uspjenu realizaciju nastavnih sadraja, pogotovo onih vezanih za bonjaku nacionalnu zajednicu, preporuuje se da se koristi LISTA NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA I SPOMENIKA KULTURE SANDAKIH BONJAKA sainjena od strane Odbora za kulturu Bonjakog nacionalnog vijea 2008. godine, koju nastavnici mogu koristiti i kao izbor motiva za obradu veeg broja nastavnih cjelina.
54
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK (peti razred osnovnog obrazovanja)
55
ZAUSTAVLJENI PROCES
CILJ Cilj nastave Bosanskog jezika i knjievnosti je ovladavanje bosanskim standardnim jezikom, razvijanje jezikih sposobnosti u govornoj i pisanoj upotrebi, primjena znanja steenih iz ovog predmeta za ovladavanje sadrajima iz drugih nastavnih oblasti, ali i u svakodnevnom ivotnom iskustvu, u porodici i drutvu. S obzirom da su bosanski jezik i knjievnost kao prirodni i historijski afirmativ nacionalnog identiteta Bonjaka, vani isto toliko koliko su vani i drugi jezici i literature u svijetu za ostale nacionalne kulture, to oni u ovom diskursu ine temeljnu civilizacijsku tekovinu multikulturalnosti. Nastavni plan i program bosanskog jezika i knjievnosti ima, kao opti cilj, osmiljavanje uzajamnosti knjievno-jezikih kultura kao vrijednost duhovne nadgradnje svjetske zajednice naroda. Zadaci nastave bosanskog jezika su mnogobrojni i ostvaruju se u trima nastavnim podrujima: bosanski jezik, kultura izraavanja i knjievnost. Zadaci tih triju nastavnih podruja meusobno se proimaju i dopunjuju i funkcionalno se povezuju sa ostalim nastavnim predmetima. Uenici treba da: - razumiju nastanak jezika i njegov znaaj u komunikaciji, kao i upotrebu jezika u umjetnosti, njegovu slikovitost, metaforinost, ritminost, simboliku; - razumiju razvoj bosanskog jezika, u okviru balkanske jezike zajednice, od njegove narodne do knjievnoumjetnike norme i savremenih standarda; - naue princip izgovaranja i pisanja rijei i reeninih struktura, da poznaju gramatike kategorije rijei, da razumiju tvorbu rijei, da shvate odnos rijei u sintaksikom diskursu, da razumiju metaforika znaenja rijei, da njeguju kulturu itanja i pisanja; - u kontekstu upotrebe jezika, odnosno kulture izraavanja, upoznaju naine pripovijedanja, kao i analizu teksta; - razviju kulturu pisanog izraavanja i da se kroz forme pisanih domaih zadataka osposobljavaju za pisanje svih vrsta tekstova po standardima pravopisa i pravopisnih pravila; - upoznaju knjievnu tradiciju i batinu Bonjaka, knjievne tokove i stvaraoce Srbije, zatim najvanije stvaraoce u okruenju, Evropi i svijetu. - upoznaju knjievno - teorijske pojmove i stilsko - jezike aspekte na primjerima kolske i domae lektire i njihov znaaj za kulturu uopte; - kroz obradu predviene lektire razviju smisao za samostalan rad, za samostalno itanje i proirivanje znanja, razviju kulturu govora, sluanja i knjievno-jezike interpretacije.
56
SADRAJI PROGRAMA JEZIK, GRAMATIKA Morfeme i rijei kao morfoloke jedinice - odnos izmeu morfeme i rijei - rije kao sloena jedinica Vidovi analize rijei - morfemska analiza rijei ( korijen, tvorba rijei) Naini tvorbe rijei - izvoenje sufiksalna tvorba - prefiksalna tvorba; prosto slaganje ( kompozicija ) Kriteriji za klasifikaciju rijei - Samostalne rijei i nesamostalne rijei - Jednoznanost i vieznanost (rijei u prvobitnom i prenesenom znaenju) - Onomatopejske rijei Vrste rijei: - Promjenljive i nepromjenljive rijei (osnova rijei, nastavak); - Nepromjenljive rijei: - pojam priloga (prilozi mjesta, vremena, naina) - pojam prijedloga - veznici - usklici - rjece Glagoli: - Osnovna karakteristika i klasifikacija glagola - Glagolski vid i glagolski rod - Stilistika svojstva konjugacije - Glagolski oblici: infinitiv, prezent, radni glagolski pridjev, perfekat, futur I - Infinitivna i prezentska osnova - Pomoni glagoli Imenice: - Vrste imenica prema znaenju - Tvorba imenica - Deklinacija imenica; Padeni sistem nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, instrumental, lokativ (osnovna znaenja padea i njihova funkcija u reenici ) - Glasovne promjene u deklinaciji imenica; nepostojano a, palatalizacija, sibilarizacija Pridjevi: - Znaenje i vrsta pridjeva - Stepenovanje pridjeva - Odreeni i neodreeni oblik pridjeva u nominativu; - Deklinacija pridjeva.
57
ZAUSTAVLJENI PROCES
Zamjenice: - Line zamjenice ( krai oblici linih zamjenica) - Upitne, odnosne, neodreene, povratna, povratnoposvojna; - Deklinacija zamjenica Brojevi: - Glavni i redni brojevi; - Deklinacija brojeva. Reenica: - Prosta reenica; - Predikat imenski i glagolski; - Subjekt vie subjekata, neizreeni subjekt; - Priloke oznake u reenici; - Pojam sloene reenice; (mjesto, vrijeme, nain); - Pravi i nepravi objekat; atribut i apozicija; - Reenica s izreenim i neizreenim subjektom; reenica s vie subjekata; - Pojam sloene reenice - Vjebe u izgovaranju dugih i kratkih akcenata Pravogovor i pravopis - Zaviajni govor i knjievni jezik - Rijei iz mog zaviaja ( lokalna leksika sakupljanje i pravljenje rjenika lokalnih rijei ) - Knjievna leksika - Veliko slovo u jednolanim i vielanim nazivima planeta, kontinenata, okeana, drava, naroda i naseljenih mjesta; - Upravni i neupravni govor; - Pisanje i izgovor superlativa pridjeva; - Veliko i malo slovo u pridjevima izvedenim od vlastitih imena; - Izgovor i pisanje rijei s glasovima ije, je - (umanjenice i komparativ); Izgovor i pisanje i u deklinaciji imenica i stepenovanju pridjeva; Reenini i pravopisni znakovi: trotaka, crtica, zagrade KNJIEVNOST Bonjaka knjievna tradicija Prvi pisani spomenici (Blagajski zapis, povelje bosanskih vladara, Hvalov zbornik, Humaka ploa, Epigrafski zapisi: (zapisi na stecima, natpis sudije Gradie, Slovo za Grda, Slovo o ovjeku... Veliki sudija, Zapisi na mostovima, esmama, damijama) Narodna knjievnost Lirske pjesme: Djevojka i behar, Djevojka je ruu brala, Po Taslidi pala magla, Uspavanka, Balade Omer i Merima, Epske pjesme: Mujo eni brata Halila, Tale dolazi u Liku, erzelez Alija i vila,
58
Udadba Ajke Sinanbegove, enidba Smailagi Meha (odlomak). Narodna proza: Bajka o prstenu, Lisica i gavran, Putnik i gostioniar, Poslovice, izreke, pitalice, Lirika Narodne lirske pjesme Narodne epske pjesme Neka nam oproste trave Izet Sarajli, Prvi snijeg Osman iki, Srebrena esma Demaludin Lati, Otac s kiobranom Ismet Bekri, San Bisera Alikadi Razliak Enisa O. uri, Staza proljea Nikola Marti Pesma Miroslav Anti Da je meni drvo biti Oton upani, Himna cvijeta Halil Dubran, Vrelo ljepote (izbor) imo Ei, Svici Kasim Derakovic Kuu kuom ine djeca Muhidin ari
Epika - Narodna proza - Majka Zija Dizdarevi, - Zemlja Husein Bai, - O pero Nerkezi - Selmanova kruka Ismet Rebronja, - Hrt amil Sijari, - Sijelo mudraca - Nedad Ibriimovi, - Tri lica moga oca Rizo Dafi, - Niko i nita Alija Isakovi, - Laarski put Alija Duboanin, - Roman o noviu (odlomak) Kemal Mahmutefendi, - Veliki pljusak Hasan Kiki - Majstorije Advan Hozi, - Odijelo - Ibrahim Kajan - Za obraz Alija Nametak, - Vodeni cvijet Ahmet Hromadi - Vuja gora (odlomak) Safet Sijari, - aci pjeaci Vefik Hadisalihovi - Slika Isfahana Zuko Dumhur - Bata Sljezove boje (odlomak) Branko opi - Knjiga Ivo Andri, - Ulica divljih kestenova Danilo Ki - Morski talas Luko Paljetak - Bijeli ljudi u blizini Danijel Defo
59
ZAUSTAVLJENI PROCES
Dvadeset hiljada milja pod morem il Vern Pet zrelih kruaka Viljem Sarojan, Lesi se vraa kui Erih Najt, Vrelo ljepote (izbor) imo Ei,
Drama - Dok se dvoje svaaju trei se koristi ( pouni ske)- Abdulah Sidran, - Hasanaginica (dramatizacija) Alija Isakovi - Tvrdica (odlomak) - J. S. Popovi - Kapetan Don Piplfoks Duan Radovi Domaa lektira Tajne djedovog mlina Bajruzin H. Planjac, Onaj koga nema Mehmed edovi, Moja nevidljiva drugarica Zekerija Tamir, Prie iz Daljine Refik Liina, Peter Bisera Sulji, Pjesme iz provincije Safet Hadrovi Vrbiki, Pisma sinu Samiru Rasim elahmetovi, Prozori Redep Nurovi, Darovi (izbor) Zaim Azemovi Napomena: Prilikom izrade Nastavnoga programa iz knjievnosti vodilo se rauna o estetskim, etikim i nacionalnim kriterijima u izboru knjievnih djela i pisaca, pa je zbog toga ponuen relativno veliki broj tekstova, tako da prilikom izrade globalnih i operativnih nastavnih planova i programa sami nastavnici mogu vriti odreenu selekciju obaveznih knjievnih tekstova, ali bi bilo poeljno da svi tekstovi budu zastupljeni u itankama. KULTURA USMENOGA I PISMENOGA IZRAAVANJA Prepriavanje -stvaralako prepriavanje, -prepriavanje saimanjem fabule Razgovor - Privatni i slubeni razgovor itanje i sluanje ( Izraajno itanje knjievnoumjetnikog teksta; govorne vrednote izraajnog itanja, jaina, boja glasa, dikcija, pauze, logika, gramatika i stilistika interpunkcija u kontekstu izraajnog itanja); Ostale vrsta itanja u nastavi: naglas, u sebi, usmjereno, s biljekama, italake tehnike i stilovi (vjebe itanja na konkretnim tekstovima knjievnoumjetnikim, naunim, administrativnim, publicistikim i dr.). itanje teksta s razumijevanjem; sluati druge uenike i zapaati obiljeja dobroga itanja.
60
Prianje kao pripovjedaka (narativna) vrsta izraavanja u nastavi ili doivljaju Prianje stvarnog dogaaja (hronoloko i retrospektivno) Prianje izmiljenog dogaaja ili doivljaja (hronoloko i retrospektivno) Prianje prema zadanoj slici ili muzici Opisivanje prema predmetu, biu ili pojavi kao osnovici opisa: opis osobe (portret); opis raja (pejza); opis zatvorenog prostora (enterijer); opis otvorenog prostora (eksterijer); opis bia ili grupe bia unutar prostora ili pojave. Pravilna primjena deskripcije u vjebama usmenoga i pismenoga izraavanja . Pisanje vlastitih deskriptivnih tekstova i primjena pravilnih opisivakih postupaka. Pisanje diktata (s obzirom na pravopisne pojave obraene u 5. razredu). Prepriati tekst potujui hronoloki slijed, jasno i logino povezivanje reenica izdvajajui vanije dijelove, izraziti vlastiti komentar. Osnovna pravila slubenog pismenog obraanja, razlika izmeu slubene i privatne komunikacije; naini oslovljavanja, Savladavanje osnovnih pravopisnih pravila Pravilno pisanje diktiranih tekstova i uoavanje odgovarajuih pravila ili potekoa u pisanju, kontrolni diktat, diktat sa predusretanjem greaka, proueni dikatat, slobodni diktat); Pisanje kolskih pismenih zadaa (etiri u toku kolske godine) MEDIJSKA KULTURA Pojmovi: Osnovne vrste medija: tampani i elektronski; Novine, asopisi, strip, radio, televizija, internet (postanak i razvoj) Film (postanak, historijat, filmski rodovi i vrste) Teatar - pozorite kao knjievno-scenska umjetnost: scena, kulisa, pozorini prostor; Osnovne vrste radijskih i televizijskih emisija, Uloga kolske biblioteke u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti Principi katalogizacije knjiga (s posebnim osvrtom na internet) Nastavni sat lektire u kolskoj biblioteci NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA Nastava bosanskog jezika i knjievnosti moe se uspjeno realizovati primjenom i kombinovanjem vie nastavnih metoda. Radna praksa je pokazala da su dobri rezultati i dostignua postizani primjenom razliitih nastavnih metoda, gdje svaka ima svoju specifinu funkciju i kreativnu vrijednost. Tokom nastavnog procesa uenicima treba prezentirati one sadrajne jezikoliterarne vrijednosti koje e im biti potrebne za dalje nivoe kolovanja, za sticanje opte kulture. Treba motivisati uenike da sami rasuuju i donose zakljuke pri obradi nastavnih jedinica u kontekstu irih programskih sadraja. Nastavnik treba da upozna i uvaava pedagoko-psiholoke sposobnosti uenika i da u radnom procesu upotrebljava odgovarajue didaktiko-metodike
61
ZAUSTAVLJENI PROCES
principe. Osobito je znaajna didaktika formula da je uenik uvijek u centru obrazovno-radne kreacije, koju nastavnici i ostali pedagoki radnici uspostavljaju primjenjujui afirmisane metodoloke standarde. Tok jeziko-literarne didaktike komunikacije treba da ima metodiki smjer: nastavnik tekst uenik ili uenik tekst nastavnik. U metodiko-kreativnom kontekstu je i individualna komunikacija: uenik tekst. Takoe je produktivna i posredna i neposredna komunikacija: izvor, prenosilac, kanal, primalac cilj. Sem optih metoda, savremena nastava jezika i knjievnosti ima i svoje posebne metode. Od mnogih metoda koje se mogu primjenjivati u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti, primjenljive su sljedee: - metoda itanja i rada na tekstu (tekst-metoda); - metoda razgovora (dijaloka); - metoda izlaganja i objanjavanja (monoloka); - metoda praktinog rada (metoda naunog istraivanja: oblast jezika dijalektologija, prozodijskih osobina lokalnih govora, sakupljanje raznih oblika usmene knjievnosti, rad na sredstvima medijske tehnologije spiker, reporter, urednik, lektor, koreograf, glumac, recitator, organizator kulturnih sveanosti); - metoda interaktivnog uenja (simultani kompjuterski CD-programi, internet, auditivna i vizuelna tehnologija, film, pozorite); - metoda individualniog rada uenika (uenje, istraivanje, prezentiranje individualne poetsko-jezike kreacije); - metoda rada u grupama (uenje, timsko istraivanje, timsko prezentiranje istraivakih rezultata, kultura diskusije i dijaloga); - kombinovana metoda (itanje teksta, razgovor o tekstu, objanjenje i pokazivanje). Resurs nastavnih metoda u savrenmenim pedagoko-obrazovnim standardima prua mogunosti za iri izbor i primjenu novijih i savremenijih metodolokih varijanata. U realizaciji operativnih sadraja nastavnik e primjenjivati najproduktivnije metode kojima se stvaraju uslovi za postizanje dostignua najvieg stepena. Oblici (forme) rada Sem ovdje izloenih metoda, u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti mogu se primjenjivati i razni oblici rada, kao to su: - individualni rad uenika (formiranje navika za samostalni rad); - rad u grupama (timski rad) i saradnja meu grupama (rad na iroj temi ili knjievno-jezikom projektu); - rad u parovima i saradnja meu parovima (tandem rad); - rad sa svim uenicima (itanje, sluanje, govor, pisanje);
62
- diferencirani rad (dopunski i dodatni); - specijalni rad sa uenicima posebnih potreba (manja oteenja vida, sluha, manje govorne smetnje); - debatne forme rada (tribine, okrugli stolovi, rasprave, diskusije, takmienja u vjetini govora, afirmacija demokratije sa konkretnim primjerima; - nauno-istraivake forme rada (tematika, kompozicija, sadraj, citati i fusnote, razlika izmeu rezimea i recenzije). - medijske forme rada (TV i radio spiker, konferansije, fotoreporter, izvjetava-dopisnik, sportski izvjeta, telefonski razgovor, itanje internet-tekstova); - uenje putem raznih igara (kviz, recitali kao kolektivne igre, vjetine glume kroz igru, imitacije i komine scenske sekvence, uenje na izletima skupljanje bionimske leksike, sportske igre). Svaka didaktika inovacija i inicijativa u nastavnom procesu je korisna, osvjeavajua i privlana za uenike, a nastavnik treba da ih upuuje na kontinuitet i aktivnosti u uionici, koli i van kole da itaju, zapisuju, prikupljaju i sistematizuju leksiku, da opaaju i upoznaju sredinu u kojoj ive, da misle na nezavisan nain i da argumentovano afirmiu svoja miljenja. Poznati didaktiki principi moraju biti cilj svakog oblika nastavne prakse i postizanja dostignua predvienih ovim programom. JEZIK, GRAMATIKA Kroz ovu nastavnu temu uenici se osposobljavaju za pravilnu usmenu i pismenu komunikaciju standardnim bosanskim jezikom. Postupnou i selektivnou uenicima se jezik predstavlja kao sistem gdje se nijedna pojava ne izuava izolovano. Postupnost se obezbjeuje samim izborom i rasporedom nastavnih sadraja, a konkretizacija nivoa obrade kroz zahtjeve, zapaanja, uoavanja i dr. Selektivnost se postie izborom najosnovnijih jezikih zakonitosti i informacije o njima. Akcenat se obrauje kroz stalne vjebe, uz korienje audio snimaka. Vjebe za usvajanje znanja iz gramatike do njihove praktine primjene u novim govornim situacijama proistiu iz programskih zahtjeva. Nastava gramatike poinje motivacijom, a zavrava se saznavanjem i primjenom odreenog gradiva i to uvijek na interesantnim tekstovima i primjerima. Tu veliku ulogu igra uestalo spajanje indukcije i dedukcije, analize i sinteze, prihvatanje teorijskih objanjenja i praktine primjene. Pravopis se savlauje putem vjebanja, elementarnih i sloenih, koja se organizuju esto i razliitim oblicima pismenih vjebi. Ortoepske vjebe treba da budu krae i ee, da se izvode ne samo u okviru nastave jezika ve i kroz nastavu itanja i jezike kulture.
63
ZAUSTAVLJENI PROCES
KNJIEVNOST Kroz ovu nastavnu temu uenici se uvode u svijet knjievnosti; razvijaju se literarne i jezike sposobnosti, ali se upoznaju i sa ostalim neknjievnim tekstovima. Lektira je razvrstana na liriku, epiku i dramu kako bi proporcija knjievnih djela bila odgovarajua i razlona. Pri obradi tekstova treba primijeniti jedinstvo analitikih i sintetikih postupaka. Znaajne pojedinosti, elementarne slike, ekspresivna mjesta i stilsko-jeziki postupci e se posmatrati i obraivati u prirodnom sadejstvu sa drugim umjetnikim iniocima. Tumaenje knjievnog djela treba da bude povezano s rjeavanjem problemskih pitanja podstaknutim tekstom i umjetnikim doivljajem. Jezikostilskim sredstvima treba prii sa doivljajnog stanovita. Funkcionalni pojmovi se objanjavaju u toku nastave, a uenici ih spontano usvajaju. Nastavnikove informacije su vrlo znaajne, a moraju biti potpune, sadrajne, konkretne i prilagoene toku i tipu asa. Kako kolska lektira, tako i djela koja su predviena za domau lektiru interpretiraju se po istoj metodologiji, na osnovu predhodnog itanja i pripreme uenika na samoradnju. Interpretaciju djela, kao diskusija moe biti individualna i u grupama razvrstana po temama ili drugim knjievnoumjetnikim kriterijima. Za uspjeanu obradu nastavnih sadraja iz predmeta Bosanski jezik i knjievnost najproduktivni je postupak rada na tekstu knjievnog djela, prilaenje djelu sa umjetniko-jezikog aspekta. Principom itanja djela i pripremom za as, uz asistenciju nastavnika, uenik stie pravilnu sliku o piscu i vremenu, nastanku djela i drutvenim prilikama o kojima pisac govori. JEZIKA KULTURA ( usmeno i pismeno izraavanje ) U ovom segmentu jezika treba neprestano imati u vidu osnovni cilj: razvijanje jezikog miljenja i jezike svijesti uoavanjem jezikih zakonitosti. Nastava e biti oiglednija ako se koriste audio snimci i ako se slua i analizira snimljeni govor. To se moe postii kroz leksike i morfoloke vjebe, semantike vjebe i na taj nain podstai uenike na literarno stvaralatvo. U prouavanju jezika i jezikih sadraja (jezika u upotrebi i jezika u knjievnom djelu) posebna panja se posvjeuje osposobljavanju uenika da razumiju fonoloke, morfoloke, leksike, sintaksike i stilske karakteristike, tvorbene modele kao i jezku polifoniju i slikovitost, jeziku kreaciju, kao i razliku narodnog i standardnog knjievnog jezika i njegove norme. MEDIJSKA KULTURA Oiglednim sredstvima upoznati uenike sa osnovnim vrstama medija; Osnovne aktivnosti su sluanje, zapaanje, uporeivanje, improvizacija.
64
Prijedlog programa za nastavni predmet HISTORIJA (peti razred osnovnog obrazovanja)
65
ZAUSTAVLJENI PROCES
CILJEVI izuavanja nastavnog predmeta historija je kulturni napredak i humanistiki razvoj uenika. Cilj nastave historije je da doprinese razumijevanju historijskog prostora i vremena, historijskih procesa i tokova, kao i razvijanju nacionalnog identiteta i duha tolerancije kod uenika. ZADACI nastave historije su da uenici, uoavajui uzrono-posljedine veze, razumiju historijske procese i tokove, ulogu istaknutih linosti u razvoju ljudskog drutva i da poznaju nacionalnu i optu historiju (politiku, ekonomsku, drutvenu, kulturnu...) kao i historiju susjednih naroda i drava. OPERATIVNI ZADACI: -razumijevanje pojma prolosti; -upoznavanje naina i znaaja prouavanja prolosti; -razumijevanje osnovnih odlika prethistorije i starog vijeka; -razumijevanje osnovnih vremenskih odrednica (decenija, vijek, milenijum) -osposobljavanje za korienje historijske karte; -sticanje znanja o dogaajima i linostima koje su obiljeile epohu starog vijeka; -upoznavanje sa osnovnim odlikama antike kulture
66
SADRAJI PROGRAMA 1. UVOD PROLOST (pojam prolosti, historijski izvori) VRIJEME (hronologija raunanje vremena) HISTORIJA, NAUKA O PROLOSTI (historija kao nauka i kao nastavni predmet; podjela prolosti; hronoloki i geografski okviri starog vijeka) 2. PRETHISTORIJA OSNOVNE ODLIKE PRETHISTORIJE (postanak ovjeka, ivot i zanimanja, pronalasci, prethistorijska nalazita na centralnom Balkanu) PRETHISTORIJA NA TLU DANANJE SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE (starije i mlae kameno doba, metalno doba, prethistorijska nalazita i vjerske predstave) SANDAKO PODRUJE U DOBA PRETHISTORIJE (kameno i metalno doba, arheoloka nalazita u Sandaku) 3. STARI VIJEK OSNOVNA OBILJEJA STAROG ISTOKA (geografski pojam Starog istoka, najpoznatije drave i struktura drutva) KULTURA NARODA STAROG ISTOKA (religija, pismo, nauka, svakodnevni ivot) NAJSTARIJI PERIOD GRKE HISTORIJE (Kritsko, Mikensko i Homersko doba, kolonizacija, mitovi o Minotauru, Ahilu, Odiseju...) GRKI POLISI SPARTA I ATINA (pojam polisa, struktura drutva i dravno ureenje) GRKO-PERSIJSKI RATOVI I PELOPONESKI RAT (uzroci ratova, bitke na Maratonu i u Termopilima, pohod na Siciliju i karakter i posljedice ratova) GRKA KULTURA (religija, olimpijske igre i mitologija) GRKA KULTURA (umjetnost, nauka i svakodnevni ivot) HELENISTIKA DOBA I NJEGOVA KULTURA (pojam helenizma i njegovi
67
ZAUSTAVLJENI PROCES
helenistiki okviri, Aleksandar Veliki, kultura) POSTANAK RIMA (osnivanje Rima, legenda o Romulu i Remu, struktura drutva, hronoloki okviri i ureenje Rimske Republike) RIM SVJETSKA SILA STAROG VIJEKA (vojska, osvajanja i provincije) RIM U DOBA CARSTVA (principat, Trajanovi ratovi na Dunavu, dominat, centralni Balkan u antici, antiki ostatci na prostoru centralnog Balkana) RIMSKA KULTURA (religija, umjetnost, nauka i svakodnevni ivot) HRIANSTVO (pojava hrianstva, progoni hriana, car Konstantin i Milanski edikt) PAD ZAPADNOG RIMSKOG CARSTVA (poetak Velike seobe naroda, podjela carstva i pad Zapadnog rimskog carstva) ANTIKO DOBA NA TLU DANANJE SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE (Iliri na Balkanskom poluostrvu: kulturna batina, religija, drava, rimska osvajanja na Balkanu, provincije, uprava, privredne i drutvene promjene, proces romanizacije i arheoloka nalazita) SANDAKO PODRUJE U ANTIKO DOBA (stanovnitvo, religija, kulturna batina, rimska osvajanja i arheoloka nalazita u Sandaku) NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA Nastavni sadraji predmeta historija u petom razredu uenika uvode u historiju, nauku koja se bavi prolou ljudskog drutva, u prethistorijski period ljudske civilizacije i period starog vijeka. Preporueni sadraji nastavniku ostavljaju mogunost da korienjem razliitim pedagoko-didaktikih metoda i savremenih nastavnih pomagala i uila, uenike postepeno uvodi u historiju kao nauku, pratei razvojnu liniju civilizacije kroz kulturne, privredne i politike djelatnosti ljudi u najstarijim epohama prolosti. Iako se uenici prvi put susreu sa sistematskim izuavanjem historije, u radu se mogu koristiti njihova znanja o drutvenim pojavama i odreenim historijskim dogaajima koja su stekli u prvom ciklusu osnovnog obrazovanja i vaspitanja. Mali fond asova i psihofizike mogunosti uenika zahtijevaju od nastavnika racionalnost pri izboru bitnih injenica, bez mnogo hronologije i definicija historijskih pojmova i sociolokih kategorija. Teite nastave historije u petom razredu trebalo bi da bude na razumjevanju antikog drutva i kulture.
68
Prijedlog programa za nastavni predmet MUZIKA KULTURA (peti razred osnovnog obrazovanja)
69
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj - razvijanje intetersovanja za muziku umjetnost - upoznavanje muzike tradicije svoga i drugih naroda - razvijanje interesovanja za muziku, muzikalnosti i kreativnosti kod djece; - osposobljavanje za razumijevanje mogunosti muzikog izraavanja Zadaci: - osposobljavanje za razumijevanje muzikih sposobonosti; - razvijanje osjetljivosti za muzike vrijednosti; - upoznavanje narodne i umjetnike muzike svoga i drugih naroda; - njegovanje nacionalne muzike tradicije u cilju ouvanja svog nacionalnog identiteta; - njegovanje sposobonosti za izvodjenje muzike (pjevanjem i sviranjem); - sticanje navike sluanja muzike, podsitcanje doivljaja i osposobljavanje za razumijevanje muzikih poruka; - razvijanje kritikog miljenja; - upoznavanje osnova muzike pismenosti i izraajnih sredstava muzike umjetonsti; - upoznavanje zanimanja muzike struke. Operativni zadaci Uenici treba da: -pjevaju pjesme po sluhu, - obrade proste i sloene taktove, - pjevaju pjesme solmizacijom, - usvajaju nove elemente muzike pismenosti, - sviraju na djeijim muzikim instrumentima, - izvode djeije narodne i umjetnike igre, - improvizuju melodije na zadani tekst, - upoznaju zvuke novih instrumenata, - sluaju vrijedna djela umjetnike i narodne muzike.
70
SADRAJ PROGRAMA Izvoenje muzike a) Pjevanje pjesama b) Sviranje pjesama c) Osnovi muzike pismenosti Sluanje muzike Sluanje muzike i drugih vokalno-instrumentalnih djela domaih i stranih autora kao i narodne muzike svoga i drugih naroda. Stvaranje muzike Kreiranje pratnje, kreiranje pokreta uz muziku, improvizacija melodija na zadati tekst Preporuene kompzicije za pjevanje I Himne 1.Dravna himna 2. Himna kole II Narodne pjesme i igre 1. Zaplakala stara majka Dafer begova 2. O Jusufe 3. Kad pogledam sa bedema 4. Za gradom voda studena 5. Sve su ptice zapjevale 6. Narodne bonjake tradicionalne igre, nonja i obiaji. III Djeije pjesme 1. 2. 3. 4. 5. 6. Z. Grgoevi - Je D. Despi - Oglas M. Milojevi - Na livadi Pjesma iz Finske - Proljee u umi Pjesma iz Italije A.Smailovi - Uz jutarnju etnju
IV Sviranje na orfovom ili improvizovanim djeijim insturmentima 1. 2. 3. Vinjiica rod rodila O Jusufe Ded poigraj medo
71
ZAUSTAVLJENI PROCES
Preporuene kompzicije za sluanje Himne 1. Dravna himna 2. Himna Evrope Narodne pjesme i igre Izbor sandakih narodnih pjesama u izvdebi tamburakih i drugih orkestara, vokalnih i vokalno instrumentalnih sastava Ostale kompozicije i kompozitori J. Jovii Vojvoanska svita, Bora Dugi arobna frula, Avdo Smailovi Uz jutranju etnju, S. Mokranjac V rukovet, Marko Tajevi Balkanske igre izbor, Stevan Hristic igra iz baleta Ohridska legenda Grlica, A. Vivalidi Godinja doba, A. Dvorak Humoreska, Grig - Proljee , B. Smetana Proljee; Sulejman atovi izbor iz Zbirke muziki obraenih sandakih pjesama; NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA Od ukupno 72 kolska asa, sa koliko je muzika kultura zastupljena u petom razredu, nacionalnim muzikim sadrajima Bonjaka trebalo bi posvetiti 18 do 20 asova, s tim to nastavnik pored ponuenih sadraja, moe napraviti i svoj izbor pjesama za sluanje ili za pjevanje.
72
Prijedlog programa za nastavni predmet LIKOVNA KULTURA (peti razred osnovne kole)
73
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj i zadaci: Cilj vaspitno-obrazovnog rada u nastavi likovne kulture jeste da podstie i razvija uenikovo stvaralako miljenje i djelovanje u skladu sa demokratskim opredjeljenjem drutva i karakterom ovog nastavnog predmeta. Nastava likovne kulture ima zadatak da: - razvija sposobnost uenika za opaanje oblika, veliina, svjetlina, boja, poloaja oblika u prirodi; - razvija pamenje, povezivanje opaenih informacija, to ini osnovu za uvoenje u vizuelno miljenje; - stvara uslove za razumijevanje prirodnih zakonitosti i drutvenih pojava; - stvara uslove da uenici na svakom asu u procesu realizacije sadraja koriste tehnike i sredstva likovnog - vizuelnog izraavanja; - razvija sposobnosti za prepoznavanje tradicionalne, moderne i savremene umjetnosti; - razvija uenikove potencijale u oblasti likovnosti i vizuelnosti, te pomae u samostalnom izraavanju korienjem primjerenih tehnika i sredstava; - razvija ljubav prema vrijednostima izraenim u djelima svih oblika umjetnosti; - razvija kod uenika svijest o potrebi uvanja i njegovanja likovne kulturne batine svoga naroda, kao dijela sopstvenog nacionalnog identiteta; - stvara interesovanja i potrebe za posjeivanjem izlobi, galerija, muzeja i uvanje kulturnih dobara; - osjetljivost za likovne i vizuelne vrednosti koje stiu u nastavi, uenici primjenjuju u radu i ivotu; - razvija senzibilnosti za lijepo pisanje; - razvija motorike sposobnosti uenika. Operativni zadaci: - postupno osposobljavanje za likovno izraavanje upoznavanjem slobodnog ritmikog komponovanja, linije, oblika ornamenta, luminoobjekata i kolaa, vizuelnog sporazumijevanja projektovanjem upotrebnih predmeta; - razvijanje kod uenika sposobnosti oblikovanja, konstruisanja i kombinatorike; - postupno razvijanje psiholokih sposobnosti uenika za vizuelno memorisanje i predoavanje; - proirivanje saznanja i iskustva uenika u korienju sredstava i materijala likovnog izraavanja i oblikovanja; - upoznavanje osnova arhitekture, urbanizma, dizajna i vizuelnih komunikacija; - omoguavanje uenicima da se lake ukljuuju u rad i uticanje na razvijanje njihovog aktivnog odnosa prema aktuelnim pitanjima zatite i unaprjeenja ovjekove prirodne i kulturne sredine. STRUKTURA: 1. Sadraji programa 2. Kreativnost 3. Mediji
74
SADRAJI PROGRAMA 1. SLOBODNO RITMIKO KOMPONOVANJE (12 asova 6+6) Ritam u strukturama prirodnih i vetakih materijala (2) Opaanje ritma linija, boja, oblika .Crtanje, slikanje, vajanje; crtaki, slikarski, vajarski i ostali potrebni materijali; didaktika i druga sredstva. Slobodni ritam linija, boja, mrlja, oblika (2) Apercepcija Crtanje, slikanje, vajanje; crtaki, slikarski, vajarski i drugi materijali, didaktika i druga oigledna sredstva Spontani ritam bojenih mrlja, linija, oblika (2) Matovito povezivanje sluajno dobijenih mrlja Slikanje; tempera boje, papiri i drugi slikarski materijali, didaktika i ostala oigledna sredstva Slobodno ritmiko komponovanje (6 asova vjebanja) 2. LINIJA (20 asova 10+8+2) Automatski nain izvlaenja linija i kolairanje (2) Stvaranje razliitih vrijednosti linija Crtanje, kola, grafika; olovke s mekim grafitnim ulokom, papiri, pakpapir... didaktika i ostala oigledna sredstva Karakter i vrste linija (2) Razvijanje opaanja razliitih linija Crtanje; razni crtaki materijali i papiri; didaktika i druga oigledna sredstva Linije u prirodi (2) Razvoj opaanja linija u prirodi Crtanje - olovke, papiri; didaktika sredstva Linija kao sredstvo za stvaranje razliitih modeliteta povrina (2) Percepcija Slikanje - tempera boje (crna i bijela), etke, papiri, ostala didaktika i oigledna sredstva Linija kao ivica trodimenzionalnog tijela (2) Percepcija Vajanje - glina, glinamol, plastelin i ostala didaktika sredstva Linija - vjebanje (6) Linija - estetska analiza (2)
75
ZAUSTAVLJENI PROCES
3. OBLIK (22 asa 12+8+2) Priroda i njeni oblici (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje, kombinovano; odgovarajua sredstva i materijali Karakter i vrsta oblika (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje; didaktika i oigledna sredstva Osnovni povrinski oblici (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje, kombinovano; odgovarajua sredstva i materijali Grupisanje oblika u ravni ili prostoru (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje, kombinovano; odgovarajua sredstva i materijali Dodirivanje, mimoilaenje, preklapanje, proimanje, usijecanje (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje, grafika; odgovarajua sredstva i materijali Veliina oblika i meusobni odnos veliina (2) Percepcija Crtanje, slikanje, vajanje; odgovarajua sredstva i materijali Oblik (6 asova vjebanja) Estetska analiza (2) 4. ORNAMENT (8 asova 4+4) Preplet i gustina, preciznost (2) Igra linijama, povrinama i oblicima... Slobodan izbor; odgovarajua sredstva i materijali Ornament (2) Igra linijama, povrinama i oblicima... Slobodan izbor; odgovarajua sredstva i materijali Ornament (4 asa vjebanje) 5. SVJETLINSKI OBJEKTI I KOLA (4 asa 2+2) Svjetlinski objekti i kola (2) Razvoj mate Slobodan izbor. Razne providne obojene i neobojene folije Svjetlinski objekti i kola. (2 asa vjebanja)
76
6. VIZUELNO SPORAZUMIJEVANJE (4 asa 2+2) Vizuelno sporazumijevanje (2) Uvoenje uenika u naine vizuelnog sporazumijevanja Fotografija, film, televizija, video; odgovarajua sredstva i materijali Vizuelno sporazumijevanje (2 asa vjebanja) 7. PREOBLIKOVANJE UPOTREBNIH PREDMETA (6 asova 3+3) Preoblikovanje upotrebnih predmeta (3) Apercepcija i percepcija Crtanje, slikanje, vajanje; odgovarajua didaktika sredstva Preoblikovanje upotrebnih predmeta (3 asa vjebanja) ORIJENTACIONI IZBOR LIKOVNIH DJELA I SPOMENIKA KULTURE I CJELINA: SLOBODNO RITMIKO KOMPONOVANJE - Predeo, 1961, Stojan eli (1925) - Gravira na stijeni u Vlakomonici - Akrobatkinja, XII vijek prije nove ere - Ranjena lavica iz Ninive, 650. godina prije nove ere - Vaza Dimeni - Niobida na umoru, oko 450-440. godine prije nove ere - Minijatura iz bugarskog rukopisa, VII vijek - Balak iz Snartemoa, VI vijek - ena I, 1950-52, Viljem de Kuning (1904) II CJELINA: LINIJA - Dama u plavom, 1937. Anri Matis (1869-1954) - Uspenje Bogorodice, Sopoani, oko 1260. godine - Gravira na ploi, X-XII vijek, Kina - Tri mala crnca, Antoan Vato (1684-1721) - Melingen, 1919, Lajonel Gajninger (1871-1956) - Zavesa se die, 1923, Maks Bekman (1884-1950) - Opsada Jerusalima, XIII vijek - Glava obredne sjekire, IX-X vijek - Kora, arhajski period - Kvoka s piliima, poetak VII vijeka - Proces u svemiru, 1951, Mata Eauren (1912) - Kompozicija V, 1946, Vols (Alfred Oto Volgang ule 1913-1951) III CJELINA: OBLIK - Sjeanje, 1906, Ivan Metrovi (1883-1962) - Novopazarska tvrava - Stari hamam Isa bega Ishakovia XVI vijek
77
ZAUSTAVLJENI PROCES
- Gazi Husrev-begova medresa u Sarajevu, 1573. godina - Sultan Valide damija u Sjenici (kupola) - Slikarka sa strelcem, Milena Pavlovi-Barili (1909-1945) - Opera u Parizu, 1862-75, arl Garnije (1825-1898) - Mikerinos i njegova ena, 2600-2480.godina prije nove ere - Fibula iz Vitaslingena, VII vijek - lem iz Vendela, VII vijek - Znak, 1962, Adolf Gotlib (1903) - Diptih sv. Grgura - Epidaurus, oko 350. godine prije nove ere - Dva straara V, 1960, Lin edvik (1914) - Panel 3, 1914, Vasilij Kandinski (1866-1944) - Velika Odaliska, Dominik Engr (1780-1867) - Portret oficira, Konstantin Danil (1798-1873) - Konji na panjaku, 1649, Pol Poter (1625-1654) IV CJELINA - Kale iz Iraka 9. stoljee - Mozaik s esme u palai El-Hedine - Inicijal iz Keltskog jevanelja, VIII vijek - Krag iz Hubija u Danskoj - Sv. Pantelejmon, Nerezi, 1164.godina - Husein paina damija u Pljevljima V CJELINA - Vibracija, 1965, Jezus Rafael Soto (1923) - Silberoto, 1967, Hajne Mak (1931) - Spacio-dinamike skulpture, Nikolas efer (1912) VI CJELINA - Ohola greka, pjesma Vaska Pope (1922) - Ilustracija, Toni Randel - Soko i gepard, Zavod za udbenike i nastavna sredstva, Beograd VII CJELINA - Pribor za jelo - Kese - Fotografski aparati - Enterijer NAPOMENA: Prilikom izrade nastavnih planova i za uspjenu realizaciju nastavnih sadraja, pogotovo onih vezanih za bonjaku nacionalnu zajednicu, preporuuje se da se koristi LISTA NEPOKRETNIH KULTURNIH DOBARA I SPOMENIKA KULTURE SANDAKIH BONJAKA sainjena od strane Odbora za kulturu BONJAKOG NACIONALNOG VIJEA 2008. godine, koju nastavnici mogu koristiti i kao izbor motiva za obradu veeg broja nastavnih cjelina.
78
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK (prvi razred srednjeg obrazovanja)
79
ZAUSTAVLJENI PROCES
Ciljevi i zadaci Cilj nastave maternjeg jezika je da kod uenika razvije estetski kriterij za sve ono to je univerzalno vrijedno i dobro i sposobnost za razumijevanje knjievnih pojava u svetskoj knjievnoj riznici bez zapostavljanja ili forsiranja pojedinih knjievnih sadraja. Zadaci nastave maternjeg jezika su da: - Uenici razviju sposobnost za samostalnu interpretaciju i istraivanje knjievnih djela i naue da pristupaju strunoj literaturi o knjievnosti. - uenici razlikuju knjievne pravce, epohe, stilska razdoblja, kao i specifine knjievne pojave. U oblasti knjievne hronologije uenici treba da znaju vrijeme, stilske osobine, centre, predstavnike, djela i vrste karakteristine za pojedino razdoblje. - uenici upoznaju pravila sastavljanja i stiliziranja tekstova. - da se kod uenika razvije ljubav prema maternjem jeziku i narodu koji se tim jezikom izraava i ostvaruje svoja kulturna dobra; - da se kod uenika podstakne elja za spoznavanjem, uenjem i to sigurnijom upotrebom svog jezika, ali i volju da se vlastitim naporima i mogunostima ta elja ostvaruje kao pozitivan, tolerantan i kulturan odnos prema drugim jezicima i narodima. SADRAJI PROGRAMA I Knjevnost i lektira Teorija knjievnosti Pojam i naziv knjievnosti; knjievnost kao umjetnost; knjievnost i druge umjetnosti; usmena i pisana knjievnost; uloga knjievne umjetnosti u drutvu; knjievnost i prouavanja knjievnosti: teorija, istorija i knjievna kritika. 1. Vrste umjetnosti 2. Knjievnost kao umjetnost rijei 3. Nauka i knjievnost 4. Knjievni rodovi i vrste (osnovni pojmovi) 5. Knjievnoumjetniki tekst, Musa azim ati (izbor) 6. Struktura umjetnikog teksta (izbor) 7. Pripovjedaki umjetniki tekst (izbor) 8. Poezija i stvarnost (izbor) 9. Pjesnik, njegov svijet i jezik (izbor) 10.Pripovjeda i pripovijedanje (izbor) 11. Svete knjige: Kuran, Biblija...
80
Knjievnostilske formacije Antika knjievnost Osnovne informacije o razvoju, vrstama, tematici, predstavnicima i osobenostima antike grke i rimske knjievnosti 1.Uvod u antiku knjievnost 2. Mitska osnova antike knjievnosti najpoznatiji grki mitovi 3. Odlike i podjela epske poezije 4. Homer: Ilijada (odlomak) 5. Homer: Odiseja (odlomak 6. Odlike i podjela lirike 7. Sapfo (izbor) 8. Alkej (izbor) 9. Pindar (izbor) 10. Anakreont (izbor) 11. Odlike i vrste drame 12. Sofokle: Antigona 13. Eshil: Okovani Prometej (izbor) 14. Aristofan: Ptice (odlomak) 15. Odlike i predstavnici rimske knjievnosti 16. Vergilije: Eneida (odlomak) 17. Ovidije (izbor) 18. Katul (izbor) 19. Tibul (izbor) 20. Horacije (izbor) 21. Plaut: Tvrdica (odlomak) Stara knjievnost istonih naroda Osnovne informacije o razvoju, vrstama, tematici, predstavnicima i osobenostima knjievnosti starog vijeka i arapskoj i persijskoj knjievnosti 1. Ep o Gilgameu 2. Firdusi: ahnama, (odlomak Rustem i Surhab) 3. Hiljadu i jedna no (izbor) 4. Klasici arapske i persijske knjievnosti (uvod) 5. Hajjam: Rubaije 6. Rumi: Mesnevija 7. Hafiz: Divan 8. Sadi: ulistan
81
ZAUSTAVLJENI PROCES
Narodna (usmena) knjievnost Poetika usmene knjievnosti, intenzivnost kolektivnih osjeanja i miljenja. Proces oblikovanja usmenih tvorevina. Usmeni stvaralac kao predstavnik svoje sredine. Odnos: stvaralac djelo sluaoci; identifikovanje sluaoca sa kazivaem; odgoj usmenim putem, pjeva kao uvar drutvenog, moralnog i nacionalnog identiteta. Istorijsko predanje. Tipologija jednostavnih usmenih oblika. Trajnost vrsta usmene knjievnosti, njihova osnovna obiljeja i razlike u funkciji. Tematski krugovi epske poezije. Junaci kao vaspitni uzori svoje sredine. Narodna poezija kao usmena historija vieg reda u formiranju i trajanju historijske svijesti sa irim izborom usmene poezije i proze. 1. Podjela i odlike usmene knjievnosti 2. Epske narodne pjesme ciklusi 3. Banovi Strahinja narodna pjesma 4. Bonjake epske pjesme 5. Epska pjesma: Budalina Tale 6. Epska pjesma, Avdo Meedovi: enidba Smailagi Mehe 7. Epska pjesma: erzelez Alija, carev mejdandija 8. Lirska pjesma: iz antologije Saita Orahovca: Stare narodne pjesme Bonjaka (izbor) 9. Lirske pjesme,(izbor) 10. Sevdalinka (izbor) 11. Lirsko-epske vrste 12. Hasanaginica 13. Smrt Omera i Merime 14. Romansa (izbor) 15. Usmena proza (narodna pripovjetka, bajka i basna) - Aia Softi: Usmena proza Bonjaka, (basne, bajke, novele, aljive ptie i anegdote) 16. Poslovice i izreke - Ismet Rebronja, Medisa Kolakovi: Budi neto, da ne bude nita, (antologija bonjakih izreica iz Sandaka) Srednjovjekovna knjievnost Poeci slavenske pismenosti. Najstarija slavenska pisma; najstariji spomenici junoslavenske kulture.
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Odlike i vrste srednjovjekovne evropske knjievnosti Poeci slavenske pismenosti, junoslavenska srednjovjekovna literatura Bosanska srednjovjekovna knjievnost Zapisi sa steaka Povelja Kulina-bana Ostale knjievne vrste
82
II Jezik
Standardizacija jezika Jezika standardizacija. Bosanski knjievni jezik. Knjievnojezike varijante. Nestandardni jeziki varijeteti. - Zaviajni govor i knjievni jezik - Rijei iz mog zaviaja ( lokalna leksika sakupljanje i pravljenje rjenika lokalne leksike) 1. Jezik kao sredstvo sporazumijevanja 2. Jezici u svijetu 3. Jezika norma i standardizacija 4. Jezik i njegova struktura Fonetika i fonologija Jezik kao sistem znakova. Fonetika i fonologija. Glasovi i foneme. Slog. Morfologija. Rijei i morfeme. Vrste morfema. Tvorba morfema. Morfofonoloke alternacije i njihova uloga u promjeni i tvorbi rijei. 1. Fonetsko fonoloki nivo 2. Nastanak i dioba glasova 3. Jednaenje suglasnika po zvunosti i mjestu tvorbe 4. Gubljenje suglasnika i palatalizacije 5. Jotovanje 6. Alternacije ije/ je/ i/e Ortoepija i ortografija Akcenatski sistem bosanskog knjievnog jezika ( i njegovo obiljeavanje). Sluenje rijenikom za utvrivanje pravilnog akcenta. 1. Ortoepija i ortografija 2. Akcenat i postakcenatske duine 3. Akcenatske vjebe Pravopis Osnovni principi pravopisa bosanskog knjievnog jezika. Pravopisi i pravopisni prirunici. 1. Pravopisne odredbe pisanja h i j 2. Pravopisne odredbe pisanja ,,d i 3. Pravopisni znaci
83
ZAUSTAVLJENI PROCES
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.
Taka Zarez Taka zarez Upitnik Uzvinik Tri take Pisanje velikog i malog slova Sastavljeno i rastavljeno pisanje Apostrof, crta, crtica Dvotaka, geminacija i kosa crta Navodnici i polunavodnici
Historija jezika 1. Historija jezika do kraja 15. stoljea Jezik u upotrebi Artikulacija glasova, jaina, visina, boja glasa. Izraajno kazivanje napamet nauenih kraih proznih i dijalokih tekstova. Korienje zvunih zapisa u podsticanju, procjeni i snimanju izraajnog itanja, kazivanja i recitovanja. Stilske vjebe. Domai pismeni zadaci. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Tipovi vezanog teksta Domae pismene vjebe Izrada pismenog zadatka Govorne vjebe Izraajno kazivanje napamet nauenih kraih proznih i dijalokih tekstova Reenica kao komunikaciona i gramatika jedinica Lanana i paralelna veza reenica u tekstu Morfemsko morfoloki nivo Nain ostvarivanja programa Budui da u odgojno obrazovnom sistemu jezik i knjievnost imaju primarnu ulogu, njegovanje jezika je od najveeg znaaja u razvoju kulture jednog naroda. Kao nastavni predmet jezik se, s toga, ne prouava da bi sam sebi bio svrha, nego kao predmet koji pomae u cjelokupnom razvoju i obrazovnom procesu uenika. Nastavom bosanskog jezika i knjievnosti uenike osposobljavamo za komunikaciju bez koje ne mogu spoznati ni sebe, ni svijet oko sebe. Ta im komunikacija opet, omoguava da pristupe nacionalnoj i svjetskoj kulturi putem govorne i pisane rijei. Potpunije ovladavanje tim komunikacijskim sredstvom ini uenike sigurnijim primaocima odgojnih poruka. Istovremeno kod uenika razvijamo ljubav prema
84
jeziku i narodu koji se tim jezikom izraava i ostvaruje svoja kulturna dobra; podstiemo elju za spoznavanjem, uenjem i to sigurnijom upotrebom tog jezika, ali i volju da se vlastitim naporima i mogunostima ta elja ostvaruje kao pozitivan, tolerantan i kulturan odnos prema drugim jezicima i narodima. Nastava jezika treba da se izvodi u najuoj povezanosti s knjievnim tekstom. Ona ima svoj sadraj, svoje metode i svoj cilj, spaja misaone, oseajne, funkcionalne i estetske momente jer je jezik, kao najsavrenije sredstvo sporazumijevanja, vezan za misao, pa su miljenje i jezik u stalnom jedinstvu. Promatranjem tekstova u pismenom ili usmenom emitiranju, uenici zapaaju jezike injenice i njihova obiljeja, razvijaju logiko zakljuivanje i apstraktno miljenje, nuno za spoznaju jezikih zakona i pravila, odnosno lingvistiko miljenje, koje ueniku omoguava razlikovanje nelingvistikih od lingvistikih pojava u upotrebi jezika (npr. prepoznavanje logikog sadrajnog, semantikog, sintaksikog, obavjetajnog plana reenice). Sve to nuno ukljuuje stjecanje znanja o jeziku uope, odnosno osnove ope lingvistike i osnove znanosti o naem jeziku, tj. fonetiku, fonologiju, morfologiju, tvorbu rijei, sintaksu, leksiku, stilistiku, ortografiju, ortoepiju, dijalekte i historiju jezika. Usmeno i pismeno izraavanje u okviru naeg standardnog jezika zauzima, nesumnjivo, vanu ulogu. Konkretan doprinos jednog i drugog vida izraza, koji stoje u neraskidivoj vezi, ogleda se u osposobljavanju uenika za pravilnu usmenu i pismenu komunikaciju standardnim jezikom, u razvijanju kulture njihovog izraavanja, jezikog miljenja i svijesti o viestrukom znaaju i ulozi jezika. Iako je na prvom mjestu osposobljavanje uenika za pravilnu upotrebu standardnog jezika, meu zadacima nastave naeg predmeta je i to da se uenici, u odreenoj mjeri, upoznaju sa svim oblicima naeg jezika. Uenike valja upoznati sa pravilima sastavljanja i stiliziranja tekstova, tj. opskrbiti ih znanjem o teoriji sastavljanja (vrste tekstova), tekstovnoj lingvistici (nadreenino jedinstvo teksta), stlistici (poetska i lingvistika stilistika, funkcionalni stilovi) i retorici (osnove govornitva). Sve vrste govornih i pismenih vjebi su u funkciji pouzdanog jezikog ispoljavanja. Zato punu praktinu prikladnost imaju gramatike, akcenatske, ortoepske, dikcijske, leksike, semantike, pravopisne i stilske vjebe; opisivanje, pripovijedanje, raspravljanje itd. Programskim sadrajima iz podruja jezika u upotrebi, omogueno je da se integrirano pristupi jezikim i knjievnim sadrajima, da se uspostavi korelacija. Osnov ove korelacije je vezani tekst. Ove vjebe i oblici rada osposobljavaju uenike da se uspjeno koriste svim komunikacionim ulogama, da izgrauju svijest o jeziku, njegovoj funkciji i ljepoti, te da budu govornici, sluaoci, itaoci i kreativci na polju pisane rijei. S obzirom na mnotvo autora i naslova, u elji da se uenicima olaka stjecanje znanja, predlaemo jezgrovite panoramne preglede pojedinih knjievnih razdoblja i njihovih predstavnika, gdje god je to opravdano, da bi ostalo vremena za velike pisce i znaajne teme openito. Nastavnik se mora truditi da kod uenika izgradi italake navike i da ih motivira da kao aktivni itaoci proitaju bar glavninu planiranog knjievnog fonda.
85
ZAUSTAVLJENI PROCES
Prijedlog programa za nastavni predmet HISTORIJA (prvi razred srednjeg obrazovanja)
86
Cilj i zadaci: Cilj nastave historije je da uenici ovladaju znanjima o razvoju ljudskog drutva od najstarijih vremena do savremenog doba, kako bi u sklopu nastave ostalih predmeta to doprinijelo razvoju njihove stvralake linosti. Takoe su ciljevi izuavanja ovog nastavnog predmeta kulturni napredak i humanistiki razvoj uenikove linosti, da doprinese razumijevanju historijskog prostora i vremena, historijskih procesa i tokova, kao i razvijanju nacionalnog identiteta i duha tolerancije kod uenika. Zdci nstve historije su d uenici: - ovldju znnjim o historijskim pojvm i procesim n sdrjim o prolosti ljudskog drutv i prolosti naih naroda; - rzvijju kritiku historijsku svijest i historijsko miljenje ko osnovu nunog shvtnj rzvoj ljudskog drutv; - njeguju ptriotsko osjenje n slobodrskim trdicijm naih naroda, vspitvjui se u duhu tolerancije i meusobnog uvvnj; - uoavajui uzrono-posljedine veze, razumiju historijske procese i tokove, ulogu istaknutih linosti u razvoju ljudskog drutva i da poznaju nacionalnu i optu historiju (politiku, ekonomsku, drutvenu, kulturnu...) kao i historiju susjednih naroda i drava. - uz pomo istinitog tumaenja historijskih dogaaja, usvoje etike norme i poglede na ivot, te pri tome izgrade duh otvoren za razumijevanje razliitih kultura i naina ivota. Operativni zadaci: -razumijevanje pojma prolosti; -upoznavanje naina i znaaja prouavanja prolosti; -razumijevanje osnovnih odlika predhistorije i starog vijeka; -razumijevanje osnovnih vremenskih odrednica (decenija, vijek, milenijum) -osposobljavanje za korienje historijske karte; -sticanje znanja o dogaajima i linostima koje su obiljeile epohu starog vijeka; -upoznavanje sa osnovnim odlikama antike kulture.
87
ZAUSTAVLJENI PROCES
SADRAJI PROGRAMA (Za gimnazije) UVOD U HISTORIJU HISTORIJA NAUKA O PROLOSTI LJUDSKOG DRUTVA Definicija historije Zadatak historije kao nauke i kao nastavnog predmeta Historijski izvori Historijske institucije Odnos historije prema drugim drutvenim naukama Historijska nauka i pomone historijske nauke Raunanje vremena Periodizacija historije
PRETHISTORIJA DUGO PUTOVANJE KROZ PRETHISTORIJU Postanak i razvoj ovjeka Starije kameno doba paleolit Srednje kameno doba mezolit Mlae kameno doba neolit Metalno doba bakarno, bronano i eljezno doba Drutveni odnosi u predhistoriji Vjerske predstave prvobitnih ljudi Umjetniko stvaralatvo Indoevropske seobe PRETHISTORIJA NA TLU SRBIJE I BOSNE I HERCEGOVINE Paleolit i mezolit na tlu Srbije i Bosne i Hercegovine Neolit ili mlae kameno doba Eneolit bakarno doba ili kasni neolit PRETHISTORIJA NA TLU SANDAKA Paleolit i mezolit na tlu Sandaka Neolit ili mlae kameno doba Metalno doba Arheoloka nalazita u Sandaku
88
CIVILIZACIJE STAROG ISTOKA - MESOPOTAMIJA (Geografski poloaj, Sumer, Akad, Novosumersko razdoblje trea dinastije iz Ura, Babilonsko razdoblje) - ASIRSKO CARSTVO - EGIPAT (Zemlja, ujedinjenje Egipta. ivot po pravilima rijeke, Staro Carstvo, Srednje Carstvo, Novo Carstvo, dravno ureenje i drutvene prilike, Kasno ili Saitsko Carstvo i konaan pad Egipta, religija i mitologija, kulturna dostignua) - HETITI - PERSIJA - JEVREJI I NJIHOVE DRAVE - FENIKIJA - INDIJA - KINA STARA GRKA - KRITSKO-MINOJSKA KULTURA (Minojska civilizacija, palaa-dvorac u Knososu, minojska religija) - MIKENSKI PERIOD I TROJANSKI RAT - HISTORIJA HELADE OD XII DO VIII STOLJEA PRIJE N.E. (Doseljavanje Doraca, homersko doba, nastajanje polisa, grka kolonizacija (750-550), Grci na Jadranu) - SPARTA (drutveno i dravno ureenje, spartanski odgoj, irenje spartanske drave) - ATENA (ujedinjenje Atike, drutveno i dravno ureenje, Drakonovi zakoni, Solonove reforme, Pizistratova tiranija, Klistenove reforme) - GRKO-PERSIJSKI RATOVI (Jonski ustanak, sukobi u Evropi, atenska hegemonija, Periklovo doba i procvat atenske demokratije) - PELOPONESKI RAT (uzrok Peloponeskog rata, Arhidamov rat, sicilijska ekspedicija, zavretak rata) - RELIGIJA, KULTURA I UMJETNOST ANTIKIH GRKA (grka boanstva, heroji i fantastina bia, proroita, vjerske sveanosti, Olimpijske igre, knjievnost i nauna dostignua, filozofija, grka historiografija, umjetnost arhitektura, vajarstvo i slikarstvo) - MAKEDONIJA (spartanska hegemonija, tebanska hegemonija, uspon Makedonije, osvajanja Aleksandra Velikog, Aleksandrovi nasljednici) - HELENISTIKI SVIJET (pojam helinizma, religija, umjetnost, drutvene i prirodne nauke) STARI RIM RIM U DOBA KRALJEVA (narodi Apeninskog poluostrva, osnivanje Rima, doba Kraljevstva, Rimljani i Etrurci) DOBA REPUBLIKE (borba patricija i plebejaca, dravno ureenje Rimske Republike, osvajanje Apeninskog poluotoka Italije, Rim gospodar
89
ZAUSTAVLJENI PROCES
Italije, kultura i religija) IRENJE RIMA VAN ITALIJE (Punski ratovi, Makedonski ratovi, Sirijski rat, provincije) KRIZA RIMSKE REPUBLIKE (agrarna kriza, reforme brae Grah, graanski ratovi borba optimata i populara, rimski robovi i njihovi ustanci, Spartakov ustanak) PRVI I DRUGI TRIJUMVIRAT (Prvi trijumvirat nastavak graanskog rata, Drugi trijumvirat propast republike) RIMSKA KULTURA U DOBA REPUBLIKE (religija, knjievnost, besjednitvo, historiografija, likovne umjetnosti) AVGUSTOV PRINCIPAT (osnivanje principata, Avgustova spoljna politika, kultura Avgustovog doba) DOBA PRINCIPATA (spoljna politika Rima u I vijeku n.e., Trajanovi ratovi, odbrana granica, drava i drutvo u doba principata, unutranji nemiri u doba principata, DOBA DOMINATA ( dominat, kolonat, tetrarhija, poreska reforma, edikt o cijenama, nova prijestolnica) RIMSKA KULTURA U DOBA CARSTVA (religija, historiografija, prirodne nauke, drutvene nauke: knjievnost, filozofija, pravo, likovne umjetnosti: arhitektura, vajarstvo i slikarstvo) HRIANSTVO (pojava hrianstva, progoni hriana, pobjeda hrianstva) KRAJ ANTIKOG SVIJETA (seoba naroda - Goti, podjela Carstva, Huni, pad Zapadnog Rimskog Carstva, Justinijanova obnova Rimskog Carstva) PROSTOR BOSNE I HERCEGOVINE U ANTICI (Ilirski narodi i Rimska osvajanja, Ustanci Panonski ustanak ili ustanak Batona, romanizacija i urbanizacija, religija i kultovi, kranstvo provincije Dalmacije) SANDAKO PODRUJE U ANTICI (stanovnitvo, rimska osvajanja, religija i kulturna batina, arheoloka nalazita u Sandaku)
90
PRVI RAZRED SREDNJIH STRUCNIH SKOLA (2 asa nedjeljno, ukupno 72 asa) SADRZAJ PROGRAMA (nastavne teme) UVOD : -HISTORIJA KAO NAUKA -PRETHISTORIJA -PRETHISTORIJA NA TLU DANASNJE BIH -PRETHISTORIJA NA TLU DANASNJEG SANDZAKA -STARI VIJEK I ISTOCNE CIVILIZACIJE -STARI VIJEK I ANTICKE DRZAVE -SREDNJI VIJEK -NASI NARODI U SREDNJEM VIJEKU -NASI NARODI I SUSJEDI POD OSMANLIJSKOM VLASCU (XVI XVIII) -NOVI VIJEK -JUZNOSLOVENSKE MLECANA ZEMLJE POD VLASCU HABZBURGA I
Napomena: Za srednje srune skole ponuene su samo nastavne teme jer su ciljevi i zadaci kao i nain ostvarivanja programa isti kao za gimnazije. Nastavnici ih mogu upotrebiti za izradu svog nastavnog plana. NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA Preporueni sadraji korienjem razliitih pedagoko-didaktikih metoda i savremenih nastavnih pomagala i uila, daju mogunost da se uenik uvode u historiju kao nauku, pratei razvojnu liniju civilizacije kroz kulturne, privredne i politike djelatnosti ljudi u najstarijim epohama prolosti. Ako se racionalno izvri izbor bitnih injenica, postavljeni ciljevi u nastavi ovog predmeta dovee do eljenih ishoda.
91
ZAUSTAVLJENI PROCES
Prijedlog programa za nastavni predmet MUZIKA KULTURA (prvi razred srednjeg obrazovanja)
92
Cilj i zadaci: Cilj nastave predmeta muzika kultura (umjetnost) je da podsticanjem, stvaranjem i daljim njegovanjem interesovanja, navika i potreba za sluanjem vrijednih muzikih ostvarenja razvija kod uenika ljubav prema muzikoj umjetnosti, doprinese njihovom estetskom i humanom razvoju i podizanju nivoa njihove muzike i opte kulture. Zadaci nastave muzike umjetnosti su da: - upozna uenike sa izraajnim sredstvima muzike umjetnosti i osobenostima osnovnih muzikih stilova i anrova; -upozna uenike, kroz sluanje muzike, sa najvrjednijim djelima razliitih stilova i oblika; - omogui uenicima da usvoje i proire osnovne muziko-teorijske pojmove historijskim redom; - stvori i razvije navike kod uenika da sluaju vrijedna muzika djela, prate muziki ivot i izgrauju pozitivan stav prema muzikoj umjetnosti; - bogati i oplemenjuje emocionalni ivot uenika i razvije sposobnosti za procjenu umjetnike vrijednosti; - njeguje horsko i orkestarsko muziciranje u koli kroz razliie muzike sekcije; - prezntiranjem muzikih tradicija razliitih naroda, s posebnim naglaskom na sopstvenu nacionalnu muziku tradiciju, doprinese da se kod uenika formiraju stavovi, uvjerenja i sistem vrijdnosti koji e doprinijeti razvoju linog i nacionalnog identiteta; - sluanjem, pjevanjem i sviranjem poznatih primjera bonjake muzike tradicije (sevdalinki, ilahija i kasida) razvije svijest kod uenika o potrebi njegovanja, ouvanja i unaprjeivanja sopstvene nacionalne muzike tradicije kao dijela opte kulturne tradicije i svjetske kulturne batine; Sadrdraji programa - Muzika u doba prvobitne drutvene zajednice (1 as) Korijeni muzike i njena prvobitna uloga; - Muzika umjetnost starog vijeka (1 as) Muzika starih civilizacija: Grke, Rima, Egipta, Indijska muzika - Muzika srednjeg vijeka (1+1as) Srednjovjekovna muzika, gregorijanski koral, vizantijsko i vieglasno pjevanje (duhovna i svjetovna muzika) - Muzika renesanse (3+1 as) Odlike muzike renesanse: svjetovna, duhovna i vieglasna-motet i misa
93
ZAUSTAVLJENI PROCES
Orlando di Laso i DJ.P. Palestrina; instrumentalna muzika renesanse; - Duhovna muzika Bonjaka: ilahije i kaside, sluanje (1 as). - Narodna muzika tradicija Bonjaka u Sandaku u doba renesanse (selo-grad) vokalna tehnika, dugi i kratki napjev u gradu; karakteristini oblici dijeg stvaralatva: brojalice, uspavanke; svatovske pjesme (selo i grad); koledarske pjesme (selo) - Muzika baroka i rokokoa (3+1 as) - Pojava opere, njen razvoj i predstavnici u 17-tom vijeku. Razvoj instrumentalne i vokalnoinstrumentalne muzike i oblika. Predstavnici: Koreli, Vivaldi; oblici: fuga, sonata, koncert, svita; Kasni Barok -Hendl i Bah. - Razvoj opera u 18-tom vijeku (1as) Komina i ozbiljna opera - raanje mine opera (Pergolezi: Sluavka gospodarica), K.W.Gluk i reforma opera. - Muzika predklasike i klasike (6+2 asa) Razvoj sonate i simfonije. Najistaknutiji predstavnici klasike - Hajdn, Mocart i Betoven. Primjeri za sluanje: - Hajdn - simfonija sa udarcem timpana II-stav; Londonska simfonija D-dur br.104 I-stav; - Mocart - Mala nona muzika, neka od arija iz Figarove enidbe; - Betoven Mjeseeva sonata - cis-moll, 9.simf IV-stav, Oda radosti; - Tradicionalni instrumenti bonjaka u Sandzaku i Bosni u periodu klasicizma: idiofoni i membranofoni instrumenti: drombilje, bubanj, bubnji, talambas, bubanj na erdinu; aerofoni instrumenti: jednojka, dvojnice, diple, zurna; kordofoni (lirica, karaduzen, argija, saz). Opisi instrumenata i zastupljenost. - Romantizam u muzici (6+2 asa) Opt obiljeje romantizma u muzici. Solo pesma, klavirska minijatura, programska muzika. Sluanje pojedinih djela romantiara: ubert, uman, Mendelson, Berlioz, List, Brams, open, Grig i dr. - Opera, opereta i balet u 19. vijeku (5+1 as) Razvoj opere u Italiji: Rosini, Belini, Doniceti, Verdi; u Njemakoj: Veber, Vagner i u Francuskoj: Guno, Bize, Delib. Razvoj operete: Ofenbah, traus. Primjeri za sluanje: Rosini uvertira i arija Figara iz opera Seviljski berberin; Verdi: hor jevreja iz opere Nabuko; Veber: uvertira za operu arobni strijelac; Bize: Habanera i arija toreadora iz opere Karmen. - Narodna muzika tradicija - Bonjaka (2 as)
94
Sevdalinka kao deo kulturne batine Bonjaka, porijeklo, razvoj i karakteristike sevdalinke (ljubav,emocije,); muzika pratnja uz pjevanje sevdalinki: saz - kasnije harmonika i orkestar. Najznaajniji izvodjai: Hamdija ahinpai sakuplja i izvoa sandakih sevdalinki, Himzo Polovina, Safet Isovi, Nedd Salkovi, Zehra Deovi i dr; primjeri za sluanje: S. Isovi: Srebren ibrik, N.Salkovi: Mujo oga po mejdanu voda, Zaplakala eer ula, Po Taslidi pala magla, izbor iz antologije Hamdije ahinpaia. NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA U programu nastave muzike kulture za prvi razred srednjih kola, pogotovo gimnazija, istaknuto mjesto ima sticanje znanja o muzici, koje se ostvaruje praenjem njenog razvoja u razliitim epohama. Predvieni cilj ostvaruje se obradom tema znaajnih za razumijevanje uloge muzike u drutvu, upoznavanjem muzikih izraajnih sredstava, anrova i oblika, kao i istaknutih stvaralaca i izvodjaa na reprezentativnim primjerima uz sluanje i kad god je to mogue aktivno muziciranje (pjevanje i sviranje) muzikih djela. Osnovni princip u ostvarivanju ciljeva i zadataka nastave muzike kulture jeste aktivno uee uenika na asu. U tom procesu neophodno je na jednom asu obuhvatiti razliita podruja iz programa predvienog za taj razred i kombinovati razliite metode i oblike rada u nastavi. Za uenike koji su posebno dodatno motivisani za saznavanje, uenje i proirivanje znanja u oblasti muzike umjetnosti, kao i za sviranje na pojedinim instrumentima, preporuuje se dodatni rad kroz organizovanje muzikih sekcija, pri emu se mogu oformiti posebne grupe za njegovanje tradicionalne nacionalne muzike ( za Bonjake naprimjer, za njegovanje sevdalinke, posebno one nastale na tlu nekadanjeg Sandaka, pri emu treba iskoristiti bogatu muziku ostavtinu Hamdije ahinpaia), ili za izvoenje ilahija, ili formiranje grupe za sviranje na sazu, itd)
95
ZAUSTAVLJENI PROCES
Prijedlog programa za nastavni predmet LIKOVNA KULTURA (prvi razred srednjeg obrazovanja)
96
LIKOVNA KULTURA (za gimnazije i srednje strune kole) Cilj i zadaci Cilj obrazovanja u likovnoj umjetnosti je otkrivanje svih raspoloivih mogunosti kod uenika za likovno izraavanje, osposobljavanje za razumijevanje likovnih djela, kao i oplemenjivanje linosti uenika u skladu s drutvenom, humanistikom i strunom orijentacijom. Zadaci nastave likovne umjetnosti su da: - uvodi uenika u svijet vijrednosti stvaralakog miljenja kroz problemske zadatke u praktinom i teoretskom radu; - uputi uenika da shvati umjetniko djelo u okviru drutveno-historijskih uslova; - osposobi uenika da steena praktina i teoretska znanja primijeni u buduim zanimanjima; - upozna uenika s likovnim zakonitostima kroz samostalna likovna ostvarenja; - uvede uenika u svijet opaanja i doivljavanja likovnih djela i uputi ga da se kritiki odnosi prema vlastitim i tuim likovnim djelima; - razvija lini odnos uenika prema slikarskim, grafikim, vajarskim i arhitektonskim ostvarenjima, kao i ostvarenjima primijenjenih umjetnosti i dizajna; - upozna uenika s osnovnim odlikama i razvojem umjetnosti u drutvenohistorijskim razdobljima u nas i u svetu; - omogui svestrani razvoj uenikove linosti, kako emocionalno-doivljajnih tako i intelektualno-kreativnih sposobnosti; - razvija potrebe i smisao za samostalno stvaranje obrazovanja i doivljavanja umjetnikih djela u uslovima slobodnog izraavanja stvaralakih mogunosti pojedinca u naem drutvu; - uputi uenika da tumai umjetnost na naunim osnovama kako bi doprinosio oplemenjivanju meuljudskih odnosa; - izgradi shvatanje kod uenika da isticanje univerzalnosti likovnog jezika utie na ukidanje jezikih, nacionalnih i rasnih razdvajanja; - upozna uenika s likovnim naslijeem svoje zemlje, svoga grada (mjesta) i svoga zaviaja, kako bi se razvijala svijest o potrebi negovanja kulturnih tekovina kao jednog od inilaca sopstvenog nacionalnog identiteta; - izgradi shvatanja kod uenika da bavljenje likovnim umjetnostima treba da postane navika neophodna za razvoj cjelovite linosti.
97
ZAUSTAVLJENI PROCES
I razred (drutveno-jeziki tip) (1 as nedjeljno, 36 asova godinje)
SADRAJI PROGRAMA
I CJELINA (12 asova) 1. OPTI DIO Definicija umjetnosti. Umjetnost u prostoru i vremenu. Umjetnost i drutvo. 1.1. SAMOSTALNO LIKOVNO IZRAAVANJE Oblik: Konstrukcija i proporcija. Komponovanje slobodno obrazovanim uproenim oblicima na zadatim formatima. Utvrivanje (vizitiranjem) i predstavljanje proporcija posmatranog predmeta u razliitim poloajima, komponovanje u iste formate. Predstavljanje predmeta posmatranog iz istog ugla, komponovanje u razliite formate. Trodimenzionalno oblikovanje (vajanje). Slobodno komponovanje. Predstavljanje osnovnih karakteristika (mjere, pokret) posmatranog ili slobodno odabranog motiva. 1.2. LIKOVNA DJELA I SPOMENICI KULTURE Pojava umjetnikog stvaranja. Epohe u umjetnosti prahistorije. Karakter prahistorijske umjetnosti. Tipina ostvarenja arhitekture, skulpture, slikarstva (Stounhend, Vilendorska Venera, Altamira). Prahistorijska umjetnost: Paleolit (Badanj), Mezolit (Lepenski vir), Neolit (Vina, Predionica, Butmir). Metalno doba. 2. OPAANJA I PREDSTAVLJANJE 3. MEDIJI: Crtanje, slikanje, vajanje, grafika i umjetnika djela i spomenici kulture 4. SREDSTVA: likovno-tehnika i didaktiko-metodika
II CJELINA (23 asa) 1. OPTI DIO Vrste likovnih i primijenjenih umjetnosti. Prostor. Perspektiva (inverzna, linearna, vazduna).
98
1.1. SAMOSTALNO LIKOVNO IZRAAVANJE Oblik. Rad po prirodi (crtanje). Prostor. Linearna perspektiva. Predstavljanje jednostavnih pravougaonih predmeta. Predstavljanje djela unutranjeg ili spoljanjeg prostora. Vazduna perspektiva. Prostor. Rad po prirodi (crtanje). Linija, rafura (grafika - priprema, izvoenje, tampanje). 1.2. LIKOVNA DJELA I SPOMENICI KULTURE Idejne osnove grke civilizacije i umjetnosti. Utjecaji prethodnih civilizacija (Egipat, Krit, Mikena). Tri razdoblja u razvitku. Najznaajniji spomenici i umjetnici. Slikarstvo vaza. Historijski znaaj grke umjetnosti. Grki spomenici. Arhitektura (Herakleja, Linkestis, Stobi). Skulptura i djela primijenjenih umjetnosti u muzejima nae zemlje i regiona. Umjetnost starog Rima. Nove pojave u arhitekturi i skulpturi (Panteon, bazilike; portreti, historijski reljefi. Slikarstvo (Pompeji). Znaaj rimske civilizacije za kasniju umjetnost Zapada. Rimske urbane cjeline (Emona, Salona, Sirmijum, Viminacijum). Arhitektura (Dioklecijanova palata, Romulijana, Gamzigrad). Skulptura (portreti Konstantina, sarkofazi iz Salone). Mozaici (Risan, Romulijana). Slikarstvo grobnica (Beka, Viminacijum). 2. OPAANJE I PREDSTAVLJANJE 3. MEDIJI: Crtanje, slikanje, vajanje, grafika, umjetnika djela, power-point (prezentacije), film i dr. 4. SREDSTVA: likovno-tehnika i didaktiko-metodika.
99
ZAUSTAVLJENI PROCES
I razred (za opti i prirodno-matematiki tip gimnazije) (1 as nedjeljno, 36 asova godinje)
SADRAJI PROGRAMA
I CJELINA (12 asova) 1. OPTI DIO Definicija umjetnosti. Umjetnost u prostoru i vremenu. Umjetnost i drutvo. 1.1. SAMOSTALNO LIKOVNO IZRAAVANJE Oblik: Konstrukcija i proporcija. Komponovanje slobodno obrazovanim uproenim oblicima na zadatim formatima. Utvrivanje (viziranjem) i predstavljanje proporcija posmatranog predmeta u razliitim poloajima, komponovanje u iste formate. Predstavljanje predmeta posmatranog iz istog ugla, komponovanje u razliite formate. Trodimenzionalno oblikovanje (vajanje). Slobodno komponovanje. Predstavljanje osnovnih karakteristika (mjere, pokret) posmatranog ili slobodno odabranog motiva. 1.2. LIKOVNA DJELA I SPOMENICI KULTURE Pojava umjetnikog stvaranja. Epohe u umjetnosti prahistorije. Karakter prahistorijske umjetnosti. Tipina ostvarenja arhitekture, skulpture, slikarstva (Stounhend, Vilendorfska Venera, Altamira). Prahistorijska umjetnost: paleolit (Badanj), mezolit (Lepenski vir), neolit (Vina, Butmir). Civilizacija starog Egipta. Arhitektura: mastabe, piramide, hramovi. Osobenosti skulpture: portret. Bojeni narativni reljef. Primijenjena umjetnost. Civilizacije u predjelu Tigra i Eufrata. Umjetnost Sumera, Babilonaca, Asiraca i Persijanaca. Idejne osnove grke civilizacije i umjetnosti i njihov znaaj. Utjecaji prethodnih civilizacija (Egipat, Krit, Mikena). Poeci grke umjetnosti. Arhajsko razdoblje. Grka umjetnost klasinog razdoblja. Dorski, jonski i korintski stil u arhitekturi. Helenistiko razdoblje - glavni spomenici i umjetnici. Grki spomenici. Arhitektura (Herakleja, Linkestis, Stobi). Umjetnost starog Rima i njen znaaj za kasniju umjetnost. Nove pojave u arhitekturi i skulpturi (Panteon) bazilike; portreti, historijski reljefi. Slikarstvo (Pompeji). Rimske urbane cjeline na prostoru nae zemlje i regiona (Salona, Sirmijum). Arhitektura (Dioklecijanova palata, Romulijana). Skulptura (portret Konstantina, sarkofazi iz Salone). Mozaici (Risan, Romulijana).
100
2. OPAANJE I PREDSTAVLJANJE I UOPTAVANJE 3. MEDIJI: crtanje, slikanje, vajanje, historija umjetnosti. 4. SREDSTVA: likovno-tehnika i didaktika. II CJELINA (23 asa) 1. OPTI DIO Vrste likovnih i primijenjenih umjetnosti, prostor. Perspektiva (inverzna, linearna, vazduna). 1.1. SAMOSTALNO LIKOVNO IZRAAVANJE Oblik. Rad po prirodi (crtanje). Prostor. Linearna perspektiva. Predstavljanje jednostavnih pravougaonih predmeta. Predstavljanje djela unutranjeg ili spoljanjeg prostora. Vazduna perspektiva. Prostor. Rad po prirodi (crtanje). Linija, rafura (grafika - priprema, izvoenje, tampanje). 1.2. LIKOVNA DJELA I SPOMENICI KULTURE Osobenosti starohrianske umjetnosti. Umjetnost u doba seobe naroda. Umjetniko stvaranje u razdoblju preromantike. Spomenici starohrianske umjetnosti. Odlike romantike umjetnosti. Novine u arhitekturi i glavni spomenici (Sv. Sernen, Piza). Skulptura i njena vezanost za arhitekturu (Vezlej). Glavna obiljeja gotike umjetnosti. Novine u arhitekturi i glavni spomenici (artr, Solzberi). Obiljeja skulpture (spomenici Rems, Amijen). Vitrai. Odlike islamske umjetnosti. Glavni spomenici arhitekture. Minijatura. Arabeska, kaligrafija, ornamentika. Bonjako kulturno naslijee. Arhitektura damija na prostorima regiona. Damije: Altun-alem i Lejlek damija u Novom Pazaru, Sultan Valide damija u Sjenici, Husein paina damija u Pljevljima, Hamam u Novom Pazaru, Stara banja u Novom Pazaru, Gradska tvrava sa kulom motriljom (Novi Pazar), mostovi, stara gradska stambena arhitektura (kue, kule, hanovi, ardaci). Sahat kula u Prijepolju, musale, mezarja, niantai, turbeta, banje. [Za obradu ove oblasti na raspolaganju nastavnicima je Lista nepokretnih kulturnih dobara i spomenika kulture sandakih Bonjaka koju je sainio Odbor za kulturu Bonjakog nacionalnog vijea ]. Primijenjena umjetnost kod Bonjaka: ilimarstvo, vez, kujundiluk - izrada nakita, posua i slino. Kultura odijevanja Bonjaka ( dizajn odjee, dizajn obue, elementi veza, tkanja). Odlike vizantijske umjetnosti. Glavni spomenici arhitekture (Sv. Luka u Fokidi) i slikarstva (Kahrije Damija). Vizantijski uticaj na umjetnost drugih zemalja (Rusija, Rubljov-Gruzija). Pretee renesanse (oto). Idejne osnove nastanka renesansne umjetnosti.
101
ZAUSTAVLJENI PROCES
Glavne osobenosti. Renesansa u Italiji (Donatelo, Leonardo da Vini, Mikelanelo, Rafael, Ticijan). Renesansa na sjeveru Evrope: Nizozemska (braa Van Ajk, Brojgel), Njemaka (Direr, Holbajn). Manirizam: odlike i glavni predstavnici. Renesansa na prostorima nae i susjednih zemalja (prostor nekadanje Jugoslavije) i njene osobenosti. Arhitektonsko-skulptoralno djelo Nikole Firentinca (katedrala u ibeniku). Dubrovaki slikari (Nikola Boidarevi). 2. OPAANJE I PREDSTAVLJANJE 3. MEDIJI: Crtanje, slikanje, vajanje, grafika, umjetnika dela i spomenici kulture. 4. SREDSTVA: likovno-tehnika i didaktiko-metodika.
102
103
ZAUSTAVLJENI PROCES
104
105
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br.2 0 0 2011
Potovani, Pozivamo Vas na I konsultativni sastanak na temu: Strategija razvoja obrazovanja na bosanskom jeziku u Republici Srbiji Sastanak e se odrati u utorak, 16.0 .2011.godine u 1 :30h, prostorije lavnog ureda Vijea, ul. 2 . novembra bb, 36300 Novi Pazar. Nakon sastanka bie uprilien iftar u hotelu ad. S potovanjem,
U Novom Pazaru 12.0 .2011.godine
Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
106
I konsultativni sastanak na temu: Strategija razvoja obrazovanja na bosanskom jeziku u Republici Srbiji
Utorak, 16.0 .2011.godine, 1 :30 prostorije Vijea 1. odo atal 2. Sead emsovi 3. doc. dr Emir orovi 4. Belkisa Beka krijelj 5. erima ingi 6. Esad Rahi . Farisa Fetahovi . Indira adisalihovi 9. mer odi 10. Sanela eedovi 11. dela elajac 12. Read Prtinac 13. Nataa Prtinac 14. Dinheta Puli 15. Resmija ora 16. mor Roajac 1 . Sabahudin Selmanovi 1 . Nermina alovi 19. Sadeta ahirovi 20. Vediha eovi 21. Elijas Rebronja 22. lida Ramovi 23. inka Smailovi 24. hmedin erlek 25. Nevresa Skarep 26. hmet Bihorac 2 . Ramo oca 2 . Nusret ukovi 29. Naser urtagi 30. Sead jaji 31. ersala Daca 32. Nermin ehovi 33. Nihad Uki 34. usuf ekpek 35. ehmed Preljevi 36. aida Fazli 3 . Nazlija ajdaragi 3 . Prof. dr aban uratovi 39. Selim airovi 40. bdulah uovi 41. ensur ukorli 42. lmir amzi 43. unir aboti 44. Emira Batilovi 45. urat odi 46. ejra Daci 4 . aso vdovi 4 . Fikret ot
lanovi Izvrnog odbora Vijea: 1. Esad Dudevi, predsjednik IO 2. uhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje 3. Dr Redep krijelj, ef resora za obrazovanje 4. evluda elajac, ef resora za slubenu upotrebu jezika i pisma 5. uratka Fetahovi, predsjednica Odbora za obrazovanje
107
ZAUSTAVLJENI PROCES
EN E
N S
Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea zapoeo je seriju konsultativnih razgovora radi utvrivanja osnova strategije obrazovanja na bosanskom jeziku na svim nivoima obrazovanja u optinama u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi. Predsjednik Izvrnog odbora Vijea, narodni poslanik Esad Dudevi je rekao da Bonjaci time nastoje i ele da ostvare sva Ustavom i zakonom zajemena prava na nain kako to ine druge manjine u Srbiji. Dudevi je ukazao da je proces ostvarivanja bonjakih prava u Srbiji zaustavlen prije gotovo dvije i po godine to, kako je rekao, zasluuje ne samo krivine prijave koje su ve podnijete protiv nadlenih ve i vie od toga tubu eunarodnom sudu u Strazburu. Dudevi je podsjetio da je Resor za obrazovanje BNV izradio i dostavio inistarstvu prosvjete i avodu za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja planove i programe nastave bosanskog jezika i knjievnosti za sve razrede osnovne kole, kao i nastavne planove i programe za sadraje koji izraavaju posebnost bonjake nacionalne zajednice iz oblasti historije, muzikog vaspitanja i likovne umjetnosti. Dudevi je pozvao sve predstavnike obrazovnih ustanova na podruju Sandaka da se ukljue u proces izrade strategije obrazovanja na bosanskom jeziku za sandake Bonjake u Republci Srbiji i preduzmu sve potrebne radnje na implementaciji prava na obrazovanje sandakih Bonjaka na svom maternjem bosanskom jeziku, u skladu sa Ustavom, zakonom i standardima Evropske Unije. ef Resora za obrazovanje Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea Dr Redep krijelj upoznao je prisutne sa modalitetima implemantacije nastave na bosanskom jeziku u skladu sa odelom obrazovanja, koji je inistarstvu prosvjete dostavljen jo prije skoro pune dvije godine. On je posebno istakao neophodnost ukljuenja svih u taj proces. Na prvom konsultativnom sastanku u vezi sa izradom strategije obrazovanja na bosanskom jeziku za sandake Bonjake u Republici Srbiji, koji je odran u lavnom uredu Bonjakog nacionalnog vijea, u Novom Pazaru 16. 0 . 2011. godine, uestvovali su predstavnici kolskih ustanova na svim nivoima obrazovanja iz svih optina u Sandaku u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi. Osnov za izradu strategije obrazovanja na bosanskom jeziku je odel obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji. U Novom Pazaru, 1 .0 .2011.godine ef lavnog ureda Vijea lma usi, dipl.pravnik
108
109
ZAUSTAVLJENI PROCES
Br.2 1-4b-2011 Datum: 29. 0 . 2011. NOVI P R
RE B I SRBI inistarstvo nauke i provsjete inistar pro . dr arko bradovi Potovani g-dine inistre,
Vaim dopisom, br. 6-00-00001/2011-06, od 15. 0 . 2011. godine, dostavljeno nam je miljenje avoda za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja - entar za razvoj programa i udbenika, br. 540/11, od 0 . 0 . 2011. godine, u vezi sa obezbjeenjem nastave na bosanskom jeziku, kroz implementaciju odela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji u nastavi, u skladu sa zakonom. Postupajui po preporukama avoda, iznijetim u navedenom miljenju, Resor za obrazovanje Bonjakog nacionalnog vijea (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine) izradio je nastavne programe za nastavni predmet Bosanski jezik, i to za pripremni predkolski program, kao i za sve razrede na nivou osnovnog i srednjekolskog obrazovanja. Na taj nain stekli su se svi neophodni uslovi za realizaciju obrazovanja na bosanskom jeziku za pripadnike bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, u optinama u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, u skladu sa zakonom. Po pitanju obezbjeenja odgovarajuih kadrova za izvoenje nastave na bosanskom jeziku, smatramo da predloene izmjene i dopune Pravilnika o vrsti strune spreme nastavnika i saradnika, br. 1 3-4b-2009, od 0 . 09. 2009. godine i br. 11202/2011 od 04.05.2011. godine u potpunosti obezbjeuju zadovoljenje i tog uslova. U skladu sa pomenutim, molimo Vas da preduzmete neophodne radnje kako bi se, shodno ustavom i zakonom zajemenom pravu nacionalnih manjina na obrazovanje na maternjem jeziku, ve od ove kolske - 2011/2012. godine, obezbjedila nastava na bosanskom jeziku za sandake Bonjake u Republici Srbiji, u optinama u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, u skladu sa zakonom. U prilogu Vam dostavljamo nastavne programe za nastavni predmet Bosanski jezik, i to: - za I, II, III, IV, V, VI, VII i VIII razred osnovnog obrazovanja, - za I, II, III i IV razred srednjekolskog obrazovanja. Iskreno vjerujemo da emo na ovaj nain, zajednikim naporom, obezbjediti efikasnu i praktinu primjenu zakonom zagarantovanih prava bonjake nacionalne zajednice na obrazovanje na maternjem jeziku, u skladu sa zakonom. S potovanjem, ef resora za obrazovanje Dr Redep krijelj Predsjednik Izvrnog odbora Esad Dudevi, dipl. soc.
110
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK ( I ciklus osnovnog obrazovanja I - IV razreda)
111
ZAUSTAVLJENI PROCES
Cilj i zadaci Cilj nastave bosanskog jezika je da osposobi uenika za jeziku komunikaciju koja e mu omoguiti ovladavanje sadrajima svih nastavnih predmeta i ukljuivanje u cjeloivotno uenje. Ostvarivanje svrhe nastave bosanskog jezika ukljuuje ovladavanje standardnim jezikom, a doprinosi: -razvoju jeziko-komunikacijskih sposobnosti pri govornoj i pisanoj upotrebi jezika u svim funkcionalnim stilovima; -razvoju literarnih sposobnosti, itateljskih interesa i kulture; -razvijanju svijesti o vanosti znanja i njegovanja maternjeg jezika, -stvaranju zanimanja i potrebe za sadrajima medijske kulture. Zadaci nastave maternjeg jezika u prvom razredu su formiranje pozitivnog odnosa prema maternjem jeziku i usvajanje osnovnih segmenata elementarne pismenosti to podrazumijeva: - pravilan govor, mogunost analitiko-sintetikog pristupa rijeima i reenicama; - poznavanje tampanih i pisanih slova latinice, itavanje i itanje rijei i reenica, razumijevanje proitanog i mogunost reprodukcije; - usvajanje osnovnih elemenata pisanja; uoavanje znaaja praktine upotrebe pisanoga teksta; - razvijanje sposobnosti artikulacije i ukupnog kvaliteta govora (u meusobnoj komunikaciji i u vjebama reprodukcije, odnosno produkcije sadraja). - stvaranje navika upotrebe pravogovornih (ortoepskih) i pravopisnih (ortografskih) normi; - razvoj sposobnosti izraavanja doivljaja, osjeaja, misli i stavova; - razvijanje spontanosti govora; - razvijanje, njegovanje i vjebanje osjeaja za umjetnike dimenzije jezika; - bogaenje rjenika, razvoj jezikog stvaralatva; - ostvarivanje uspjene usmene i pisane komunikacije; - spoznavanje i doivljavanje, tj. primanje (recepcija) knjievnih djela; - osposobljivanje za samostalno itanje i primanje (recepciju) knjievnih djela; - razvijanje interesovanja za umjetniko stvaralatvo; - razvijanje osjetljivosti za knjievnu rije; - osposobljavanje uenika za korienje tampane rijei u praktinom ivotu; - razvijanje italakih potreba i stvaranje italakih navika; - osposobljivanje za komunikaciju s medijima: pozoritem, filmom, radijem, tampom, stripom, raunarom.
112
Programski sadraji u prvom razredu Operativni zadaci - Razvijanje govorne sposobnosti i pravilan izgovor glasova, glasovnih skupova, rijei i reenica; - upoznavanje i usvajanje tehnike poetnog itanja na latininom pismu; - razvijanje sposobnosti tenog i pravilnog, glasnog i tihog itanja tekstova ; - upoznavanje i usvajanje poetnog pisanja. - osposobljavanje uenika da glasove zapisuje malim i velikim slovom; - osposobljavanje uenika da razlikuje tampana i pisana slova; - osposobljavanje uenika da imenuje latinicu kao pismo kojim pie; - da slovima oznaava glasove, a povezivanjem glasova zapisuje rijei; - da razlikuje pisanje rijei tampanim i pisanim slovima; - potuje zahteve pravilnog pisanja; - uoava razliite mogunosti sporazumijevanja u okruenju (jezika sredina); razumijevanje i korienje pojmova maternji jezik i strani jezik. - upozna i primjenjuje osnovna pravopisah pravila avila;. - da se osposobi se za usmeno i pismeno prepriavanje, prianje i opisivanje. - da razvija sposobnost sluanja, doivljavanja i razgovora o umjetnikim tekstovima.
Osnove itanja i pisanja Prethodna ispitivanja: - Ispitivanje individualnih sposobnosti uenika; - uoavanje govornih sposobnosti i razvijenosti govora djeteta; - poznavanje slova latinice, tehnika itanja (sricanje, itavanje, ili teno itanje); - logika struktura itanja (razumijevanje poruka kraeg teksta); - vjetina pisanja tampanih slova latinice; - pripremljenost za glasovnu analizu, dijalekatske i druge osobine govora, nivoa usmenog izraavanja. Priprema za itanje i pisanje Vjebe u posmatranju (vizuelne vjebe): - Razvijanje analitikog naina posmatranja; - tematski organizovane vjebe u posmatranju, zapaanju i opisivanju (ljudi, predmeta, ivotinja, slika, ilustraija, poloaj neeg ili nekog, pokreti, dinamika, mimika aktivnost, gestikulacija.). Akustike vjebe: - Organizovano opaanje zvukova, umova i tonova; - razlikovanje govornih karakteristika govora, nastavnika, druga, spikera i glumca. - izgraivanje kulture sluanja sagovornika (razvijanje stila sluanja, panje i koncentracije u toku sluanja, uvaavanje sagovornika, podraavaje pravilnog
113
ZAUSTAVLJENI PROCES
govora). Vjebe u usmenom izraavanju: - prepriavanje, - slobodno prianje, - prianje na osnovu posmatranja predmeta, slika, dogaaja; - prianje na osnovu proitanih i isprianih knjievnih tekstova. - formiranje pojmova: glas, slovo, rije; Vjebe artikulacije: - ist, jasan i pravilan izgovor svih glasova Analitika, sintetika i analitiko-sintetika vjebanja. Motorike vjebe: - vjebanje pokreta ruke, ake i prstiju, pisanje razliitih crta i linija kao osnovnih elemenata slova;
Poetno itanje i pisanje - Usavravanje tehnike i logike itanja u okviru latininog pisma. - Vjebe itanja (pravilnost,razumijevanje,brzina),uvoenje elemenata izraajnosti; - Usavravanje tehnike pisanja. Upoznavanje uenika sa zahtjevima pravilnog pisanja (higijenski i tehniki zahtjevi, sredstva za pisanje, kordinacija pokreta,cjelovito pisanje slova i rijei, povezivanje slova, oblik i poloaj slova); usavravanje grafiki pravilnog i lijepog pisanja. Usavravanje itanja i pisanja - pravilnosti itanja; - itanje brzinom koja odgovara brzini govora uvaavanjem individualnih osobenosti uenika): - vjebe vizuelne i akustike identifikacije glasova-slova, rijei i zvukova - itanje prirodnom jainom glasa uz vjebe disanja, razvijanje osjeaja za tempo i samostalnosti u itanju; - itanje naglas i itanje u sebi, individualno i horsko/zborno itanje. * * * * * * Razumijevanje proitanog sadraja Rjeavanje jednostavnijih zadataka radi provjere razumijevanja proitanog; vjebe reproduktivnog tipa (odgovori na detaljna i uopena pitanja ); vjebe koje podrazumijevaju rjeavanje problemske situacije; stvaralaka reprodukcija (dodavanje, izostavljanje pojedinosti); vjebe koje zahtijevaju uoavanje uzroka i posljedice; razumijevanje poruke teksta posredstvom analize ponaanja likova;
114
* itanje dramskog teksta, itanje po ulogama, identifikacija s likom i preuzimanje uloge lika; * ilustriranje proitanog; * Uvoenje elemenata izraajnosti u itanje.
Jezik Gramatika Reenica; rije, glas, slovo Uoavanje uloge glasa u razlikovanju znaenja rijei; odrediti poetak i kraj reenice na usmenoj i pisanoj razini; razlikovanje reenica po znaenju ( obavjetajna, upitna, uzvina i prepoznavanje (intonacijom) u tekstu. -Skupovi je/ije u uestalim rijeima; -Glasovi-slova , d, , h, r ako uenicima priinjavaju tekoe u izgovorenim, napisanim rijeima. Pravopis * Pisanje velikog slova na poetku reenice; * pisanje interpunkcijskih znakova take, upitnika i uzvinika; * pisanje imena, nadimaka i prezimena ljudi velikim poetnim slovom; * pisanje imena naseljenih mjesta i ulica u svom naselju; * pisanje naziva praznika. Jezika kultura Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja Prepriavanje - slobodno i usmjereno; prepriavanje kraih i jednostavnijih tekstova iz bukvara, itanke, asopisa za decu, lutkarskih pozorinih predstava, crtanih filmova, radijskih i televizijskih emisija za djecu. Prianje o dogaajima i doivljajima - slobodno i usmjereno: teme koje se odnose na blie i ire okruenje (neposredna okolina, roditeljski dom, kola, igra, izleti; posete, susreti); prianje na osnovu stvaralake mate; prianje prema nizu slika postupno otkrivanje slika, po loginom redosledu. Opisivanje predmeta - slobodno i podsticanjem: uoavanje i imenovanje izrazitih obeljeja jednostavnih predmeta i omiljenih igraaka; opisivanje biljaka i ivotinja: opisivanje biljaka na osnovu zajednikog posmatranja; slobodno opisivanje ivotinje ljubimca i opisivanje ivotinja pa osnovu zajednikog posmatranja. Opisivanje predmeta, biljaka i ivotinja na osnovu linog iskustva/sjeanja i znanja iz predmeta Svijet oko nas. Usmena i pismena vjebanja Ortoepske vjebe: pravilan izgovor glasova, suglasnikih grupa, rijei, onomatopeja,
115
ZAUSTAVLJENI PROCES
brzalica. Ortografske vjebe: prepisivanje rijei i kratkih reenica sa datim zadatkom; provjeravanje i vrjednovanje urednosti i itkosti pisanja. Diktat za primjenu pravopisnih pravila. Autodiktat. Leksike vjebe: graenje rijei; sinonimi; antonimi; rijei sa umanjenim i uveanim znaenjem i sl. Sintaksike vjebe: usmjereno i samostalno sastavljanje reenica; reenice sa dopunjavanjem; reenice od zadatih rijei i sl. - Odgonetanje i reavanje rebusa. - Kazivanje napamet nauenih tekstova (lirskih i epskih). - Scensko improvizovanje dramskog/dramatizovanog teksta. - Sluenje rjenikom i pisanje/stvaranje sopstvenog rjenika. - Konvencionalni jeziki standardi u usmenom optenju (sa nepoznatim i odraslim sagovornikom - upotreba rijei Vi iz potovanja i utivosti); pisanje estitke. - Izrada domaih pismenih zadataka (do pet) i njihova analiza na asu - u drugom polugoditu. Knjievnost Uzair Ajradini: Lopte Halid Kadri: Prije prvog kolskog sata Ahmet Hromadi: Medeni Enisa Osmanevi-uri: Za sretan put po dukat ut Bela Dogovi: Imena stara Narona pria: Nasrudin hoda i dijete Kemal Coco: Kpi mi mamice Bisera Alikadi: tipaljke Grigor Vitez: Zubi Lav Tolstoj: Dva druga Dragan Kulidan: Dva zeia - dva prvaka Nasiha Kapidic-Hadic: Sjenice Narodna pria: Djed i repa Omer Turkovi: Torbetina Duan Radovi Tuibaba imo Ei: Zato volim svoju baku Narodna pria: Vrana i vr s vodom Gustav Krklec Prvi snijeg ukrija Pando: Dvije pahulje Sejma Birdaini: Oi moje majke Grigor Vitez: Zubi Muharem Omerovi: Kada djeca vonju ue Narodna basna, Lisica i roda Kasim Derakovi: Tee rijeka Branko opi: Zemlja bajki
116
Nasiha Kapidic-Hadic: Potar Indijsk nartodna pria: Koliko je pet i jedan Rizo Dafi: Proljee Nedati Zekerija: U bibioteci Avidja Avdi: ta to uka bez oduka Zlata Vidaek: Prvi leptir Ernest Hemingvej: Starac i ptiica Bela Dogovi. Potoi Enes Kahvi: Mamina kosa France Filipi: Patuljak dremuljak Mirsad Beirbai: Naunice od treanja Ela Peroci: Papuica maca La Lafonten: Cvrcak i mravi Lektira Nasiha Kapidic Hadic: Maskembal u umi Ismet Bekri: Otac s kiobranom Izbor iz poezije Jovana Jovanovia Zmaja Zehra Hubijar: Medin roendan Ahmet Hromadic: Zlatorun Jacob i Wilhelm Grim: Bajke U toku kolske godine obavezno obraditi etiri djela Knjievni pojmovi Poezija - Uenici koriste i razumiju pojam pjesnik/pjesnikinja; - razlikuju pojmove pjesma, strofa, stih. Proza -prepoznaju bajku na osnovu njenih osobina: ustaljeni poetak i osobeni ton pripovijedanja (nekada davno...); - Knjievni lik - uoavaju razliku izmeu likova koji su nosioci pozitivnih i negativnih osobina. Odreuju dogaaj, mjesto i vrijeme zbivanja. Drama Uenici prepoznaju dramu kao knjievni rod: - gledaju pozorine i lutkarske predstave, - prepoznaju glavne likove, - doivljavaju prostor u kome se dogaa radnja, - razumiju tok dogaaja i uporeuju ga sa iskustvom iz ivota, - sluaju radio-drame, - pokuavaju da ilustruju dogaaje iz gledane predstave, - gledaju film i upoznaju se sa znaajem medija i upoznaju razliku izmeu crtanog i igranog filma.
117
ZAUSTAVLJENI PROCES
Medijska kultura -Animirani film-crtani, lutkarski (crte ili lutka u funkciji prianja; oivljavanje neivog). -Televizijski programi za djecu (televizija je mona jer moe pratiti i prenositi deavanja u momentu kada se zbivaju, moe emitovati razliite vrste programa) -Biblioteka (kolska biblioteka ima nezamjenjivo bogatstvo knjiga, u njima je znanje i odgovori na ono to ne znamo) Nain ostvarivanja programa Osnove itanja i pisanja, priprema za itanje i pisanje Nakon ispitivanja sposobnosti svakoga djeteta za govorno optenje, ispitivanje predznanja iz itanja i pisanja (poznavanje slova, itanje i pisanje), slijedi formiranje individualnih tabela sa rezultatima ispitivanja radi ujednaavanja odeljenja, izbora metoda i postupaka i praenja napredovanja uenika. Od tih rezultata zavisi organizovanje i relaizacija vjebi, odnosno, priprema za itanje i pisanje. Te vjebe su: - vizuelne vjebe ili vjebe posmatranja (u uionici, irem prostoru, slike i fotografije; prvo cjeline, pa pojedinosti (oblici, boje poloaj, pokreti). Slike-skrivalice; - akustike vjebe ili vjebe u sluanju. Razvija se sluanje, panja, koncentracija (govor nastavnika, glumca, spikera). Razumijevanje. Onomatopeje, raspoloenja (smijeh, tuga, radost, pla). Korelacija-Muziko vaspitanje. - prepriavanje (bajki, crtanih filmova, pria -doslovno ili slobodno) i prianje (putem pitanja i potpitanja, a zatim samostalno). Slobodno prianje, djeci zanimljive dogodovtine. Vano! - konvencionalne fraze: molim, izvinite, naini obraanjaporodica. - opisivanje (postupno, ta da posmatraju, kako - bitno i nebitno). Neposredno opisivanje i posredno opisivanje (pamenje). - vjebe artikulacije (r, afrikati, frikativi) - razumijevanje i usvajanje pojma reenice (globalni cjelovito itanje sa takom na kraju, bez ulaenja u karakteristike) i sintetiki metod (slaganje rijei na slovarici). - Usvojiti granice reenice - poetak i kraj. - Razumijevanje i usvajanje pojma rijei. Sintetiki put (od glasova ka rijei); razumijevanje i usvajanje pojma glasa (onomatopeje zzzz, , pa uoavanje u rijeima u raznim pozicijama) rijei nosioci znaenja. - analitika vjebanja (uoavanje glasova na poetku rijei, u sredini, na kraju) pa rastavljanje rijei na glasove (dva glasa, tri, etiri...) - sintetika vjebanja (najefikasnije analitiko-sintetika) - globalno itanje (najprije se mehaniki prate slike u bukvarima, a zatim se pamte pa prepoznaju. Globalno itanje zadovoljava radoznalost. - motorike vjebe (priprema za pisanje). Vjebe za razvijanje ruke, ake, crtanje jednostavnih likova, slobodno crtanje, vjebe za oslobaanje ruke
118
Poetno itanje i pisanje usavravanje poetnog itanja i pisanja U ovom periodu uenici usvajaju slova - tampana i pisana, ue da itavaju, itaju, kao i da piu tampanim i pisanim slovima latinice. Prema rezultatima prethodnog ispitivanja poznavanja slova i itanja i prema individualnom napredovanju uenika u odeljenju, nastavu poetnog itanja i pisanja treba izvoditi na vie nivoa, uz primjenu principa individualizacije bez obzira na postupak (monografski, grupni, kompleksni) za koji se opredijelio uitelj. Posebnu panju u itanju treba usmjeriti na: - pravilnosti itanja; - itanje brzinom koja odgovara brzini govora (uvaavati individualne osobenosti uenika); - vjebe vizuelne i akustike identifikacije glasova-slova, rijei, zvukova i usavravanje preciznosti u diferencijaciji i imenovanju sadraja koje su vidjeli i uli; - itanje prirodnom jainom glasa, vjebe disanja, razvijanje osjeaja za tempo i samostalnosti u itanju; - itanje naglas i itanje u sebi, individualno i horsko/zborno itanje. Razumijevanje proitanog sadraja - Rjeavanje jednostavnijih zadataka radi provjere razumijevanja proitanog; - vjebe reproduktivnog tipa (odgovori na detaljna i uopena pitanja); - vjebe koje podrazumijevaju rjeavanje problemske situacije; - stvaralaka reprodukcija (dodavanje, izostavljanje pojedinosti); - vjebe koje zahtijevaju uoavanje uzroka i posljedice; - razumijevanje poruke teksta posredstvom analize ponaanja likova; U ovom periodu jo uvijek je u prvom planu p r a v i l n o s t itanja i razumijevanje. Brzina itanja ovisi od brzine razumijevanja. Postepeno navikavati uenike na itanje u sebi i kombinovati te vjebe s vjebama glasnog itanja. itati s razumijevanjem znai: razumjeti rijei, izraze i reenice, sadraj teksta, uoiti likove i njihove osobine (na osnovu njihovih postupaka), moi reprodukovati, ispriati sutinu proitanog, odnosno uoiti besmislenost u nonsensnom sadraju i moi uspostaviti logiki slijed rijei i reenica . Od poetka prvog polugodita treba, paralelno s ostalim programskim zahtjevima, u kontinuitetu realizirati predvjebe za pisanje. tampana slova su jednostavnija, ne povezujemo ih. Pisana slova imaju sloeniju grafiku strukturu i mnogo specifinosti u povezivanju. Vjebe itanja i predvjebe za pisanje idu paralelno. Pretpostavljamo da e uenici na kraju prvog polugodita prvog razreda itati korektno (pravilno i s razumijevanjem ). Razlike e biti uoljive od uenika do uenika. To je sasvim u skladu s razlikama u samom startu i dinamici napredovanja u usvajanju znanja i vjetina tokom razreda. Posebnu panju u pisanju treba usmjeriti na: - usvajanje pisanih i tampanih slova latininog pisma;
119
ZAUSTAVLJENI PROCES
- pisanje pojedinanih slova; - povezivanje slova u strukture rijei; - pisanje po uzoru; - reenice napisane tampanim slovima prepisujemo pisanim slovima; - reenice napisane pisanim slovima prepisujemo pisanim slovima; - prepisivanje niza reenica - nteksta; - pisanje rijei i reenica uz ilustrirani sadraj; - pisanje reenica uz ilustracije; - vjebe dopunjavanja reenica; - sluam pamtim - piem; - jezine igre: igre rasutim slovima, rijei s poremeenim slijedom slogova; - leksiki nizovi rijei (odaberi rijei koje voli, protumai zato si odabrao tu rije, stvaraj reenicu); - igre zajednikog sastavljanja reenica; - vjebe pisanja primjenom diktata s komentarom i stvaralakih diktata; - vjebe usmjerene na estetsku stranu rukopisa; - usavravanje tehnike i logike itanja, usavravanje tehnike pisanja; - uvoenje u itanje elemenata izraajnosti; Usvajanje pisanih slova latininog pisma: razlikovanje grafike strukture pojedinih slova, mogunost pisanja i pravilnog povezivanja slova u strukture rijei. Manje zanimljive sadraje, pomalo apstraktne, pribliiemo uenicima pomou elemenata igre, igre sa svrhom, povezivanjem tih sadraja sa sadrajima drugih nastavnih predmeta i sa iskustvenim elementima. U igri kao ugodnom situacionom kontekstu mogue je ostvariti uspjenu komunikaciju, a i istovremeno motivirati uenike da prezentiraju ideje, stavove i ispolje kreativne crte. Nastavnik je samo posrednik koji dobro razumije sve aspekte organizacije i realizacije sadraja nastavnih programa. Jezik * Rjenik * Gramatika * Pravogovor ( ortoepija) * Pravopis ( ortografija) Ove sadraje dijete usvaja na sadrajima drugih podruja nastave maternjeg jezika, pa i na sadrajima drugih nastavnih predmeta. Jo uvijek uenici nisu spremni za usvajanje apstraktnih sadraja, pa i elementarne pojmove treba zasnivati na komunikaciji, situacionom govornom kontekstu, komunikacijskim tekstovima i zadrati se na razini prepoznavanja jezinih sadraja. Raznovrsnim vjebama koje mogu imati identinu polaznu osnovu (sliku, tekst, reenice, govornu situaciju, film), ali razliito usmjerenje: jezino, stilsko, gramatiko, raditi dalje na poboljanju kvaliteta govora. Jo uvijek ima vremena za ublaavanje ili otklanjanje eventualnih tekoa u govoru itanju i pisanju.
120
Sadraji gramatike su apstraktnog karaktera i kao takvi daleki razumijevanju ueniku prvog razred, s obzirom na konkretnost kao osnovno obiljeje njegovog miljenja. Uz to, dijete jo uvijek ima problema s itanjem. To e biti tako sve do trenutka kada proces itanja postane automatiziran. Knjievnost Knjievnost kao podruje u nastavnom predmetu ima umjetnike i knjievnoznanstvene aspekte. U razrednoj je nastavi teite na umjetnikoj, doivljajnoj komponenti. Ovo je podruje u funkciji usavravanja tehnike itanja, razumijevanja sadraja i ostalih segmenata, a u skladu sa zahtjevima programa. Ne treba zaboraviti da stupanj razvijenosti pamenja, miljenja, emocionalna zrelost, kao i stupanj lingvistikog razvoja utiu na percepciju i recepciju knjievnog djela, a knjievno djelo ukupnim bogatstvom i ljepotom djeluje poticajno na sve navedene aspekte, posebno na rjenik, jezike i kulturoloke aspekte, senzibilitet i doivljajno spoznajni intenzitet u procesu komunikacije s knjievnim tekstom. Knjievnoznanstvene aspekte ine osnovni pojmovi o sadraju teksta, dogaaju ili dogaajima, toku dogaaja, likovima i njihovim osobinama. Nastavnikovo posredovanje je jo uvijek veoma vano u uspostavljanju komunikacije s tekstom. Tematska i anrovska raznovrsnost U prvom razredu jo uvijek ne uvodimo lektiru u klasinom smislu. Ukupne napore treba usmjeriti na itanje u razredu, na korekcije i uvoenje uenika u pravilno itanje. Posebni (kratki, smisleni, zanimljivi tekstovi sa zadacima koji su primjereni uenicima ) mogu biti u funkciji osamostaljivanja uenika u druenju s tekstom. Duga je staza koju treba s uenicima prei kako bi svako u njemu dostupnom trenutku i obimu shvatio smisao reenog. Ali, i to je shvatanje strogo individualno. Tu individualnost treba potovati, kako s obzirom na potrebno vrijeme, tako i s obzirom na mogunost izraavanja smisla proitanog. Sadraje medijske kulture treba posmatrati u kontekstu sadraja drugih podruja nastave maternjeg jezika i sadraja drugih nastavnih predmeta i u kontekstu ivota. Imaju funkciju pravovremenog preveniranja negativnog djelovanja sadraja malih i velikih ekrana i postepenog osposobljavanja uenika za selektivan pristup sadrajima filma i televizije. Posebno je vano uenicima objasniti da ono to je mogue u crtanom filmu nije mogue i u ivotu ( da kiobran nemoe zamijeniti padobran i da nije mogue pomou kiobrana spustiti se s balkona, ili da lik umire, pa oivljava). Nije naglasak na pojmovima i njihovom definiranju, nego na razumijevanju komunikacije i poruke, odnosno snalaenju u toj komunikaciji. Sadraji kulture usmenog i pismenog izraavanja su u funkciji razvoja jezikih sposobnosti, kulture komunikacije na usmenoj i pisanoj razini. Ovi su sadraji i u sadrajima svih drugih posdruja. Valja znati da vjebama pismenog izraavanja uvijek prethodi vjeba usmenog izraavanja. Samo kod uvoenja u situacioni razgovor i kod upoznavanja pravila telefonskog razgovora ostajemo na razini usmene
121
ZAUSTAVLJENI PROCES
komunikacije. Treba koristiti one oblike pismenih vjebi koji su primjereni uenicima prvog razreda: prepisivanje rijei, reenica, kraeg teksta, odgovore na pitanja, dopunjavanje reenica, sastavljanje reenica prema slici, pisati estitku, razglednicu pismo. Radi uvjebavanja tehnike pisanja, praenja i provjeravanje nivoa postignua u gramatici i pravopisu koristiti diktate (diktat s komentarom, izborni diktat, diktat s predusretanjem pogreaka, objanjeni diktat, izborni,stvaralake diktate). Metodiki dobro osmiljenom primjenom diktata u prvom je razredu mogue razvijati panju, sposobnost pamenja, samostalnost i istrajnost u radu. Ukupan broj nastavnih asova ovog nastavnog predmeta podijelili smo po pojedinim podrujima u skladu s postavljenim ciljevima i obimom programskih zahtjeva. Ta je podjela samo jedan od parametara u procjeni vremena potrebnog za usvajanje sadraja odreenog podruja. Sadraji svih podruja ine cjelinu spoznaje o jeziku, knjievnim djelima, zakonitostima u jeziku. Mogue ih je izuavati u meusobnoj povezanosti, kao i u znaajnoj povezanosti sa sadrajima drugih nastavnih predmeta.
Oekivani rezultati (ishodi uenja) Uenik e posjedovati kvalitete odreene odgojno-obrazovnim ciljevima za svako pojedino podruje. Realizacija programskih sadraja nastavnog predmeta u cjelini treba rezultirati sljedeim ishodima : - Uenik e poznavati prvo pismo (latinicu), itae pravilno tekstove koji su njemu primjereni i brzinom koja odgovara obinom svakodnevnom usmenom govoru ; - Uenik e razumjeti sadraj proitanog: moi e ispriati sadraj proitanog samostalno, ili uz neznatnu nastavnikovu pomo; - Poznavae pisana slova latinice (moi e napisati slova, povezivati ih pravilno u strukture rijei i reenica ); - Moi e odrediti poetak i kraj reenice na usmenoj i pisanoj razini; - Moi e na kraju drugog razreda samostalno prepisati tekst obima 15-20 rijei (do 4 rijei u reenici ) ili napisati rijei, reenice, tekst u formi diktata (objanjenog i diktata s komentarom, stvaralakog diktata, izbornog diktata); - Uvaavae pravopisne zahtjeve o pisanju velikog slova na poetku reenice, u pisanju vlastitih imena ljudi. Pisanje imena gradova i sela treba zasnivati na prepoznatljivim imenima u pojedinim sredinama (kriterij blizine i poznatosti); - Moi e procijeniti ta je posebno vano u tekstu, a ta manje vano i kazati razloge za takav stav, uoiti uzrok i posljedicu ; - Prepoznavae uspjeno glavne i sporedne likove i njihove osobine, imenovae te osobine na razini dobrog i loeg, prihvatljivog-neprihvatljivog, poeljnog-nepoeljnog ponaanja; -Uoavanje karakteristika likova pomoi e ueniku u uoavanju poeljnih i nepoeljnih vidova ponaanja ljudi u njegovom okruenju, a razvijanje opreza u komunikaciji je mjera prevencije eventualnih negativnih iskustava; - Moe govoriti u kontinuitetu i sluiti se programom predvienim oblicima izraavanja;
122
- Znae razgovarati s drugom osobom ili osobama direktno ili telefonom uz uvaavanje pravila lijepog ponaanja; - Moe ispriati priu predstavljenu nizom slika ili jednom slikom ( kao obian slijed dogaaja); - Moe prepriati tekst pomou detaljnih pitanja; - Moe precizno odgovoriti na postavljena pitanja i tako prepriati tekst; - Moe tano prenijeti informaciju; - Moe napisati priu isprianu nizom slika ili jednom slikom ; - Moe napisati pisanim slovima rijei i reenice napisane tampanim slovima; - Moe prepriati priu u pisanoj formi ( po nizu slika, jednoj slici, po detaljnim pitanjima ); - Zna napisati estitku - poruku, sadraj razglednice, kratko pismo-poruku; - Posjedovae svijest o tetnosti djelovanja sadraja TV ekrana, nee mnogo vremena provoditi pred TV ekranom, posjedovae informacije o tetnosti pretjerane identifikacije s likovima iz crtanog filma, odnosno TV likovima kako bi se izbjegle eventualne nezgode; -Moi e usredsrediti panju na sadraj ili aktivnost ; - Znatno e napredovati u sposobnosti praenja i sluanja tueg govora; - Potpunije e razumijevati znaaj kulture itanja i rado e itati, ispoljavae ekspresivnu kreativnost u govoru i pisanju. Programski sadraji u drugom razredu Cilj i zadaci Cilj razvijanje jezike i knjievne sposobnosti, kulture itanja i njegovanja bosanskog jezika i knjievnosti. Osposobljavanje uenika za upotrebu bosanskog standardnog jezika. Zadaci osposobiti uenike za sluanje i itanje ( pisanje), za govornu i pisanu komunikaciju. Usvojiti i primjeniti bosanski standardni jezik. Upoznati, obogatiti i usvojiti rjenik pravopisne i pravogovorne norme bosanskog standardnog jezika. Upoznavanje djela bosanske i svjetske knjievnosti. Operativni zadaci: -upoznavanje sa fonetskim i morfolokim pojmovima prema programskim zahtjevima; - identificiranje reenice, rijei, slogova i glasova u bosanskom jeziku; - prepoznjavanje i razumijevanje glavnih reeninih dijelova; - ovladavanje tehnikom itanja i pisanja irilicom; - usvajanje novih programskih zahtjeva iz pravopisa; - itanje kratkih tekstova razliitih vrsta primjerenih uzrastu; - osposobljavanje za uoavanje i razumijevanje bitnog u tekstu; - motiviranje, potsticanje i usmjeravanje na itanje lektire; - uvjebavanje itanja naglas, usavravanje itanja u sebi radi tumaenja teksta;
123
ZAUSTAVLJENI PROCES
ovladavanje osnovnim oblicima jezikog izraavanja i dalje usavravanje i negovanje jezike kulture. JEZIK
Gramatika Razlikovanje izjavne, upitne i uzvine reenice. Uoavanje glavnih dijelova reenice subjekat i predikat. Obiljeavanje reenice u tekstu (veliko poetno slovo i znaci interpunkcije: taka, upitnik i uzvinik). Razlikovanje potvrdne i odrine reenice. Prepoznavanje i razlikovanje imenica i glagola. Razlikovanje osnovnih glagolskih oblika za iskazivanje sadanjeg, prolog i budueg vrijemena, razlikovanje potvrdnih i odrinih glagolskih oblika. Razlikovanje roda i broja imenica: Uoavanje rijei istog znaenja, rijei suprotnog znaenja, rijei koje oznaavaju neto umanjeno/uveano. Glas i slog, samoglasnici i suglasnici, slogotvorno r. Podjela rijei na slogove u izgovoru. Pravopis Upotreba velikog slova u pisanju vlastitih imenica: linih imena i prezimena, nadimaka, imena ivotinja, imena ulica, trgova, ustanova, praznika, vielanih geografskih imena. Pisanje odrine rjece ne uz glagole u odrinim reenicama i upitne rjece li u upitnim reenicama. Pisanje skraenica. Rastavljanje rijei na kraju reda (osnovna pravila). Pisanje adrese. Taka. Upitnik. Uzvinik. Dvije take i zapeta u nabrajanju. Glasovi i glasovni skupovi: , , d, , h, je i ije u izgovorenim i napisanim rijeima. Pravilan izgovor i pisanje glasova , , d i Usvajanje irilice itanje i pisanje.
KNJIEVNOST Lektira - Trimo za Suncem Nasaiha Hadi Kapidi - Nasrudin i car Narodna pria - Djedov vonjak - Demaludin Lati - Bosna je vjena Hasan Kiki - Dva druga L. N. Tolstoj
124
- Pada kia ukrija Pando - Uspavanka Avdija Avdi - eftelija Bela Dogovi - Nena, Sena i ekmede Bisera Alikadi - Nasrudin- hoda i dijete Narodna pria - Jesen u gradu Ismet Bekri - Pahulja Zejir Hasi - Koza i pastir Ezop - Lisica i roda La Fonten - Dva djeaka dva udaka i plus jedan maak Zehra Hubijar - Vuk i koza Narodna basna - Mejrin ilim Omer Turkovi - Djeak i ptica Ahmet Hromadi - Bistrica Ibrahim ahman - Vezeni most N. K. Hadi - Brojalica- biralica Ibrahim Kajan - Red Rabija aronji - Divlja rua Enisa Osmanevi uri - Jedna pela i manica Kasim Derakovi - Legenda o Aliji erzelezu Narodna pria - Zemlja Bosna Ahmet Gurbi - Djeca kriju sunce Ivica Vanja Rori - Brif, bruf, braf ani Rodari - ta radi pjesma Alija Duboanin - ae Vladimir Nazor - Djeak s praznom Saksijom Narodna pria - Nebo ukrija Pando - Kornjaina kua - efik Dautovi - Pekara Mima Svetlana Makarovi - Bijeli svijet, areni svijet imo Ei - Tri leptira Njemaka narodna pria - Izgubljeno stado Jevrejska narodna pjesma - Sunce mati Fikreta Kenovi Salihovi - Pijevac i lisica Oldrih Sirovatka - Jedna je maka glasovir svirala Luko Paljetak - Maslaak i ipurak Redep Hoda - Iz proljea u ljeto Eref Berbi - tuka Slavko Mianovi - Lastavice Azra Mulali - emu se pela smijala Mirsad Beirbai - Dva jarca Narodna pria - ta sanjaju kiobrani Zejir Hasi - erzelez Alija i adaha (odlomak) Epska narodna pjesma - Mujo eni brata Halila (odlomak) Epska narodna pjesma - Rijeka Bosna Aja Demila Zahirovi
125
ZAUSTAVLJENI PROCES
itanje teksta Uvjebavanje i usavravanje tehnike izraajnog itanja naglas i u sebi s razumijevanjem proitanog. itanje razliitih vrsta tekstova sa uskladjivanjem intonacije i tempa itanja u zavisnosti od prirode teksta. Uoavanje naslova, podnaslova, odlomaka, imena autora. itanje dijalokog teksta po ulogama. itanje u sebi kao priprema za samostalno itanje i uenje. Pravilno intoniranje znaka interpunkcije pri itanju. Uoavanje nepoznatih rijei i pronalaenje objanjenja. Tumaenje teksta Samostalno iznoenje i saoptavanje linih utisaka o proitanom tekstu. Razumijevanje proitanog teksta. Uoavanje hronolokog slijeda dogaaja u pripovijedanju. Uoavanje mjesta i vremena dogaanja. Uoavanje likova (glavnih i sporednih), njihovih osobina (pozitivnih i negativnih) i postupaka. Razumijevanje i otkrivanje namjera i osjeanja sadranih u tekstu. Otkrivanje i tumaenje poruka u tekstu. Uoavanje razliitih znaenja rijei u tekstu i tumaenje njihove izraajne funkcije. Sistematino usvajanje knjievnih i funkcionalnih pojmova. Knjievni pojmovi Lirika Pjesma, osjeanja; stih, strofa na nivou prepoznavanja i imenovanja. Epika Fabula, redoslijed dogaaja (prepoznavanje). Glavni i sporedni likovi, njihove osobine i postupci. Poruke. Epska pjesma, bajka, basna prepoznavanje. Drama Dramski junak, dramska radnja, dramski sukob, dijalog, pozornica, scijena, glumac.
JEZIKA KULTURA Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja Prepriavanje na osnovu uoptenih i detaljnih pitanja i na osnovu
126
zajedniki sastavljenog plana (u uslovima frontalnog rada, u grupi, u paru). Prepriavanje s promjenom toka dogaaja, kraja prie, unoenjem elemenata deskripcije (proirivanje teksta) Prianje dogaaja i doivljaja predstavljenog slikom (individualno i po zajednikom planu). Sadraji nastave kulture izraavanja su u direktnoj stvarnosti i iskustvu (dogaaji i doivljaji, predmeti, biljni i ivotinjski svijet, igra, druenje, rad i stvaralatvo), slike i nizovi slika; knjievni tekstovi; sadraji filma, radija, televizije; sadraji mate. Opisivanje predmeta sa kojima se uenik prvi put sree, bilo vlastitim izborom ili po ranije utvrenom planu. Opisivanje biljaka i ivotinja na osnovu neposrednog posmatranja osobine koje se najuoljivije nameu u trenutku posmatranja. Usvajanje osnovnih elemenata pristupa opisivanju stvaranje zajednikog i individualnog plana opisa. Usmena i pismena vjebanja Ortoepske vjebe: pravilan izgovor rijei, kraih reenica, poslovica. Ortografske vjebe: prepisivanje odlomaka i kraih tekstova i reenica radi usavravanja tehnike i brzine pisanja, uvjebavanje itkog i urednog rukopisa. Autodiktat i kontrolni diktat: provjera tanosti zapamivanja i usvojenosti pravopisnih pravila. Leksike i semantike vjebe: osnovno i preneseno znaenje rijei, sinonimi i homonimi, graenje rijei, i dr. Sintaksike vjebe: samostalno i podsticajno sastavljanje reenica, proirivanje zadatih reenica. Zagonetanje i odgonetanje, rjeavanje i sastavljanje rebusa i ukrtenih rijei. Kazivanje napamet nauenih tekstova. Scensko prikazivanje dramskog teksta. Sluanje i vrednovanje / kritino procjenjivanje govora u emisijama za djecu na radiju i televiziji. Njegovanje kulture sluanja sagovornika, pisanje razglednica, estitki i kraeg pisma. Izrada domaih pismenih zadataka (do osam) i njihova analiza na asu.
MEDIJSKA KULTURA Film Usvajanje znanja o filmu. Razumijevanje igranoga filma (uolavanje toka dogaaja, mjesta i vrijemena radnje, likovi); Razlikovanje filma za odrasle i filma za djecu; Izraajna sredstva filmske umjetnosti: filmska slika, zvuk, tiina, muzika. Knjievno djelo film, poreenje
127
ZAUSTAVLJENI PROCES
Glumac, uloga, gluma Nain ostvarivanja programa Nastava bosanskog jezika i knjievnosti moe se uspjeno realizovati primjenom i kombinovanjem vie nastavnih metoda. Uenje drugog pisma Priprema za poetno itanje i pisanje na irilinom pismu zahtijeva slian postupak i nain ostvarivanja programa onom u prvom razredu. Preporuuje se odvojeno uenje itanja i pisanja, to prua mogunost da se drugo pismo kvalitetnije savlada. Slova drugog pisma obrauju se po grupama, a ne monografski kako se radilo kod obrade prvog pisma. Poto su uenici ovladali izvesnim operacijama usvajajui prvo pismo lake e poimati oblike slova drugog pisma. Tekstove pisane irilicom i latinicom treba uporeivati tek kad potpuno savladaju i drugo pismo. Tada treba prepisivati tekstove s jednog na drugo pismo. Nastava itanja i pisanja u drugom razredu obuhvata i rad na knjievnom tekstu, artikulacione, govorne i pismene vjebe, te savladavanje elementarnih pojmova iz gramatike i pravopisa. Savladavanje tampanih i pisanih slova irilice naelno se ostvaruje do kraja prvog polugodita. itanje i pisanje uvjebavati u drugom polugoditu do stepena automatizovanih radnji. Za usavravanje itanja i pisanja koriste se sistematska vjebanja: glasno itanje teksta iz itanke ili ire lektire, uz analitiku i kritiku procjenu takvog itanja. Usavravanje pisanja postie se dosljednim zahtjevima koji se odnose na grafiku uzornost slova i njihovo valjano povezivanje. Ovi zahtjevi ostvaruju se sistematskim vjeabama: prepisivanjem, diktatom, autodiktatom, samostalnim pisanjem reenica i kraih sastava. Neophodno je primjereno i potsticajno vrjednovanje rukopisa svakog uenika. Organizuju se aktivnosti najmanje na tri nivoa po teini. Jezik (gramatika i pravopis) Zahtjevi u ovom programu nisu usmjereni samo na jezika pravila i gramatike norme ve prvenstveno na njihovu funkciju. Reenica se ne upoznaje samo kao gramatika jedinica ve i kao komunikativna jedinica. Osnovni programski zahtjev u nastavi gramatike jeste da se uenicima jezik predstavi i tumai kao sistem. Ni jedna jezika pojava ne bi trebalo da se izuava izolovano, van konteksta u kojem se ostvaruje njena funkcija. U drugom razredu u okviru vjebi sluanja, govorenja, itanja i pisanja, uenici zapaaju jezike pojave bez njihovog imenovanja. Kod naina ostvarenja programa mora se obezbjediti: - postupnost (izbor i raspored nastavnih sadraja i konkretizacija nivoa programskih zahtjeva) - selektivnost (ostvaruje se izborom najosnovnijih jezikih zakonitosti i informacija o njima) Davanje elementarnih informacija iz morfologije.
128
Akcentologiju ne treba obraivati kao posebne nastavne jedinice, ve treba uenike na ovom uzrastu navikavati da uju pravilno akcentovanu rije i da razlikuju standardni akcenat od svoga lokalnog akcenta. Pravopis: Savladavanje putem sistematskih vjebanja elementarnih i sloenih koje se organizuju razliitim oblicima pismenih vjebi. U nastavi gramatike treba primjenjivati sljedee postupke: - podsticanje svjesne aktivnosti, - zasnivanje teita nastave na sutinskim vrijednostima, - uvaavanje situacione uslovljenosti jezikih pojava. - otkrivanje stilske funkcije, - sistematska osmiljena vjebanja u govoru i pisanju, - njegovanje primjenjenog znanja i umjenja, - povezivanje znanja o jeziku sa neposrednom govornom praksom, - njegovanje kontinuiteta u sistemu pravopisnih i stilskih vjebanja, - posmatrati jezike pojave u ivotnim i jezikim okolnostima - uoavanje sutine jezike pojave do koje se dolazi doivljavanjem i shvatanjem umjetnikog teksta. - vjebanja moraju biti sastavni inilac obrade nastavnog gradiva, primjene obnavljanja i utvrivanja znanja, - prevazilazilaenje nivoa prepoznavanja i reprodukcije, a strpljivo i uporno njegovanje vieg oblika znanja i umjenja: primjenljivost i stvaralatvo. To se postie njegovanjem pravopisnih i stilskih vjebi. - saznajni krugovi zapoinju motivacijom, a zavravaju saznavanjem, rezimiranjem i primjenom odreenog gradiva. - u saznajnom procesu zastupiti: indukciju, dedukciju, analizu i sintezu, konkretizaciju i apstrakciju. Knjievnost Uvoenje najmlaih uenika u svijet knjievnih i neknjievnih tekstova (popularnih, informativnih). Tekstovi iz lektire utiu na odgovarajua metodika rjeenja (prilagoavanje itanja vrste teksta, opseg tumaenja i grupisanje sa odgovarajuim sadrajima iz drugih predmetnih podruja gramatike, pravopisa, jezike kulture i slino. Lektira Uitelj ima mogunost da ponuene tekstove prilagoava konkretnim nastavnim potrebama. itanje i tumaenje teksta itanje naglas (izgovor, jaina glasa, pauziranje, intonaciono prilagoavanje, naglaavanje, emocionalno podeavanje, tempo)
129
ZAUSTAVLJENI PROCES
osmiljeno kritiki i dobronamjerno vrjednovanje itanja svakog uenika, osposobljavanje uenika za itanje u sebi, tumaenje teksta ima svoje zahtjeve koji se nadovezuju na zahtjeve u prvom razredu (samostalno saoptavanje utisaka o proitanom tekstu, zauzimanje vlastitih stavova i rjeito obrazlaganje i odbrana takvih shvatanja, otkrivanje i shvatanje poruke u tekstu, prepoznavanje odjeljka) sistematski i valjano podsticati na ulanjenje u biblioteku. Jezika kultura Usmeno i pismeno izraavanje opisivanje ivotnih pojava koje deskripcijom postaju najprepoznatljivije (predmeti, biljke, ivotinje, ljudi, pejza, enterijer i dr.) To je najsloeniji oblik jezikog izraavanja na nivou najmlaeg uzrasta. Treba ih navikavati da lokalizuju ono to opisuju ( vremenski, rostorno, uzrono), da uoe, izdvoje i zaokrue bitna svojstva (spoljanja i uslovno reeno unutranja) i da se odrede prema posmatranoj predmetnosti. Poto je za opisivanje potreban vei misaoni napor i due vrijeme za ostvarenje zamisli valja prednost dati pismenoj formi opisivanja nad usmenim. prepriavanje i prianje predstavljaju temeljne programske sadraje za sticanje, usavravanje i njegovanje valjane i pouzdane jezike kulture najmlaih uenika. Za prepriavanje ne treba obuhvatiti samo tekstove iz itanke ve i iz drugih medijskih oblasti ( tampa, pozorite, film, radio, televizija), Pismena vjebanja zamiljena su kao dopuna osnovnih oblika jezikog izraavanja. Jezika kultura u najveoj mjeri doprinosi jedinstvu cjelovitosti nastave bosanskog jezika i ini da se ona realizira u funkcionalnom povezivanju naizgled razliitih programskih sadraja ali koji se najbolje ostvaruju upravo u takvoj metodikoj sprezi. Programski sadraji u treem razredu Cilj i zadaci: Cilj razvijanje jezike i knjievne sposobnosti, kulture itanja i njegovanja bosanskog jezika i knjievnosti. Osposobljavanje uenika za upotrebu bosanskog standardnog jezika. Zadaci osposobiti uenike za sluanje i itanje i pisanje, za govornu i pisanu komunicaciju. Upoznati, obogatiti i usvojiti rjenik pravopisne i pravogovorne norme bosanskog standardnog jezika. Upoznati djela bosanske i svjetske knjievnosti.
130
Operativni zadaci - ovladavanje tehnikom itanja i pisanja na oba pisma; - savladavanje proste reenice (pojam, glavni dijelovi); - sticanje osnovnih pojmova o imenicama, pridjevima i glagolima; - postupno uvoenje u tumaenje osnovne predmetnosti knjievnog djela (osjeaji, dogaaji, radnje, likovi, poruke, jezino-stilske karakteristike); - ovladavanje usmenim i pismenim izraavanjem prema zahtjevima programa (prepriavanje, prianje, opisivanje, izvjetavanje); - postupno upoznavanje metodologije izrade pismenog sastavka.
JEZIK Gramatika Imenice: zajednike i vlastite, rod i broj; Glagoli: radnja, stanje i zbivanje; razlikovanje oblika kojima se oznaava prolost, sadanjost i budunost (perfekat, prezent i futur); Razlikovanje lica i broja glagola; Potvrdni i odrini oblik; Pridjevi: rod i broj pridjeva, opisni i prisvojni pridjevi; Reenica: pojam reenice, pojam i razumijevanje obavjetajnih, upitnih i zapovjednih reenica s glagolom u potvrdnom ili odrinom obliku; - Pojam i prepoznavanje glavnih lanova (dijelova) reenice: predikat, subjekat; - Zapaanje lanova reenice koji uz glagol oznaavaju vrijeme, mjesto, nain; Slogovi: uoavanje naglaenih i nenaglaenih slogova; Uoavanje upravnog govora u tekstu; Rijei koje oznaavaju neto umanjeno ili uveano; Rijei istog oblika, a razliitog znaenja; Rijei razliitog oblika, a istog ili slinog znaenja. Pravopis - Upotreba velikog slova u pisanju imena naroda, vielanih geografskih imena, praznika, naslova knjiga, asopisa i novina, naziva ulica; - Skupovi ije/je u umanjenicama, uveanicama i imenicama za zanimanja; - Pisanje brojeva slovima; - Pisanje datuma; - Pisanje kratica (skraenica) tipa: br., u., god., str., i jedinica za mjere; - Pisanje rjece NE uz glagole, pridjeve i imenice; - Pisanje upitne rjece LI; - Interpunkcijski znak na kraju obavjetajnih, upitnih i zapovjednih reenica; - Pisanje suglasnika j u rijeima (otklanjanje greaka ako ih uenici ine) izmeu samoglasnika i-o / o-i. - Pravilno rastavljanje rijei na kraju retka.
131
ZAUSTAVLJENI PROCES
Ortoepija - Pravilan izgovor glasova , , D, i H; - Intonacija reenice: ton i jaina glasa u izgovaranju reenice, isticanje rijei u reenici (reenini akcenat), - Intonaciono podeavanje glasa u izgovaranju obavjetajne, upitne, uzvine i zapovjedne reenice; - Izgovaranje potvrdnog i odrinog oblika reenice; - Znaaj brzine i pauze u govoru. KNJIEVNOST Za sretan put po dukat ut Enisa Osmanevi uri Jesen u Sandaku Redep Nurovi Kako je otilo ljeto Eref Berbi Ljudi koji su grlili voke Indijska narodna pria Svijetu se ne moe ugoditi Narodna pria Tvrdica Bonjaka narodna anegdota Rastanak Ahmet Hromadi Uspavanka Refik Liina Pitanja Avdija Kajevi Liina Narodna pria Sandaki pejza Enver Muratovi Enisin Mjesto za jabuku Bonjaka narodna pria Jeam njela za gorom djevojka narodna pjesma Luckasta pjesma Federiko Garsija Lorka Prislukivanje ukrija Pando Bajka Fikreta Kenovi Salihovi Bostandijina ki Narodna pria Pria o Pink Panteru Alija Isakovi Rodni Sandak Elifa Krijetorac Nikome ne kai Zejir Hasi Cesta Skender Kulenovi Majmun i lisica Mehmed-beg Ljubuak Kapetanovi Vee silazi u kotlinu Hamza Humo Snjena kraljica Husein Dervievi U proljee otkljuajte oko Enisa O. uri Proljee Bela Dogovi Lijepo ti je cvijee u proljee Lirska narodna pjesma Lastavica Azra Mulali Ljudska rijeka - Avdija Avdi Trenja Demaludin Lati ovjek i lav Mehmed-beg Kapetanovi Ljubuak
132
arko Alija Duboanin Smreka iz zaviaja - Ibrahim Hadi Abdijev san se ostvario Pria iz Somalije Tajanstvena planeta Ferenc Feher Nasrudin hoda i kadija Narodna pria Zagrljeni vidik Alija Duboanin Trenja na drugoj obali Alija Musi Kladnice, vodo studena narodna pjesma Melisin Dan Esery Mondesir Bajramske cipele Hadem Hajdarevi Pasi, Rio Romska narodna pjesma Draga la ukrija Pando Brod ivota Rabija aronji enidba Smailagi Meha (odlomak) Avdo Meedovi Nebeska uda Pajo Kaniaj Pjesma o cvijetu Branko Miljkovi Vrapi Maksim Gorki Sebini Din Oskar Vajld Svitac trai prijatelje Sun Ju in Zaljubljene cipele Pjer Gripari Staklareva ljubav Grozdana Oluji Zvezdani taliri Braa Grim Maca papuarka Ela Peroci Krila Miroslav Anti Bievci i upljanin Narodna pria Kornjaa i zec Ezop Halil izbavlja brata Muja (odlomak)- Epska narodna pjesma itanje teksta Vjebanje tehnike itanja s razumjevanjem i doivljavanjem proitanog teksta; vjebanje brzine u itanju i kazivanju (promjena intonacije, jaine i visine glasa, pauza) radi navikavanja uenika za valjano tumaenje na asu (sa odgovarajuim i primjerenim podsticanjem); itanje u sebi s posebnim zadatkom (razumijevanje proitanog teksta kao priprema za glasno itanje, obradu i prepriavanje teksta); itanje dramskog i dramatizovanog teksta po ulogama radi uenja napamet i scenskog improvizranja.
133
ZAUSTAVLJENI PROCES
Tumaenje teksta Slobodno i spontano iznoenje linih doivljaja i utisaka o proitanom tekstu. Uoavanje i tumaenje nepoznatih rijei i pojmova. Opaanje i tumaenje knjievnog teksta (osjeanja u lirskoj pjesmi, fabula u prozi, tumaenje knjievnih likova, poruke djela, uzrono-posljedino povezivanje dijelova teksta). Postjepeno uvoenje u razumijevanje stilogene funkcije jezika kao sredstva izraavanja u knjievnoumjetnikom tekstu. Obrazlaganje stavova pojedinostima iz teksta. Sistematino usvajanje knjievnih i funkcionalnih pojmova. Knjievni pojmovi Lirika Ritam, rima, naglaeni i nenaglaeni slogovi, pjesnika slika kao dio kompozicija lirske pjesme; Porodine narodne lirske pjesme, aljive pjesme, rodoljubive pjesme osnovna obiljeja. Poreenje prepoznavanje stilskog sredstva. Epika Tok dogaaja u vremenskom slijedu (na obimnijem tekstu), uoavanje i povezivanje dogaaja s mjestom, vremenom i likovima. Knjievni likovi - njihov izgled, postupci i osobine; uoavanje i uporeivanje postupaka glavnih likova (likova iji su postupci izrazito suprostavljeni); uspostavljanje analogije: knjievni lik likovi iz svakodnevnih ivotnih situacija; Piev govor i govor likova. Narodna i autorska bajka. Drama Radnja u drami; dramski sukob; dramski lik i glumac; scenski prostor na nivou prepoznavanja i spontanog uvoenja u svijet dramske/scenske umjetnosti. JEZIKA KULTURA Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja Prepriavanje tekstova, crtanih i igranih filmova, pozorinih predstava, proitanih knjiga, televizijskih i radijskih emisija za djecu; Detaljno (opirno) po zajednikom i individualnom planu; saeto prepriavanje. Prianje na osnovu datog poetka (slike, teksta); Prianje na osnovu datih tematskih rijei; Prianje o doivljajima i dogaajima, stvarnim i izmiljenim. Opisivanje poznatog predmeta, ljudi i prirode; samostalno biranje motiva i izdvajanje detalja koji uenika posebno zaokupljuju i podstiu na opisivanje; uvjebavanje planskog pristupa u opisivanju. Izvjetavanje o sebi (kratka autobiografija).
134
Usmena i pismena vjebanja Ortoepske vjebe - uvjebavanje pravilnog izgovora rijei, iskaza, reenica, poslovica; sluanje zvunih zapisa; snimanje itanja i analiza snimljenog. Ortografske vjebe - prepisivanje teksta sa jednog pisma na drugo; uvjebavanje itkog i urednog rukopisa, uz primjenu pravopisnih pravila. Diktati s komentarom, objanjeni diktat, diktat s predusretanjem pogreaka, izborni diktat, kontrolni diktat, autodiktat. Leksike i semantike vjebe - iznalaenje sinonima i homonima; graenje rijei; osnovno i preneseno znaenje; neknjievne rijei i iznalaenje zamjena jezikim standardom. Sintaksike i stilske vjebe - proirivanje reenica unoenjem linog tona, saimanjem reenice radi pojaanja njene informativne moi. Zagonetanje i odgonetanje, rjeavanje i sastavljanje rebusa i ukrtenih rijei. Kazivanje napamet nauenih tekstova. Scensko prikazivanje dramskog teksta. Sluanje i vrjednovanje - kritiko procjenjivanje govora u emisijama za djecu na radiju i televiziji. Njegovanje kulture sluanja sagovornika, pisanje razglednica, estitki i kraeg pisma. Sistematsko uvoenje u nain planiranja i pisanja tzv. slobodnih pismenih sastava. Dva pismena zadatka jedan u prvom i jedan u drugom polugoditu. MEDIJSKA KULTURA Filmske vrste ta je igrani, a ta dokumentarni film; Napredak u razvoju filma tehniki aspekti: film u crno-bijeloj tehnici, film u boji; Nijemi i zvuni film. Radio emisije Radio kao medij i radio-emisija u funkciji popularizacije znanja, kulture i zabave primjerene djeci; Radio, emisija. Djeiji listovi asopisi List kao komunikacija i izraz stvaralatva odraslih za djecu i djece za djecu. Nain ostvarivanja programa Jezik (gramatika i pravopis) Uenici se osposobljavaju za usmenu i pismenu komunikaciju. Reenica kao
135
ZAUSTAVLJENI PROCES
komunikativna jedinica sa stanovita njene funkcije je neodvojiva od njene gramatike funkcije. Sadraji se u koncentrinim krugovima i kontinuiranim nizovima izuavaju postupno. Postupnost se obezbjeuje izborom i rasporedom nastavnih sadraja. Ukazuje se na nivo programskih zahtjeva da se uenici ne opterete obimom i dubinom obrade jezike grae. Selektivnost se ostvaruje izborom najosnovnijih jezikih zakonitosti i informacija o njima. Elementarne informacije iz morfologije se u treem razredu proiruju i pored uoavanja rijei koje imenuju predmete i bia uvodi se i razlikovanje roda i broja, te lica kod glagola. Tim putem e se uenici postupno i logiki uvoditi ne samo u morfoloke ve i u sintaksike zakonitosti (razlikovanje lica kod glagola, lini glagolski oblik, predikta u reenici). Rijei treba uvijek uoavatai i obraivati u okviru reenice. Ni u treem razredu akcentacija ne smije biti posebna nastavna jedinica, ve stalnim vjebanjem uz korienje audio snimaka uenike treba navikavati da uju pravilno akcentovanu rije. U nastavi gramatike treba primjenjivati sledee postupke koji su se u praksi potvrdili svojom funkcionalnou: - podsticanje svjesne aktivnosti i misaonog osamostaljivanja uenika - suzbijanje misaone inercije - uvaavanje situacione uslovljenosti jezikih pojava - povezivanje nastave jezika sa doivljavanjem umjetnikog teksta - otkrivanje stilske funkcije, - korienje umjetnikih doivljaja kao podsticaja za uenje maternjeg jezika - sistematska i osmiljena vjebanja u govoru i pisanju - njegovanje primjenjenog znanja i umjenja - kontinuirano povezivanje znanja o jeziku - ukazivanje na gramatiku sainjenost stilskih i izraajnih sredstava - korienje prikladnih ilustracija odreenih jezikih pojava. Savremena metodika nastave gramatike zalae se da teite obrade odreenih jezikih pojava bude zasnovano na sutinskim osobenostima , a to znai na njihovim bitnim svojstvima. Nuno je da nastavnik uvijek ima na umu presudnu ulogu umesnih i sistematskih vebanja. Vebanja moraju biti sastavni dio obrade nastavnog gradiva. Strpljivo i uporno negovati vie oblike znanja i umenja kroz primenljivost i stvaralatvo, a to se postie negovanjem pravopisnih i stilskih vjebi. Celoviti saznajni krugovi zapoinju motivacijom, a zavravaju saznavanjem, rezimiranjem i primjenom odreenog gradiva. Savremena metodika nastave istie niz metodikih radnji koje valja primjeniti u nastavnoj obradi programskih jedinica iz jezika i koje omoguuje da svaki celovit saznajni put dobije svoju posebnu strukturu. Obrada novih nastavnih jedinica podrazumjeva: - korienje pogodnog polaznog jezikog predloka( krai umetniki tekst ili primjeri iz pismenih djejih radova), - korienje iskaza govornih situacija - podsticanje uenika da polazni tekst doive i shvate u cjelosti i pojedinostima,
136
utvrivanje i obnavljanje znanja o poznatim jezikim pojavama koji neposredno doprinose boljem i lakem shvatanju novog gradiva saglrdavanje jezikih injenica ilustrovanje i grafiko predstavljanje jezikih pojmova
Knjievnost Na ovom stupnju kolovanja stiu se osnovna i ne malo znaajna znanja, umjenja i navike od kojih e u dobroj mjeri zavisiti ne samo uenika knjievna kultura ve i njihova opta kultura na kojoj se temelji ukupno obrazovanje svakog kolovanog ovjeka. Lektira Ukinuta je neprirodna i nepotrebna podjela na domau i kolsku lektiru. Data je lektira za trei razred razvrstana po knjievnim rodovima: lirika, epika, drama. Uitelju je data i mogunost dopunskog izbora tekstova.
itanje i tumaenje teksta Tumaenje teksta zasniva se na njegovom itanju. Postupnost, sistematinost i dosljednost posebno dolazi do izraaja u osposobljavanju uenika za itanje u sebi. Ovaj vid itanja u niim razredima predstavlja sloeniji nastavni zahtjev iako za formiranog itaa to ne izgleda tako. Izraajno itanje neguje se sistematski uz stalno poveavanje zahtjeva i nastojanje da se to potpunije iskoriste sposobnosti uenika za postizanje visokog kvaliteta u vjetini itanja. U okviru svoje pripreme, nastavnik blagovremeno odabira pogodan tekst i studiozno prouava one njegove osobenosti koje utiu na prirodu izraajnog itanja. Izraajno itanje se uvjebava na prethodno obraenom i uvjebanom tekstu i uitelj zauzima odgovarajui stav i odreuje situacionu uslovljenost jaine glasa, ritma, tempa, intonacije, pauze, reeninog akcenta i glasovnih transformacija. U odjeljenju treba obezbjediti dobru slualaku publiku. Pri obradi teksta primjenjivae se u veoj mjeri jedinstvo analitikih i sintetikih postupaka i gledita. Tumaenje knjievnog djela u treem razredu je predteorijsko i ne treba da je uslovljeno poznavanjem strune terminologije. Metodika nastave knjievnosti se teorijski i praktino stalno usavrava zahtjevajui istraivaki, stvaralaki odnos prema knjievnoumjetnikom djelu. Knjievnost se u koli ne ui, ne predaje, ve ita, usvaja, u njoj se uiva i o njoj raspravlja.
137
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u etvrtom razredu Cilj i zadaci Cilj nastave bosanskog jezika je da uenici savladaju osnovne zakonitosti bosanskog knjievnog jezika na kojem e se usmeno i pismeno ispravno izraavati. Uenici treba da upoznaju, doive i da umiju da tumae odabrana knjievna djela, pozorina, filmska i druga umjetnika ostvarenja. Zadaci nastave bosanskog jezika: - razvijanje ljubavi prema maternjem jeziku i potrebe za njegovim njegovanjem i unaprjeivanjem; - osnovno opismenjavanje najmlaih uenika na temeljima ortoepskih i ortografskih standarda bosanskog knjievnog jezika; - postupno upoznavanje gramatike i pravopisa bosanskog jezika; - upoznavanje jezikih pojava i pojmova, ovladavanje normativnom gramatikom i stilskim mogunostima, - osposobljavanje za uspjeno sluenje knjievnim jezikom u razliitim vidovima njgove usmene i pismene upotrebe i u razliitim komunikacijskim situacijama; - razvijanje osjeanja za autentine estetske vrijednosti u knjievnoj umjetnosti; razvijanje smisla i sposobnosti za pravilno, teno, ekonomino i uvjerljivo usmeno i pismeno izraavanje; bogaenje rjenika, jezinog i stilskog izraza; - itanje u funkciji razumjevanja sadraja, doivljaja estetskih i etikih vrijednosti teksta (tekstovi tampani latinicom i irilicom); - usavravanje svih aspekata itanja (pravilnost, brzina, izraajnost) - samostalno itanje nepoznatih tekstova, brzo pronalaenje vanih informacija; - izdvajanje glavnih likova, vremena i mjesta radnje i slijed dogaaja; - razlikovanje pozitivnih od negativnih junaka, razlikovanje stvarnog od imaginarnog; - doivljavanje i vrjednovanje scenskih ostvarenja pozorite, film; - savladavanje osnovnih teorijskih i funkcionalnih pojmova pozorine i filmske umjetnosti, kao i drugih umjetnikih ostvarenja; - razvijanje potovanja prema knjievnoj kulturnoj batini i razvijanje svijesti o potrebi njenog njegovanja, unaprjeivanja i uvanja; - navikavanje na redovito praenje i kritiko procenjivanje progama za djecu na radiju i televiziji; - potsticanje uenika na samostalno jezino, literarno i scensko stvaralatvo; - potsticanje, njegovanje i vrjednovanje uenikih vannastavnih aktivnosti; - razvijanje patriotizma i odgoja u duhu mira, kulturnih odnosa i suradnje meu ljudima.
138
Operativni zadaci -osposobljavanje za izraajno itanje i kazivanje; -proirivanje znanja o jednostavnoj reenici i njenim dijelovima; -savladavanje osnovnih pojmova o promjenljivim rijeima; -upoznavanje pojmova promjenjivosti i nepromjenjivosti rijei; -savlaivanje osnovnih metodologija izrade pismenih sastava; -postupno osposobljavanje uenika za tumaenje knjievnog teksta; -recepcija sadraja filma, pozorine predstave, radio-emisije, sadraja tampe, - razvijanje sposobnosti upotrebe i selekcije sadraja medija s obzirom na vrijednost (pouno, manje pouno, djela umjetnikih kvaliteta i nekvaliteta kia); - ovladavanje terminologijom vanom za snalaenje u svijetu filma, radija, televizije, tampe.
JEZIK Gramatika Obnavljanje i utvrivanje sadraja iz prijanjih razreda. Reenica: pojam glagolskog predikata (lini glagolski oblik); uoavanje rijei u funkciji dopune glagola (objekta) i prilokih oznaka za vrijeme, mjesto i nain. Pojam subjekta; uoavanje rijei u funkciji atributa uz imenicu i imenikog skupa rijei (imenika sintagma). Upravni i neupravni govor; Imenice: zbirne i gradivne; rod i broj pojam i prepoznavanje; Pridjevi: prisvojni i gradivni; rod i broj pojam i prepoznavanje; Zamjenice: line rod i broj: osobina zamjenica u funkciji subjekta u reenici pojam i prepoznavanje; Brojevi: glavni i redni pojam i prepoznavanje u reenici; Glagoli: pojam i osnovna znaenja prezenta, perfekta i futura; vjebe u reenici zamjenom glagolskih oblika u vremenu, licu i broju. Uoavanje rijei koje u govoru i pisanju mijenjaju svoj oblik (promjenjive rijei), bez definicija i zahtjeva za promjenom po padeima i vremenima. Uoavanje rijei koje zadravaju svoj osnovni oblik u svim situacijama (nepromjenjive rijei), bez imenovanja tih rijei. Smjenjivanje ije/je/e/i, prilikom izgovaranja dugog ili kratkog sloga (mlijeko mljekar, bijelo bjelina, dogorjeti dogorijevati, vrijeme vremena, donijeti donio, i dr.) Utvrivanje i sistematizacija sadraja obraenih od 1. do 4. razreda.
139
ZAUSTAVLJENI PROCES
Pravopis Upotreba velikog slova u imenima drava i pokrajina; pisanje imena stanovnika i naroda; naziva knjiga, listova i asopisa; Pisanje upravnog i neupravnog govora, sva tri modela; Pisanje prisvojnih pridjeva izvedenih od linih imena (-ov/ -ev, -in / -ski). Pisanje suglasnika j u pridjevskim oblicima na ski, i u linim imenima i prezimenima. Pisanje skraenica tipa: itd., sl., npr. i skraenica koje oznauju imena drava. Navodnici. Zagrade. Ponavljanje, uvjebavanje i provjeravanje osposobljenosti uenika za primjenu obraenih pravopisnih zahtjeva.
Ortoepija Izgovaranje svih suglasnika i glasovnih grupa u skladu sa knjievnojezinom normo, , , d, , h; -ds- (ljudskih), -io, -ao i dr. Vjebe za otklanjanje greaka koje se javljaju u govoru i pisanju uenika. Uoavanje naglaenih i nenaglaenih rijei: vjebe u izgovaranju akcenatskih cjelina. Vjebe za otklanjanje greaka koje se javljaju u govoru uenika. Intoniranje reenice: ton i jaina glasa u izgovaranju reenice: isticanje rijei u reenici (reenini akcent) intonacijska podeavanja glasa u izgovaranju izjavne, upitne, uzvine i zapovjedne reenice; izgovaranje potvrdnog i odrinog oblika reenice; vanost brzine i pauze u govoru. KNJIEVNOST Lektira Jesenji pastel Sait Orahovac uvar parka Enes Kievi Provalija u pozadini Hasan Kiki Golub Salih Ali Mlin na rijeci Uni Rizo Dafi Slovo A Irfan Horozovi Vjetrovi koji duvaju iznad mog rodnog mjesta Ibrahim Hadi San Bisera Sulji Prvi snijeg Hamza Humo Bajram Ethem Mulabdi Meava ukrija Pando arenka Skender Kulenovi Okamenjeni vukovi Ahmet Hromadi Domovina nije rije iz spomenara Ismet Bekri Pendderi Redep Nurovi
140
April Nasiha K. Hadi Papirnati brodovi Rabindranat Tagora umareva Zorka Nafija Sarajli Kosa Murat Balti Izlazak na sunce Husein Bai Hiljadu konja Rabija aronji Sehara Mustafa Smailovi Koza amil Sijari Jabuka pazarka Maruf Fetahovi Samo jo kosovi zviduu ukrija Pando Moji zemljaci Zaim Azemovi udo od djeteta Advan Hozi Bivolica Refik Liina Glas dobre due Azra Ali Pjetli, Skaro i proljee Zejir Hasi O knjievnosti Irfan Horozovi Kako je postalo drago kamenje Indijska narodna pria Govor drvea Estonska narodna bajka Nijesam ba iz Sarajeva Narodna pria Dijete sa devet iraka Narodna bajka Vukovi i psi basna enidba engi Ali-bega Epska narodna pjesma Boluje Ajka Pribojka Lirska narodna pjesma Bulbul mi poje Lirska narodna pjesma Djevojka pita slavia Lirska narodna pjesma Sunana obala Aleksa Miki Najvea kua Mate Lovrak etnja po morskom dnu il Vern Leptir Luko Paljetak koljke bjegunci Branko opi Sjajno nadahnue Mark Tven Djeak Aron Isak Samokovlija Alisa u zemlji uda Luis Kerol Mala princeza Ljerka Ani Veliki val, mali val Donald Biset Bajka o labudu Desanka Maksimovi Kredenac Bajruzin Hajro Planjac amac Enes Kahvi Tumaenje snova Jermenska bajka Mrav Sabina Bakija itanje teksta Uvjebavanje samostalnog itanja pomou uputstva tipa: (pronalaenje nepoznatih i manje poznatih rijei), otkrivanje karakteristika likova, radnje i dogaaja, prirodnih pojava i opisa, uoavanje jeziko-stilskih slika.
141
ZAUSTAVLJENI PROCES
Usavravanje itanja u sebi radi breg razumijevanja, breg savladavanja sadrine, traenje odgovarajuih podataka o liku, stanju, osjeanjima i nainu njihovog prikazivanja. Razvijanje tehnike itanja, razumijevanje i reprodukcija proitanog sa ili bez elemenata stvaralatva. itanjem do novih informacija i novih znanja. itanje usklaeno vrsti i prirodi teksta (lirski, epski, dramski, novinski,...). Tumaenje teksta Doivljaj knjievnog djela u cjelini i sposobnost izraavanja dojma. Formiranje i usvajanje temeljnih pojmova iz teorije knjievnosti. Zapaanje i formulacija teme knjievnog djela (o emu tekst govori). Razumjevanje rijei fabula, kompozicija. Uoavanje i karakterizacija likova u djelu: zakljuivanje o osjeanjima likova na osnovu dijaloga i njihovih postupaka. Uoavanje karakteristinih dijelova teksta, reenica, rijei kojima su direktno izraeni osnovna misao, piev stav i stavovi lica. Izbor karakteristinih mjesta u tekstu: opis lika, pejzaa, dijalog, mjesto i vrijeme radnje, pojaavanje dinaminosti, humor Razlikovanje govora pisca i govora lica. Zapaanje logikih cjelina u kompoziciji teksta. Knjievni pojmovi Lirika Osnovni motiv i sporedni motivi u lirskoj pjesmi. Vizuelni i auditivni elementi u pjesnikoj slici. Pjesnika slika kao inilac kompozicije lirske pjesme. Duina stiha prema broju slogova prepoznavanje. Ponavljanje u stihu, strofi, pjesmi funkcija. Personifikacija kao stilsko sredstvo. Slikovitost kao obiljeje pjesnikog jezika. Obiajne narodne lirske pjesme osnovna obiljeja. Lirska pjesma osnovna obiljeja. Epika Tema i ideja u epskom djelu. Fabula: hronoloki slijed dogaaja, elementi fabule (uvod, zaplet, rasplet). Odnos meu likovima; osnovni tipovi (vrste) karakterizacije. Pripovjeda, pripovjedanje; dijalog, monolog, opis u epskom dijelu. Pria i roman razlike. Romani za djecu osnovna obiljeja. Drama Likovi u dramskom djelu. Remarke (didaskalije). Dramska radnja nain razvijanja radnje. Dramski tekstovi za djecu. Scenski prostor.
142
JEZIKA KULTURA Osnovni oblici usmenog i pismenog izraavanja Prepriavanje sadrine tekstova, filmova, pozorinih predstava, radijskih i televizijskih emisija za djecu slobodno detaljno prepriavanje, prepriavanje sadraja u cjelini i po dijelovima; saeto prepriavanje po zajednikom i samostalno sainjenom planu za prepriavanje. Izmjena gramatikog lica pri prepriavanju, sa izmjenom zavretka fabule. Prianje o dogaajima i doivljajima, stvarnim i izmiljenim. Prianje na osnovu datih tematskih rijei. Prianje prema samostalno odabranoj temi. Prianje u dijalokoj formi; unoenje dijaloga, upravnog govora u strukturu kazivanja. Opisivanje slika koje prikazuju pejzae, enterijere, portrete. Opisivanje sloenih odnosa meu predmetima, biima i pojavama.Lini izbor predmeta za opisivanje slobodno ili po utvrenom planu. Izvjetavanje saeto informiranje o sebi, kratak ivotopis. Izvjetaj o obavljenom ili neobavljenom zadatku u koli ili kod kue u obliku odgovora na pitanja. Vjebe u graenju izvedenih i sloenih rijei. Vjebe u iznalaenju i zamjeni sinonima. Uoavanje semantike funkcije akcenta u rijeima istog glasovnog sastava i razliitog akcenta. Usmena i pismena vjebanja Ortoepske vjebe: uvjebati pravilan izgovor rijei, iskaza, reenica, poslovica; sluanje zvunih zapisa; snimanje itanja i analiza snimljenog. Ortografske vjebe: prepisivanje teksta sa jednog pisma na drugo; uvjebavanje itkog i urednog rukopisa uz primjenu pravopisnih pravila; prepisivanje teksta sa datim zadatkom. Diktati s komentarom, objanjeni diktat, diktat s predusretanjem pogreaka, izborni diktat, kontrolni diktat, autodiktat. Leksike i semantike vjebe: iznalaenje sinonima, homonima i antonima; graenje rijei; osnovno i preneseno znaenje; neknjievne rijei i iznalaenje zamjena jezikim standardom, rijei s umanjenim i uveanim znaenjem, uoavanje semantike funkcije akcenta. Sintaksike i stilske vjebe: proirivanje reenica unoenjem linog tona, saimanjem reenice radi pojaanja njene informativne moi, dopuna iskaza razliitim mogunostima u skladu s ponuenom govornom situacijom. Zagonetanje i odgonetanje, rjeavanje i sastavljanje rebusa i ukrtenih rijei. Kazivanje napamet nauenih tekstova. Uvjebavanje tehnike izrade pismenog sastava: analiza teme, odreivanje njenog teita; posmatranje, uoavanje i izbor grae, rasporeivanje pojedinosti; elementi kompozicije.
143
ZAUSTAVLJENI PROCES
Osam domaih pismenih zadataka i njihova analiza na asu. etiri kolska pismena zadatka po dva u prvom i drugom polugoditu. Jedan as za izradu i dva asa za analizu zadataka i pisanje poboljane verzije sastava. MEDIJSKA KULTURA Televizija, radio, film, pozorite, medijska periodika (novine i asopisi) Izraajna sredstva dijela ekrana (kadar, montaa, muzika) dijalog u filmu i pozorinoj predstavi - razumijevanje dijela ekrana (filma i televizije); - povezivanje kadrova po sjeanju; - razumijevanje redoslijeda kauzaliteta dogaaja, odnosa meu akterima radnje; Film, knjievno dijelo, pozorite (poreenje izraajnih mogunosti; - razumijevanje poruka; - razumijevanje sloenosti filmskog dijela i izraajnih mogunosti filma; - razvijanje senzibiliteta za prepoznavanje i doivljavanje snage rijei i slike, govora, zvuka i tiine. Nain ostvarivanja programa itanje Tumaenje teksta zasniva se na njegovom itanju, doivljavanju i razumijevanju. Kvalitet shvatanja poruke je neposredno uslovljen kvalitetom itanja. Razni oblici usmjerenog itanja osnovni su preduslovi za uspjeno uvoenje u svijet knjievnog djela. - Izraajno itanje se uvjebava na tekstovima razliite sadrine i oblika, koriste se lirski, epski i dramski tekstovi u prozi i stihu u narativnom, deskriptivnom, dijalokom i monolokom obliku. - itanje u sebi je najproduktivniji oblik sticanja znanja pa mu se u nastavi poklanja posebna panja. Ono je uvijek usmjereno i istraivako, pomou njega se uenici osposobljavaju za svakodnevno sticanje informacija i uenje. - Primjena tekst metode u nastavi podrazumijeva efikasne vjebe za savladavanje brzog itanja u sebi s razumijevanjem i doprinosi razvijanju sposobnosti uenika da itaju fleksibilno, da usklauju brzinu itanja s ciljem itanja i karakteristikama teksta koji itaju. - U etvrtom razredu zapoinje letimino itanje koje je uslovljeno brzinom i stvarno proitanom tekstu. Ono se sastoji od brzog traenja informacija i znaenja u tekstu. - Izraajno kazivanje napamet nauenih tekstova i odlomaka u prozi i stihu znaajan je oblik rada u razvijanju govorne kulture uenika. Uspjeh izraajnog kazivanja znatno zavisi od naina uenja i logikog usvajanja teksta. Tokom vjebanja treba stvoriti atmosferu uspostavljanja kontakta recitatora sa sluaocima.
144
Tumaenje teksta - Knjievnoumjetniki tekst se ita po potrebi vie puta sve dok ne izazove odgovarajue doivljaje. - Uenike treba navikavati da svoje utiske, stavove i sudove o knjievnom djelu podrobnije dokazuju injenicama iz samog teksta i tako ih osposobljavati za samostalni iskaz, istraivaku djelatnost i zauzimanje kritikog stava prema proizvoljnim ocjenama i zakljucima. - U etvrtom razredu obrada knjievnog djela treba da bude protkana rjeavanjem problemskog pitanja koje je podstaknuto tekstom i umjetnikim doivljavanjem. - Moderna i savremena organizacija nastave maternjeg jezika i knjievnosti podrazumijeva aktivnu ulogu uenika u nastavnom procesu. U savremenoj nastavi uenik ne smije biti pasivni slualac koji e u odreenom trenutku samo reprodukovati nastavnikova predavanja. - Prouavanje knjievnoumjetnikog djela u nastavi je sloen proces koji se odvija u etapama: motivisanje uenika za itanje, doivljavanje i prouavanje umjetnikog teksta, itanje, lokalizovanje umjetnikog teksta, istraivaki pripremni zadaci. Jezika kultura Bogaenje uenike jezike kulture jedna je od primarnih metodikih obaveza. Praenje svakog djeteta za govorno komuniciranje od prvog razreda, pa preko razliitih vjebi u govoru i pisanju do uenikog samostalnog izlaganja misli i osjeanja u toku nastave, ali i u svim ostalim ivotnim okolnostima u koli i van nje, gdje je valjano jeziko komuniciranje uslov za potpuno sporazumjevanje. Naputanje lokalnog govora i navikavanje na standardni knjievni jezik u govoru, itanju i pisanju, osposobljavanje za slobodno prepriavanje, prianje i opisivanje, osnovni su nastavni zadaci u ostvarivanju programskih sadraja iz jezike kulture. Nain ostvarivanja vodi preko usmenih i pismenih vjebi, jezikih igara, zadataka i testova: - Prianje, odnosno prepriavanje je sloeniji oblik jezikog izraavanja i predstavlja vid stvaralatva. Metodiki pristup ovom znaajnom obliku usavravanja i njegovanja uenike jezike kulture u osnovi je isti kao i kod prepriavanja (valjano funkcionalno lokalizovanje u planovima rada, osmiljeno povezivanje sa srodnim sadrajima iz ostalih predmetnih podruja, a naroito sa itanjem i tumaenjem teksta, osmiljeno motivisanje, usmjeravanje i podsticanje uenika da u prianju ostvare to svestraniju misaonu i jeziku perspektivu, umjeno vrjednovanje uenikih domaaja u prianju.) - Opisivanje je najsloeniji oblik jezikog izraavanja. Ono je zastupljeno u svakodnevnom govoru, jer je neophodno za jasno predstavljanje sutinskih odnosa izmeu predmeta stvari, bia i drugih pojmova i pojava u svakoj ivotnoj situaciji. U radu s uenicima ovog uzrasta, ovoj vrsti jezikog komuniciranja valja pristupiti posebno odgovorno i uz naroito potovanje
145
ZAUSTAVLJENI PROCES
principa nastavne uslovljenosti i postupnosti u zahtjevima: osposobljavanje uenika da paljivo posmatraju, uoavaju, otkrivaju, zapaaju, uporeuju, pa tek onda datu predmetnost da misaono zaokrue i jeziki uoblie. Uenike ovog uzrasta valja podsticati i usmjeravati da iz sloenog procesa opisivanja najprije usvoje nekolika opta mjesta kojima se mogu sluiti sve dotle dok se ne osposobe za samostalni i individualni pristup ovom zahtjevnom jezikom obliku. Usmena i pismena vjebanja Zamiljeni su kao dopuna osnovnih oblika jezikog izraavanja poev od najjednostavnijih (izgovor glasova i prepisivanje rijei) preko sloenijih (vjebe uzornog govora i pisanja), do najsloenijih (domai pismeni zadaci i njihovo itanje i svestrano vrjednovanje). Jezika kultura u najveoj mjeri doprinosi jedinstvu cjelovitosti nastave bosanskog jezika i ini da se ona realizuje u funkcionalnom povezivanju naizgled razliitih programskih sadraja ali koji se najbolje ostvaruju upravo u takvoj metodikoj sprezi.
146
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK ( II ciklus osnovnog obrazovanja V - VIII razreda)
147
ZAUSTAVLJENI PROCES
CILJ I ZADACI Cilj nastave Bosanskog jezika i knjievnosti je ovladavanje bosanskim standardnim jezikom, razvijanje jezikih sposobnosti u govornoj i pisanoj upotrebi, primjena znanja steenih iz ovog predmeta za ovladavanje sadrajima iz drugih nastavnih oblasti, ali i u svakodnevnom ivotnom iskustvu, u porodici i drutvu. S obzirom da su bosanski jezik i knjievnost kao prirodni i historijski afirmativ nacionalnog identiteta Bonjaka, vani isto toliko koliko su vani i drugi jezici i literature u svijetu za ostale nacionalne kulture, to oni u ovom diskursu ine temeljnu civilizacijsku tekovinu multikulturalnosti. Nastavni plan i program bosanskog jezika i knjievnosti ima, kao opti cilj, osmiljavanje uzajamnosti knjievno-jezikih kultura kao vrijednost duhovne nadgradnje svjetske zajednice naroda. Zadaci nastave bosanskog jezika su mnogobrojni i ostvaruju se u trima nastavnim podrujima: bosanski jezik, kultura izraavanja i knjievnost. Zadaci tih triju nastavnih podruja meusobno se proimaju i dopunjuju i funkcionalno se povezuju sa ostalim nastavnim predmetima. Uenici treba da: - razumiju nastanak jezika i njegov znaaj u komunikaciji, kao i upotrebu jezika u umjetnosti, njegovu slikovitost, metaforinost, ritminost, simboliku; - razumiju razvoj bosanskog jezika, u okviru balkanske jezike zajednice, od njegove narodne do knjievnoumjetnike norme i savremenih standarda; - naue princip izgovaranja i pisanja rijei i reeninih struktura, da poznaju gramatike kategorije rijei, da razumiju tvorbu rijei, da shvate odnos rijei u sintaksikom diskursu, da razumiju metaforika znaenja rijei, da njeguju kulturu itanja i pisanja; - u kontekstu upotrebe jezika, odnosno kulture izraavanja, upoznaju naine pripovijedanja, kao i analizu teksta; - razviju kulturu pisanog izraavanja i da se kroz forme pisanih domaih zadataka osposobljavaju za pisanje svih vrsta tekstova po standardima pravopisa i pravopisnih pravila; - upoznaju knjievnu tradiciju i batinu Bonjaka, knjievne tokove i stvaraoce Srbije, zatim najvanije stvaraoce u okruenju, Evropi i svijetu. - upoznaju knjievno - teorijske pojmove i stilsko - jezike aspekte na primjerima kolske i domae lektire i njihov znaaj za kulturu uopte; - kroz obradu predviene lektire razviju smisao za samostalan rad, za samostalno itanje i proirivanje znanja, razviju kulturu govora, sluanja i knjievno-jezike interpretacije.
148
Programski sadraji u petom razredu osnovnog obrazovanja ( 5 asova nedjeljno; 180 asova godinje ) JEZIK, GRAMATIKA Morfeme i rijei kao morfoloke jedinice - odnos izmeu morfeme i rijei - rije kao sloena jedinica Kriteriji za klasifikaciju rijei - Samostalne rijei i nesamostalne rijei - Jednoznanost i vieznanost (rijei u prvobitnom i prenesenom znaenju) Vrste rijei: - Promjenljive i nepromjenljive rijei (osnova rijei, nastavak); - Nepromjenljive rijei( na razini prepoznavanja) - pojam priloga (prilozi mjesta, vremena, naina) - pojam prijedloga - veznici - usklici - rjece Glagoli: - Osnovna karakteristika i klasifikacija glagola - Stilistika svojstva konjugacije - Glagolski oblici: infinitiv, prezent, radni glagolski pridjev, perfekat, futur I - Infinitivna i prezentska osnova - Pomoni glagoli Imenice: - Vrste imenica prema znaenju - Tvorba imenica - Deklinacija imenica; Padeni sistem nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, instrumental, lokativ (osnovna znaenja padea i njihova funkcija u reenici ) - Glasovne promjene u deklinaciji imenica; nepostojano a, palatalizacija, sibilarizacija ( samo uocavanje ) Pridjevi: - Znaenje i vrsta pridjeva - Stepenovanje pridjeva - Odreeni i neodreeni oblik pridjeva u nominativu; - Deklinacija pridjeva. Zamjenice: - Line zamjenice ( krai oblici linih zamjenica) - Upitne, odnosne, neodreene, povratna, povratnoposvojna; - Deklinacija zamjenica
149
ZAUSTAVLJENI PROCES
Brojevi: - Glavni i redni brojevi; - Deklinacija brojeva. Reenica: - Prosta reenica; - Predikat imenski i glagolski; - Subjekt vie subjekata, neizreeni subjekt; - Priloke oznake u reenici; - Pojam sloene reenice; (mjesto, vrijeme, nain); - Pravi i nepravi objekat; atribut i apozicija; - Reenica s izreenim i neizreenim subjektom; reenica s vie subjekata; - Pojam sloene reenice - Vjebe u izgovaranju dugih i kratkih akcenata Pravogovor i pravopis - Zaviajni govor i knjievni jezik - Rijei iz mog zaviaja ( lokalna leksika sakupljanje i pravljenje rjenika lokalnih rijei ) - Knjievna leksika - Veliko slovo u jednolanim i vielanim nazivima planeta, kontinenata, okeana, drava, naroda i naseljenih mjesta; - Upravni i neupravni govor; - Pisanje i izgovor superlativa pridjeva; - Veliko i malo slovo u pridjevima izvedenim od vlastitih imena; - Izgovor i pisanje rijei s glasovima ije, je - (umanjenice i komparativ); Izgovor i pisanje i u deklinaciji imenica i stepenovanju pridjeva; Reenini i pravopisni znakovi: trotaka, crtica, zagrade KNJIEVNOST Bonjaka knjievna tradicija Prvi pisani spomjenici (Blagajski zapis, povelje bosanskih vladara, Hvalov zbornik, Humaka ploa, Epigrafski zapisi: (zapisi na stecima, natpis sudije Gradie, Slovo za Grda, Slovo o ovjeku... Veliki sudija, Zapisi na mostovima, esmama, damijama) Narodna knjievnost Lirske pjesme: Djevojka i behar, Djevojka je ruu brala, Po Taslidi pala magla, Uspavanka, Epske pjesme: Mujo eni brata Halila, Tale dolazi u Liku, erzelez Alija i vila, enidba Smailagi Meha (odlomak). Narodna proza: Bajka o prstenu, Lisica i gavran, Putnik i gostioniar; poslovice, izreke, pitalice; - Neka nam oproste trave Izet Sarajli,
150
- Prvi snijeg Osman iki, - Srebrena esma Demaludin Lati, - Otac s kiobranom Ismet Bekri, - San Bisera Alikadi - Razliak Enisa O. uri, - Staza proljea Nikola Marti - Pesma Miroslav Anti - Da je meni drvo biti Oton upani, - Himna cvijeta Halil Dubran, - Vrelo ljepote (izbor) imo Ei, - Svici Kasim Derakovic - Kuu kuom ine djeca Muhidin ari - Narodna proza - Majka Zija Dizdarevi, - Zemlja Husein Bai, - O pero Nerkezi - Selmanova kruka Ismet Rebronja, - Hrt amil Sijari, - Sijelo mudraca - Nedad Ibriimovi, - Tri lica moga oca Rizo Dafi, - Niko i nita Alija Isakovi, - Laarski put Alija Duboanin, - Roman o noviu (odlomak) Kemal Mahmutefendi, - Veliki pljusak Hasan Kiki - Majstorije Advan Hozi, - Odijelo - Ibrahim Kajan, - Za obraz Alija Nametak, - Vodeni cvijet Ahmet Hromadi, - Vuja gora (odlomak) Safet Sijari, - aci pjeaci Vefik Hadisalihovi , - Slika Isfahana Zuko Dumhur, - Bata sljezove boje (odlomak) Branko opi, - Knjiga Ivo Andri, - Ulica divljih kestenova Danilo Ki, - Morski talas Luko Paljetak, - Bijeli ljudi u blizini Danijel Defo, - Dvadeset hiljada milja pod morem il Vern - Pet zrelih kruaka Viljem Sarojan, - Lesi se vraa kui Erih Najt, - Vrelo ljepote (izbor) imo Ei, - Dok se dvoje svaaju trei se koristi ( pouni ske)- Abdulah Sidran, - Tvrdica (odlomak) - J. S. Popovi, - Kapetan Don Piplfoks Duan Radovi,
151
ZAUSTAVLJENI PROCES
Domaa lektira Tajne djedovog mlina Bajruzin H. Planjac, Onaj koga nema Mehmed edovi, Moja nevidljiva drugarica Zekerija Tamir, Prie iz Daljine Refik Liina, Peter Bisera Sulji, Pjesme iz provincije Safet Hadrovi Vrbiki, Pisma sinu Samiru Rasim elahmetovi, Darovi (izbor) Zaim Azemovi Rad na tekstu Tumaenjem knjievnih tekstova uenici se uvode u analizu lirskih, epskih i dramskih djela pri emu se usvajaju knjievnoteorijski pojmovi: - Usmena knjievnost: stalni epitet, epski deseterac, epska i lirska pjesma u usmenoj knjievnosti, fantastini motivi, likovi i motivi u bajci; -Lirsko pjesnitvo: ulni elementi pjesnike slike; motiv kao najmanja tematska jedinica lirske pjesme; stih, strofa, vrsta stiha, rima(srok), ritam; usvajanje osnovnih pojmova na razini stilskih figura: epitet, personifikacija, onomatopeja, poredjenje, inverzija; vrsta lirskih pjesama: ljubavne, deskriptivne, patriotske, aljive pjesme; - Umjetnika proza: novela, pripovijetka( fabula, kompozicija, tematsko- idejna osnova, likovi (glavni i sporedni), karakterizacija likova: etika, socijalna, govorna, portretiranje; naini pripovijedanja; roman (vrste: avanturistiki, humoristiki, nauno-fantastini, romaneskni pripovjeda; kompozicija romana, likovi, tematsko idejna osnova, jezik i stil; dramski igrokaz - kompozicija, prizor, in, afis (na osnovu glavnih znaajki knjievne vrste objanjava razliku prie, romana i igrokaza). Napomena: Prilikom izrade Nastavnoga programa iz knjievnosti vodilo se rauna o estetskim, etikim i nacionalnim kriterijima u izboru knjievnih djela i pisaca, pa je zbog toga ponuen relativno veliki broj tekstova, tako da prilikom izrade globalnih i operativnih nastavnih planova i programa sami nastavnici mogu vriti odreenu selekciju obaveznih knjievnih tekstova, ali bi bilo poeljno da svi tekstovi budu zastupljeni u itankama. KULTURA IZRAAVANJA Prepriavanje -stvaralako prepriavanje, -prepriavanje saimanjem fabule Razgovor - Privatni i slubeni razgovor itanje i sluanje ( Izraajno itanje knjievnoumjetnikog teksta; govorne vrednote
152
izraajnog itanja, jaina, boja glasa, dikcija, pauze, logika, gramatika i stilistika interpunkcija u kontekstu izraajnog itanja); Ostale vrsta itanja u nastavi: naglas, u sebi, usmjereno, s biljekama, italake tehnike i stilovi (vjebe itanja na konkretnim tekstovima knjievnoumjetnikim, naunim, administrativnim, publicistikim i dr.). itanje teksta s razumijevanjem; sluati druge uenike i zapaati obiljeja dobroga itanja. Prianje kao pripovjedaka (narativna) vrsta izraavanja u nastavi ili doivljaju Prianje stvarnog dogaaja (hronoloko i retrospektivno) Prianje izmiljenog dogaaja ili doivljaja (hronoloko i retrospektivno) Prianje prema zadanoj slici ili muzici Opisivanje prema predmetu, biu ili pojavi kao osnovici opisa: opis osobe (portret); opis raja (pejza); opis zatvorenog prostora (enterijer); opis otvorenog prostora (eksterijer); opis bia ili grupe bia unutar prostora ili pojave. Pravilna primjena deskripcije u vjebama usmenoga i pismenoga izraavanja . Pisanje vlastitih deskriptivnih tekstova i primjena pravilnih opisivakih postupaka. Pisanje diktata (s obzirom na pravopisne pojave obraene u 5. razredu). Prepriati tekst potujui hronoloki slijed, jasno i logino povezivanje reenica izdvajajui vanije dijelove, izraziti vlastiti komentar. Osnovna pravila slubenog pismenog obraanja, razlika izmeu slubene i privatne komunikacije; naini oslovljavanja, Savladavanje osnovnih pravopisnih pravila Pravilno pisanje diktiranih tekstova i uoavanje odgovarajuih pravila ili potekoa u pisanju, kontrolni diktat, diktat sa predusretanjem greaka, proueni dikatat, slobodni diktat); Pisanje kolskih pismenih zadaa (etiri u toku kolske godine) Bogacenje rjecnika-deminutivi i augmentativi. MEDIJSKA KULTURA Pojmovi: Osnovne vrste medija: tampani i elektronski; Novine, asopisi, strip, radio, televizija, internet (postanak i razvoj) Film (postanak, historijat, filmski rodovi i vrste) Teatar - pozorite kao knjievno-scenska umjetnost: scena, kulisa, pozorini prostor; Osnovne vrste radijskih i televizijskih emisija, Uloga kolske biblioteke u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti Principi katalogizacije knjiga (s posebnim osvrtom na internet) Nastavni sat lektire u kolskoj biblioteci
153
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u estom razredu osnovnog obrazovanja (4 asa nedjeljno; 148 asova godinje ) JEZIK, GRAMATIKA -Obnavljanje i utvrivanje gradiva koje se u ovom razredu proiruje i produbljuje. - Obrada novog gradiva: Rijei i njihovo znaenje: - odnos izmeu morfeme i rijei - morfemska analiza rijei (korijeni, tvorba rijei...) - onomatopejske rijei Naini tvorbe rijei: - izvoenje-sufiksalna tvorba - prefiksalna tvorba, prosto srastanje (kompozicija) Glagoli - osnovna karakteristika glagola (glagolski vid i glagolski rod ) - promjena glagola (lice, vrijeme, nain, stanje) - glagolski oblici: glagolski pridjev trpni, glagolski prilozi, futur II, aorist, zapovjedni nain (imperativ), potencijal I, potencijal II; Pridjevske zamjenice: -prisvojne, pokazne, upitno-odnosne, neodreene, odrine, opte, prisvojna zamjenica; Fonetika: - glas, govorni organi, samoglasnici i suglasnici; - podjela suglasnika po zvunosti i mjestu tvorbe; - glasovne promjene: palatalizacija, sibilarizacija, nepostojano a, - prelazak l u o, jotacija, gubljenje suglasnika, jednaenje suglasnika po zvunosti i mjestu tvorbe; Reenica (osnovni pojmovi) - reenice po sastavu (sloena reenica ); - granice prostih reenica u sloenoj; zavisan i nezavisan odnos; funkcija veznika; - odnos komunikativnih i predikatskih reenica; - sluba rijei u reenici: imenice i pridjevi u slubi atributa i imenskog dijela predikta; Rijei kao leksike jedinice: - osnovni vidovi leksikog znaenja - sinonimi i homonimi Leksiki sastav jezika: - aktivna i pasivna leksika arhaizmi i neologizmi - lokalna leksika (vrijednost) - knjievna leksika (kultura dijaloga) - vjebe u izgovaranju dugih i kratkih akcenata Pravogovor i pravopis: - upotreba velikog slova,
154
pisanje zareza, upitnika, uzvinika pisanje upravnog govora i rjece NE uz glagole, imenice i pridjeve, pisanje rjece LI uz glagole.
KULTURA IZRAZAVANJA Pripovjedanje kao tip vezanog teksta (tipovi pripovijedanja) - prianje - prianje zamiljenog dogaaja - prianje po samostalno napravljenom planu - portret - pejza - opisivanje eksterijera - opisivanje interijera - razliit raspored rijei u reenici ( sintaksiko-stilske vjebe ) - pisanje izvjetaja etiri kolska pisana zadatka Domai pismeni zadaci KNJIEVNOST Prvi pisani spomjenici: Povelje bosanskih vladara, Epigrafski zapisi: (zapisi na stecima, mostovima, esmama, damijama), Narodna knjievnost (lirske pjesme): Ne udim se ipu u planini, Telal vika nasred Seljanika, Epske pjesme: erzelez Alija i Kraljevi Marko, enidba Smailagi Meha (odlomak iz epa Avda Meedovia), Narodna proza: Iskuavanje pameti, Starac i mladi albanska narodna pria, Bekri Mujo narodna pria, Ostala knjievna djela: Kazivar Ismet Rebronja, Sandak Rasim elahmetovi, Bihor - Alija Dogovi, Kad Sandaklija putuje u svijet Ilijas Dobardi, Bosna ubori Musa . ati, Zvuci u srcu Hamza Humo, Dad Mak Dizdar, Baeskija Abdulah Sidran, No Zehnija Buli,
155
ZAUSTAVLJENI PROCES
Srebreni konjanik Kasim Derakovi, Dvije pahuljice ukrija Pando, Francuski pamuk amil Sijari, Prosanjane jeseni Zija Dizdarevi, Kua na amcu Alija Duboanin, Murat Zaim Azemovi, Penderi Redep Nurovi, Prodavac osmijeha Husein Dervievi, Tue gnijezdo (odlomak) Husein Bai, Gusinjska godina (odlomak) Zuvdija Hodi, Ali-baba i etrdeset razbojnika arapska narodna pria, Ljetopis Mula Mustafa Baeskija, Ramiza (drama) Muhamed Abdagi, Sve moje cipele Kemal Mahmutefendi, Mali princ Antoan de Sent Egziperi, Sindbad Moreplovac Hiljadu i jedna no, Mostarske kie Pero Zubac, Saper 5 Majo Topolovac, Inspektor vrtnih patuljaka Irfan Horozovi, Sa djecom Svetozar orovi, Zlatorun Ahmet Hromadi, Gromovo ule Skender Kulenovi, Taj top Ilija Ladin, Ajvanho Valter Skot, Put u Munen eljko Ivankovi, Kola vozi kolovoz Anto Garde, Kroz pustinju i praumu Henrik Sjenkjevi, Moj put u stvarnost - Ogden Ne, Petak i jo trinaesti Ivan Kuan, Dva sapuna Milovan Danojli, Balada iz predgraa Dobria Cesari, Junaci Pavlove ulice Ferenc Molnar, isti zrak Duko Trifunovi, Breza Slavko Kolar, Ugljari Aleksa anti, Knjiga Ivo Andri, Prvi snijeg Gustav Krklec, Moj deka je bio trenja Anela Naneti, Kolo Pol For, Leto lepog belca Viljam Sarojan, Februar u stepi Mihail olohov, To lice ljubavi opasno i neno ak Prever, Bekstvo Radu Flora,
156
Rad na tekstu Prilikom obrade knjievnih djela uenici se upoznaju sa novim knjievnoteorijskim pojmovima: - Lirika: ritam intonacija, stanka, opkoraenje, stanka u opkoraenju, naglaavanje rijei i ritma; stilska sredstva metafora, inverzija, kontrast; vrste pejzana, aljiva, deskriptivna i patriotska pjesma; - Epika: fabula- pokretai fabule, zaustavljanje fabule; lik psiholoko-etika karakterizacija; portret vanjski i unutranji; forme pripovjedanja; pozicija pripovjedaa u prii; pustolovni i historijski roman; fantastina pripovijest; granine knjievne vrste ljetopis, putopis, dnevnik; drama komedija, dramski igrokaz MEDIJSKA KULTURA Pozorite, melodrama, opera, balet (razvoj i vrsta pozorita, ostale pozorine vrste, pozorina tehnika, nastanak i vrsta filma) Elektronski mediji: televizija, radio, internet (upotreba i znaaj, jezici savremene komunikacije) tampani mediji: periodika (novine, asopisi, listovi, godinjaci, zbornici), monografska izdanja.
157
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u sedmom razredu osnovnog obrazovanja (4 asa nedjeljno; 148 asova godisnje) JEZIK, GRAMATIKA Morfologija (rijei i njihovo znaenje) - odnos meu rijeima - rije kao sloena jedinica - morfemska analiza rijei (korijeni, tvorba rjei...) Nain tvorbe rijei - prepoznavanje spojnih vokala u sloenicama - kombinovana tvorba, preobrazba Glagolski oblici: imperfekat i pluskvamperfekat Reenica: - subjekatski i predikatski skup rijei (sintagma) - vrste zavisnih sintagmi: imenike, pridjevske, priloke, glagolske - nezavisne naporedne sintagme, - atribut, atributiv, apozitiv, - predikat predikativ, Nezavisne reenice: obavjetajne, upitne, zapovjedne, eljne, uzvine; - bezline, nepotpune, specijalne reenice; - aktivne i pasivne recenice; Sloene reenice (vrste nezavisnosloenih reenica) - sastavne reenice - suprotne reenice - rastavne reenice - iskljune reenice - zakljune reenice Slaganje reeninih dijelova (kongruencija) - slaganje atributa sa imenicom - slaganje glagolskih predikata sa subjektom - prilagoavanje imenskog predikata - predikati vielanih subjekata - slaganje uz imenice mukog roda na A - vjebe u akcentovanju rijei Pravogovor i pravopis: - pisanje zareza u sloenoj reenici, inverzija, - pisanje zareza ispred veznika a i ali, upotreba velikog slova, - pisanje zareza, crte i zagrade, pisanje upravnog govora,
158
KULTURA IZRAAVANJA Jezik i doivljaji - slikovito kazivanje - podeavanje reda izlaganja - stil (osnovne odlike stila) - peorativi i hipokoristici - tipovi pripovijedanja - red rijei u reenici - funkcionalni stilovi (novinarski, administrativni, razgovorni) - etiri kolska pisana zadatka - Domai pismeni zadaci KNJIEVNOST Bonjaka knjievna tradicija - Prvi pisani spomenici - Blagajski zapis, Povelje bana Kulina - Humaka ploa, Epigrafski zapisi: - zapisi na stecima, - natpis sudije Gradie, - Slovo za Grda, - Slovo o ovjeku... - Zapisi na mostovima, zapisi na esmama, zapisi na damijama Narodna knjievnost Lirske pjesme(sevdalinke): - Aikovah tri godine dana, - Moj pendere, moj grki emere, - Veerala dilber Umihana, - Ali-beg se s ljubom zavadio, - Razbolje se gonde Mehmedaga, Balade i romanse: - Omer i Merima, - Mujo gleda Ajkunu djevojku , - Tambur bije elebija Mujo, Epske pjesme: - Kako je Mehmed umruk ukinuo, - enidba Smailagi Meha (odlomak iz epa) Avdo Meedovi, - erzelez Alija i Arapin, Ljuboviu Mujo, Narodna proza: - Od koga e se kriti, - Mudri dervi,
knjievnoumjetniki,
nauni,
159
ZAUSTAVLJENI PROCES
- Po pola, Ostala knjievna djela: Blago Mak Dizdar, Ime Nedad Ibriimovi, Istoni divan (odlomak) Devad Karahasan, Tvrava (odlomak)- Mea Selimovi, Na pravi put sam ti, majko, izio Skender Kulenovi, Koza amil Sijari, ekanje odijela Fehim Kajevi, Rafet spava Ismet Rebronja, Za obraz Alija Nametak, Kost Husein Bai, Stambol kapija Refik Liina, Majka Umihana Iso Kala, Oeve jeseni Safet Hadrovi Vrbiki, Beki kolosijek Enes Dazdarevi, Sat Hasnija Muratagi, Bistra krv Sinan Gudevi, Oevi amaneti Zaim Azemovi, Rua Nura Bazdulj Hubijar, U Oraju Hamza Humo, Vauvan Irfan Horozovi, Legenda o Ali-pai Enver alakovi, Raanje pjesme Mustafa Grabanovi, Smija Hajnrih Bel, Isposnik i lisica indijska pria, Lahor Munib Delali, Likovi Bosne Frano Alfirevi, Tajnoviti ponor Stjepan ui, Knjiga o stablima Nikola Marti, Veliki talas Perl Bak, Deca Ivo Andri, Mirjamina kosa Isak Samokovlija, Prolena kia Dobria Cesari, Letei razred Erih Kestner, Pjesma konjanika Federiko Garsija Lorka, Ejub Ranko Risojevi, U aleji Musa . ati, Pria o peurkama Danilo Ki, Bakine naoari Nikola op, Ostrvo s blagom Robert Luis Stivenson, Iz Gitandalija 35. Rabindrant Tagora, U pohode Siriji Alija Isakovi, Na grobu Hafizovom Zuko Dumhur, Hasanaginica (drama) Alija Isakovi, Katarina Kosaa (iz desete slike) Radovan Marui,
160
Rad na tekstu Pri obradi navedenih knjievnih djela treba obratiti panju na sljedee knjievnoteorijske pojmove: - Narodna knjizevnost: motivi, slike, muziki elementi stiha, stilska obiljeja lirske narodne pjesme; kompozicija, likovi, idejno-tematska svojstva, stilski postupci; jezik, odlike epskog i lirskog. -Umjetnika poezija: misaona (refleksivna) pjesma, misaoni motivi; ljubavna pjesma; podjela pjesama prema obliku: oda, himna, elegija, idila; rima i njena uloga u oblikovanju stiha -vrste rime; pjesnika sredstva: alegorija, gradacija, hiperbola; balade i romanse lirsko-epske vrste; Prozni tekstovi: fabula razvijena u romanu i pripovjetki; saeto u basni i anegdoti; glavni dijelovi epskog teksta (funkcija preokreta); kompozicija fabule; lik unutrasnji monolog kao sredstvo slikanja lika; uloga opisa u pripovijedanju; humor, ironija i satira u proznom djelu; kompozicija i znaajka drame; protagonist i antagonist; dramatizacija. MEDIJSKA KULTURA Pozorite, melodrama, opera, balet (razvoj i vrste pozorita, pozorina tehnika, nastanak i vrste filma). Elektronski mediji: televizija, radio, internet (upotreba i znaaj, jezici savremene komunikacije) tampani mediji: Periodika (novine, asopisi, listovi, godinjaci, zbornici), monografska izdanja.
161
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u osmom razredu osnovnog obrazovanja ( nedjeljni fond asova 4; godinji fond asova 140 ) JEZIK, GRAMATIKA Junoslovenski jezici ( podjela ) - tokavski dijalekt - ekavsko nareje - ijekavsko nareje, - ikavsko nareje - sandakozetski govor (odlike) Fonetika Akcenat: kvalitet i kvantitet akcenta; akcenatske cjeline, enklitike i proklitike, postakcenatska duina; Morfologija rijei (njihova znaenja i oblici) - Padei i padena sinonimija; kvalitativni genitiv i instrumental; Glagolski oblici - vrste, oblici i prava znaenja glagolskih oblika - relativna znaenja glagolskih oblika - pripovjedako znaenje - futursko znaenje - kvalifikativno znaenje - poslovika upotreba - modelno znaenje - glagolska sinonomija Sintaksa Sloena reenica - zavisne reenice (izrine, atributske, subjekatske; priloke reenice: vremenske, mesne, nacinske, namjerne, uzrone, posledine, uslovne, dopusne; - naporedni odnosi meu zavisnim reenicama; - iskazivanje reeninih lanova reju, sintegmom i zavisnom reenicom; Pravopis i interpukcija - pravopisna pravila - pravopisni znaci i interpukcija - odnos izmeu morfeme i rijei - rijei kao sloena jedinica - pisanje skraenica (kratica) poznatijih vielanih naziva
162
KULTURA IZRAZAVANJA Razlikovanje zaviajne leksike i knjievnog jezika; Bogaenje rjenika (lokalizmi, tuice, arhaizmi, neologizmi, frazeologizmi, polisemija) Pripovjedanje kao tip vezanog teksta tipovi pripovijedanja Kritika knjievna kritika (prikaz) pozorina i filmska kritika jezika kritika i esejistika kritika Osnovne karakteristike umjetnikog djela vjeba na primjeru teksta u prozi Recenzija (oblikovanje recenzije i postupci) Rasprava Oblici novinskog izraavanja - reportaa etiri kolska pisana zadatka Domai pismeni zadaci: pisanje eseja, pisanje kritike, pisanje recenzija
KNJIEVNOST Bonjaka knjievna tradicija - Prvi pisani spomjenici (natpisi na stecima) - Isi lei Hrelja - U novi as - Mnogi zemlje obidoh - Povelje bosanskih kraljeva (Ninoslavljeva povelja, povelja Jelene Kotromani) Epigrafski zapisi: - Zapisi na mostovima, esmama ,damijama, Narodna knjievnost Lirske pjesme: - Nit ja jedem, nit ja pijem, - Sarajevo, divno mjesto, - Otkako je Banjaluka nastala, - Teanj grade, moj veliki jade, Balade - Hasanaginica, Epske pjesme: - Svatovsko groblje na Moranima, - Mujov Omer i Filip Madarim,
163
ZAUSTAVLJENI PROCES
erzelez Alija i adaha, enidba Smailagi Meha (odlomak iz epa Avdo Meedovi) Narodna proza: - Od smrti se ne moe pobjei, - Bonjo u Stambolu, - Dram jezika, Ostala knjievna djela: - Modra rijeka Mak Dizdar - Zemlja Redep Nurovi - Hronika jednog odaka Meho orovi - Pod Kun planinom Faiz Softi - ena sa tromee Safet Sijari - Zelen prsten na vodi amil Sijari - Bukvica (odlomak) aban arenkapi - Efendija u tajnom gradu Nusret Idrizovi - Zlatna i gladna brda Zaim Azemovi - Gusinjska godina (odlomak) Zuvdija Hodi - Deja svirala Mea Selimovi - Bio jedan Nedad Ibriimovi - Sebi steak podigoh Avdija Avdi - Grozdanin kikot Hamza Humo - Zekum i nesanica Murat Balti - Dua jedne ptice Vladimir Pavlovi - ista obue Ranko Pavlovi - Veranda prema moru Ivan Kordi - Na majinom grobu Marko Veovi - U predveerje Miroslav Krlea - Berlinski led Hodo Katal - Ruak siromaha Antun B. imi - Steak Skender Kulenovi - Pria o mom prijatelju ovlaku Izet Sarajli - Zamak osvetljen suncem Danilo Ki - Zlatni jelenak Edgar Alan Po - Kaalj na koncertu Hajnrih Bel - Duga Dinko imunovi - Miholjsko ljeto Nenad Epek - Hadi Murat (odlomak ) Lav Nikolajevic Tolstoj - Lovac u rai Derom Dejvid Selinder - eif Vladimir Pitalo - ivotinjska farma Dord Orvel - Veliki vezir (drama) Dervi Sui - Sjea li se Doli Bel (iz scenarija) Abdulah Sidran - Mala nona konferencija (iz scenarija Sjea li se Doli Bel) Abdulah Sidran - Jedan pogled na Sarajevo Ivo Andri
164
Rad na tekstu Uenici se u ovom razredu, osposobljavaju da samostalno analiziraju knjievna djela, istrauju odreene vrijednosti, dokazuju svoja zapaanja, utiske i tvrdnje, izvode zakljuke. - Epska djela: uoavanje odlika fabule i kompozicije; sloena analiza likova kroz dijalog, monolog, karakterne osobine, psiholoka stanja, krizne situacije; - Lirska djela: povezivanje pjesnikih motiva u poetske slike; lirski subjekat, veza izmeu pesnikovih osjeanja i stila; versifikacija pjesme; - Dramsko djelo: dramska radnja, likovi, dijalog, monolog; dramatizacija MEDIJSKA KULTURA Televizija, radio, telefon, (upotreba i znaaj) Jezici savremene komunikacije (internet) Pozorite, melodrama, opera, balet (razvoj i vrsta pozorita) Film - tehnika, nastanak i vrsta filma, Periodika (novine, asopisi, listovi, almanasi, zbornici funkcija i znaaj). Nain ostvarivanja programa Nastava bosanskog jezika i knjievnosti moe se uspjeno realizovati primjenom i kombinovanjem vie nastavnih metoda. Radna praksa je pokazala da su dobri rezultati i dostignua postizani primjenom razliitih nastavnih metoda, gdje svaka ima svoju specifinu funkciju i kreativnu vrijednost. Tokom nastavnog procesa uenicima treba prezentirati one sadrajne jeziko-literarne vrijednosti koje e im biti potrebne za dalje nivoe kolovanja, za sticanje opte kulture. Treba motivisati uenike da sami rasuuju i donose zakljuke pri obradi nastavnih jedinica u kontekstu irih programskih sadraja. Nastavnik treba da upozna i uvaava pedagoko-psiholoke sposobnosti uenika i da u radnom procesu upotrebljava odgovarajue didaktiko-metodike principe. Osobito je znaajna didaktika formula da je uenik uvijek u centru obrazovno-radne kreacije, koju nastavnici i ostali pedagoki radnici uspostavljaju primjenjujui afirmisane metodoloke standarde. Tok jeziko-literarne didaktike komunikacije treba da ima metodiki smjer: nastavnik tekst uenik ili uenik tekst nastavnik. U metodiko-kreativnom kontekstu je i individualna komunikacija: uenik tekst. Takoe je produktivna i posredna i neposredna komunikacija: izvor, prenosilac, kanal, primalac cilj. Sem optih metoda, savremena nastava jezika i knjievnosti ima i svoje posebne metode. Od mnogih metoda koje se mogu primjenjivati u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti, primjenljive su sljedee: - metoda itanja i rada na tekstu (tekst-metoda);
165
ZAUSTAVLJENI PROCES
- metoda razgovora (dijaloka); - metoda izlaganja i objanjavanja (monoloka); - metoda rada u grupama (uenje, timsko istraivanje, timsko prezentiranje istraivakih rezultata, kultura diskusije i dijaloga); - kombinovana metoda (itanje teksta, razgovor o tekstu, objanjenje i pokazivanje). Resurs nastavnih metoda u savrenmenim pedagoko-obrazovnim standardima prua mogunosti za iri izbor i primjenu novijih i savremenijih metodolokih varijanata. U realizaciji operativnih sadraja nastavnik e primjenjivati najproduktivnije metode kojima se stvaraju uslovi za postizanje dostignua najvieg stepena. Oblici (forme) rada Sem ovdje izloenih metoda, u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti mogu se primjenjivati i razni oblici rada, kao to su: - individualni rad uenika (formiranje navika za samostalni rad); - rad u grupama (timski rad) i saradnja meu grupama (rad na iroj temi ili knjievno-jezikom projektu); - rad u parovima i saradnja meu parovima (tandem rad); - rad sa svim uenicima (itanje, sluanje, govor, pisanje); - diferencirani rad (dopunski i dodatni); - specijalni rad sa uenicima posebnih potreba (manja oteenja vida, sluha, manje govorne smetnje); - debatne forme rada (tribine, okrugli stolovi, rasprave, diskusije, takmienja u vjetini govora, afirmacija demokratije sa konkretnim primjerima; - nauno-istraivake forme rada (tematika, kompozicija, sadraj, citati i fusnote, razlika izmeu rezimea i recenzije). - medijske forme rada (TV i radio spiker, konferansije, fotoreporter, izvjetava-dopisnik, sportski izvjeta, telefonski razgovor, itanje internet-tekstova); - uenje putem raznih igara (kviz, recitali kao kolektivne igre, vjetine glume kroz igru, imitacije i komine scenske sekvence, uenje na izletima skupljanje bionimske leksike, sportske igre). Svaka didaktika inovacija i inicijativa u nastavnom procesu je korisna, osvjeavajua i privlana za uenike, a nastavnik treba da ih upuuje na kontinuitet i aktivnosti u uionici, koli i van kole da itaju, zapisuju, prikupljaju i sistematizuju leksiku, da opaaju i upoznaju sredinu u kojoj ive, da misle na nezavisan nain i da argumentovano afirmiu svoja miljenja. Poznati didaktiki principi moraju biti cilj svakog oblika nastavne prakse i postizanja dostignua predvienih ovim programom.
166
JEZIK, GRAMATIKA Kroz ovu nastavnu temu uenici se osposobljavaju za pravilnu usmenu i pismenu komunikaciju standardnim bosanskim jezikom. Postupnou i selektivnou uenicima se jezik predstavlja kao sistem gdje se nijedna pojava ne izuava izolovano. Postupnost se obezbjeuje samim izborom i rasporedom nastavnih sadraja, a konkretizacija nivoa obrade kroz zahtjeve, zapaanja, uoavanja i dr. Selektivnost se postie izborom najosnovnijih jezikih zakonitosti i informacije o njima. Akcenat se obrauje kroz stalne vjebe, uz korienje audio snimaka. Vjebe za usvajanje znanja iz gramatike do njihove praktine primjene u novim govornim situacijama proistiu iz programskih zahtjeva. Nastava gramatike poinje motivacijom, a zavrava se saznavanjem i primjenom odreenog gradiva i to uvijek na interesantnim tekstovima i primjerima. Tu veliku ulogu igra uestalo spajanje indukcije i dedukcije, analize i sinteze, prihvatanje teorijskih objanjenja i praktine primjene. Pravopis se savlauje putem vjebanja, elementarnih i sloenih, koja se organizuju esto i razliitim oblicima pismenih vjebi. Ortoepske vjebe treba da budu krae i ee, da se izvode ne samo u okviru nastave jezika ve i kroz nastavu itanja i jezike kulture. KNJIEVNOST Kroz ovu nastavnu temu uenici se uvode u svijet knjievnosti; razvijaju se literarne i jezike sposobnosti, ali se upoznaju i sa ostalim neknjievnim tekstovima. Lektira je razvrstana na liriku, epiku i dramu kako bi proporcija knjievnih djela bila odgovarajua i razlona. Pri obradi tekstova treba primijeniti jedinstvo analitikih i sintetikih postupaka. Znaajne pojedinosti, elementarne slike, ekspresivna mjesta i stilsko-jeziki postupci e se posmatrati i obraivati u prirodnom sadejstvu sa drugim umjetnikim iniocima. Tumaenje knjievnog djela treba da bude povezano s rjeavanjem problemskih pitanja podstaknutim tekstom i umjetnikim doivljajem. Jezikostilskim sredstvima treba prii sa doivljajnog stanovita. Funkcionalni pojmovi se objanjavaju u toku nastave, a uenici ih spontano usvajaju. Nastavnikove informacije su vrlo znaajne, a moraju biti potpune, sadrajne, konkretne i prilagoene toku i tipu asa. Kako kolska lektira, tako i djela koja su predviena za domau lektiru interpretiraju se po istoj metodologiji, na osnovu predhodnog itanja i pripreme uenika na samoradnju. Interpretaciju djela, kao diskusija moe biti individualna i u grupama razvrstana po temama ili drugim knjievnoumjetnikim kriterijima. Za uspjeanu obradu nastavnih sadraja iz predmeta Bosanski jezik i knjievnost najproduktivni je postupak rada na tekstu knjievnog djela, prilaenje djelu sa umjetniko-jezikog aspekta. Principom itanja djela i pripremom za as, uz asistenciju nastavnika, uenik stie pravilnu sliku o piscu i vremenu, nastanku djela i drutvenim prilikama o kojima pisac govori.
167
ZAUSTAVLJENI PROCES
JEZIKA KULTURA ( usmeno i pismeno izraavanje ) U ovom segmentu jezika treba neprestano imati u vidu osnovni cilj: razvijanje jezikog miljenja i jezike svijesti uoavanjem jezikih zakonitosti. Nastava e biti oiglednija ako se koriste audio snimci i ako se slua i analizira snimljeni govor. To se moe postii kroz leksike i morfoloke vjebe, semantike vjebe i na taj nain podstai uenike na literarno stvaralatvo. U prouavanju jezika i jezikih sadraja (jezika u upotrebi i jezika u knjievnom djelu) posebna panja se posvjeuje osposobljavanju uenika da razumiju fonoloke, morfoloke, leksike, sintaksike i stilske karakteristike, tvorbene modele kao i jezku polifoniju i slikovitost, jeziku kreaciju, kao i razliku narodnog i standardnog knjievnog jezika i njegove norme.
MEDIJSKA KULTURA Oiglednim sredstvima upoznati uenike sa osnovnim vrstama medija; Osnovne aktivnosti su sluanje, zapaanje, uporeivanje, improvizacija.
168
Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK ( III ciklus srednjeg obrazovanja I - IV razreda)
169
ZAUSTAVLJENI PROCES
Ciljevi i zadaci Cilj nastave maternjeg jezika je da kod uenika razvije estetski kriterij za sve ono to je univerzalno vrijedno i dobro i sposobnost za razumijevanje knjievnih pojava u svetskoj knjievnoj riznici bez zapostavljanja ili forsiranja pojedinih knjievnih sadraja. Zadaci nastave maternjeg jezika su da: - Uenici razviju sposobnost za samostalnu interpretaciju i istraivanje knjievnih djela i naue da pristupaju strunoj literaturi o knjievnosti. - uenici razlikuju knjievne pravce, epohe, stilska razdoblja, kao i specifine knjievne pojave. U oblasti knjievne hronologije uenici treba da znaju vrijeme, stilske osobine, centre, predstavnike, djela i vrste karakteristine za pojedino razdoblje. - uenici upoznaju pravila sastavljanja i stiliziranja tekstova. - da se kod uenika razvije ljubav prema maternjem jeziku i narodu koji se tim jezikom izraava i ostvaruje svoja kulturna dobra; - da se kod uenika podstakne elja za spoznavanjem, uenjem i to sigurnijom upotrebom svog jezika, ali i volju da se vlastitim naporima i mogunostima ta elja ostvaruje kao pozitivan, tolerantan i kulturan odnos prema drugim jezicima i narodima. Programski sadraji u prvom razredu srednjeg obrazovanja KATEGORIJA: JEZIK (27 as) Fonetika i fonologija - glas i fonema, - graenje (tvorba) morfema - glasovne promjene (jednaenje i gubljenje suglasnika) - alternacija i palatalizacija - jotovanje i pokretno A Morfologija (sistem morfema) - rijei i morfeme - morfologija i njen odnos prema fonologiji - odnos izmeu morfeme i lekseme - morfologija u uem smislu - graenje rijei, slog - prozodija - promjena rijei - vrste rijei i njihove osobine - rijei kao leksike i gramatike jedinice - analiza rijei (korijeni, nastavci rijei) - izvoenje i slaganje rijei. Sintaksa: - reenica kao jezika komunikativna jedinica, - zavisna reenica u sloenoj reenici - nezavisne reenice u sloenoj reenici - kordinacija i subordinacija zavisno nezavisnih reenica
170
- eliptine reenice i njihova funkcija - uloga subjekta i predikta u sloenoj reenici Lingvistika: - osnovne karekteristike lingvistike, - moderna dijalektologija - psiholoko-socioloka ispitivanja jezika, - lingvistika semantika - lingvistika sintaksa - kvalifikativna lingvistika KATEGORIJA: JEZIK U UPOTREBI (21 as) Jezik u komunikaciji - jezik u knjievnosti i govorni jezik - jezika analiza knjievnog djela - raslojavanje jezika (dijalekt, sociolekt) Pravopis: - upotreba velikog slova, - pravopisni znaci: taka, zarez, pisanje upravnog govora, upitnik i uzvinik... - lektorski i korektorski znaci - pisanje skraenica i brojeva Historija jezika: - historija bosanskoga knjievnog jezika - dijalekti junoslavenskog dijasistema - tokavski dijalekat (osnovne odlike i podjela) - knjievni jezik i standardi u knj. djelu - standardi i norme gramatike i pravopisa - renici i prirunici za prouavanje bosanskog jezika KATEGORIJA: KNJIEVNOST (100 asova) Pojam i naziv knjievnosti; - knjievnost kao umjetnost - umjetniko djelo, stvaralac i italac, - knjievnost kao umjetniki doivljaj svijeta, - odnos knjievnosti i drugih umjetnosti (komparacija) - knjievnost i stvarnost, uloga knjievne umjetnosti u drutvu, - prouavanja knjievnosti: teorija, istorija i knjievna kritika, - knjievnostilske formacije teorija knjievnosti, - Stilska sredstava stilske figure Knjievni rodovi i vrste (osnovni pojmovi) Prouavanje knjievnoumjetnikog djela Struktura umjetnikog teksta: - struktura lirske pjesme (Majka Fatu kroz tri gore zvala, Lijepa ti je Alagia ljuba, Konj i mladoenja, M.. ati - Breza),
171
ZAUSTAVLJENI PROCES
struktura i epsko pravilo u eposkoj pjesmi (Banovi Strahinja) metodologija prouavanje knjievnog djela (Hasanaginica) prouavanje proznog knjievnog djela - (udotvorni prsten (bajka), elo (bajka), amil sijari No, A.P. ehov inovnikova smrt, Danilo Ki Rani jadi (kao domaa lektira) Drama, sruktura drame i njene vrste - Sofokle Antigona, - uloga knjievnosti kao jezike tvorevine u drutvu Knjievnost starog vijeka: - Sumero- vavilonska knjievnost (Ep o Gilgameu), Firdusi Rustem i Suhrab, Hiljdu i jedna no (Izbor) - Knjievnost dalekog istoka (indijska Panatatra, Ramajana, japanska poezija, kineska poezija, presjek) - Hebrejska knjievnost: Talmud (odlomak), Biblija: Stari zavjet Legenda o potopu, Novi zavjet Pjesma nad pjesmama. Arapska knjievnost: - Poezija starog Egipta (izbor), - Kuran (izbor), - arapska poezija: Hajam, Rumi, Hafis, (izbor) Helenska knjievnost: - Homer Ilijada, Odiseja (odlomci), - Izbor iz grke poezije (Sapfa) - Antika drama: Sofokle Kralj Edip, Knjievnost starog Rima: - Vergilije Eneida (odlomak) - izbor iz rimske poezije( Ovidije, Katul, Horacije,...) Narodna knjievnost. Bonjaka srednjovekovna knjievnost: - prvi pisani tragovi: Povelje bosanskih vladara: (Kulina bana, Ninoslava, kralja Tvrtka, Humaka ploa, Blagajski zapis, Hvalov zbornik) - Bonjaka epigrafika na narodnom jeziku - stameni na batini: - zapisi na stecima: Veliki sudija, Slovo za Grda, Ban bosanski, Pribislav, Hrelja, Slovo o vlasti, Kulinov zapis (izbor). Knjievnost Bonjaka na orijentalnim jezicima( Istoni Parnas): - Adni - Gazel, - Nihadi - Gazel, - Dervi-paa Bajezidagi Gazel o Mostaru, - Medazi Opis mostarskog mosta - Lamekani - Pjesma zaljubljenih, - Nerkezi - O, pero Narodna knjievnost Lirske pjesme (podjela): - Djevojka je suncu govorila - A to mi se Travnik zamaglio, - Ne udim se mraku ni oblaku, - Gnjijezdo vila ptica lastavica, -
172
- Gdje si draga iva eljo moja - Ali-paa na Hercegovini, - Knjigu piu gusinjke djevojke, - Sejdefu majka budila - Falila se aria kaduna, Lirsko-epske pjesme: - elebija Mujo i njegova draga - Ali-paa i Bianka Fata Epske pjesme. - erzelez Alija, - Smrt brae Moria - Udadba Ajke Sinanbegove - Mujo eni brata Halila - Tale od Oraja - enidba Smailagi Meha (ep) Avdo Meedovi, Usmena proza. - Hvaljeni sluga, - Titiz i domet - Bekri Mujo, - narodne umotvorine (poslovice, zagonetke, pitalice). Srednjovjekovna knjievnost renesansna knjievnost u Evropi - Dante Aligijeri Pakao, - Franesko Petrarka Kanconijer, - Bokao Dekameron, - Servantes Don Kihot, - ekspir Romeo i ulijeta, Renesansa na junoslavenskom poluotoku: - Marin Dri Dundo Maroje, Novela od Stanca, - iko Meneti poezija, - Dore Dri poezija, Ivan Gunduli Osman (izbor)
173
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u drugom razredu srednjeg obrazovanja KATEGORIJA: JEZIK (21 as) Morfologija (sistem morfema) - morfologija i njen odnos prema fonologiji - odnos izmeu morfeme i lekseme Morfem: - rije kao sloena jedinica: leksika, gramatika - morfemska analiza rijei (korijeni, prefiksi, sufiksi, infiksi) - izvoenje (sufiksalna, prefiksalna tvorba rijei) - prosto slaganje; derivacijski, relacioni morfemi - supletivni oblici morfema (morf i alomorf) - morfem i rije: konstituent i integrant - stilistike mogunosti morfema Gramatike kategorije - Pojam gramatike kategorije - kategorija rijei (vrsta i oblici rijei, poloaj i konstrukcija rijei) - podjela rijei (promenljive i nepromenljive, deklinacija i konjugacija) Imenice - odlika imenica (semantiki i gramatiki oblici) - prirodni i gramatiki rod, broj i pade imenica - podjela imenica - sistem padenih oblika kod imenica Zamjenice - semantiki i gramatiki oblici zamjenica i njihova tvorba - klasifikacija zamjenica po znaenju i njihova promjena (rod, broj, pade) Pridjevi - karakteristike pridjeva (semantiki i gramatiki oblik, graenje) - klasifikacija i komparacija pridjeva Brojevi - znaenje i vrste brojeva, gramatiki i semantiki oblik, brojevi kao imenike, pridevske i priloke rijei i promjena Glagoli - osnovna karekteristika glagola, njihovo znaenje, i stilske osobine - semantiki oblik glagola, glagolski vid, nain, stanje, - klasifikacija glagola, lini i nelini glagolski oblici - osnovni glagolski oblici, prelazni i neprelazni glagoli - stilistika svojstva konjugacije, glagolske osnove Nepromenljive rijei ( predlozi, veznici, uzvici, rjece) - osnovne semantike i gramatike osobine i njihova funkcija Prilozi - klasifikacija priloga po znaenju, funkciji i semantike karakteristike, Leksikostilistika - rijei kao leksike jedinice (osnovni vidovi leksikog znaenja), leksiki sastav jezika (aktivna i pasivna leksika arhaizmi i neologizmi,
174
historizmi, vulgarizmi, argonizmi, eufonizmi, metaforizmi, sarkazmi... ) KATEGORIJA: JEZIK U UPOTREBI (21 as) Pripovijedanje - pripovjedanje kao tip vezanog teksta (red rijei u reenici) - tipovi pripovijedanja ( dijalog i monolog) etiri kolska pisana zadatka Pravopis: - upotreba velikog slova, pisanje zareza, pisanje upravnog govora, upitnik i uzvinik). - Sastavljeno i rastavljeno pisanje rijei. Historija jezika: - historija bosanskoga knjievnog jezika - dijalekti junoslavenskog dijasistema - knjievni i razgovorni stilovi - normativna gramatika i pravopis KATEGORIJA: KNJIEVNOST (100 asova) Bonjaka knjievna tradicija: - prvi pisani tragovi - Povelje srednjovjekovnih bosanskih vladara - Epigrafski zapisi na stecima, Pisana knjievnost Bonjaka na orijentalnim jezicima - Hasan Zijaia -Poezija - Muhamed Nerkesija - Pjesma o Sarajevu ( ili izbor) - Dervi-paa Bajazidagi - Gazel o Mostaru ( ili izbor) - Fadil-paa erifovi - Divan, - Umihana uvidina amdi Mujo i lijepa Uma, - Adni gazel po izboru, - Nihadi gazel po izboru, - Lamakani - Pjesma zaljubljenih, - Nerkezi - O, pero - Habiba Stoevi Rizvanbegovi (izbor) - Fevzija Mostarac Bulbulistan (izbor) Alhamijado knjievnost: - Mehmed Pruanin - Divanski arzunal, - Ahmet Gurbi - Divan, - Sulejman Tabakovi - Divan, - Fejzo Softa - Aiklijski elif be
175
ZAUSTAVLJENI PROCES
Srednji vijek u Evropi Renesansna knjievnost u Evropi, odlike kasnog srednjeg vijeka - Dante Aligijeri Pakao, - Franesko Petrarka Kanconijer, (izbor) - Bokao Dekameron, (izbor) - Servantes Don Kihot, - ekspir - Hamlet, Knjievnost baroka: - Reformacija i protivreformacija - Manirizam i barok u knjievnosti i drugim umjetnostima (odlike i predstavnici) - Ivan Gunduli Osman (odlomak) Klasicizam - Rasin Fedra - Molijer Tvrdica, - Gete Faust, - Alaudin Sabit Uianin Cia zima, Proisvjetiteljstvo i racionalizam - Ruso, Dekart, Lajbnic, ( mislioci i prosvjetitelji) - Volter Kandid, - Dositej Obradovi Basne, - J.S. Popovi Kir Janja, Knjievnost racionalizma u BiH: - Matija Difkovi Besjede - Nikola Lavanin Ljetopis, - ejh Muhamed Uianin Poslanice, Romantizam u Evropi: - J. Fridrih iler - (izbor) - Novalis enja za smru - Jan Kolar Keri Slavije - eli Oda zapadnom vetru, - Edgar Alan Po Anabel Li - D. G. Bajron (izbor) - A. S. Pukin Evgenije Onjegin, - Mihail Ljermontov - Izbor iz poezije - Viktor Igo Zvonar bogorodine crkve u Parizu - H. Hajne Izbor iz lirike, Romantizam kod junih Slavena - V. S. Karadi Sakuplja umotvorina, P.P. Njego Poezija, Lua mikrokozma, - Branko Radievi - Izbor - Jovan Jovanovi Zmaj - Izbor - L. Kosti Izbor - Franc Preern Sonetni vijenac, - M. Ljubuak Kapetanovi Narodno blago, - Safet-beg Baagi Izbor iz poezije, - A. K. Hasanbegov Izbor iz poezije,
176
Programski sadraji u treem razredu srednjeg obrazovanja KATEGORIJA: JEZIK (24 asa) Sintaksa: - odnos sintakse prema morfologiji, - odnosi izmeu rijei, sintaksema, sintagmi u reenici Sintaksema - sintetike i analitike sintakseme (pojam valentnosti) - pretvaranje sintakseme u sintagmu i njena funkcija Reenica kao kategorija - reenica kao sintaksika i komukativna jedinica, - klasifikacija reenice po sastavu, sadraju i usmjerenosti, - samostalni i nesamostalni dijelovi reenice - modalnost reenice - glagolski i imenski predikati u reenici i njihova funkcija - gramatika svojstva subjekta i njegovo isputanje u reenici - adverbijalne oznake objekta u reenici, - funkcija atributa i apozicije u reenici Prosta reenica - strukturnosemantiki tipovi prostih reenica i njihova kategorija, Sloena relenica - podela i vrste sloenih reenica, - sklapanje reenica, (red rijei u reenici) - analize sloenih reeenica: osnovni postupci i shematski prikaz, - intonacija i stilistika vrijednost sloene reenice, - kondezacija reenice i njene vrste Nezavisno sloene reenice - tipovi, kategorije, kriteriji klasifikacije i principi ustrojstva, - semantike i stilistike karakteristike strukture reenica Zavisnosloene reenice - tipovi, kriterij klasifikacije i princip ustrojstva - semantiko stilistike karakteristike strukture reenice Vezani tekst - struktura teksta i pojmovi lingvistike, KATEGORIJA: JEZIK U UPOTREBI (16 asova) Pripovjedanje kao tip vezanog teksta - tipovi pripovijedanja, - rasprave (dijalog) - prianje (monolog) etiri kolska pisana zadatka Pravopis:
177
ZAUSTAVLJENI PROCES
interpukcijski znaci u sloenoj reenici ( taka, zarez, dvije take, crta, crtica,...) - pisanje skraenica, Historija jezika: - Bosanski, hrvatski i srpski jezik u XIX vijeku, - standardizacija jezika i pravopisa, - standardizacija novotokavtine. KATEGORIJA: KNJIEVNOST (100 asova) Realizam: - historijske i misaone pretpostavke evropskog realizma i uslovi njegovog nastanka - poezika realizma i tehnike realistikog oblikovanja, - naturalizam kao knjievna injenica eksperimentalnih nauka Evropski predstavnici realizma: - Onore de Balzak ia Gorio, arls Dikens Velika oekivanja, - Emil Zola - erminal - Lav Tolstoj Ana Karenjina - Gogolj injel, - Dostojevski Zloin i kazna, Realizam na junoslavenskom poluotoku: - S.S.Kranjevi Izbor iz poezije, - Simo Matavulj Bakonja fra Brne, (lektira) - Laza Lazarevi - izbor - Milovan Glii - izbor - Stevan Sremac - Zona Zamfirova - Radoje Domanovi Voa, Stradija, - Ethem Mulabdi Zeleno busenje Moderna: - Bodler kao zaetnik moderne lirike simbolizam, - Parnas i procvat lirike impresionizam, - hermetizam magija rijei kao izvor istih ideja, Predstavnici moderne: - arl Bodler izbor - Artur Rembo izbor - R.M. Rilke Poezija - izbor - Volt Vitman izbor - Henrik Ibzen Nora, - ehov izbor novela - Halil Dubran Izbor iz lirske proze, Moderna na balkanskom poluotoku: - Jovan Dui Izbor poezije, - Aleksa anti Izbor poezije, - Bora Stankovi Neista krv (lektira)
178
- Petar Koi Kroz meavu, - M. . ati Izbor poezije, - Osman iki Izbor poezije, Knjievnost izmeu dva rata: Miroslav Krlea izbor: drama, poezija, esej - Tin Ujevi Izbor iz poezije, - Milo Crnjanski - Izbor iz poezije, Seobe, - Branislav Nui - Gospoa ministarka - Risto Ratkovi Izbor iz poezije - Hamza Humo Grozdanin kikot, (lektira), poezija po izboru - Ahmet Muratbegovi Robija - Hasan Kiki Provincija u pozadini, - Isak Samokovlija Pripovjetke po izboru, Hanka, Plava Jevrejka, - Oskar Davio Hana, - Enver olakovi - Legenda o Ali- pai - Abdurezak Bjelavac: - Minka Svjetska knjievnost: - Marsel Prust U traganju za izgubljenim vremenom, - Franc Kafka Proces, - Virdinija Vulf Izbor eseja - Taha Husein: - Dani - Vilijem Fokner: - Buka i bijes
179
ZAUSTAVLJENI PROCES
Programski sadraji u etvrtom razredu srednjeg obrazovanja KATEGORIJA: JEZIK (17 asova) Semantiki nivo: - semantika i njen odnos prema sintaksi, - znaenjski odnos meu rijeima( sinonimi, antonimi, homonimi, hiponimi) - znaenjski odnosi meu reenicama (kontradikcija, fraza tautologija, dvosmislenost) - lingvistika i pojam znaenja rijei - toponimija i lokalizmi, njihova funkcija i znaenje Sociolingvistika: - sociolingvistiki pojmovi (osnovne odlike) - raslojavanje jezika (sociloko-teritorijalno) - jeziki standardi i mjesto bosanskog jezika u njemu, - jezik u vienacionalnoj zajednici meu balkanskim narodima - jezik i funkcija jezika Funkcionalna stilistika: - funkcionalni stil (osnovni pojmovi) - tradicionalni funkcionalni stilovi: nauni, umjetniki, publicistiki, - odlike stilova: administrativni, razgovorni, - novi stilovi: sakralni, retoriki, - stil knjievne kritike, esejistiki, - stilovi vezani za medije: reklamni, stripovni, - filmski stilovi i scenski stilovi KATEGORIJA: JEZIK U UPOTREBI (21 as) Retorika - osnovni principi retorike kao vjetine govorenja - vrste retorike: govori, monolozi, posebne govorne vrste, - osnovne odlike razgovora, - osnovne odlike monologa i njihova funkcija - govori u medijima - odlike posebnih govornih vrsta, - pisani govori: eseji, lanci, - govor kao vjetina ovladavanja publikom Pravopis, - pisanje rijei stranog porijekla, - transkripcija sa irilice i latinice stranih rijei, - pisanje velikog slova, - interpukcijski znaci u sloenoj reenici, etiri kolska pisana zadatka Bosanski, hrvatski i srpski jezik u XX vijeku: - razvoj standardne novotokavtine,
180
raslojavanje novotokavtine sandakozetski govor i njegovo raslojavanje
KATEGORIJA: KNJIEVNOST (80 asova) Savremena svetska knjievnost: T.S.Eliot - izbor Herman Hese Stepski vuk, Albert Kami Stranac, Samuel Beket ekajui Godoa, Tarik Ali Sjene narova drveta Ernest Hemingvej Starac i more, Gabrijel Garsija Markez Sto godina samoe, Umberto Eko Ime rua, Naib Mahfuz Razgovor na Nilu, Prolaz meu dva dvorca, Margarita Jurcenar Hadrijanovi memoari, Savremena knievnost balkanskih naroda: Ivo Andri Prokleta avlija, pripovjetke, Skender Kulenovi Soneti, Ponornica, Mea Selimovi Dervi i smrt,Tvrava amil Sijari roman Bihorci, pripovjetk po izboru Mak Dizdar Kameni spava Dervi Sui Pobune, Nedad Ibriimovi Ugursuz, Abdulah Sidran Izbor iz poezije, Alija Isakovi - Izbor iz pripovjedaka, putopisa, Ismail Kadare - Tvrava Irfan Horozovi Talhe, ili edrvanski vrt bolje je Devad Karahasan ahrijarov prsten Fehim Kajevi Izbor iz poezije, Husein Bai Crnoturci san i jazija, Ismet Rebronja Knjiga rabja, Zuvdija Hodi Davudova zvijezda, Muhamed Abdagi Tvrdi grad, Vladan Desnica Proljee Ivana Galeba, Ranko Marinkovi Ruke, Vesna Parun poezija, Nikola op poezija, Ivan G. Kovai Jama Vitomir Luki Hodnici svijetlog praha Veselko Koroman- poezija, Branko opi Bata sljezove boje, Vasko Popa poezija, Mirko Kova Ruganje duom, Danilo Ki Grobnica za Borisa Davidovia,
181
ZAUSTAVLJENI PROCES
Risto Trifkovi pripovjetke, Nenad Radanovi pripovjetke Marko Veovi Pjesme Knjievnokritiki eseji, Analiza knjievnog djela Nain ostvarivanja programa Budui da u odgojno obrazovnom sistemu jezik i knjievnost imaju primarnu ulogu, njegovanje jezika je od najveeg znaaja u razvoju kulture jednog naroda. Kao nastavni predmet jezik se, s toga, ne prouava da bi sam sebi bio svrha, nego kao predmet koji pomae u cjelokupnom razvoju i obrazovnom procesu uenika. Nastava bosanskog jezika doprinosi boljoj i potpunijoj komunikaciji i olakava da uenici spoznaju sebe i svijet oko sebe. Ta im komunikacija opet, omoguava da pristupe nacionalnoj i svjetskoj kulturi putem govorne i pisane rijei. Potpunije ovladavanje tim komunikacijskim sredstvom ini uenike sigurnijim primaocima odgojnih poruka. Istovremeno kod uenika razvijamo ljubav prema jeziku i narodu koji se tim jezikom izraava i ostvaruje svoja kulturna dobra; podstiemo elju za spoznavanjem, uenjem i to sigurnijom upotrebom tog jezika, ali i volju da se vlastitim naporima i mogunostima ta elja ostvaruje kao pozitivan, tolerantan i kulturan odnos prema drugim jezicima i narodima. Nastava jezika treba da se izvodi u najuoj povezanosti s knjievnim tekstom. Ona ima svoj sadraj, svoje metode i svoj cilj, spaja misaone, oseajne, funkcionalne i estetske momente jer je jezik, kao najsavrenije sredstvo sporazumijevanja, vezan za misao, pa su miljenje i jezik u stalnom jedinstvu. Promatranjem tekstova u pismenom ili usmenom emitiranju, uenici zapaaju jezike injenice i njihova obiljeja, razvijaju logiko zakljuivanje i apstraktno miljenje, nuno za spoznaju jezikih zakona i pravila, odnosno lingvistiko miljenje, koje ueniku omoguava razlikovanje nelingvistikih od lingvistikih pojava u upotrebi jezika (npr. prepoznavanje logikog sadrajnog, semantikog, sintaksikog, obavjetajnog plana reenice). Sve to nuno ukljuuje stjecanje znanja o jeziku uope, odnosno osnove ope lingvistike i osnove znanosti o naem jeziku, tj. fonetiku, fonologiju, morfologiju, tvorbu rijei, sintaksu, leksiku, stilistiku, ortografiju, ortoepiju, dijalekte i historiju jezika. Usmeno i pismeno izraavanje u okviru naeg standardnog jezika zauzima, nesumnjivo, vanu ulogu. Konkretan doprinos jednog i drugog vida izraza, koji stoje u neraskidivoj vezi, ogleda se u osposobljavanju uenika za pravilnu usmenu i pismenu komunikaciju standardnim jezikom, u razvijanju kulture njihovog izraavanja, jezikog miljenja i svijesti o viestrukom znaaju i ulozi jezika. Iako je na prvom mjestu osposobljavanje uenika za pravilnu upotrebu standardnog jezika, meu zadacima nastave naeg predmeta je i to da se uenici, u odreenoj mjeri, upoznaju sa svim oblicima naeg jezika. Uenike valja upoznati sa pravilima sastavljanja i stiliziranja tekstova, tj. opskrbiti ih znanjem o teoriji sastavljanja (vrste tekstova), tekstovnoj lingvistici (nadreenino jedinstvo teksta), stlistici (poetska i lingvistika stilistika, funkcionalni
182
stilovi) i retorici (osnove govornitva). Sve vrste govornih i pismenih vjebi su u funkciji pouzdanog jezikog ispoljavanja. Zato punu praktinu prikladnost imaju gramatike, akcenatske, ortoepske, dikcijske, leksike, semantike, pravopisne i stilske vjebe; opisivanje, pripovijedanje, raspravljanje itd. Programskim sadrajima iz podruja jezika u upotrebi, omogueno je da se integrirano pristupi jezikim i knjievnim sadrajima, da se uspostavi korelacija. Osnov ove korelacije je vezani tekst. Ove vjebe i oblici rada osposobljavaju uenike da se uspjeno koriste svim komunikacionim ulogama, da izgrauju svijest o jeziku, njegovoj funkciji i ljepoti, te da budu govornici, sluaoci, itaoci i kreativci na polju pisane rijei. S obzirom na mnotvo autora i naslova, u elji da se uenicima olaka stjecanje znanja, predlaemo jezgrovite panoramne preglede pojedinih knjievnih razdoblja i njihovih predstavnika, gdje god je to opravdano, da bi ostalo vremena za velike pisce i znaajne teme openito. Nastavnik se mora truditi da kod uenika izgradi italake navike i da ih motivira da kao aktivni itaoci proitaju bar glavninu planiranog knjievnog fonda.
183
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 291 02 2011 RE B I SRBI inistarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu g din ilan arkovi, ministar Biraninova br. 6 11000 Beograd
Potovani ministre
arkoviu,
Ustavom i zakonima Republike Srbije pripadnicima nacionalnih manjina garatnovano je pravo na obrazovanje na bosanskom jeziku, slubenu upotrebu jezika i pisma, kulturu i informisanje. Iako im Ustav i zakoni, kao i meunarodni obavezujui dokumenti, garantuju gore navedena prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice do danas nije omogueno korienje istih. U cilju odblokiranja procesa ostvarivanja garantovanih individualnih i kolektivnih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, Bonjako nacionalno vijee je u skladu sa svojim zakonskim ovlaenjima pokrenulo postupak kod atitnika graana i Povjerenice za zatitu ravnopravnosti zbog povrede Ustavom i zakonom garantovanih prava. Shodno odredbama akona o zatiti prava o sloboda naciopnalnih manjina, akona o nacionalnim savjetima nacionalih manjina, akona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Bonjako nacionalno vijee, inistarstvu prosvjete i nauke uputilo je nastavne programe za bosanski jezik i grupu nacionalnih predmeta, za nivo osnovnog i srednjeg obrazovanja, kao i pripremni predkolski program na bosanskom jeziku, a sve u cilju implementacije prava pripadnika bonjake nacionalne manjine na obrazovanje na bosanskom jeziku u skladu sa Ustavom i zakonom. Ovim putem Vas podsjeam da je prije dvije godine, tanije, 10.09.2009. godine formirana zajednika komisija sastavljena od predstavnika inistarstva prosvjete i Odbora za obrazovanja Bonjakog nacionalnog vijea i da je shodno dogovoru Vijee uradilo Elaborat o modelu obrazovanja za sandake Bonjake, koji je predate nadljenom ministsarstvu 11.11.2009. godine i pomenute nastavne programe kao i da je postignut dogovor da se zajedniki radi na implementaciji istih, do ega ni do danas naalost nije dolo. U elji da svoja prava ostvarujemo u institucijama sistema, molimo Vas da u okviru svojih nadljenosti posredujete u organizovanju sastanka na kome e pored Vas prisustvovati predstavnici Izvrnog odbora BNV-a i ministar prosvjete i nauke dr arko Obradovi.
184

Predlaemo da se pomenuti sastanak zbog poetka kolske godine odri to hitnije i da tema sastanka bude: stvarivanje prava na obrazovanje na bosanskom jeziku pripadnika bonjake nacionalne zajednice. Pored organizovanja pomenutog sastanka, obavjetavam Vam da e Bonjako nacionalno vijee, od Vas kao resornog ministra zaduenog za oblast manjinskih prava, tokom mjeseca septembra zatraiti posredovanje u organizovanju sastanaka sa ostalim ministrima u ijem djelokrugu rada spadaju ostale oblasti, kojima se jeme, obezbjeuju i tite prava pripadnicima manjinskih zajednica u Republici Srbiji i to u oblastima informisanja, slubene upotrebe jezika i pisma i kulture. Iskreno vjerujem da emo na ovaj nain, zajednikim naporom, putem razgovora i dogovora, obezbijediti efikasnu i praktinu primjenu Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice. S potovanjem , Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
185
II
Informisanje na bosanskom jeziku
189
ZAUSTAVLJENI PROCES
190
191
ZAUSTAVLJENI PROCES
192
193
ZAUSTAVLJENI PROCES
194
195
ZAUSTAVLJENI PROCES
Br. 1
02 2011
MINISTARSTVU KULTURE, INFORMISANJA I INFORMACIONOG DRUTVA REPUBLIKE SRBIJE RADNOJ GRUPI ZA IZRADU NACRTA MEDIJSKE STRATEGIJE
PREDMET: Zahtjev i preporuke izmjena i dopuna Nacrta Strategije razvoja javnog informisanja u Republici Srbiji do 2016. godine
Razmatrajui Nacrt Strategije razvoja javnog informisanja u Republici Srbiji do 2016. godine, Resor za kulturu i informisanje Bonjakog nacionalnog vijea Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji, utvrdio je osnovne principe i prijedloge izmjena i dopuna Nacrta Strategije predloenog od strane Radne grupe
1. TAMPANI MEDIJI U oblasti tampanih medija obezbjediti primjenu evropskih standarda i preuzetih meunarodnih obaveza vropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima i dr. , kroz ouvanje bar po jednog tampanog medija na manjinskim jezicima i projektno finansiranje istraivakog novinarstva na regionalnim ili manjinskim jezicima i programskih sadraja koji imaju za cilj ouvanje i afirmaciju nacionalnog identiteta i kulture nacionalnih manjina u Republici Srbiji. U budetu Republike, nadlenih ministarstava i drugih institucija i ustanova obezbjediti finansiranje manjinskih tampanih medija uz potovanje i primjenu mehanizma steenih prava. 2. ELEKTRONSKI MEDIJI 2.1. Regionalni javni servisi Reformom sistema javnog informisanja, pored Radio elevizije Srbije i Radio elevizije Vojvodine, predvidjeti postojanje i regionalnih radiodifuznih ustanova kao javnih servisa. Regionalni javni servisi pokrivali bi odreeni region i njima bi se zadovoljavale potrebe za informisanjem stanovnitva tog regiona o svim temama i sadrajima od javnog interesa na regionalnom i lokalnom nivou, kao i posebno potrebe informisanja pripadnika manjina koje u pretenom ili najveem broju ive na podruju odreenog regiona. 1
196

Produkcija programa regionalnih javnih servisa treba posebno da odraava raznolikost kulture, ivotnih i drugih uslova u regionu, kao i podrku regionalnim kulturnim, sportskim i drugim aktivnostima i vrijednostima u regionu i lokalnih zajednica u njemu. Regionalni javni servisi su posebni nezavisni emiteri, iji osnivai mogu biti najmanje 2 jedinice lokalne samouprave. Odnos regionalnih javnih servisa i avnog radiodifuznog sistema Radio elevizija Srbije u pogledu emitovanja odreenih zajednikih sadraja bio bi regulisan posebnim sporazumom, na osnovu kojeg bi regionalni servisi imali slobodu u pogledu preuzimanja i emitovanja programa R S a, prema sopstvenoj elji. Na status regionalnog javnog servisa na podruju na kojem u pretenom ili najveem broju ive pripadnici odreene nacionalne manjine, saglasnost daje nacionalni savjet te nacionalne manjine. Regionalni javni servisi se finansiraju iz jedinstvene radio televizijske pretplate koja se ostvaruje na dravnom nivou, finansiranjem posebnih programa od strane drave za potrebe informisanja na jezicima nacionalnih manjina, finansiranjem od strane jedinica lokalne samouprave, kao i od komercijalnih prihoda. Udio prihoda regionalnih javnih servisa u ukupnom iznosu radio televizijske pretplate na nivou cijele zemlje regulisao bi se posebnim aktom. 2.2. Radiodifuzne oblasti U skladu sa ustavnim i zakonskim odredbama o zatiti prava i sloboda pripadnika nacionalnih manjina, reformom sistema redefinisati postojee radiodifuzne oblasti u Srbiji i na taj nain obezbjediti potpunije i sveobuhvatnije mehanizme zatite i ostvarenja prava nacionalnih manjina, u skladu sa zakonom. Reformisanim sistemom radiodifuzije podruje est sandakih optina u kojima u pretenom ili najveem broju ive sandaki Bonjaci svrstati u jednu radiodifuznu oblast. 2.3. Redakcije na manjinskim jezicima pri RTS-u Pri avnoj radiodifuznoj ustanovi Radio elevizija Srbije formirati posebne redakcije za programe na manjinskim jezicima manjina izvan pokrajine Vojvodine. Redakcija na manjinskim jezicima pripremala bi poseban program na jezicima nacionalnih manjina, posveen posebno ouvanju nacionalnog identiteta i promociji kulturnih i sveukupnih nacionalnih vrijednosti manjina.
3. OPTE NAPOMENE Resor za kulturu i informisanje Bonjakog nacionalnog vijea Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji smatra da e pravovaljano formulisana Strategija razvoja javnog informisanja u Republici Srbiji znaajno unaprijediti sistem javnog informisanja i rad medija, i podii nivo ostvarivanja ljudskih i graanskih prava i zatite i ostvarivanja prava manjinskih nacionalnih zajednica u Republici Srbiji. U tom smislu, Resor za kulturu i informisanje Bonjakog nacionalnog vijea Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji smatra neophodnim reformisanje postojeeg pravnog sistema, izmjenom ili donoenjem novih zakonskih i podzakonskih akata, kojim bi se omoguila primjena modela i principa formulisanih u
197
ZAUSTAVLJENI PROCES
Medijskoj strategiji, u skladu sa evropskim vrijednostima i prihvaenim meunarodnim standardima. U skladu sa iznijetim, pored u prvom dijelu ovoga akta definisanih principa, Resor za kulturu i informisanje Bonjakog nacionalnog vijea Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji predlae i sljedee izmjene i dopune Nacrta Strategije 1. od utvrivanja javnog interesa, u uvodnom dijelu nacrta, u taki 1.1. Javni interes, na strani 2, stav 2, nakon alineje medijskih sadraja od znaaja za ouvanje kulturne batine i kojima se promovie kulturno i umetniko stvaralatvo i rad ustanova kulture dodati novu alineju medijskih sadraja od znaaja za ouvanje kulturne batine i sveukupnog nacionalnog identiteta manjinskih zajednica nacionalnih manjina i kojima se promovie njihovo kulturno i umjetniko stvaralatvo Navedeni stav je od posebne vanosti za pripadnike manjinskih nacionalnih zajednica u Republici Srbiji zbog toga to se iz formulisanog javnog interesa izvodi i uloga drave taka 1.2 i uloga javnih glasila taka 1.3 u oblasti informisanja uopte, a to je zagarantovano Ustavom i zakonima. 2. U taki 1.2. Uloga drave, na strani 3, u stavu 2, nakon rijei Prihvatajui najvie meunarodne standarde meunarodne standarde i regulatorni okvir Saveta vrope i vropske unije, Republika Srbija e usaglasiti svoje medijske zakone , dodati rijei podzakonska i druga akta u ovoj oblasti , sa neizmijenjenim tekstom u nastavku. 3. U taki 1.2. Uloga drave, na strani 3, nakon stava , dodati novi stav 5 sa sljedeim sadrajem Republika Srbija e unapreivati uslove za potpunije i sveobuhvatnije ostvarivanje prava nacionalnih manjina na informisanje na njihovim maternjim jezicima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodno prihvaenim obavezama i standardima. . U odjeljku 3. Javna glasila, taka 3.1. tampana javna glasila i novinske agencije, na strani , nakon stava 2, dodati novi stav Republika Srbija e, u skladu sa preuzetim meunarodnim obavezama, obezbjediti ouvanje bar po jednog tampanog medija na manjinskim jezicima i posebnim projektima podsticati istraivako novinarstvo na regionalnim ili manjinskim jezicima. Pravni osnov za predloeni stav je vropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima i Zakon o ratifikaciji vropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima. 5. U odjeljku 3. Javna glasila, taka 3.1. tampana javna glasila i novinske agencije, na strani , stav , rijei razmotriti mogunost znaajnog smanjivanja P V zamijeniti rijeima u okviru mogunosti, znaajno smanjiti P V . 6. U odjeljku 3. Javna glasila izvriti potrebne izmjene u skladu sa stavovima formulisanim u odjeljcima 1 i 2 ovoga akta. . U odjeljku 6. Dravna pomo ugraditi odredbe o finansiranju manjinskih medija i sadraja u skladu sa predloenim rjeenjima iz ovoga akta.
198

. U odjeljku 7. Akcioni plan za sprovoenje Strategije predvidjeti potrebne aktivnosti za realizaciju predloenih izmjena Nacrta Strategije prema ovome aktu.
Molim Ministarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije da uvai predloena rjeenja i izmjene i dopune Nacrta i iste ugradi u konaan tekst Strategije razvoja javnog informisanja u Republici Srbiji do 2016. godine. S potovanjem,
U Novom Pazaru, 2 .06.2011. godine
zvrni odbor BNV ef resora za kulturu i informisanje, Muhedin Fijuljanin, dipl. polit.
ostavljeno Ministarstvu kulture, informisanja i informacionog drutva RS Radnoj grupi za izradu Nacrta Medijske strategije
199
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br.25107/2011
Potovani, Pozivamo Vas na I konsultativni sastanak na temu: Strategija razvoja informisanjanabosanskomjezikuuRepubliciSrbiji Sastanak e se odrati u etvrtak, 18.08.2011.godine u 18:30h, prostorije GlavnoguredaVijea,ul.28.novembrabb,36300NoviPazar. NakonsastankabieuprilieniftaruhoteluTad. Spotovanjem, UNovomPazaru PredsjednikIzvrnogodboraVijea 16.08.2011.godine inarodniposlanik EsadDudevi,dipl.sociolog
200
I konsultativni sastanak na temu: Strategija razvoja in ormisanja na bosanskom jeziku u Republici Srbiji
etvrtak, 1 .0 .2011.godine, 1 :30 prostorije Vijea
1. Esad Dudevi, predsjednik Izvrnog odbora 2. evluda elajac, ef resora za slubenu upotrebu jezika i pisma 3. uhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje 4. uratka Fetahovi, preedsjednica Odbora za obrazovanje 5. Redep krijelj - Bonjaka rije 6. Nazim iina - Sandake novine . Nedad Smailagi - Sandake novine . Sead Nausfovi - Vakat 9. Sead airovi - las islama 10. ahja Ferhatovi - Revija Sandak 11. Denis avri - Regionalna R V 12. Edo elebi - Regionalna R V 13. arif aruki - V edinstvo 14. Enes alilovi - V edinstvo 15. Sulejman atri - V Universa Sandaka televizija 16. Ishak Slezovi - Radio Sto plus 1 . mela Bajrovi - Radio Sto plus 1 . mir Numanovi - V utin 19. lbin egi - V utin 20. uharem utabdija - Polimlje 21. Indira adagi - Polimlje 22. Demail alilagi Priboj 23. ufik Sadovi V utin 24. ida orovi, URB N IN 25. ibija arenkapi, D D 26. Semiha aar
201
ZAUSTAVLJENI PROCES
202
SAOPTENJE ZA JAVNOST
U skladu sa svojim zakonskim ovlaenjima, Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea odrao je, u lavnom uredu BNV u Novom Pazaru, u etvrtak 1 . avgusta 2011. godine, prvi konsultativni sastanak posveen izradi Stretegije razvoja informisanja na bosanskom jeziku u Republici Srbiji. Ueu na sastanku uzeli su predstavnici skoro svih medijskih kua na podruju Sandaka vezanih za oblast informisanja na bosanskom jeziku, kao i predstavnici nevladinog sektora iz Novog Pazara. U uvodnoj rijei predsjednik Izvrnog odbora BNV Esad Dudevi rekao je da nova zakonska rjeenja iz oblasti rada nacionalnih vijea propisuju da predstavnici manjinskih nacionalnih zajednica kroz svoje organe utvruju smjernice, pravce i stretegije razvoja u svim oblastima u skladu sa zakonom, u vezi sa im je Izvrni odbor pokrenuo izradu strategija obrazovanja, informisanja i kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Dudevi je podsjetio na injenicu da je u posljednje dvije i po godine praktino zaustavljen proces i onemogueno ostvarivanje prava sandakim Bonjacima u Republici Srbiji, u vezi sa ime je Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea u vie navrata traio od nadlenih organa pokretanje odgovarajuih procesa i preduzimanje mjera za nastavak implementacije Ustavom, zakonima i meunarodnim dokumentima zajemenih prava. Podsjeajui prisutne na sve ono to je Izvrni odbor u posljednjih nekoliko godina preduzimao na planu ostvarenja nacionalnih prava sandakih Bonjaka u oblasti informisanja, Dudevi je posebno istakao i neophodnost formiranja posebne bonjake televizije sa nacionalnom pokrivenou (na nivou cijele drave). ef Resora za kulturu i informisanje BNV uhedin Fijuljanin upoznao je prisutne sa osnovnim elementima bitnim za izradu strategije razvoja informisanja na bosanskom jeziku u Republici Srbiji. On je kazao da je u vezi sa tim neophodno sprovesti potrebna istraivanja i napraviti analizu situacije koja treba da da odgovor na kljuna pitanja u oblasti i usmjeri rad tima na formulisanju glavnih prioriteta i optih i pojedinanih ciljeva i aktivnosti u drugoj fazi rada na izradi strategije. Fijuljanin je istakao da e u konsultativni proces biti ukljueni svi kljuni faktori vani za oblast informisanja i da e tokom izrade dokumenta biti odrano vie konsultativnih sastanaka i drugih oblika rada sa javnosti. On je prisutne upoznao i osnovnim ciljevima koje je u prethodnom periodu formulisao i na emu je radio Resor za informisanje Bonjakog nacionalnog vijea.
203
ZAUSTAVLJENI PROCES
Uee u raspravi na sastanku su uzeli i predsjednica Sandakog odbora za zatitu ljudskih prava i sloboda Samiha aar, direktor Regionalne R V Novi Pazar Denis avri, direktorka NVO DamaD ibija Dh. arenkapi, urednici prijepoljskog Polimlja uharem utabdija i Indira adagi, novinar iz Priboja Demail alilagi, glavni i odgovorni urednik asopisa Bonjaka rije Dr. Redep krijelj. Oni su istakli potrebu izrade strategije koja bi odgovarala potrebama bonjake nacionalne zajednice i u iji proces izrade bi se ukljuili svi potrebni faktori.

U Novom Pazaru, 1 .0 .2011.godine

ef lavnog ureda Vijea lma usi, dipl.pravnik
204
R.br. 25 -02/2011
S R
E I
IN R IS N N B S NS RE B I I SRBI I D 2016. DINE B N EDI S S R E I NE SN E
E I
I.
IS S
Prema rezultatima Popisa stanovnitva iz 2002. godine, 1 ,50 posto od ukupnog broja stanovnika Srbije ine pripadnici nacionalnih manjina. Prema istim podacima, u Srbiji ivi 136.0 Bonjaka koji su se izjasnili pod tim nacionalnim imenom, kao i 19.503 Bonjaka koji su se u nacionalnom smislu izjasnili kao uslimani, to ukupno iznosi 155.590 stanovnika. Prema tom popisu sandaki Bonjaci su druga po brojnosti manjinska nacionalna zajednica (poslije aara), odnosno, poslije Srba i aara, trea nacionalna zajednica u Srbiji uopte. Procjenjuje se da Bonjaci u ukupnom stanovnitvu Srbije uestvuju sa oko 3 posto. U Republici Srbiji ne postoji nijedno informativno tampano glasilo na bosanskom jeziku u dnevnoj dinamici izlaenja. Od 2006. godine inistarstvo kulture Republike Srbije sufinansira Bonjaku rije , asopis za kulturu i drutveni ivot sandakih Bonjaka, koji izlazi tromjeseno i iji je cilj promocija kulturnih i drugih osobenosti pripadnika bonjake nacionalne zajednice. Od 200 . godine resorno ministarstvo u oblasti informisanja ( inistarstvo kulture - inistarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva) sufinansira izdavanje nezavisnog heftinika na bosanskom jeziku Sandake novine . Sufinansiranje se vri na godinjem nivou, na osnovu javnog konkursa za tampane medije na jezicima nacionalnih manjina, koje raspisuje resorno ministarstvo. Sufinansiranje obuhvata trokove tampanja i distribucije novina, kao i trokove honorara za 5 saradnika projektovane u iznosu prosjene bruto zarade u Republici Srbiji. Ostale trokove (trokovi nabavke opreme, trokovi telekomunikacionih i drugih usluga, trokovi zakupnine poslovnog prostora, putni i drugi reijski trokovi) snosi izdava. Na podruju utonomne pokrajine Vojvodina pripadnici nacionalnih manjina svoje pravo na informisanje na maternjem jeziku ostvaruju u velikom dijelu kroz program Pokrajinskog radiodifuznog servisa R V Vojvodina. Iako je Radio-televizija Srbije zakonom definisana i ureena kao javni servis, u programu R S ne postoji nijedna informativna emisija na bosanskom jeziku, a zastupljenost sadraja iz historije, kulture i tradicije sandakih Bonjaka je skoro zanemarljiva.
205
ZAUSTAVLJENI PROCES
Postojeim zakonskim rjeenjima u oblasti radiodifuzije podruje est sandakh optina podijeljeno je na dvije radiodifuzne oblasti ime je onemogueno pokrivanje cjelokupnog podruja u kojem u najveem broju ive sandaki Bonjaci jedinstvenim televizijskim ili radijskim programom na nivou regionalne pokrivenosti.
II. R 2.1. E NS E
NI
IR
DREDBE
stavom Republike Srbije iz oktobra 2006. godine ( sl. glasnik RS , br. 3/06), Republika Srbija ureena je kao drava srpskog naroda i svih graana koji u njoj ive, zasnovana na vladavini prava i socijalnoj pravdi, naelima graanske demokratije, ljudskim i manjinskim pravima i slobodama i pripadnosti evropskim principima i vrijednostima . U odnosu na prethodni Ustav iz 1990. godine, kojim je Srbija bila definisana kao demokratska drava svih graana koji u njoj ive, zasnovana na slobodama i pravima ovjeka i graanina, na vladavini prava i na socijalnoj pravdi , sa aspekta zatite i unaprjeenja manjinskih prava, novo ustavno odreenje drave u strunim krugovima oznaeno je kao korak unazad. atiti prava nacionalnih manjina u Ustavu je posveeno posebno poglavlje. Odredbama tog poglavlja, posebno se zabranjuje nasilna asimilacija pripadnika nacionalnih manjina, kao i preduzimanje bilo kakvih mjera koje bi prouzrokovale vjetako mijenjanje nacionalnog sastava stanovnitva na podrujima gdje pripadnici nacionalnih manjina ive tradicionalno i u znaajnom broju (l. . Ustava). Prema Ustavu, pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo: na izraavanje, uvanje, njegovanje, razvijanje i javno izraavanje nacionalne, etnike, kulturne i vjerske posebnosti; na upotrebu svojih simbola na javnim mjestima; na korienje svog jezika i pisma; da u sredinama gdje ine znaajnu populaciju, dravni organi, organizacije kojima su povjerena javna ovlaenja, organi autonomnih pokrajina i jedinica lokalne samouprave vode postupak i na njihovom jeziku; na kolovanje na svom jeziku u dravnim ustanovama i ustanovama autonomnih pokrajina; na osnivanje privatnih obrazovnih ustanova; da na svome jeziku koriste svoje ime i prezime; da u sredinama gdje ine znaajnu populaciju, tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica, naselja i topografske oznake budu ispisane i na njihovom jeziku; na potpuno, blagovremeno i nepristrasno obavjetavanje na svom jeziku, ukljuujui i pravo na izraavanje, primanje, slanje i razmjenu obavjetenja i ideja; na osnivanje sopstvenih sredstava javnog obavjetavanja, u skladu sa zakonom (l. 9. Ustava). Ustavom se propisuje da pripadnici nacionalnih manjina mogu osnivati svoja prosvjetna i kulturna udruenja, kao i pravo pripadnika manjina na nesmetane veze i saradnju sa sunarodnicima izvan teritorije Republike Srbije (l. 0. Ustava). Prema Ustavu, drava Srbija se obavezuje da, u oblastima obrazovanja, kulture i informisanja, podstie duh tolerancije i meukulturnog dijaloga i preduzima efikasne mjere za unaprjeenje uzajamnog potovanja, razumjevanja i saradnje meu svim ljudima koji ive na njenoj teritoriji, bez obzira na njihov etniki, kulturni, jeziki ili vjerski identitet (l. 1. Ustava). akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, od 2 . februara 2002. godine, pravno je utvren i regulisan sistem zatite prava manjinskih nacionalnih zajednica u Saveznoj Republici ugoslaviji. im zakonom predvieno je osnivanje nacionalnih vijea (nacionalnih savjeta) kao organa zatite i ostvarivanja
206
prava pripadnika manjinskih nacionalnih zajednica na samoupravu u oblasti upotrebe jezika i pisma, obrazovanja, informisanja i kulture. ao pravna sljedbenica SR ugoslavije, Republika Srbija prihvatila je implementaciju prava nacionalnih manjina iz ovog zakona. Ovim zakonom se regulie nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina, ureuje njihova zatita od svakog oblika diskriminacije i uspostavljaju instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina na samoupravu u oblasti obrazovanja, upotrebe jezika, informisanja i kulture. akonom se zabranjuju mjere koje mijenjaju odnos stanovnitva u oblastima naseljenim nacionalnim manjinama i koje oteavaju uivanje i ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih manjina (lan 22. akona). Nacionalna manjina u smislu ovog zakona pravno se definie kao svaka grupa dravljana Republike Srbije koja je po brojnosti dovoljno reprezentativna, iako predstavlja manjinu na njenoj teritoriji, koja pripada nekoj od grupa stanovnitva koje su u dugotrajnoj i vrstoj vezi sa njenom teritorijom i posjeduje obiljeja kao to su jezik, kultura, nacionalna ili etnika pripadnost, porijeklo ili vjeroispovijest, po kojima se razlikuje od veine stanovnitva, i iji se pripadnici odlikuju brigom da zajedno odravaju svoj zajedniki identitet, ukljuujui kulturu, tradiciju, jezik ili religiju. Prema takvom odreenju, nacionalnim manjinama se smatraju sve grupe dravljana koji se nazivaju ili odreuju kao narodi, nacionalne i etnike zajednice, nacionalne i etnike grupe, nacionalnosti i narodnosti, a koji ispunjavaju uslove iz definisanog odreenja manjine. akonom o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina, usvojenim u Skuptini Srbije 31. avgusta 2009. godine, definisane su i odreene nadlenosti nacionalnih vijea u Republici Srbiji, kao i njihov odnos sa organima lokalne samouprave, dravnim organima i drugim nosiocima javnih ovlaenja. Prema ovom zakonu, nacionalno vijee (savjet) predstavlja nacionalnu manjinu u oblasti obrazovanja, kulture, obavjetavanja na jeziku nacionalne manjine i slubene upotrebe jezika i pisma, uestvuje u procesu odluivanja ili odluuje o pitanjima iz tih oblasti i osniva ustanove, privredna drutva i druge organizacije iz ovih oblasti, u cilju ouvanja nacionalnog identiteta svoje nacionalne zajednice. Nacionalna vijea, prema ovom zakonu, takoer, mogu inicirati donoenje i vriti praenje sprovoenja zakona i drugih propisa iz oblasti kulture, obavjetavanja i slubene upotrebe jezika i pisma, kao i uestvovati u pripremi propisa i predlagati izmjene i dopune propisa kojima se ureuju Ustavom zagarantovana prava nacionalnih manjina u navedenim oblastima.
2.2.
NS
REEN E
S I IN
R IS N
Pravo na informisanje na maternjem jeziku, pored prava na obrazovanje, ouvanje i razvoj kulture i slubene upotrebe jezika i pisma, jedno je od kljunih manjinskih prava, u skladu sa zakonom. U Srbiji ovo pravo zagarantovano je ratifikovanim meunarodnim dokumentima (Okvirna konvencija o zatiti nacionalnih manjina i Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima) i domaim zakonodavstvom (Ustav Republike Srbije, akon o zatiti sloboda i prava nacionalnih manjina, akon o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina, akon o ratifikaciji
207
ZAUSTAVLJENI PROCES
Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima, informisanju, akon o radiodifuziji).
akon o javnom
U stavu Republike Srbije, lanom 9, pripadnicima nacionalnih manjina se garantuje pravo ... na potpuno, blagovremeno i nepristrasno obavjetavanje na svom jeziku, ukljuujui pravo na izraavanje, primanje, slanje i razmjenu obavjetenja i ideja... akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, lanom 1 , propisano je da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na ... potpuno i nepristrasno obavjetavanje... akonom o javnom in ormisanju, lanom 5, utvreno je da radi ostvarivanja prava nacionalnih manjina i etnikih zajednica u informisanju na sopstvenom jeziku i njegovanju sopstvene kulture i identiteta, Republika obezbjeuje dio sredstava ili drugih uslova za rad javnih glasila na jezicima nacionalnih manjina i etnikih zajednica . akonom o radiodi uziji, lanom , propisana je obaveza nosioca javnog radiodifuznog sevisa da u cilju ostvarivanja opteg interesa u oblasti javnog radiodifuznog servisa : 1) proizvode i emituju programe namijenjene svim segmentima drutva, bez diskriminacije, vodei pri tom rauna naroito o specifinim drutvenim grupama kao to su djeca i omladina, manjinske i etnike grupe, hendikepirani, socijalno i zdravstveno ugroeni, gluhonijemi (sa obavezom paralelnog emitovanja ispisanog teksta opisa zvunog segmenta radnje i dijaloga), i dr.; 2) uvaavaju jezike i govorne standarde, kako veinskog stanovnitva, tako, u odgovarajuoj srazmjeri, i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, na podruju na kome se program emituje; 3) obezbjede zadovoljenje potreba graana za programskim sadrajima koji izraavaju kulturni identitet, kako naroda, tako i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, kroz mogunost da odreene programe ili programske cjeline, na podrujima na kojima ive i rade, prate i na svom maternjem jeziku i pismu. Odredbe utvrene akonom o radiodifuziji ugraene su i u Statut Radiodi uzne ustanove Radio televizija Srbije, lan 3. akonom o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima, u lanu 3, meu deset manjinskih jezika u Srbiji, pominje se i bosanski kao maternji jezik sandakih Bonjaka. Istim lanom, drava Srbija preuzela je obavezu na primjenu odredbi lana 11. Povelje. Predstavnici avnog radiodifuznog servisa (Radio televizije Srbije) i predstavnici nacionalnih savjeta nacionalnih manjina potpisali su, 21. 09. 200 . godine, Sporazum o saradnji na proizvodnji i emitovanju programa koji se odnose na nacionalne manjine koje ive u Republici Srbiji.
208
2. . N
NI I I
DI I
akon o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina Sl. glasnik RS , br. 2 09 4. Nadlenosti u oblasti obavetavanja snivaka prava lan 19. Nacionalni savet moe, na nain utvren zakonom, samostalno ili zajedno sa drugim pravnim licem, osnivati ustanove i privredna drutva za obavljanje novinskoizdavake i radio-televizijske delatnosti, tampanja i reprodukcije snimljenih medija i vriti prava i obaveze osnivaa. Republika, autonomna pokrajina ili jedinica lokalne samouprave kao osniva javnih preduzea i ustanova u oblasti javnog informisanja koje u celini ili preteno vre informisanje na jeziku nacionalne manjine mogu u sporazumu sa nacionalnim savetom u celini ili delimino preneti osnivaka prava na nacionalni savet. ee u upravljanju ustanovama lan 20. Nacionalni savet: 1) daje miljenje u postupku imenovanja lanova upravnog odbora, programskog odbora i generalnog direktora Radiodifuzne ustanove Srbije, ako ta ustanova emituje program na jeziku nacionalne manjine; 2) daje miljenje u postupku imenovanja lanova upravnog odbora, programskog odbora i generalnog direktora Radiodifuzne ustanove Vojvodine, ako ta ustanova emituje program na jeziku nacionalne manjine; 3) utvruje kriterijume za izbor odgovornog urednika programa na jeziku nacionalne manjine u ustanovi javnog servisa; 4) predlae upravnom odboru radiodifuzne ustanove imenovanje odgovornog urednika programa na jeziku nacionalne manjine od kandidata koji se prijave i ispunjavaju uslove konkursa; 5) daje miljenje o kandidatima za odgovornog urednika programa na jezicima nacionalnih manjina u radiodifuznoj ustanovi u kojoj se imenuje odgovorni urednik za vie programa na jezicima nacionalnih manjina.
Druge nadlenosti u oblasti obavetavanja lan 21. Nacionalni savet: 1) usvaja strategiju razvoja informisanja na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa strategijom Republike Srbije; 2) daje predloge Republikoj radiodifuznoj agenciji prilikom izrade Strategije razvoja radiodifuzije; 3) daje predlog za raspodelu sredstava koja se dodeljuju putem javnog konkursa iz budeta Republike, autonomne pokrajine ili jedinice lokalne samouprave pravnim i fizikim licima koja obavljaju informisanje na jeziku nacionalne manjine; 4) razmatra izvetaje Upravnog i Programskog odbora Radiodifuzne ustanove Srbije i Radiodifuzne ustanove Vojvodine i daje predloge i preporuke o programima na jeziku nacionalne manjine;
209
ZAUSTAVLJENI PROCES
5) daje miljenje i predloge Savetu Republike radiodifuzne agencije, u vezi sa informisanjem na jeziku nacionalne manjine; 6) odreuje predstavnika u Savetu Republike radiodifuzne agencije koji uestvuje u njegovom radu bez prava odluivanja, kada se razmatraju pitanja u vezi sa informisanjem na jeziku nacionalne manjine; ) obavlja i druge poslove iz ove oblasti utvrene zakonom i drugim propisima.
akon o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina Sl. list SR , br. 11 2002 Deo drugi SN N N E abrana diskriminacije lan . abranjuje se svaki oblik diskriminacije, na nacionalnoj, etnikoj, rasnoj, jezikoj osnovi, prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama. Organi federacije, republike, autonomne pokrajine, grada i optine ne mogu da donose pravne akte, niti da preduzimaju mere koje su suprotne stavu 1. ovog lana. ere za obezbeenje ravnopravnosti lan 4. Organi vlasti u Saveznoj Republici ugoslaviji mogu u skladu sa Ustavom i zakonom da donose propise, pojedinane pravne akte i da preduzimaju mere u cilju obezbeenja pune i efektivne ravnopravnosti izmeu pripadnika nacionalnih manjina i pripadnika veinske nacije. Organi vlasti e doneti pravne akte i preduzeti mere iz stava 1. ovog lana u cilju popravljanja poloaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini. Propisi, pojedinani pravni akti i mere iz stava 1. ovog lana se ne mogu smatrati aktom diskriminacije.
avno obavetavanje na jezicima nacionalnih manjina lan 1 . Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na potpuno i nepristrasno obavetenje na svom jeziku, ukljuujui pravo na izraavanje, primanje, slanje i razmenu informacija i ideja putem tampe i drugih sredstava javnog obavetavanja. Drava e u programima radija i televizije javnog servisa obezbediti informativne, kulturne i obrazovne sadraje na jeziku nacionalne manjine, a moe da osniva i posebne radio i televizijske stanice koje bi emitovale programe na jezicima nacionalnih manjina. Pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da osnivaju i odravaju medije na svom jeziku.
210
Deo peti I R IS B D N IN abrana naruavanja prava manjina lan 22. abranjuju se mere koje menjaju odnos stanovnitva u oblastima naseljenim nacionalnim manjinama i koje oteavaju uivanje i ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih manjina. akon o javnom in ormisanju Slubeni glasnik RS , br. 4 200 , 61 0 , 1 09 stvarivanje prava posebnih kategorija lica lan . Radi ostvarivanja prava nacionalnih manjina i etnikih zajednica u informisanju na sopstvenom jeziku i negovanju sopstvene kulture i identiteta, Republika obezbeuje deo sredstava ili drugih uslova za rad javnih glasila na jezicima nacionalnih manjina i etnikih zajednica. Radi zatite interesa invalida, hendikepiranih lica i drugih lica sa posebnim potrebama, Republika obezbeuje deo sredstava ili drugih uslova za nesmetano korienje prava ovih lica u javnom informisanju, a posebno slobode primanja ideja, informacija i miljenja. III. N SI ojam javnog glasila lan 11. avna glasila su novine, radio programi, televizijski programi, servisi novinskih agencija, Internet i druga elektronska izdanja navedenih javnih glasila, kao i druga sredstva javnog informisanja koja pomou rei, slike ili zvuka objavljuju ideje, informacije i miljenja namenjene javnoj distribuciju i neodreenom broju korisnika. avno glasilo nema svojstvo pravnog lica. lan 12. Ne smatraju se javnim glasilom, u smislu ovog zakona, periodino izdanje iz odreene strune oblasti namenjeno iskljuivo informisanju ili obrazovanju odreene profesionalne grupe, publikacije, katalozi i programi koji sadre iskljuivo oglase, reklame i informacije namenjene tritu, novine, bilteni i sline publikacije namenjene internom informisanju koje se ne distribuiraju javno, slubena glasila drave, jedinica teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, kao ni druga slubena glasila, a takoe ni leci, plakat i islini oblici javnog obavetavanja. lan 1 . Svake novine sa posebnim nazivom smatraju se posebnim javnim glasilom. Sva izdanja jednih novina koja izlaze pod istim nazivom smatraju se jednim javnim glasilom.
211
ZAUSTAVLJENI PROCES
Svaki pojedini program radija ili televizije smatra se jednim javnim glasilom i u sluaju kada se emitovanje vri na vie od jedne radiofrekvencije. ko se na razliitim radiofrekvencijama emituju razliiti radio ili televizijski programi istog osnivaa javnog glasila, svaki program smatra se posebnim javnim glasilom. Svaki servis agencije koji se posebno distribuira smatra se posebnim javnim glasilom. sniva javnog glasila lan 14. avno glasilo moe osnovati domae pravno lice (osniva javnog glasila). avno glasilo upisuje se u Registar javnih glasila. Osniva pravnog lica koje je osniva javnog glasila moe biti svako domae ili strano pravno ili fiziko lice, u skladu sa zakonom. Osniva javnog glasila ne mogu biti, ni posredno ni neposredno, drava i teritorijalna autonomija, kao ni ustanova, preduzee i drugo pravno lice koje je u pretenom delu u dravnoj svojini ili koje se u celini ili pretenim delom finansira iz javnih prihoda, osim ukoliko je to predvieno posebnim zakonom kojim se ureuje oblast radiodifuzije. Izuzetno od stava 3. drava moe posebnim zakonom osnovati novinsku agenciju. lan 14a. Osniva javnog glasila ne moe preneti niti na drugi nain raspolagati pravom na javno glasilo ili pravom na izdavanje javnog glasila. Ugovor ili drugi pravni posao koji za predmet ima prenos, odnosno drugo raspolaganje pravima iz stava 1. ovog lana nitav je. U sluaju prestanka javnog glasila brisanjem iz registra javnih glasila ili na drugi nain, odnosno prestanka tampanja ili izdavanja javnog glasila, nije dozvoljeno osnivanje javnog glasila pod istim ili slinim imenom koje moe izazvati zabunu u pogledu identiteta javnog glasila. abrana iz stava 3. ovog lana vai godinu dana poev od dana izdavanja poslednjeg primerka javnog glasila koje je prestalo da postoji, odnosno koje se ne tampa, odnosno ne izdaje. U sluaju povrede zabrane iz stava 3. ovog lana, kao i u sluaju izdavanja javnog glasila koje nije upisano u Registar javnih glasila, nadleni javni tuilac duan je da bez odlaganja pokrene postupak za privredni prestup pred nadlenim sudom i zatrai izricanje mere privremene obustave delatnosti izdavanja javnog glasila. Sud e u roku od 12 sati od podnoenja predloga javnog tuioca, u skladu sa zakonom, izrei osnivau meru privremene obustave delatnosti izdavanja javnog glasila do pravosnanog okonanja postupka iz stava 5. ovog lana. U postupku za izricanje mere iz stava 6. ovog lana shodno se primenjuju odredbe lana 24. ovog zakona. lan 14b. Registar javnih glasila vodi organizacija nadlena za voenje registra privrednih subjekata.
212
inistar nadlean za poslove javnog informisanja blie ureuje nain voenja registra javnih glasila. lan 14v. Organizacija koja vodi registar javnih glasila jednom meseno, na zahtev republikog organa uprave nadlenog za poslove javnog informisanja, dostavlja izvod iz registra javnih glasila sa podacima o osnivaima javnih glasila. Izvod iz registra javnih glasila iz stava 1. ovog lana sadri naziv i matini broj za svakog osnivaa javnog glasila, podatak o novanom delu osnovnog kapitala, kao i pregled svih javnih glasila iji je osniva. Organ uprave iz stava 1. ovog lana dostavlja izvod iz registra javnih glasila organizaciji koja sprovodi postupak prinudne naplate. Organizacija koja sprovodi postupak prinudne naplate u roku od tri dana od dana prijema izvoda iz stava 1. ovog lana dostavlja organu uprave nadlenom za poslove javnog informisanja podatke o prinudnoj naplati za svakog od osnivaa javnih glasila koji su navedeni u tom izvodu, sa posebnom naznakom o periodu obustave svih plaanja. I . DIS RIB I NI SI Sloboda distribucije javnih glasila lan 1 . Distribucija domaih i stranih javnih glasila slobodna je. abrana diskriminacije na tritu javnih glasila lan 16. ice koje se bavi distribucijom javnih glasila ne sme da odbije da distribuira neije javno glasilo bez opravdanog komercijalnog razloga, kao ni da za distribuciju javnog glasila postavlja uslove koji su suprotni trinim principima. Osniva javnog glasila ija je distribucija obustavljena u celosti ili u znaajnom delu povredom zabrane iz stava 1. ovog lana ima pravo da pred nadlenim sudom zahteva naknadu tete koju je usled toga pretrpeo. U sluaju da u postupku iz stava 2. ovog lana utvrdi da je dolo do povrede zabrane iz stava 1. ovog lana, sud e naknadu za pretrpljenu tetu odmeriti najmanje prema vrednosti prodatog oglasnog prostora za sve brojeve javnog glasila koji nisu distribuirani povredom zabrane iz stava 1. ovog lana. U odsustvu dokaza o takvoj vrednosti za sve ili neke od brojeva javnog glasila smatrae se da je ta vrednost za svaki takav broj jednaka vrednosti prodatog oglasnog prostora u prvom broju javnog glasila koji nije distribuiran. Postupak po zahtevu iz stava 2. ovog lana hitan je. U postupku iz stava 2. ovog lana nadleni sud e na predlog osnivaa javnog glasila odrediti privremenu meru kojom e obavezati lice koje se bavi distribucijom javnih glasila da do pravnosnanog okonanja postupka nastavi da obavlja distribuciju predmetnog javnog glasila. Po predlogu iz stava 5. ovog lana nadleni sud odluuje u roku od osam dana od dana podnoenja predloga, i svoju odluku odmah dostavlja osnivau javnog glasila, odgovornom uredniku javnog glasila i licu koje se bavi distribucijom javnih glasila.
213
ZAUSTAVLJENI PROCES
akon o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima Sl. list S eunarodni ugovori , br. 1 od 2 . decembra 200 lan 11. 1. Drave lanice preuzimaju obavezu da za one koji koriste regionalne ili manjinske jezike na teritoriji na kojoj se ovi jezici govore, u skladu sa situacijom svakog od jezika, do stepena do kojeg javne vlasti, direktno ili indirektno, imaju nadlenost, mo ili igraju odgovarajuu ulogu u ovoj oblasti, i potujui princip nezavisnosti i autonomnosti sredstava javnog informisanja: a) (iii) omogue odgovarajue odredbe zahvaljujui kojima bi prikazivai programa ponudili sadraje na regionalnim ili manjinskim jezicima; b) (ii) ohrabre ili olakaju redovno emitovanje radio programa na regionalnim ili manjinskim jezicima; c) (ii) ohrabre ili olakaju redovno emitovanje televizijskog programa na regionalnim ili manjinskim jezicima; d) ohrabre ili olakaju proizvodnju i distribuciju audio ili audiovizuelnih radova na regionalnim ili manjinskim jezicima; e) (i) ohrabre ili olakaju stvaranje i ouvanje makar jednih novina na regionalnim ili manjinskim jezicima; ili f) (ii) primjene postojee mjere finansijske podrke i na audiovizuelnu produkciju na regionalnim ili manjinskim jezicima; 2. Drave lanice preuzimaju obavezu da garantuju slobodu direktnog prijema radio i televizijskog programa iz susjednih zemalja, na jeziku koji je isti ili slian regionalnom ili manjinskom jeziku, kao i da se ne suprostavljaju reemitovanju radio i televizijskih programa iz susjednih zemalja na ovom jeziku. Oni se, pored toga, zalau da osiguraju da se nee postavljati nikakva ogranienja pravu na slobodu izraavanja i slobodnu cirkulaciju informacija u okviru pisane tampe na jeziku koji je isti ili slian regionalnom ili manjinskom jeziku. Uivanje ovih sloboda, poto sobom nosi odgovarajue dunosti i odgovornosti, moe da bude podvrgnuto takvim formalnostima, uslovljavanjima, ograniavanjima ili kaznama koje su propisane zakonom i koje su nune u demokratskom drutvu, u interesu nacionalne bezbjednosti, teritorijalnog integriteta ili javne sigurnosti, radi sprjeavanja nereda ili zloina, radi zatite zdravlja i morala, radi zatite ugleda ili radi zatite informacija koje su primljene u povjerenju, ili za odravanje autoriteta i nepristrasnosti sudstva. 3. Drave lanice preuzimaju obavezu da obezbjede da interesi korisnika regionalnih ili manjinskih jezika budu predstavljeni i uzeti u obzir tako to se mogu stvarati odgovarajua tijela koja bi bila u skladu sa zakonom i odgovornostima koje postoje kada se garantuje sloboda i pluralizam medija.
214
III. RI RI E I
.1.
NI IN ERES
Reformom cjelokupnog sistema javnog informisanja obezbjediti status javnog interesa informisanje nacionalnih manjina (manjinskih nacionalnih zajednica) na njihovom manjinskom jeziku. U skladu sa tim, radi ostvarivanja javnog interesa u oblasti informisanja, drava u svom budetu obezbjeuje neophodna budetska za (su)finansiranje programa i projekata na jezicima nacionalnih manjina (manjinskih nacionalnih zajednica). U budetima lokalnih samouprava u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi obezbjediti posebnu budetsku liniju za obezbjeenje prava na informisanje (obavjetavanje) pripadnika bonjake nacionalne zajednice na bosanskom jeziku, finansiranjem projekata u oblasti tampanih i elektronskih medija, sufinansiranjem programa i radio i televizijske produkcije koji imaju za cilj ouvanje, zatitu i unapreenje nacionalnog identiteta sandakih Bonjaka i unapreenje ostvarivanja prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice na nivou lokalne samouprave.
.2.
NI
EDI I
U oblasti tampanih medija obezbjediti primjenu evropskih standarda i preuzetih meunarodnih obaveza (Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima i dr.), kroz ouvanje bar jednog tampanog medija na bosanskom jeziku i projektno finansiranje istraivakog novinarstva na bosanskom jeziku i programskih sadraja koji imaju za cilj ouvanje i afirmaciju nacionalnog identiteta i kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. U budetu Republike, nadlenih ministarstava i drugih institucija i ustanova obezbjediti finansiranje tampanih medija na bosanskom jeziku uz potovanje i primjenu mehanizma steenih prava.
. .E E
R NS I
EDI I
. .1. Regionalni javni servis Reformom sistema javnog informisanja, pored Radio elevizije Srbije i Radio elevizije Vojvodine, predvidjeti postojanje i regionalnih radiodifuznih ustanova kao javnih servisa, u okviru ega i Regionalnog javnog servisa Sandaka. Regionalni javni servis Sandaka pokrivao bi podruje est sandakih optina u kojima u pretenom i najveem broju ive pripadnici bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Uspostavljanjem Regionalnog javnog servisa Sandaka obezbjedilo bi se efikasnije i djelotvornije zadovoljenje potrebe za informisanjem stanovnitva sandakog regiona o svim temama i sadrajima od javnog interesa na regionalnom i lokalnom nivou, kao i posebno potrebe informisanja sandakih Bonjaka, koji u pretenom i najveem broju ive na podruju Sandaka.
215
ZAUSTAVLJENI PROCES
Produkcija programa Regionalnog javnog servisa Sandaka treba posebno da odraava raznolikost kulture, ivotnih i drugih uslova u regionu, kao i podrku regionalnim kulturnim, sportskim i drugim aktivnostima i vrijednostima u regionu i lokalnih zajednica u njemu. Regionalni javni servis Sandaka je poseban nezavisni emiter, iji osniva mogu biti najmanje dvije jedinice lokalne samouprave. Na status Regionalnog javnog servisa Sandaka saglasnost daje Bonjako nacionalno vijee. Regionalni javni servis Sandaka se finansira iz jedinstvene radio televizijske pretplate koja se ostvaruje na dravnom nivou, finansiranjem posebnih programa od strane drave za potrebe ostvarenja prava na informisanje na maternjem bosanskom jeziku za pripadnike bonjake nacionalne zajednice koja u pretenom i najveem broju ivi na podruju Sandaka, finansiranjem od strane jedinica lokalne samouprave, kao i od komercijalnih prihoda. . .2. Radiodi uzne oblasti U skladu sa ustavnim i zakonskim odredbama o zatiti prava i sloboda pripadnika nacionalnih manjina, reformom sistema radiodifuzije redefinisati postojee radiodifuzne oblasti u Srbiji i na taj nain obezbjediti potpunije i sveobuhvatnije mehanizme zatite i ostvarenja prava sandakih Bonjaka i ostalih manjinskih nacionalnih zajednica, u skladu sa Ustavom i zakonom. Reformisanim sistemom radiodifuzije podruje est sandakih optina u kojima u pretenom i najveem broju ive sandaki Bonjaci svrstati u jednu radiodifuznu oblast. . . . Redakcija na bosanskom jeziku pri R S u Pri avnoj radiodifuznoj ustanovi Radio elevizija Srbije formirati posebnu redakciju na bosanskom jeziku. Redakcija na bosanskom jeziku pri R S-u priprema poseban program na bosanskom jeziku, posveen posebno ouvanju nacionalnog identiteta i promociji kulturnih i sveukupnih nacionalnih vrijednosti bonjake nacionalne zajednice. Osnovni cilj formiranja Redakcije programa na bosanskom jeziku je nepristrasno, blagovremeno, potpunije i sveobuhvatnije informisanje pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, kao i afirmacija, njegovanje i dalje unaprjeenje njihovih tradicionalnih nacionalnih vrijednosti, u skladu sa zakonom i meunarodnim standardima. Program Redakcije na bosanskom jeziku usmjeren je ka ostvarivanju i afirmaciji nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice, u smislu ouvanja, njegovanja i afirmacije njihovih nacionalnih vrijednosti, tradicije, kulture i cjelokupnog nacionalnog identiteta uopte. Program Redakcije na bosanskom jeziku je opteg programskog opredjeljenja i sadri priloge informativnog, kulturnog, vjerskog, naunog, obrazovnog, djeijeg, dokumentarnog, zabavnog, muzikog i sportskog sadraja i karaktera.
216
Pored ostalog, program Redakcije treba da doprinese i podizanju opteg kulturnog i saznajnog nivoa graana uopte. U pripremi i realizaciji programa primjenjivae se svi zakonom i strukom propisani standardi. Posebno, program ne moe imati nikakav sadraj koji je na bilo koji nain protivan opteprihvaenim, univerzalnim ljudskim vrijednostima, odnosno sadraj koji na bilo koji nain dovodi ili vrijea nacionalna i druga osjeanja drugih.
Novi Pazar, 1 . avgust 2011. god. Izvrni odbor BNV uhedin Fijuljanin, ef Resora za kulturu i informisanje
217
ZAUSTAVLJENI PROCES
2016. I. II. 1.
218
219
ZAUSTAVLJENI PROCES
2.
220
2.1. 2.2. - - - - -
221
ZAUSTAVLJENI PROCES
- - - - - - -
222
2.3. 3. -
223
ZAUSTAVLJENI PROCES
4.
224
5. - - - - -
225
ZAUSTAVLJENI PROCES
6.
226
7. ,
227
ZAUSTAVLJENI PROCES
8. 9. 10.
228
III. 1.
229
ZAUSTAVLJENI PROCES
- - - - - - -
230
2. -
231
ZAUSTAVLJENI PROCES
- 3. 4.
232
- 5. 6. 7.
233
ZAUSTAVLJENI PROCES
IV. 1. 2.
234
3. V. 1.
235
ZAUSTAVLJENI PROCES
- 2. -
236
- must carry
237
ZAUSTAVLJENI PROCES
3. 3.1.
238
3.2. 3.3. -
239
ZAUSTAVLJENI PROCES
3.4.
3.5. 4. - -
240
5. -
241
ZAUSTAVLJENI PROCES
6. 7. . - VI. 1.
242
- 1.1. - - 1.2.
243
ZAUSTAVLJENI PROCES
1.3. - 1.4. IPTV 2. -
244
245
ZAUSTAVLJENI PROCES
29, 40, 43, 55, 58, 59, 69 34, 39, 40, 43, 58, 62, 64 29, 32, 51, 55, 59, 63, 69
UHF DVB-T
24, 30, 41, 48, 54, 61, 66
25, 31, 37, 42, 49, 56, 60 43, 50, 51, 53, 59, 68 22, 28, 33, 45, 57, 62, 64
32, 34, 37, 42, 47, 49, 52 26, 29, 35, 40, 46, 67, 69 23, 36, 39, 50, 56, 59, 63
23, 24, 41, 43, 52, 59, 63, 66, 68
27, 33, 38, 42, 45, 55, 57, 60, 64 22, 25, 28, 31, 37, 44, 50, 58 65
22, 24, 28, 32, 34, 41, 51, 61, 66
35, 39, 43, 49, 54, 59, 62, 63, 69
21, 31, 44, 46, 48, 58, 67
3. -
246
- - Facilitating the release of the digital dividend in the European Union - -
247
ZAUSTAVLJENI PROCES
VII. 1. - 1.1. 1.2.
248
- 1.3. 2. VIII . 1.
249
ZAUSTAVLJENI PROCES
2.
250
8.3.
- -
251
ZAUSTAVLJENI PROCES
IX.
252
253
X.
254
III
Kultura
R.br 139-02/2011 RE B I SRBI inistarstvo kulture, in ormisanja i in ormacionog drutva redrag arkovi, ministar Vlajkovieva 3 11000 Beograd arkoviu,
Potovani gospodine
Povodom obruavanja dijela bedema na lokalitetu Novopazarske gradske tvrave, Bonjako nacionalno vijee trai od Vlade Republike Srbije, inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva i ostalih nadlenih organa, institucija i ustanova, preduzimanje hitnih mjera na sanaciji nastale tete, kao i sprovoenje programa sveobuhvatne obnove i zatite ovog izuzetno znaajnog spomenika kulture sandakih Bonjaka. Novopazarska gradska tvrava sa ulom otriljom je jedan od najznaajnijih historijskih graevinskih kompleksa u Novom Pazaru. Iako se kompleks tvrave nalazi pod zatitom drave kao spomenik kulture od velikog znaaja i kao prvi na listi prioriteta koje je Bonjako nacionalno vijee u vie navrata predalo zahtjev svim resornim ministrima u Vladama Republike Srbije poev od 2003.godine i koje je ve decenijama preputeno propadanju i nebrizi nadlenih organa i ustanova zatite. Bonjako kulturno naslijee na podruju Novog Pazara, Sandaka i cijele Srbije, znaajan je dio sveukupnog kulturnog naslijea i historijskog bogatstva Republike Srbije i, u skladu sa tim, Bonjako nacionalno vijee trai od nadlenih dravnih organa njegovu cjelokupnu sistemsku zatitu i ouvanje. Bonjako nacionalno vijee jo jednom trai od Vlade Republike Srbije hitno formiranje avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji kao mehanizma za ostvarenje naprijed navedenog cilja i sprjeavanje dalje devastacije i uruavanja kulturne batine sandakih Bonjaka. Samo nekoliko dana, nakon mog dramatinog obraanja u Narodnoj skuptini Republike Srbije, povodom visedecenijskog zapostavljanja ukupnog kulturnog nasljea Bonjaka u Srbiji desila se ova tragedija sa nesagledivim posljedicama.
257
ZAUSTAVLJENI PROCES
Pozivam Vas, da hitno posjetite Novi Pazar i preuzmete odgovornost, da ete kao resorni ministar u Vladi Repiblike Srbije na prvoj narednoj sjednici Vlade predloiti mjere za hitnu sanaciju i revitalizciju Novopazarske tvrdjave sa ulom otriljom, kao i da podrite usvajanje Odluke o formiranju avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republiki Srbiji o emu postoji Elaborat sa svom prateom dokumentacijom koja je predata dana 1 . februara 2011.godine u ministarstvu, kao i 23. maja ove godine lino Vama uruena. U Novom Pazaru, 25.05.2011.godine Predsjednik Izvrnog odbora i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
258
259
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 16 02 2011
RE B I SRBI inistarstvo kulture, in ormisanja i in ormacionog drutva redrag arkovi, ministar Vlajkovieva 3 11000 Beograd
Potovani, Na osnovu Vaeg dopisa broj 650-00-4/2011-06 od 13.juna 2011.godine, dostavljamo Vam spisak odabranih naslova, za potrebe javnih biblioteka na teritoriji Republike Srbije. Spisak za otkup publikacija na jeziku bonjake nacionalne manjine: R.br 45/1 45/2 Ime autora uhedin Fijuljanin Esad Dudevi Naslov publikacije Sandaki Bonjaci Sandak multietnika regija odina izdanja 2010 2010 Prodajna knjiarska cijena 1. 00,00 1.000,00
R.br - sa D-a sa spiskom svih prijavljenih naslova koji je bio u prilogu Vaeg dokumenta.
S potovanjem, U Novom Pazaru, 21.06.2011.godine Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea a lma usi, dipl.pravnik
260
261
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br 1
02 2011
RE B I SRBI inistarstvo kulture, in ormisanja i in ormacionog drutva redrag arkovi, ministar Vlajkovieva 3 11000 Beograd
Potovani g-dine
inistre,
Podsjeam Vas da smo 06.aprila i 2 .juna 2011.godine odrali sastanke u Vaem kabinetu u Beogradu, na kojim smo definisali nekoliko pitanja ijim rjeavanjem bi sandaki Bonjaci u Republici Srbiji djelimino poeli da ostvaruju svoja prava u oblasti kulture, zatite kao i unaprjeenja bonjakog kulturnog nasljea. o prije svega znai osnivanje avoda za kulturu sandaki o njaka u Republi i Srbiji kao krovne kulturne institucije, a koju bi osnovala Vlada Republike Srbije. avod bi se bavio zatitom i unaprjeenjem materijalnog i nematerijalnog kulturnog nasljea sandakih Bonjaka. atim je bilo govora o finansiranju tradicionalnih kulturnih manifestacija, kao to su Smotra bonjakih narodnih igara (SBONI), Festival sandakih sevdalinki (FESS) i Sandaki knjievni susreti (S S), zatim o nastavku finansiranja asopisa za drutveni ivot i kulturu sandakih Bonjaka Bonjaka rije , o daljem finansiranju nedjeljnika Sandake novine , o otkupu knjiga iz bonjake historije i kulture za potrebe javnih biblioteka na teritoriji Republike Srbije, o mogunostima podrke inistarstva kulture, informisanja i informacionaog drutva u realizaciji projekta formiranja Redakcije na bosanskom jeziku i drugim manjinskim jezicima pri avnoj radiodifuznoj ustanovi (R Su), kao i mnogim drugim otvorenim problemima u oblasti kulture. Prilikom sastanka odranog 06.aprila 2011.godine u Vaem kabinetu, postignut je naelni dogovor o ideji da Vi, kao resorni ministar na osnovu Elaborata i odluke koju e sainiti Odbor za kulturu BNV-a pokrenete inicijativu na Vladi Republike Srbije o osnivanju avoda za kulturu sandaki o njaka u Republi i Srbiji. akoe je dogovoreno da date punu podrku projektima sa kojim je Bonjako nacionalno vijee ampliciralo kod inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva. Na sastanku od 2 .juna na kojem su uestvovali inistar bez portfelja u Vladi Republike Srbije dr Sulejman Ugljanin i Danijela Filipovi Vaa efica kabineta, i tom prilikom dogovoreno je da se Odluka i Elaborat o avodu za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u skladu sa zakonom, proslijede Predsjedniku Vlade Republike Srbije dr irku vetkoviu.
262
Osim toga, dogovoreno je da Vi, kao resorni ministar preuzmete inicijativu u proceduri formiranja ancelarije Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture u Novom Pazaru, kao i da uz pomo meunarodnih organizacija iz ove oblasti u skladu sa Beogradskom deklaracijom o zatiti kulturnog nasljea, ukljuujui UNES O i ursku razvojnu agenciju I , preduzmete odgovarajue mjere o hitnoj sanaciji Novopazarske tvrave i drugih spomenika kulture iz bonjakog kulturnog nasljea, ija je hitna zatita i revitalizacija neophodna. U razgovoru je konstatovano da se ministarstvo nije dralo preporuka BNV o nekoliko projekata koji su bili na onkursu za sufinansiranje od strane inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva. akoe je dogovorena posjeta Novom Pazaru, delegacije inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva na elu sa Vama, kao i ef misije OEBS-a u Srbiji, kojom prilikom biste se na licu mjestu upoznali sa situacijom na terenu. Ovom prilikom je dogovoreno da zbog nedostatka sredstava u budetu, a na zahtjev BNV-a, odobrite neophodna sredstva iz budetske rezerve ministarstva za nastavak finansiranja Festivala sandake sevdalinke (FESS) i asopisa za drutveni ivot i kulturu sandakih Bonjaka Bonjaka rije . Potovani inistre, u toku ove nedjelje dobiete zahtjeve Bonjakog nacionalnog vijea za sufinansiranje Festivala sandake sevdalinke (FESS) i asopisa za drutveni ivot i kulturu sandakih Bonjaka Bonjaka rije , u skladu sa dogovorom. Prijedlog odluke i Elaborat o avodu za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji proslijeen je Predsjedniku Vlade Republike Srbije dr irku vetkoviu.
S potovanjem,
U Novom Pazaru, 04.0 .2011.godine
Predsjednik Izvrnog odbora i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
263
ZAUSTAVLJENI PROCES
R. br. 1 9 02 2011
RE
B I SRBI D RE B I E SRBI E redsjedniku lade i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine Dr irku vetkoviu RED E rijedlog za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji Potovani -dine Predsjednie, U skladu sa l. 25. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , br. 2/09), a u cilju poboljanja stanja u oblasti ostvarivanja Ustavom i zakonom zajemenih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, podnosimo prijedlog za osnivanje avoda za kulturu sandaki o njaka u Republi i Srbiji . Osnovni cilj osnivanja avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji je zatita i afirmacija kulturnog nasljea Bonjaka u Republici Srbiji, u kom smislu bi avod bio jedinstvena institucija na nivou Republike Srbije koja se sistematski stara o cjelokupnom kulturnom nasljeu sandakih Bonjaka u Srbiji. avod bi funkcionisao po principu rada istih institucija koje imaju skoro sve ostale manjinske zajednice u Republici Srbiji, kao posebno pravno lice. olimo Vas da ovaj prijedlog razmotrite hitno i na Vladi Srbije predloite donoenje Odluke o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka, prema priloenom prijedlogu. U prilogu akta dostavljamo Vam: - elaborat o osnivanju avoda; - prijedlog odluke o osnivanju avoda. S potovanjem, U Novom Pazaru, 04. 0 . 2011.godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
264
R.br. 1 4 02 2011 INIS RS RE, IN R IS N I IN R I N DR RE B I E SRBI E inistru, dinu redragu arkoviu lajkovieva BE R D
RED E ahtjev za su inansiranje izdavanja asopisa za kulturu i drutveni ivot sandakih Bonjaka Bonjaka rije u 2011. godini
Potovani -dine
inistre,
U skladu sa dogovorom na sastanku u Veem kabinetu dana 2 .06.2011.godine aljem Vam ovaj zahtjev. U saradnji sa inistarstvom kulture Republike Srbije, od 2006. godine Bonjako nacionalno vijee (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine) zapoelo je izdavanje asopisa za kulturu i drutveni ivot sandakih Bonjaka Bonjaka rije . S obzirom na izuzetan znaaj koji asopis ima za pripadnike bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, njihov nacionalni identitet i, posebno, za unapreenje istraivakog rada u oblasti kulture i izdavake djelatnosti na bosanskom jeziku, molimo Vas da Vae ministarstvo odobri potrebna sredstva za nastavak izdavanja asopisa i u 2011. godini.
I.
IS R
asopis Bonjaka rije pokrenut je odlukom Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea od 2 . 03. 2005. godine, kao asopis za kulturu i drutveni ivot sandakih Bonjaka. Osnovni cilj osnivanja asopisa je njegovanje, afirmacija i promocija bonjakih nacionalnih vrijednosti, kao i univerzalnih ljudskih vrijednosti uopte. asopis tretira teme iz drutvenog ivota i kulture bonjakog naroda u Republici Srbiji, kao i sva druga drutvena pitanja, probleme i pojave koji su od znaaja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, kao i pitanja i pojave koje znaajno utiu ili mogu uticati na bonjaki nacionalni identitet. U tom smislu projekat je od nacionalnog i regionalnog znaaja.
265
ZAUSTAVLJENI PROCES
asopis, prema planu, izlazi tromjeseno (etiri puta u toku godine) na bosanskom jeziku, latininim pismom. Realizacija projekta u 2011. godini odvijala bi se izdavanjem jednog dvobroja asopisa za period januar - jun 2011. godine i dva redovna broja: jul - seprembar i oktobar - decembar 2011. godine. asopis nije komercijalnog tipa. Izdavai asopisa su Bonjako nacionalno vijee (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine) sa sjeditem u Novom Pazaru i entar za bonjake studije sa sjeditem u utinu. U prethodnom periodu asopis je sufinansiralo inistarstvo kulture Republike Srbije.
II. I
Osnovni cilj asopisa je njegovanje, afirmacija i promocija nacionalnih vrijednosti i izdavatva sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. E I
III.
NI RE
- firmacija nacionalnog identiteta i kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji; - Promocija kulturnog naslijea sandakih Bonjaka u Republici Srbiji; - Promocija naunog, kulturnog i knjievnog stvaralatva sandakih Bonjaka u Republici Srbiji; - Poboljanje izdavake djelatnosti na bosanskom jeziku u Republici Srbiji; - Podsticanje istraivakog rada u oblasti kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji.
I .
RISNI I
- Pripadnici bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji; - Nauna i druga struna javnost; - ladi istraivai i stvaraoci.
. REI
N E
Ureivaka koncepcija asopisa zasniva se na rublikama. Osnovne rubrike u asopisu su: - ema broja (obrauje odreenu, u datom trenutku znaajnu temu iz drutvenog ivota Bonjaka u Srbiji); - istorija (rubrika tretira pojedine teme iz historije bonjakog naroda kroz feljtone i nauno-istraivake radove); - ultura (teme iz oblasti kulturnog stvaralatva i tradicije bonjakog naroda); - Nauka (razliite naune teme i istraivanja); - Dokumenti (prikaz i obrazloenje dokumenata znaajnih za bonjaku nacionalnu zajednicu);
266
- Specijalni dodatak ktivnosti Bonjakog nacionalnog vijea (aktivnosti odbora i radnih tijela nacionalnog savjeta.
I.
SN
NI E NI I
- Format: 4 - Obim: 0 - 100 strana - Vrsta papira: kunsdruk 115 g - Vrsta tampe: kombinacija kolor - crno-bijela - ira: 00 primjeraka
II. RE
RI R
asopis ureuje Redakcija na elu sa glavni i odgovornim urednikom (dr. Redep krijelj). a potrebe pripreme asopisa angauju se i tehniki urednik, lektor i korektor, sekretar redakcije, kao i potreban broj honorarnih saradnika. Izdavai asopisa su Bonjako nacionalno vijee (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine) i entar za bonjake studije. U svim fazama realizacije projekta na transparentan nain bi bila informisana javnost da je u sufinansiranju projekta uestvovalo inistarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije. III. B D E R E
R. br.
pis trokova
kupan iznos
raeni iznos od inistarstva
1. 2. 3. 4. 5. 6.
rokovi tampe (tri broja) rokovi honorara za saradnike rokovi distribucije elefonske i druge komunikacione usluge rokovi zakupa prostorija za redakciju N
0.000,00 1.21 .000,00 46.500,00 36.000,00 120.000,00 2.092. 00,00
624.000,00 609.000,00 46.500,00 0 0 1.2 9. 00,00
pis trokova 1. rokovi tampe odnose se na tampanje ukupno 3 broja (jednog dvobroja i dva redovna broja) po pojedinanoj cijeni od 260.000 dinara, to je ukupno 0.000 dinara. Od inistarstva se trai uee u sufinansiranju u iznosu od 0% ili 624.000 dinara.
267
ZAUSTAVLJENI PROCES
2. rokovi honorara za saradnike odnosi se na angaovane lanove redakcije i honorarne saradnike asopisa u ukupnom iznosu za saradnika, po pojedinanom iznosu od 5 .000 dinara (sa ukljuenim porezima i doprinosima), to je ukupno za 3 broja 1.21 .000 dinara. Od inistarstva se trai uee u sufinansiranju u iznosu od 50% ili 609.000 dinara. 3. rokovi distribucije se odnose na distribuciju asopisa na adrese ministarstava, ambasada, poslanikih grupa, ustanova, institucija i drugih organizacija. Po broju ti trokovi iznose 15.500 dinara, odnosno u ukupnom iznosu za 3 broja 46.500 dinara. Od inistarstva se trai uee u sufinansiranju od 46.500 dinara. 4. elefonske i druge komunikacione usluge se odnose na opisane trokove za pripremu asopisa i oni su projektovani na 6.000 dinara mjeseno, odnosno u ukupnom iznosu za naznaeni period od 36.000 dinara. Od inistarstva se ne trai uee za ovu stavku. 5. rokovi zakupa prostorija za redakciju se odnose na zakup prostorija za potrebe redakcije asopisa, od po 20.000 mjeseno, to za traeni period (6 mjeseci) iznosi 120.000 dinara. Od inistarstva se ne trai sufinansiranje ove stavke. Sredstva za realizaciju projekta prebacila bi se na raun izdavaa a njihovo pravdanje vrilo bi se na osnovu relevantne knjigovodstvene dokumentacije.
I .
S obzirom na znaaj koji ima asopis sa aspekta ostvarenja nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice, kao i sa aspekta kulturnog stvaralatva u Republici Srbiji uopte, molimo Vas da ovaj zahtjev razmotrite to hitnije i odobrite nam traena sredstva, odnosno uestvujete u sufinansiranju izdavanja asopisa u 2011. godini. S potovanjem, U Novom Pazaru, 0 . 0 . 2011. god. ef resora za kulturu i informisanje BNV uhedin Fijuljanin, dipl. polit. Predsjednik Izvrnog odbora BNV Esad Dudevi, dipl. sociolog
lavni i odgovorni urednik asopisa Dr Redep krijelj
268
R.br. 1 INIS RS RE, IN R IS N I IN R I N DR RE B I E SRBI E inistru, dinu redragu arkoviu lajkovieva BE R D
02 2011
RED E sevdalinke
ahtjev za su inansiranje odravanja ESS 2011.
estivala sandake
Potovani -dine
inistre,
U skladu sa dogovorom na sastanku u Veem kabinetu dana 2 .06.2011.godine aljem Vam ovaj zahtjev. inistarstvo kulture Republike Srbije u prethodnih nekoliko godina finansijski je podralo odravanje Festivala sandake sevdalinke (FESS) u Novom Pazaru. S obzirom na izuzetan znaaj koji ima ova manifestacija, molimo Vas da odobrite potrebna finansijska sredstva i uestvujete u sufinansiranju odravanja petog po redu festivala u 2011. godini.
I.
IS R
Festival sandake sevdalinke (FESS) je tradicionalna manifestacija koju realizuje Bonjako nacionalno vijee (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine), uz podrku i sufinansiranje inistarstva kulture Republike Srbije. Festival sandake sevdalinke (FESS) je osnovan odlukom Bonjakog nacionalnog vijea (Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine), 23. jula. 2005. godine, kao centralna kulturna manifestacija sandakih Bonjaka u Srbiji. ilj odravanja manifestacije je cilj zatita i promocija sandake sevdalinke kao meunarodno priznate kulturne vrijednosti koju batini bonjaki narod. Prvi Festival sandake sevdalinke (FESS) odran je u Novom Pazaru, 2 . septembra 2005. godine. Festival je po svom karakteru meunarodni s obzirom da na njemu nastupaju izvoai iz nekoliko zemalja regiona.
269
ZAUSTAVLJENI PROCES
U dosadanjem periodu odrana su etiri festivala i sve je sufinansiralo inistarstvo kulture Republike Srbije. bog nedostatka finansijskih sredstava u posljednje dvije godine izostalo je odravanje manifestacije.
II. I
Ouvanje i njegovanje muzikog narodnog stvaralatva pripadnika bonjake nacionalne zajednice - ouvanje i popularuzacija lirske narodne pjesme sevdalinke kao osobenog literarnog i muzikog umjetnikog izraza Bonjaka. E I
III.
NI RE
- Popularizacija narodne pjesme sevdalinke; - Podsticanje istraivakog rada o muzikom stvaralatvu Bonjaka; - Podsticanje muzikog stvaralatva mladih; - Podsticanje audio i video produkcije; - Podsticanje uspostavljanja saradnje u regionu.
I .
RISNI I
- Pripadnici bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji; - ladi istraivai i stvaraoci. . RE I I R E
Peti Festival sandake sevdalinke realizovao bi se tako to bi se za odabrane materijale na predtakmienjima i audicijama odredili uesnici zavrne manifestacije festivala, koji bi bio odran u Novom Pazaru, u zadnjem kvartalu 2011. godine. avrna manifestacija realizovala bi se u dvije festivalske veeri na kojima bi bile izvedene odabrane kompozicije i to: - prve veeri petnaest kompozicija, uz pratnju muziara na tradicionalnim narodnim instrumentima (saz i argija) i tamburakih orkestara (tzv. Vee saza); - druge veeri petnaest kompozicija u interpretaciji vokalnih solista sa svih prostora bive ugoslavije, u pratnji velikog Narodnog orkestra R S-a. jesto odravanja zavrnih festivalskih koncerata je kulture u Novom Pazaru. oncertna dvorana Doma
Festival bi bio sniman sa najmanje etiri kamere i u saradnji sa regionalnim i lokalnim V stanicama iz Novog Pazara i susjednih gradova emitovan na programu na podruju koje one pokrivaju. Snimljeni materijal bi se naknadno obradio i izradio audio i video zapis.
270
Projektom je predvieno je da u njegovoj realizaciji uestvuje 55 uesnika i to: - voditeljski par (2 lana); - Narodni orkestar ( lanova); - vokalni solisti (15 izvoaa); - tamburaki orkestri (5 orkestara sa ukupno 30 lanova). U svim fazama realizacije projekta na transparentan nain bi bila informisana javnost da je u sufinansiranju manifestacije uestvovalo inistarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije.
I. B D E
R. br.
pis trokova
kupan iznos
raeni iznos od inistarstva
1.
Izrada i emitovanje reklamnog spota (30 sec. 3 puta dnevno, 15 dana) Izrada plakata i flajera Izrada scenografije i efekti Iznajmljivanje ozvuenja i rasvjete Smjetaj i ishrana uesnika zavrne manifestacije Putni trokovi tamburakih orkestara (po priloenom raunu) Putni trokovi solista (po putnom nalogu) onorar za lanove Narodnog orkestra ( 50.000 din.) onorar za vokalne soliste (15 10.000 din.) akup koncertne dvorane (dvije veeri po 5.000 din.)
90.000,00
45.000,00
2. 3. 4. 5. 6.
60.000,00 150.000,00 160.000,00 440.000,00 225.000,00
609.000,00 5.000,00 0.000,00 220.000,00 125.000,00
. . 9. 10.
120.000,00 400.000,00 150.000,00 150.000,00 440.000,00
60.000,00 200.000,00 5.000,00 5.000,00 220.000,00
11. Snimanje i umnoavanja audio i video zapisa (2000 kom. 220 din.) 12. Organizacija predtakmienja u gradovima regiona 1 . N
550.000,00
300.000,00
2.9
.000,00
1. 00.000,00
271
ZAUSTAVLJENI PROCES
pis trokova Budetom projekta se od inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije trai sufinansiranje 50% sveukupnih trokova potrebnih za realizaciju manifestacije. Ostatak trokova bio bi pokriven od strane drugih finansijera. rokovi smjetaja i ishrane uesnika zavrne manifestacije podrazumjevaju dva puna pansiona za 55 uesnika po cijeni od 4.000 din. za jedan pansion (noenje, doruak, ruak i veera). rokovi organizacije predtakmienja podrazumjevaju organizaciju i odravanje audicije u utinu, Sjenici, Novoj Varoi, Prijepolju i Priboju.
II.
Sredstva za realizaciju projekta prebacila bi se na raun izdavaa a njihovo pravdanje vrilo bi se na osnovu relevantne knjigovodstvene dokumentacije. S obzirom na znaaj koji Festival sandake sevdalinke (FESS) kao jedna od najvanijih kulturnih manifestacija sandakih Bonjaka u Republici ima sa aspekta ostvarenja nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice, kao i sa aspekta kulturnog stvaralatva u Republici Srbiji uopte, molimo Vas da ovaj zahtjev razmotrite to hitnije i odobrite nam traena sredstva, odnosno uestvujete u sufinansiranju odravanja manifestacije. S potovanjem, U Novom Pazaru, 0 . 0 . 2011. god. ef resora za kulturu i informisanje BNV uhedin Fijuljanin, dipl. polit. Predsjednik Izvrnog odbora BNV Esad Dudevi, dipl. sociolog
272
273
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br.2 2 0 2011
Potovani, Pozivamo Vas na I konsultativni sastanak na temu: kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji Strategija razvoja
Sastanak e se odrati u petak, 19.0 .2011.godine u 1 :30h, prostorije lavnog ureda Vijea, ul. 2 . novembra bb, 36300 Novi Pazar. Nakon sastanka bie uprilien iftar u hotelu ad.
S potovanjem,
U Novom Pazaru 1 .0 .2011.godine
Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog

274
I konsultativni sastanak na temu: Strategija razvoja kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji Petak, 19.0 .2011.godine, 1 :30 prostorije Vijea
1. Esad Dudevi 2. Redep krijelj 3. uhedin Fijuljanin 4. uratka Fetahovi 5. evluda elajac 6. Ervin atovi . Fuad Baianin . Fahro atri 9. Rudo Serazli 10. uradija ahrovi 11. vdija Salkovi 12. Elijas Rebronja 13. ustafa Balti 14. Rifko Ramovi 15. ehmed adiehovi 16. Ibrahim ata asanagi 1 . Enver Ujkanovi 1 . asna iljki 19. mra ejna 20. ivzo olo 21. Nazim iina 22. lmira Suljovi 23. Semiha aar 24. ida orovi 25. ibija arenkapi
275
ZAUSTAVLJENI PROCES
EN E
N S
Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea predstavio je, na konsultativnom sastanku u Novom Pazaru, u petak 19. avgusta, polazne osnove za izradu strategije razvoja kulture sandakiih Bonjaka u Republici Srbiji. Istiui da u okviru svojih zakonskih ovlaenja Bonjako nacionalno vijee ima odreene nadlenosti u oblasti kulture bonjake zajednice, u okviru kojih spada i izrada strategije razvoja kulture, predsjednik Izvrnog odbora BNV Esad Dudvei je podsjetio da j BNV u proteklom periodu od resornog ministarstva i Vlade Republike Srbije trailo preduzimanje hitnih mjera na zatiti bonjakog kulturnog naslijea, ali da drava nije adekvatno reagovala, zbog ega je dolo do dalje devastacije i uruenja mnogih bonjakih kulturnih dobara u Sandaku i drugim krajevima Srbije. Predlaga polaznih osnova strategije razvoja kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, ef Resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, uhedin Fijuljanin upoznao je prisutne sa osnovnim elementima koje bi trebala da sadri budua strategija, kao i o predvienoj metodologiji i dinamici njene izrade. On je kazao da u oblasti kulture u okviru postojeih zavoda i institucija kulture nisu obezbjeeni adekvatni mehanizmi zatite kulturnog naslijea sandakih Bonjaka, koje je izloeno stalnom propadanju i devastaciji, naroito u sandakim optinama u kojima sandaki Bonjaci na podruju Republike Srbije ive u pretenom ili najveem broju, te da je analizom stanja, angamanom i ueem svih relevantnih organizacija, institucija i pojedinaca iz ove oblasti neophodno najprije utvrditi stanje u oblasti kulture sandakih Bonjaka u svim segmentima. Na osnovu takve analize , kazao je on, formulisali bi se osnovni prioriteti, ciljevi i aktivnosti koji bi trebalo da odslikavaju realne potrebe bonjake nacionalne zajednice u ovoj oblasti . Istiui da e se, kroz nekoliko konsultativnih sastanaka i drugih oblika rada sa posebnim ciljnim grupama (predstavnicima institucija i ustanova u oblasti kulture, znaajnim kulturnim radnicima i stvaraocima, predstavnicima nevladinog sektora, vlasti, medija i drugih relevantnih faktora) sagledati sve potrebe i problemi, Fijuljanin je rekao da e se na taj nain postii osnovni cilj donoenja strategije, a to je unapreenje ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji u oblasti kulture, u skladu sa zakonom i standardima Evropske unije.
276
Profesor na Dravnom univerzitetu u Novom Pazaru, akademski slikar mr. Ervin atovi istakao je veliki znaaj dokumenta ija je izrada zapoeta, ukazujui na nunost ukljuenja svih u taj proces, kao i to da je kroz strategiju neophodno postii konsenzus svih faktora u bonjakoj nacionalnoj zajednici o najbitnijim elementima u oblasti kulture Bonjaka. njievnik aban arenkapi kritiki se osvrnuo na izradu Strategije kulture Srbije, u kojoj nema mjesta za Bonjake, to je dodatni motiv potrebe za izradom strategije koja bi bila orijentisana kulturnoj batini bonjakog naroda. On je potencirao neophodnost efikasnije afirmacije cjelokupnog kulturnog naslijea Bonjaka i posebno stvaralatva mladih. U tom smislu, arenkapi je kao jedne od najneophodnijih mjera predloio formiranje dobre izdavake kue i osnivanje dobrog kulturnog asopisa, rastereenog dnevne politike. rhiteka Fahro atri ukazao je na vanost trenutka i potrebe studioznijeg i odgovornijeg pristupa izradi jednog ovakvog dokumenta, istiui da je, prema onome to se deava sa bonjakim kulturnim dobrima u Novom Pazaru i cijelom Sandaku, od sutinske vanosti preduzeti odgovarajue mjere kako ne bismo izgubili neto to vie nikada ne bismo mogli povratiti. U vezi sa zalaganjem za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka, atri je istakao da je to od sutinskog znaaja i da iza te ustanove treba da stane drava i Vlada Srbije, te da je neophodno to hitnije pristupiti zatiti onoga to postoji a to se svakodnevno sve vie unitava i uruava. Publicista vdija Salkovi ukazao je da bi avod za kulturu sandakih Bonjaka trebao imati punu autonomiju u radu, te da je jedan od prvih zadataka u izradi strategije definisanje kulturne batine u skladu sa njenom historijom i tradicijom. rheolog ustafa Balti iz Sjenice naglasio je, izmeu ostalog, da bi avod za kulturu trebao da se bavi kulturnom batinom itavog Sandaka, te da njegov osniva treba da bude Vlada Srbije. Na taj nain bi se, prema njegovom miljenju, onemoguila bilo kakva politizacija ove ustanove. Profesor na Dravnom univerzitetu u Novom Pazaru, glavni urednik Bonjake rijei i ef Resora za obrazovanje BNV, Dr. Redep krijelj istakao je potrebu bavljenja autohtonom kulturnom batinom bonjakog naroda i njenom zatitom, kao i hitnom rekonstrukcijom i revitalizacijom najznaajnijih bonjakih kulturnih dobara u Sandaku izloenih konstantnom uruavanju i devastaciji. ladi istraiva iz Roaja Fatih adi podvukao je paralelu izmeu onoga to postoji u Vojvodini sa stanjem u Sandaku, ukazujui na to da ono to je pokrajinska vlada dala svojim manjinama u Vojvodini treba dati i Vlada Srbije u centralnom dijelu zemlje. Uesnici prvog konsultativnog sastanka za izradu strategije razvoja kulture sandakih Bonjaka usaglasili su se da prvi zadatak koji treba uraditi u najskorijem vremenu treba da bude izrada plana i hitna zatita, obnova i rekonstrukcija Novopazarske gradske tvrave sa ulom otriljom. Na sastanku je dogovoreno i formiranje dva tima, jednog za nematerijalnu i drugog za materijalnu kulturnu batinu, sprovoenje istraivanja za potrebe izrade to obuhvatnije analize situacije, kao i intenzivniji rad na strategiji u narednom periodu.
277
ZAUSTAVLJENI PROCES
Resor za kulturu i informisanje Bonjakog nacionalonog vijea dostavljao je u nekoliko navrata inistarstvu kulture, informisanja i informacionog drutva i Vladi Srbije elaborat o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka kao osnovnog mehanizma za brigu o zatiti i ouvanju kulturne batine sandakih Bonjaka, ali taj projekat jo nije dobio zeleno svjetlo od strane nadlenih dravnih organa. Elaboratom je predvieno da osniva tog avoda bude Vlada Republike Srbije i da on bude centralna institucija u oblasti kulture sandakih Bonjaka. Pravne osnove za stvaranje uslova koji su potrebni za odravanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i ouvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta u Republici Srbiji, obezbjeene su Ustavom i odredbama odreenih zakona, a izvor prava za istu oblast su i mnogobrojni meunarodni dokumenti.
278
279
ZAUSTAVLJENI PROCES
280
R.br. 25 -02/2011
S R
E I
R RE B N
RE S ND B I I SRBI I D 2016. NE
I. DNE N
I B DINE E I
RN S R SN E
ENE
Prema rezultatima Popisa stanovnitva iz 2002. godine, 1 ,50 posto od ukupnog broja stanovnika Srbije ine pripadnici nacionalnih manjina. Prema procjenama Bonjaci u ukupnom stanovnitvu Srbije uestvuju sa oko 3 posto. Prema podacima Popisa stanovnitva iz 2002. godine, u Srbiji ivi 136.0 Bonjaka koji su se izjasnili pod tim nacionalnim imenom, kao i 19.503 Bonjaka koji su se u nacionalnom smislu izjasnili kao uslimani, to ukupno iznosi 155.590 stanovnika. Prema tom popisu sandaki Bonjaci su druga po brojnosti manjinska nacionalna zajednica (poslije aara), odnosno, poslije Srba i aara, trea nacionalna zajednica u Srbiji uopte. U hiljadugodinjoj tradiciji, u svojoj definisanoj kulturnoj matrici, sandaki Bonjaci su stvarali osobenu materijalnu i nematerijalnu kulturnu batinu, koja se tokom vremena razvijala u poseban kulturni supstrat koji egzistira na balkanskom prostoru u kontinuitetu i danas. U stanju nedovoljno zatiene ili barem definisane kulture te kulturne batine, kao i nepostojanja sistemskog, odnosno institucionalnog programa njene zatite i afirmacije, kao neophodnost se namee njeno zbrinjavanje na adekvatan nain. U oblasti kulture u okviru postojeih zavoda i institucija kulture nisu obezbjeeni adekvatni mehanizmi zatite kulturnog naslijea sandakih Bonjaka, koje je izloeno stalnom propadanju i devastaciji, naroito u sandakim optinama - u kojima sandaki Bonjaci na podruju Republike Srbije ive u pretenom ili najveem broju. Prema znaaju, nepokretna kulturna dobra sandakih Bonjaka se razvrstavaju u: - nepokretna kulturna dobra od izuzetnog znaaja i - nepokretna kulturna dobra od velikog znaaja. Prema svojstvima, nepokretna kulturna dobra sandakih Bonjaka se svrstavaju u:
281
ZAUSTAVLJENI PROCES
- spomenike kulture, - arheoloka nalazita, - prostorne kulturno-historijske i ambijentalne cjeline, - znamenita mjesta. Od 2003. godine, inistarstvo kulture ( inistarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva) dodjeljuje sredstva na osnovu godinjeg konkursa za sufinansiranje projekata/programa koji svojim kvalitetom doprinose razvoju kulture i umjetnosti nacionalnih manjina. Nacionalni savjeti nacionalnih manjina su, utvrivanjem svoje liste prioriteta, aktivni uesnici u donoenju konane odluke o subvencioniranju u svakoj konkursnoj proceduri.
II.
I R DE S R
E I E
nalizom stanja koja bi se sprovela kroz potrebna istraivanja u tom pravcu a uz uee relevantnih organizacija, institucija i pojedinaca iz ove oblasti utvrdilo bi se stanje u oblasti kulture sandakih Bonjaka na podruju Republike Srbije, u svim segmetnima. Postupak izrade analize situacije (opisa stanja) sproveo bi se kroz nekoliko konsultativnih sastanaka i drugih oblika rada sa posebnim ciljnim grupama (predstavnici institucija i ustanova u oblasti kulture i znaajniji kulturni radnici, predstavnici nevladinog sektora, predstavnici vlasti, druge javnosti). U okviru postupka analize situacije sprovela bi se i potrebna istraivanja kroz upitnike, koji bi trebali da daju odgovor na pojedina pitanja posebno iz lokalnih zajednica, izradila neophodna S O analiza i sagledale snage, slabosti, mogunosti i prepreke na putu izrade i sprovoenja utvrene i usvojene strategije. U postupak izrade nacrta analize i konanog teksta analize situacije ukljuiti nevladin sektor sa iskustvom u izradi stratekih dokumenata. U toku izrade analize situacije radnu grupu podijeliti na potreban broj timova prijedlog: - aterijalna kulturna batina, - Nematerijalna kulturna batina (knjige, rukopisi, oblasti: epska knjievnost, ilahije i kaside, alhamijado knjievnost, poezija, putopisi, zaviajne knjige, nauni radovi i knjige i dr.), - ulturno stvaralatvo (izdavatvo, manifestacije, filmska i druga produkcija), - Ustanove kulture, kulturne institucije i udruenja. Nacrt analize situacije bio bi dat na javnu raspravu, nakon ega e se formulisati tekst analize situacije iz kojeg treba da proizau potrebe za rjeavanjem uoenih problema i potreba zajednice (u ovom sluaju pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji).
282
nalizom stanja neohodno je obuhvatiti i sve kljune faktore u zajednice, izdvojiti kljune probleme, identifikovati partnere i utvrditi prioritete. Na osnovu prioriteta u narednoj fazi izrade strategije formulisati osnovne opte (strateke) i specifine (pojedinane) ciljeve, aktivnosti, kao i vremenski rok za njihovo izvrenje - postizanje. Poseban dio strategije trebao bi biti plan aktivnosti sa neophodnim elementima (vremenskim okvirom, oekivanim rezultatima, nosiocima aktivnosti, indikatorima, kao i izvorima finansiranja, odnosno projekcijom budeta).
I . RI RI E I, I RI ER
E II
I N S I
S R E I I 1 Unaprijediti ostvarivanje prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji u oblasti kulture, u skladu sa zakonom i standardima Evropske unije Speci ian cilj 1: Imenovanje cjelokupnog kulturnog naslijea sandakih Bonjaka - svih kulturnih dobara (i materijalnih i nematerijalnih) bonjakim kulturnim naslijeem ktivnost 1: Organizovanje posebnih televizijskih emisija na R S-u, Regionalnoj R V Novi Pazar i drugim V kuama o posebnosti i znaaju bonjakog kulturnog naslijea Speci ian cilj 2: edijska promocija kulturnog naslijea (batine) sandakih Bonjaka u Republici na dravnom nivou S R E I I 2 Ouvati i zatititi nematerijalnu kutlurnu batinu sandakih Bonjaka u Republci Srbiji Speci ian cilj 1: Obnoviti i do 2016. godine rekonstruisati Novopazarsku tvravu sa ulom otriljom. ktivnosti: 1. Utvrditi hitne mjere za zatitu, rekonstrukciju i obnovu tvrave. Vremenski okvir: decembar 2012. godine. 1. Izraditi elaborat za rekonstrukciju i obnovu tvrave (elaborat treba da sadri sve segmente potrebne za sprovoenje aktivnosti). Vremenski okvir: maj 2012. godine. Speci ian cilj: Izrada ape kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji
ktivnost: Izrada alendar dogaaja - kulturnih manifestacija
283
ZAUSTAVLJENI PROCES
Speci ian cilj: atititi i promovisati kulturno naslijee i podstai sveukupno kulturno stvaralatvo sandakih Bonjaka u Republici Srbiji kroz insitucije sistema ktivnost: Osnovati avod za zatitu kulture sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Vremenski okvir: Novembar 2011. godine. S R E I I Ouvati i zatititi nematerijalnu kutlurnu batinu sandakih Bonjaka u Republci Srbiji
4.1. avod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji programski koncept i cilj osnivanja
avod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji (u daljem tekstu: avod) je osmiljen kao jedinstvena institucija na nivou Republike Srbije, koja se sitematski stara o cjelokupnom kulturnom naslijeu (kulturnoj batini) sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. u spadaju sva pokretna i nepokretna materijalna kulturna dobra, ambijentalne cjeline, kao i nematerijalni oblici kulturnog stvaranja Bonjaka tokom historije, kao i ono to su tokom niza vijekova sandaki Bonjaci batinili kao svoje i sa im su se identifikovali. Programski koncept avoda podrazumjeva nauna, struna, razvojna i primjenjena istraivanja u oblasti kulture ali i stimulisanje savremene umjetnike produkcije putem realizovanja projekata koji obuhvataju menadment u kulturi, kulturnu produkciju, kulturni turizam, organizovanje kulturno-umjetnikih dogaanja, prezentacije, informaciono-dokumentacione djelatnosti, nove medije, struna usavravanja i obrazovanje u kulturi i umjetnosti. U red programskih aktivnosti i sfera djelovanja avod prepoznaje istraivaki rad kao i rad na zatiti arheolokih lokaliteta, kulturno-historijskih cjelina, antropolokih i etnografskih dobara. ao krovna institucija, avod okuplja na jednom mjestu u sistemsku mreu sve institucije kulture koje su od znaaja za sandake Bonjake, a u cilju realizacije svojih programskih avod e koristiti resurse i raspoloivu grau strukovnih institucija, ustanova i organizacija u zemlji i inostranstvu. Institucije kulture od posebnog nacionalnog znaaja, odnosno ustanove i manifestacije u oblasti kulture od posebnog znaaja za ouvanje, unaprjeenje i razvoj posebnosti i nacionalnog identiteta sandakih Bonjaka, definie Bonjako nacionalno vijee / Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine, u skladu sa zakonom i strategijom razvoja kulture. Osniva avoda je Republika Srbija a osnivaka prava u ime Republike Srbije vri Vlada Republike Srbije. U skladu sa zakonom, Vlada moe prenijeti osnivaka prava na Bonjako nacionalno vijee (Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine u Republici
284
Srbiji). Sredstva za osnivanje i rad avoda obezbjeuje osniva, a avod moe imati i drugih izvora finansiranja.
. R
NI
IR
Pravne osnove za stvaranje uslova koji su potrebni za odravanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i ouvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta u Republici Srbiji, obezbeene su Ustavom i odredbama odreenih zakona. Izvor prava za istu oblast su i mnogobrojni meunarodni dokumenti.
kvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina l. 5. Okvirne konvencije, st. 1. ugovornice se obavezuju da unapreuju uslove potrebne za odravanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i ouvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta: vjere, jezika, tradicije i kulturnog naslijea. Stav 2. istog lana propisuje da bez tete po mjere preduzete u okviru svoje opte integracione politike, ugovornice e se uzdrati od politike i prakse asimilacije pripadnika nacionalnih manjina protivno njihovoj volji i titei ih od svake akcije usmjerene ka takvoj asimilaciji .
stav Republike Srbije Sl. glasnik RS , br. 06 lanom 1. Ustava, Republika Srbija zasnovana je na vladavini prava i socijalnoj pravdi, naelima graanske demokratije, ljudskim i manjinskim pravima i slobodama i pripadnosti evropskim principima i vrednostima . lanom 3. propisano je da je vladavina prava osnovna pretpostavka Ustava i da poiva na neotuivim ljudskim pravima , te da se vladavina prava ostvaruje, izmeu ostalog, i na ustavnim jemstvima ljudskih i manjinskih prava . lanom 14. Ustava propisuje se da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina (st. 1) i da Drava jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanja njihovog identiteta (st. 2). lan 1 . Ustava propisuje da se ljudska i manjinska prava zajemena Ustavom neposredno primjenjuju. Istim lanom se istie da se Ustavom jeme, i kao takva, neposredno primenjuju ljudska i manjinska prava zajemena opteprihvaenim pravilima meunarodnog prava, potvrenim meunarodnim ugovorima i zakonima , kao i da se odredbe o ljudskim i manjinskim pravima tumae u korist unapreenja vrednosti demokratskog drutva, saglasno vaeim meunarodnim standardima ljudskih i
285
ZAUSTAVLJENI PROCES
manjinskih prava, kao i praksi meunarodnih institucija koje nadziru njihovo sprovoenje . Ustavom se, takoe, l. 21. naglaava da su pred Ustavom i zakonom svi jednaki , da svako ima pravo na jednaku zakonsku zatitu, bez diskriminacije i da je zabranjena svaka diskriminacija, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu, a naroito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, drutvenog porekla, roenja, veroispovesti, politikog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihikog ili fizikog invaliditeta . Ustavom se, u l. 4 , istie da merama u obrazovanju, kulturi i javnom obavetavanju, Republika Srbija podstie razumevanje, uvaavanje i potovanje razlika koje postoje zbog posebnosti etnikog, kulturnog, jezikog ili verskog identiteta njenih graana lan 5. Ustava propisuje da se pripadnicima nacionalnih manjina, pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme dodatna, individualna ili kolektivna prava . Istim lanom Ustava, stav 2, se istie da se individualna prava ostvaruju pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima , kao i da putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma, u skladu sa zakonom . U stavu 3. se kae da radi ostvarivanja prava na samoupravu i u oblasti kulture, pripadnici nacionalnih manjina mogu izabrati svoje nacionalne savete. Ustavom se, l. 6, pripadnicima nacionalnih manjina jemi ravnopravnost pred zakonom i jednaka zakonska zatita i zabranjuje bilo kakva diskriminacija zbog pripadnosti nacionalnoj manjini. l. . Ustava zabranjuje se nasilna asimilacija pripadnika nacionalnih manjina i utvruje zatita pripadnika nacionalnih manjina od svake radnje usmjerene ka njihovoj nasilnoj asimilaciji ureuje se zakonom. U lanu 9. Ustav propisuje da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na izraavanje, uvanje, negovanje, razvijanje i javno izraavanje nacionalne, etnike, kulturne i verske posebnosti. Uslovi koji su potrebni za odravanje i razvijanje kulture pripadnika nacionalnih manjina i ouvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta blie su ureeni nizom relevantnih propisa. l. 1. Ustava u oblasti obrazovanja, kulture i informisanja Srbija podstie duh tolerancije i meukulturnog dijaloga i preduzima efikasne mere za unapreenje uzajamnog potovanja, razumevanja i saradnje meu svim ljudima koji ive na njenoj teritoriji, bez obzira na njihov etniki, kulturni, jeziki ili verski identitet .
286
akon o rati ikacije Evropske konvencije za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Sl. list S eunarodni ugovori , br. 9 200 akonom se utvruje zabrana diskriminacije, tako to Uivanje prava i sloboda predvienih u ovoj onvenciji obezbeuje se bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao to su pol, rasa, boja koe, jezik, veroispovest, politiko ili drugo miljenje, nacionalno ili socijalno poreklo, veza s nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, roenje ili drugi status (l. 14. akona).
akon o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima Sl. list S eunarodni ugovori , br. 1 od 2 . decembra 200 l. 3. akona, Republika Srbija prihvatila je odredbe l. 12. st. 1. take a, b, c, f i stav 2. iz oblasti ulturnih aktivnosti i pogodnosti : 1. to se tie kulturnih aktivnosti i olakica, posebno biblioteka, videoteka, kulturnih centara, muzeja, arhiva, akademija, pozorita ili bioskopa, kao i literarnih radova ili filmske produkcije, razliitih oblika kulturnog izraavanja, festivala i kulturne industrije, ukljuujui i upotrebu novih tehnologija, drave lanice preuzimaju obavezu da unutar teritorije na kojoj se ovi jezici koriste, i do stepena do kog su javne vlasti za to nadlene, imaju ovlaenja ili igraju odgovarajuu ulogu: a) da ohrabre vidove izraavanja i inicijative specifine za regionalne ili manjinske jezike i da omogue razliite naine pristupa umetnikim delima proizvedenim na ovim jezicima; b) da podstaknu razliita sredstva putem kojih bi dela sainjena na regionalnim ili manjinskim jezicima postala dostupna, pomaganjem i razvitkom prevoenja, nadsinhronizacije i titlovanih prevoda; c) da unaprede pristup regionalnih ili manjinskih jezika radovima proizvedenim na drugim jezicima, razvojem prevoda, nadsinhronizacije i titlovanih prevoda; f) da ohrabre direktno uee predstavnika onih koji koriste odgovarajue regionalne ili manjinske jezike u obezbeivanju uslova i planiranju kulturnih delatnosti; 2. to se tie teritorija razliitih od onih na kojima su regionalni ili manjinski jezici tradicionalno u upotrebi, drave preduzimaju, ukoliko broj njihovih korisnika to opravdava, da odobre, ohrabre i/ili omogue odgovarajue kulturne aktivnosti i olakice u skladu sa prethodnim stavom.
akon o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina Sl. list SR , br. 11 02 lanom 12. propisuje: Izraavanje, uvanje, negovanje, razvijanje, prenoenje i javno ispoljavanje nacionalne i etnike, kulturne, verske i jezike posebnosti kao dela tradicije graana, nacionalnih manjina i njihovih pripadnika je njihovo neotuivo individualno i kolektivno pravo.
287
ZAUSTAVLJENI PROCES
U cilju ouvanja i razvoja nacionalne i etnike posebnosti, pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da osnivaju posebne kulturne, umetnike i naune ustanove, drutva i udruenja u svim oblastima kulturnog i umetnikog ivota. Ustanove, drutva i udruenja iz prethodnog stava samostalni su u radu. Drava e uestvovati u finansiranju tih drutava i udruenja u skladu sa svojim mogunostima. a podsticanje i podrku ustanova, drutava i udruenja iz stava 5. ovog lana mogu se osnivati posebne fondacije. uzeji, arhivi i institucije za zatitu spomenika kulture iji je osniva drava, obezbedie predstavljanje i zatitu kulturno-istorijskog naslea nacionalnih manjina sa svoje teritorije. Predstavnici nacionalnih saveta e uestvovati u odluivanju o nainu predstavljanja kulturno-istorijskog naslea svoje zajednice.
akon o nacionalnim savetima nacionalnih manjina Sl. glasnik RS , br. 2 09 l. 10. st. 1. taka 9. akona propisuje da nacionalni savet, u skladu sa zakonom i svojim statutom, preko svojih organa samostalno inicira donoenje i prati sprovoenje zakona i drugih propisa iz oblasti kulture, obrazovanja, obavetavanja i slubene upotrebe jezika i pisma , kao i uestvuje u pripremi propisa i predlae izmenu i dopunu propisa kojima se ureuju Ustavom garantovana prava nacionalnih manjina u oblasti kulture, obrazovanja, obavetavanja i slubene upotrebe jezika i pisma. l. 16. akona propisuje da Nacionalni savet moe, u skladu sa zakonom, osnivati ustanove kulture radi ouvanja, unapreenja i razvoja kulturne posebnosti i ouvanja nacionalnog identiteta nacionalne manjine i vriti prava i obaveze osnivaa , da Ustanove iz stava 1. ovog lana nacionalni savet osniva samostalno ili zajedno sa Republikom, autonomnom pokrajinom, jedinicom lokalne samouprave ili drugim pravnim licem, u skladu sa zakonom , kao i da Republika, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave kao osnivai ustanova iz stava 1. ovog lana mogu u celini ili delimino preneti osnivaka prava na nacionalni savet . l. 1 . akona propisuje da Nacionalni savet: 1) utvruje koje su ustanove i manifestacije u oblasti kulture od posebnog znaaja za ouvanje, unaprjeenje i razvoj posebnosti i nacionalnog identiteta odreene nacionalne manjine; 3) utvruje koja su pokretna i nepokretna kulturna dobra od posebnog znaaja za nacionalnu manjinu; 4) pokree postupak pred nadlenim organom ili ustanovom za utvrivanje statusa zakonom zatienih pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara od znaaja za nacionalnu manjinu; 5) predlae preduzimanje mera zatite, sanacije i rekonstrukcije kulturnih dobara iz stava 1. taka 4) ovog lana; 6) daje miljenja i predloge u postupku izrade prostornih i urbanistikih planova u jedinici lokalne samouprave u kojoj se nalaze kulturna dobra iz stava 1. taka 3) ovog lana;
288
) predlae obustavljanje izvrenja prostornih i urbanistikih planova ako smatra da se time ugroavaju kulturna dobra iz stava 1. taka 3) ovog lana; ) daje prethodno miljenje nadlenom organu u postupku izdavanja dozvole za premetanje nepokretnog kulturnog dobra iz stava 1. taka 3) ovog lana na novu lokaciju; 9) daje miljenje u postupku osnivanja ili ukidanja biblioteka ili organizacionih jedinica biblioteka koji imaju fond knjiga na jeziku nacionalne manjine; 13) odluuje o drugim pitanjima koja su mu poverena zakonom, aktom autonomne pokrajine ili jedinice lokalne samouprave. l. 25. akona propisuje se da Nacionalni savet moe podneti Narodnoj skuptini, Vladi i drugim dravnim organima i posebnim organizacijama predloge, inicijative i miljenja o pitanjima iz svoje nadlenosti .
akon o kulturi Slubeni glasnik RS , br. 2 2009 l. 3. propisano je: Republika Srbija stara se o ostvarivanju opteg interesa u kulturi i o sprovoenju kulturne politike kao skupa ciljeva i mera podsticanja kulturnog razvoja koji se zasniva na sledeim naelima: 1) sloboda izraavanja u kulturnom i umetnikom stvaralatvu; 2) autonomija subjekata u kulturi; 3) otvorenost i dostupnost kulturnih sadraja javnosti i graanima; 4) uvaavanje kulturnih i demokratskih vrednosti evropske i nacionalne tradicije i raznolikosti kulturnog izraza . lanom 5. regulisano je da: Nacionalni saveti nacionalnih manjina staraju se o sprovoenju kulturne politike nacionalne manjine i, u skladu sa zakonom, uestvuju u procesu odluivanja ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, osnivaju ustanove kulture i druga pravna lica u kulturi. l. 6. akona propisuje se da opti interes u kulturi obuhvata: 1) stvaranje mogunosti za intenzivan i usklaen kulturni razvoj; 2) stvaranje uslova za podsticanje kulturnog i umetnikog stvaralatva; 3) istraivanje, zatitu i korienje kulturnih dobara; 4) finansiranje tekuih rashoda i izdataka i ostvarivanje programa ustanova kulture iji je osniva Republika Srbija; 5) programe i projekte ustanova kulture, udruenja u kulturi i drugih subjekata u kulturi koji svojim kvalitetom doprinose razvoju kulture i umetnosti; 6) otkrivanje, stvaranje, prouavanje, ouvanje i predstavljanje srpske kulture i kulture nacionalnih manjina u Republici Srbiji; ) obezbeivanje uslova za dostupnost kulturnog naslea javnosti.
289
ZAUSTAVLJENI PROCES
U skladu sa l. . akona, ulturnom delatnou, u smislu ovog zakona, smatraju se poslovi naroito u sledeim oblastima: 1) istraivanje, zatita i korienje kulturnog naslea; 2) biblioteko-informacione delatnosti; 3) knjiga i knjievnost (stvaralatvo, izdavatvo, knjiarstvo, prevodilatvo); 4) muzika (stvaralatvo, produkcija, interpretacija); 5) likovne i primenjene umetnosti, vizuelne umetnosti i arhitektura; 6) scensko stvaralatvo i interpretacija (drama, opera, balet i ples); ) kinematografija i audio-vizuelno stvaralatvo; ) umetnika fotografija; 9) digitalno stvaralatvo i multimediji; 10) naunoistraivake i edukativne delatnosti u kulturi; 11) ostala muzika, govorna, artistika i scenska izvoenja kulturnih programa. Umetnikom delatnou, u smislu ovog zakona, smatraju se poslovi u oblastima iz stava 1. ta. 3- . ovog lana. l. 23. akona predvia se da Ustanovu moe osnovati Republika Srbija, autonomna pokrajina, jedinica lokalne samouprave, drugo pravno ili fiziko lice, pod uslovima propisanim zakonom , da se ustanove mogu osnivati sredstvima u razliitim oblicima svojine , kao i da ako ustanovu osniva vie osnivaa, njihova meusobna prava, obaveze i odgovornosti ureuju se ugovorom . l. 24. akona propisano je da Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave mogu osnivati ustanove radi ouvanja, unapreenja i razvoja kulturne posebnosti i ouvanja nacionalnog identiteta nacionalnih manjina, odnosno mogu, na predlog nacionalnog saveta nacionalne manjine, izmenom osnivakog akta za pojedine postojee ustanove utvrditi da su od posebnog znaaja za ouvanje, unapreenje i razvoj kulturne posebnosti i ouvanje nacionalnog identiteta nacionalnih manjina . Istim lanom, stav 2. i 3. propisano je da u sluaju osnivanja ustanove iz stava 1. ovog lana, prethodno se pribavlja miljenje odgovarajueg nacionalnog saveta nacionalne manjine , kao i da Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave, kao osnivai ustanova iz stava 1. ovog lana, mogu u celini ili delimino preneti osnivaka prava na nacionalni savet nacionalne manjine . lan 35, stav . propisuje da: U sluaju ustanove za koju se izmenom osnivakog akta utvrdi da je od posebnog znaaja za ouvanje, unapreenje i razvoj kulturne posebnosti i ouvanje nacionalnog identiteta nacionalne manjine, nacionalni savet nacionalne manjine daje miljenje u postupku imenovanja direktora. Istim lanom, stav 10, propisuje se: U sluaju prenoenja osnivakih prava na nacionalni savet nacionalne manjine u skladu sa lanom 24. stav 3. ovog zakona, aktom o prenoenju osnivakih prava utvruje se nain uea nacionalnog saveta u postupku imenovanja direktora. lanom 42. stav 3. propisuje da U upravni odbor ustanove koja se osniva u skladu sa lanom 24. stav 1. ovog zakona, odnosno za koju se izmenom osnivakog akta utvrdi da je od posebnog znaaja za ouvanje, unapreenje i razvoj kulturne posebnosti i ouvanje
10
290
nacionalnog identiteta nacionalne manjine, najmanje jedan lan upravnog odbora imenuje se na predlog odgovarajueg nacionalnog saveta nacionalne manjine. ada vie nacionalnih saveta nacionalnih manjina daje predlog za lana upravnog odbora, predlog zajedniki podnose svi zainteresovani nacionalni saveti nacionalnih manjina. lanom 46. stav 2 i 3 propisuju da: U nadzorni odbor ustanove koja se osniva u skladu sa lanom 24. stav 1. ovog zakona, odnosno za koju se izmenom osnivakog akta utvrdi da je od posebnog znaaja za ouvanje, unapreenje i razvoj kulturne posebnosti i ouvanje nacionalnog identiteta nacionalne manjine, najmanje jedan lan nadzornog odbora imenuje se na predlog odgovarajueg nacionalnog saveta nacionalne manjine. ada vie nacionalnih saveta nacionalnih manjina daje predlog za lana nadzornog odbora, predlog zajedniki podnose svi zainteresovani nacionalni saveti nacionalnih manjina. U sluaju prenoenja osnivakih prava na nacionalni savet nacionalne manjine u skladu sa lanom 24. stav 3. ovog zakona, aktom o prenoenju osnivakih prava utvruje se nain imenovanja lanova nadzornog odbora. lan 6 . propisuje pojam istaknutog umjetnika i istaknutog strunjaka u kulturi i kae: Umetnik, odnosno strunjak u kulturi koji je svojim radom u oblasti kulturne delatnosti dao vrhunski doprinos nacionalnoj kulturi, odnosno kulturi nacionalnih manjina u Republici Srbiji i koji ispunjava druge uslove pripisane ovim zakonom i propisima donetim za sprovoenje ovog zakona, moe stei status istaknutog umetnika, odnosno istaknutog strunjaka u kulturi. Status istaknutog umetnika, odnosno istaknutog strunjaka u kulturi utvruje Savet, na predlog udruenja u kulturi, odnosno u sluaju pripadnika nacionalne manjine i na predlog nacionalnog saveta nacionalne manjine. riterijume za sticanje statusa istaknutog umetnika, odnosno istaknutog strunjaka u kulturi, na predlog Saveta, propisuje ministar.
akon o zabrani diskriminacije Sl. glasnik RS , br. 22 09 l. 24. akona propisuje se zabrana diskriminacije nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etnikog porijekla, vjerskih uvjerenja i jezika. Novi Pazar, 1 . avgust 2011. god. Izvrni odbor BNV uhedin Fijuljanin, ef Resora za kulturu i informisanje
Adresa: Glavni ured Vijea, 28. Novembra bb, 36300 Novi Pazar, Sandak, Republika Srbija. tel. 381 20 315 608, fax. 381 20 314 107, e-mail: glavni.ured@bnv.org.rs; www.bnv.org.rs 11
291
ZAUSTAVLJENI PROCES
Na osnovu lana 3. i 4. akona o javnim slubama ( Slubeni glasnik RS , broj 42/91, 1/94 i 9/05 - i dr. zakon, 1/95 ispr. dr. zakona i 3/05 ispr. dr. zakona), lana 10. stava. 1. take 6. i lana 16. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), lana 19. stava . akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), lana 5. 23. i 26. akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), lana 16. stava 1. take 11. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, Nacionalni savjet bonjake nacionalne manjine / Bonjako nacionalno vijee, na sjednici odranoj 20. septembra 2011. godine, donosi
D SNI I N B D N lan 1. Nacionalni savjet bonjake nacionalne manjine / Bonjako nacionalno vijee osniva avod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji (u daljem tekstu avod) radi ouvanja, unaprjeenja i razvoja kulture pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Prava i obaveze Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine/Bonjakog nacionalnog vijea kao osnivaa vri Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine/Bonjakog nacionalnog vijea. lan 2. Naziv avoda je: Srbiji . avod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici RE R B I I SRBI I
S ND
Sjedite avoda je u utinu, ul. 23. novembra broj 19. lan . ilj osnivanja avoda je ostvarivanje ravnopravnosti, ouvanje identiteta i razvijanje kulture bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji, u skladu sa Ustavom, zakonom i standardima Evropske unije.
292
lan 4. Djelatnost avoda :
1 .11 tampanje novina; 1 .12 ostalo tampanje; 1 .13 usluge pripreme za tampu; 1 .14 knjigovezake i srodne usluge; 1 .20 umnoavanje snimljenih zapisa; 5 .11 izdavanje knjiga; 5 .12 izdavanje imenika i adresara; 5 .13 izdavanje novine; 5 .14 izdavanje asopisa i periodinih izdanja; 5 .19 ostala izdavaka djelatnost; 59.11 Proizvodnja kinematografskih djela, audio-vizuelnih proizvoda i televizijskog programa; 59.12 Djelatnosti koje slijede nakon faze snimanja u proizvodnji kinematografskih djela i televizijskog programa; 59.13 Distribucija kinematografskih djela, audio-vizuelnih djela i televizijskog programa; 59.14 Djelatnost prikazivanja kinematografskih djela; 59.20 Snimanje i izdavanje zvunih zapisa i muzike; 1.11 rhitektonska djelatnost;
2.20 Istraivanje i razvoj u drutvenim i humanistikim naukama; 3.20 Istraivanje trita i ispitivanje javnog mnjenja; 4.20 Fotografske usluge; 9.11 Djelatnost putnikih agencija; 9.12 Djelatnost tur-operatora; 9.90 Ostale usluge rezervacije i djelatnosti povezane s njima; 90.01 Izvoaka umjetnost; 90.02 Druge umjetnike djelatnosti u okviru izvoake; 90.03 Umjetniko stvaralatvo;
2
293
ZAUSTAVLJENI PROCES
90.04 Rad umjetnikih ustanova; 91.01 Djelatnosti biblioteka i arhiva; 91.02 Djelatnost muzeja i zbirki; 91.03 atita i odravanje nepokretnih kulturnih dobara, kulturno-istorijskih lokacija, zgrada i slinih turistikih spomenika;
avod e obavljati i poslove spoljnotrgovinskog prometa iz oblasti usluga a iz okvira upisane djelatnosti za koju se osniva, u skladu sa zakonom. lan . avod e obavljati djelatnost na osnovu svojih programskih i planskih dokumenata, odluka i zakljuaka svih oblika djelovanja (organa, radnih tijela, odbora), forumskim i neposrednim radom i ukljuivanjem svih kompetentnih i zainteresovanih organizacija, ustanova, predstavnika republikih organa, organa lokalnih samouprava i pojedinaca iz oblasti kulture, umjetnosti, nauke, prosvjete, obrazovanja i stvaralatva. avod e iz oblasti svojih djelatnosti davati miljenja i preporuke Nacionalnom savjetu bonjake nacionalne manjine, na njegov zahtjev u skladu sa zakonom. lan 6. Sredstva za osnivanje i poetak rada avoda obezbeuje osniva. Osnivaki ulog Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine/Bonjakog nacionalnog vijea iznosi 100.00 (sto hiljada) dinara. Iznos sredstava potrebnih za rad i programsku djelatnost avoda regulisae se posebnim ugovorima na osnovu finansijskog plana za svaku budetsku godinu. lan . avod sredstva za rad obezbjeuje iz: 1. budeta osnivaa; 2. budeta Vlade Republike Srbije i budeta jedinica lokalnih samouprava; 3. prihoda ostvarenih iz sopstvenih djelatnosti; 4. fondova, fondacija, donacija, priloga i sponzorstava domaih i stranih fizikih i pravnih lica; 5. drugih izvora, u skladu sa zakonom. Sredstva iz stava 1. ovog lana koriste se u skladu sa zakonom, ovom odlukom, statutom avoda, programom rada i finansijskim planom avoda.
3
294
lan . a svoje obaveze u pravnom prometu, avod odgovara cjelokupnom svojom imovinom. lan 9. Organi avoda su: direktor; upravni odbor; nadzorni odbor. lan 10. Direktor rukovodi avodom. Direktora imenuje i razrjeava Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, na period od etiri godine, sa mogunou ponovnog imenovanja. Uslovi koje mora ispunjavati kandidat za direktora utvruju se statutom avoda.. lan 11. Direktor: predstavlja i zastupa avod; organizuje i rukovodi radom avoda; izvrava odluke upravnog odbora i preuzima mjere za njihovo sprovoenje; stara se o zakonitosti rada i odgovoran je za zakonitost rada avoda; predlae program rada; predlae akte koje donosi upravni odbor; donosi akt o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta; vri druge poslove utvrenje zakonom i statutom; andat direktora avoda traje etiri godine, sa mogunou ponovnog izbora.
295
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 12. Upravi odbor avoda ima predsjednika i etiri lana. Predsjednika i lanove upravnog odbora imenuje i razrjeava Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea. andat predsjednika i lanova Upravnog odbora je etiri godine, sa mogunou ponovnog imenovanja. lan 1 . Upravni odbor: donosi statut avoda; donosi godinji program rada; usvaja finansijski plan; usvaja izvjetaj o poslovanju; usvaja zavrni raun; odluuje o korienju sredstava, u skladu sa zakonom; donosi odluke o statusnim promjenama, u skladu sa zakonom; obavlja i druge poslove utvrenje zakonom i statutom. lan 14. Nadzorni odbor avoda ima predsjednika i dva lana. Predsjednika i lanove nadzornog odbora imenuje i razrjeava Izvrni odbor Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea. andat predsjednika i lanova nadzornog odbora je etiri godine, sa mogunou ponovnog imenovanja. lan 1 . Nadzorni odbor: vri nadzor nad zakonitou rada avoda; pregleda zavrni raun i izvjetaje o poslovanju i utvruje da li su sainjeni u skladu sa propisima; obavlja i druge poslove utvrene zakonom i statutom.
5
296
O rezultatima izvrenog nadzora Nadzorni odbor izvjetava Izvrni odbor Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea. lan 16. Izvrni odbor Nacionalng savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea ima pravo da direktoru i upravnom odboru avoda predlae mjere radi nesmetanog funkcionisanja avoda i obavljanja djelatnosti za koje je avod osnovan i da trai podnoenje drugih izvjetaja koji se odnose na rad i poslovanje avoda, a koji nisu predvieni ovm aktom, kao i da preduzima druge mjere kojima se obezbjeuju uslovi za obavljanje djelatnosti avoda. lan 1 . Radi efikasnijeg rada i bolje organizacije posla, posebnom odlukom, Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea moe dio osnivakih prava nad avodom prenijeti na Republiku Srbiju. eusobna prava, obaveze i odgovornosti izmeu Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea i Republike Srbije uredili bi se posebnim ugovorom izmeu Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea i Vlade Republike Srbije. lan 1 . avod aktivno uestvuje u sprovoenju politike Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, odnosno Izvrnog odbora i drugih organa i odbora Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, kao i republikih organa uprave nadlenih za oblasti kulture i ostvarivanja prava nacionalnih manjina. lan 19. Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea daje saglasnost na statut, program rada, finansijski plan, zavrni raun, akt o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mjesta avoda, po pribavljenom miljenju Resora za kulturu i nadlenih strunih slubi Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea lan 20. avod podnosi izvjetaj o svom poslovanju Izvrnom odboru Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, najmanje jedanput godinje.
297
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 21. a vrioca dunosti direktora avoda, do imenovanja direktora imenuje se Nazim iina, dipl. producent, iz Novog Pazara. lan 22. Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea imenovae organe avoda, direktora, predsjednike i lanove upravnog i nadzornog odbora, u roku od 90 dana od dana upisa avoda u odgovarajui registar, u skladu sa zakonom. Upravni odbor avoda duan je da u roku od 30 dana od imenovanja imenovanja donese statut avoda. lan 2 . avod stie svojstvo pravnog lica upisom u odgovarajui registar, u skladu sa zakonom. lan 24. Ova Odluka stupa na danom donoenja. avoda,
Broj 332-09/2011 u Novom Pazaru, 20. septembra. 2011. godine
I N
NI S E B N E N I N NE B N N I N N I EE
N INE
v.d. PREDS EDNI Esad Dudevi, dipl. sociolog
Adresa: Glavni ured Vijea, 28. Novembra bb, 36300 Novi Pazar, Sandak, Republika Srbija. tel. 381 20 315 608, fax. 381 20 314 107, e-mail: glavni.ured@bnv.org.rs; www.bnv.org.rs 7
298
Na osnovu lana 16. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, Nacionalni savjet bonjake nacionalne manjine/Bonjako nacionalno vijee, na sjednici odranoj dana 20. septembra donosi sledei
aduuje se Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine/Bonjakog nacionalnog vijea, da u skladu sa lanovima 12. i 14. Odluke o osnivanja avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, hitno i bez odlaganja imenuje Predsjednike i lanove Upravnog i Nadzornog odbora avoda.
Novi Pazar, 20. septembra 2011. godine Broj: 332-1-09/2011 N I N NI S B N E B N N EN I N N I N NE N INE
I EE
299
ZAUSTAVLJENI PROCES
Na osnovu lana 34. akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), lana 16. stava 1. take 11. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, i lana 21. Odluke o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, Nacionalni savjet bonjake nacionalne manjine / Bonjako nacionalno vijee, na sjednici odranoj 20. septembra 2011. godine, donosi

D R I D R S ND
I EN N N S I DIRE I B N I
R RE B I I SRBI I
a vrioca dunosti direktora avoda, do imenovanja direktora avoda, imenuje se Nazim iina, dipl. producent iz Novog Pazara. II Imenovani se postavlja do izbora, odnosno do stupanja na dunost direktora avoda, a najdue godinu dana od dana postavljanja na dunost. III Odluka stupa na snagu danom donoenja.
Novi Pazar, 20. septembra 2011. godine Broj: 333-09/2011 N I N NI S E B N E N I N NE B N N I N N I EE N INE
300
Na osnovu lana 41. akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), lana 12. Odluke o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji od 20. septembra 2011. godine broj 332-09/2011 i lana 16. stava 1. take 11. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, Izvrni odbor Nacionalng savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, na sjednici odranoj 23. septembra 2011. godine, donosi D REDS EDNI I N D R S ND I RE B I I SRBI I
I EN
R N B N
DB R
I a predsjednika Upravnog odbora avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji imenuje se, Ervin atovi, redovni profesor Fakulteta umjetnosti Univerziteta u Pritini i vanredni profesor Dravnog Univerziteta u Novom Pazaru, ef departmana za umjetnost. II a lanove Upravnog odbora avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji imenuju se: 1. dr Redep krijelj, 2. 3. 4. uhedin Fijuljanin dipl. politikolog, ersiha Pruevi, diplomirani-master umjetnosti, ustafa Balti, arheolog.
III Odluka stupa na snagu danom donoenja.
Novi Pazar, 23. septembra 2011. odine Broj: 334-09/2011 I N I N N B S N E R NI DB R B N EN N I N N
I N NE I E
N INE
PREDS EDNI Esad Dudevi, dipl. sociolog
301
ZAUSTAVLJENI PROCES
Na osnovu lana 45. akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), lana 14. Odluke o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji br. od 20. septembra 2011. godine broj 332-09/2011 i lana 16. stava 1. take 11. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, Izvrni odbor Nacionalng savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, na sjednici odranoj 23. septembra 2011. godine, donosi
D REDS EDNI D
I EN N N N D RN R S ND I B RE B I I SRBI I
DB R N
I a predsjednika Nadzornog odbora avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji imenuje se, efet atri dipl. ing. rhitekture. II a lanove Nadzornog odbora avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji imenuju se: 1. Senad ahmutovi, dipl. ekonomista i 2. Nihad usinac, dipl. ekonomista III Odluka stupa na snagu danom donoenja.
Novi Pazar, 23. septembra 2011. godine Broj: 335-09/2011 I N I N N B S N E R NI DB R B N EN N I N N
I N NE I E
N INE
302
STATUT ZAVODA ZA KULTURU SANDAKIH BONJAKA U REPUBLICI SRBIJI
I OSNOVNE ODREDBE lan 1. lan 2.
II NAZIV, SJEDITE I PEAT ZAVODA lan 3. Zavod za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji
303
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 4.
lan 5. sandakih Bonjaka u Republici Srbiji Tutin Zavod za kulturu
III ZASTUPANJE I PREDSTAVLJANJE ZAVODA lan 6.
lan 7.
IV DJELATNOST ZAVODA lan 8.
304
x x x x x x x x x x x x
305
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 9.
lan 10.
306
V UNUTRANJA ORGANIZACIJA ZAVODA lan 11.
307
ZAUSTAVLJENI PROCES
Odjeljenje optih i poslova lan 12.
Odjeljenje za istraivanje, zatitu i dokumentaciju lan 13. Sektor za graditeljsko naslijee
308
Sektor za kulturni menadment, izdavatvo i informaciono-komunikacione poslove
309
ZAUSTAVLJENI PROCES
Odjeljenje za arhitekturu, slikarstvo i ziko-hemijska laboratorija lan14.
310
Knjigovodstveno-raunovodstveni poslovi lan 15. lan 16. meunarodnu saradnju
VI ORGANI ZAVODA lan 17.
311
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 18.
lan 19.
312
lan 20. lan 21.
lan 22.
313
ZAUSTAVLJENI PROCES
lan 23.
lan 24. lan 25. lan 26.
314
lan 27. lan 28. lan 29. lan 30.
VII PLANIRANJE lan 31. lan 32.
315
ZAUSTAVLJENI PROCES
VII SREDSTVA lan 33. lan 34.
lan 35.
lan 36.
IX ODBRANA lan 37.
316
X JAVNOST RADA lan 38.
XI OPTI AKTI ZAVODA lan 39.
lan 40.
XII PRELAZNE I ZAVRNE ODREDBE lan 41.
317
ZAUSTAVLJENI PROCES
Novi Pazar, 03. oktobra 2011. godine Broj: 1-03-10/2011 PREDS EDNI UPR VNO ODBOR VOD Prof. dr Ervin atovi,
OSNIV ES D D UD EVI, dipl. sociolog
(Saglasnost na Statut Zavoda data Odlukom Izvrnog odbora Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, broj 342-09/2011 od 10. oktobra 2011. godine)
318
Na osnovu lana 19. Odluke o osnivanju avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji (broj 332-09/2011 od 20. septembra 2011. godine) i lana 16. stava 1. take 11. Statuta Bonjakog nacionalnog vijea, Izvrni odbor Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine / Bonjakog nacionalnog vijea, na sjednici odranoj dana 10. oktobra 2011. godine u Novom Pazaru, donio je
D D D N SN S I N S R S ND I B RE B I I SRIB I S N
I Ovom Odlukom daje se saglasnost na Statut avoda za kulturu sandakih Bonjaka, broj 1-03-10/2011, usvojen na sjednici Upravnog odbora avoda od 03. oktobra 2011. godine.
II Odluka stupa na snagu danom donoenja.
Broj: 342-09/2011 u Novom Pazaru, 10. oktobra 2011. godine
I N I N N B S N E
R NI DB R B N EN N I N N
I N NE I E
N INE
319
IV
Slubena upotreba jezika i pisma
323
ZAUSTAVLJENI PROCES
324
R.Br 1 2 02 2011
Na osnovu lana 22. stav 1. taka 5. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS broj 2/09), Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea na sjednici odranoj dana 06.06.2011. godine, postupajui po zahtjevu Odjeljenja za stambeno komunalne poslove i zatitu ivotne sredine radske uprave za izvorne i povjerene poslove rada Novog Pazara, daje sljedee
EN E
I Bonjako nacionalno vijee/Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine daje pozitivno miljenje na Odluku Skuptine grada Novog Pazara broj 352-326/11 od 30.05. 2011. godine o prijedlogu naziva radskom trgu u Novom Pazaru R I IS BE IS OVI i pokretanju postupka za davanje naziva radskom trgu u Novom Pazaru. II Ovo miljenje dostaviti Odjeljenju za stambeno komunalne poslove i zatitu ivotne sredine radske uprave za izvorne i povjerene poslove rada Novog Pazara.
BR
EN E
Pravni osnov za davanje miljenja na Odluku Skuptine grada o prijedlogu naziva radskom trgu u Novom Pazaru i pokretanju postupka za davanje naziva radskom trgu u Novom Pazaru,. sadran je u lanu 93. stav 2. akona o lokalnoj samoupravi ( Slubeni glasnik RS broj 129/0 ) i lanu 22. stav 1. taka 5. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS broj 2/09 kao i lanovima 5 i 11. Statuta rada Novog Pazara ( Slubeni list optine Novi Pazar , broj 14/0 i Slubeni list rada Novog Pazara , broj /09). Odlukom Skuptine rada Novog Pazara broj 352-326/11 od 30.05. 2011. godine utvren prijedlog naziva radskog tga u Novom Pazaru je: R I IS BE IS OVI . lanom 4. iste Odluke propisano je da Bonjako nacionalno vijee/Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine da svoje miljenje na pomenutu Odluku. lanom 93. stav 2. akona o lokalnoj samoupravi ( Slubeni glasnik RS broj 129/0 ) propisano je da ako je na podrucju jedinice lokalne samouprave jezik nacionalne manjine u slubenoj upotrebi, u postupku promjene naziva ulica, trgova, gradskih etvrti, zaselaka i drugih dijelova naseljenih mjesta, pribavice se miljenje
325
ZAUSTAVLJENI PROCES
nacionalnog savjeta. Ista obaveza organa lokalne samouprave prilikom promjene naziva ulica, trgova, etvri, zaselaka i drugih dijelova naseljenih mjesta propisana je i lanom 11. Statuta rada Novog Pazara ( Slubeni list optine Novi Pazar , broj 14/0 i Slubeni list rada Novog Pazara , broj /09). azi Isa-beg Ishakovi (oko 1414-14 2. godine) osniva je Novog Pazara i jedna je od najznamenitijih linosti iz bonjake hitorije i kulture. Izgradnjom palisadnog utvrenja na mjestu dananjeg gradskog parka, 1456. godine, Isa beg Ishakovi utemeljio je jo jedan znaajan eher tog vremena, Novi Pazar u kome je izgradio hamam (javno kupatilo), karavan-saraj, damiju sa mektebom i druge graevine. azi Isa-beg Ishakovi poznat je i kao veliki dobrotvor i zadubinar, a pored Novog Pazara smatra se osnivaem Sarajeva i apca i dao je ogroman doprinos razvoju Skoplja, Prizrena i mnogij drugih gradova na Balkanu. Odlukom Skuptine rada Novog Pazara da se pokrene postupak za davanje imena gradskom trgu po osnivau Novog Pazara azi Isa-begu Ishakoviu doprinosi se, promovisanju pozitivnih kulturnih i historijskih vrijednosti Novog Pazara, kao i pribliavanju i shvatanju nacionalnih i kulturnih vrijednosti meu narodima koji ive na ovom prostoru. Shodno ovlaenjima propisanim zakonom i Statutom grada Novog Pazara a vodei se pravom pripadnika bonjake nacionalne manjine na promovisanje svojih kulturnih i historijskih vrijednosti kao i ravnopravnosti sa ostalim nacionalnim zajednicama u Republici Srbiji, Bonjako nacionalno vijee/Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine donelo je miljenje kao u izreci I.
U Novom Pazaru, 06.06.2011. godine
I B N N
R NI DB R I N N
I E
REDS EDNI Esad Dudevi, dipl. sociolog
326
327
ZAUSTAVLJENI PROCES
Potovani gospodine Dudeviu,, U prilogu Vam dostavljamo nacrt preporuke koju e Zatitnik graana uputiti nadlenim dravnim organima radi otklanjanja uoenih nedostataka u Zakonu o slubenoj upotrebi jezika i pisama, a u cilju delotvornog ostvarivanja prava pripadnika nacionalnih manjina na ravnopravnu slubenu upotrebu svog jezika i pisma. Imajui u vidu nau dosadanju saradnju i ovom prilikom oekujemo da nam dostavite miljenje na nacrt preporuke i eventualne sugestije ili primedbe. Molimo Vas da to uradite najkasnije do etvrtka 3. novembra 2011. godine. Ukoliko su Vam potrebne dodatne informacije, moete me kontaktirati putem mejla (violeta.coric@zastitnik.rs) i na broj telefona 011/ 2068 142.
S potovanjem, Violeta ori Naelnica
328
REPUBLIKA SRBIJA ZATITNIK GRAANA 16-1977 / 10 Beograd
del.br.
datum
Shodno lanu 1. st. 2. Zakona o Zatitniku graana (Sl. glasnik RS br. 79/05 i 54/07), starajui se o zatiti i unapreenju ljudskih i manjinskih sloboda i prava, na osnovu injenica i podataka poznatih javnosti i prikupljenih istraivanjem o slubenoj upotrebi jezika i pisama nacionalnih manjina u Srbiji, u skladu sa lanom 24. st. 2. Zakona, Zatitnik graana daje miljenje sa preporukom:
MILJENJE Postojei nedostaci u Zakonu o slubenoj upotrebi jezika i pisama ("Sl. glasnik RS", br. 30/2010, u daljem tekstu: Zakon) spreavaju ostvarivanje prava pripadnika nacionalnih manjina na ravnopravnu slubenu upotrebu njihovih jezika i pisama. Zakonom nije obezbeeno da se u jedinici lokalne samouprave, u ravnopravnu slubenu upotrebu, obavezno uvede jezik i pismo nacionalne manjine u sluaju kada je ispunjen Zakonom utvren uslov da je na njenom podruju nastanjeno vie od 15% stanovnitva pripadnika iste nacionalne manjine. Suprotnost lana 11. stav 4. i lana 19. Zakona koja se sastoji u tome da imaju isti predmet ureenja - ispisivanja imena organa, naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugih toponima na podrujima na kojima su u slubenoj upotrebi i jezici nacionalnih manjina, a da razliito propisuju naine ostvarivanja ove obaveze, stvara zabunu i oteava efikasno i potpuno ostvarivanje prava na ravnopravnu slubenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina. Odredbama l. 21. i l. 22. Zakona nije obezbeen ni efikasan nadzor nad primenom Zakona, niti finansijska sredstva potrebna za primenu i zatitu prava na slubenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina. Imajui u vidu znaaj jezika i pisama za ouvanje identiteta etnikih i jezikih manjina i teei unapreenju ostvarivanja prava na ravnopravnu slubenu upotrebu jezika i pisama pripadnika nacionalnih manjina, Zatitnik graana u smislu odredbi l. 24. st. 2. Zakona o Zatitniku graana, upuuje Ministarstvu za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu i Republikom sekretarijatu za zakonodavstvo sledeu preporuku.
elefon 011 206
100
eligradska 16, 11000 Beograd .ombudsman.rs e mail zastitnik
zastitnik.rs
329
ZAUSTAVLJENI PROCES
PREPORUKA U cilju ostvarivanja i unapreenja ravnopravne slubene upotrebe jezika i pisama nacionalnih manjina potrebno je da nadleni dravni organi: 1. Preduzmu mere kako bi se u Zakonu na jasan i nedvosmislen nain uredilo: - bavezno uvoenje u ravnopravnu slubenu upotrebu jezika i pisma nacionalne manjina na teritoriji jedinice lokalne samouprave kada procenat pripadnika te nacionalne manjine u ukupnom broju stanovnika na njenoj teritoriji dostie 15% prema rezultatima poslednjeg popisa stanovnitva; - bavezno ispisivanje imena organa koja vre javna ovlaenja, naziv jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugih toponima prema tradiciji i pravopisu jezika nacionalne manjina koji je u slubenoj upotrebi na teritoriji jedinice lokalne samouprave; Neophodna finansijska sredstva za ostvarivanje slubene upotrebe jezika i pisama.
2. Obezbede sve potrebne naine, mere i finansijska sredstva za primenu Zakona o slubenoj upotrebi jezika i pisama i efikasno vrenje nadzora nad njegovom primenom. 3. Radi ostvarivanja zakonom utvrenih nadlenosti nacionalnih saveta nacionalnih manjina, potrebno je da im se, shodno lanu 10. Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, omogui da uestvuju u pripremi Zakona i drugih akata kojima se ureuje slubena upotreba jezika i pisama nacionalnih manjina. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu i Republiki sekretarijat za zakonodavstvo obavestie Zatitnika graana, u skladu sa l. 31. st. 3. Zakona o Zatitniku graana, o preduzetim merama neophodnim za sprovoenje preporuke najkasnije u roku od 60 dana. RAZLOZI Ustavom Republike Srbije ("Sl. glasnik RS", br. 98/2006), propisano je da je u Republici Srbiji u slubenoj upotrebi srpski jezik i iriliko pismo, a da se slubena upotreba drugih jezika i pisama ureuje posebnim zakonom, na osnovu Ustava. Kako bi se ovo Ustavom garantovao pravo ostvarilo i omoguila ravnopravna slubena upotreba jezika i pisama nacionalnih manjina donet je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o slubenoj upotrebi jezika i pisama, na osnovu kojeg je trebalo da se usklade ustavne odredbe sa Zakonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ("Sl. list SRJ", br. 11/2002, "Sl. list SCG", br. 1/2003 - Ustavna povelja i "Sl. glasnik RS", br. 72/2009 dr. zakon) i sa potvrenom Okvirnom konvencijom za zatitu prava nacionalnih manjina ("Sl. list SRJ - Meunarodni ugovori", br. 6/98). Zakon o slubenoj upotrebi jezika i pisama je osnovni zakon iz oblasti slubene upotrebe jezika i pisma. lanom 1. Zakona propisano je da je u Republici Srbiji u slubenoj upotrebi srpski jezik i iriliko pismo, kao i latinino pismo na nain utvren Zakonom, a da su, na podrujima na kojima ive pripadnici nacionalnih manjina u slubenoj upotrebi, istovremeno sa srpskim jezikom, i jezici i pisma nacionalnih manjina, na nain utvren Zakonom.
elefon 011 206
100
zastitnik.rs
330
3
Meutim, uprkos tome to je u pravnom poretku Republike Srbije pravo na slubenu upotrebu jezika i pisama, ureeno Zakonom, Zatitniku graana se obraaju graani ukazujui na tekoe u vezi s ostvarivanjem ovog prava. I U vezi s tim, karakteristian je primer optine Priboj u kojoj pripadnicima bonjake nacionalne manjine nije omoguena ravnopravna slubena upotreba bosanskog jezika i latininog pisma u skladu s lanom 11. stav 2. Zakona. Naime, Statutom optine Priboj predvieno je da je na njenoj teritoriji u slubenoj upotrebi srpski i iriliko pismo, a uvoenje bosanskog jezika i njegovog pisma mogue je iskljuivo ukoliko Skuptina optine usvoji promenu njenog Statuta u skladu s lanovima 20, 32 i 33 Zakona o lokanoj saamoupravi (Sl. glasnik RS br. 129). Meutim, odbornici Skuptine optne u vie skuptinskih saziva nisu prihvatili inicijativu za promenu Statuta i nisu usvojili reenje na osnovu kojeg bi bilo mogue da bosanski jezik bude u slubenoj upotrebi. S obzirom na to da je na teritoriji optine Priboj, prema rezultatima Popisa stanovnitva iz 2002. godine 18,33% Bonjaka, uvoenje bosanskog jezika je, prema lanu 11. Stav 2. Zakona, kojim je predvieno da jedinica lokalne samouprave obavezno statutom uvodi u ravnopravnu slubenu upotrebu jezik i pismo nacionalne manjine ukoliko procenat pripadnika te nacionalne manjine u ukupnom broju stanovnika na njenoj teritoriji dostie 15% prema rezultatima poslednjeg popisa stanovnitva, imperativna obaveza. Obavezu optine Priboj da uvede bosanski jezik u ravnopranu slubenu upotrebu osnauje i injenica da je ratifikacijom Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima (Sl. list SCG - Meunarodni ugovori br. 18/05), Republika Srbija prihvatila da, u skladu sa svojim zakonima, obezbedi primenu odredaba Povelje za albanski, bosanski, bugarski, maarski, romski, rumunski, rusinski, slovaki, ukrajinski i hrvatski. Zatitnik graana je 31. marta 2010. godine uputio Preporuku Skuptini optine Priboj oekujui da e nadleni optinski organi preduzeti sve neophodne mere kako bi se pomenuti nedostatak otklonio i omoguila primena Ustavom i Zakonom priznatog prava nacionalnih manjina. Meutim, kako to nije uinjeno Zatitnik graana je o propustima u radu Skuptine optine Priboj obavestio Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu kao nadlenog organa za vrenje nadzora nad zakonitou rada i akata jedinica lokalne samouprave. Ministarstvo je Skuptini optine Priboj ukazao na neophodnost da se na prvoj narednoj sednici pokrene postupak za izmenu Statuta optine Priboj i omogui uvoenje u slubenu upotrebu jezik i pismo bonjake nacionalne manjine. Kako nije uvaen nalog Ministarstva i nije izmenjen Statut, Ministarstvo je, poetkom marta 2011. godine podneo predlog Ustavnom sudu, za ocenu ustavnosti i zakonitosti Statuta optine Priboj, po kome jo nije odluivano. Postupak koji je vodio Zatitnika graana i mere koje je preduzelo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu ukazuju na to da postojei pravni propisi ne predviaju efikasnu pravnu zatitu koja bi obezbedila ostvarivanje i zatitu prava pripadnika nacionalne manjine na ravnopravnu slubenu upotrebu jezika i pisma. II Zatitnik graana je 2009/2010. godine sproveo istraivanje o primeni prava nacionalnih manjina na slubenu upotrebu jezika i pisma na osnovu kojeg je uoio suprotnosti lana 11. stav 4. i lana 19. Zakona o slubenoj upotrebi jezika i pisama jer uprkos tome to imaju isti predmet ureenja ispisivanje imena organa, naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugi toponima, na podrujima na kojima su u slubenoj upotrebi i jezici nacionalnih manjina razliito propisuju naine ostvarivanja ove obaveze. Naime, prema lanu 11. stav 4. Zakona, predvieno je da se na teritoriji jedinica lokalne samouprave u kojoj je uveden u ravnopravnu slubenu upotrebu jezik i pismo nacionalne manjine, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mesta, trgova i ulica i drugi toponimi ispisuju na jeziku nacionalne manjine, prema njenoj tradiciji i pravopisu. Istovremeno, lanom 19. Zakona, predvieno je da se na podrujima na
elefon 011 206
100
zastitnik.rs
331
ZAUSTAVLJENI PROCES
4
kojima su u slubenoj upotrebi i jezici nacionalnih manjina, nazivi mesta i drugi geografski nazivi, nazivi ulica i trgova, nazivi organa i organizacija, saobraajni znaci, obavetenja i upozorenja za javnost i drugi javni natpisi ispisuju se i na jezicima nacionalnih manjina. Naizgled identine, navedene zakonske odredbe sadre sutinsku razliku jer je lanom 11. stav 4. Zakona predvieno da se geografski nazivi moraju ispisivati na jeziku nacionalne manjine tako da iskazuju tradicionalne nazive koje koriste pripadnici nacionalne manjine (npr. tradicionalni naziv Srbobrana je Szenttamas), a s druge strane i suprotno tome, takva mogunost nije predviena, lanom 19. istog Zakona, kojim je predvieno da se ispisivanje geografskih naziva na jezicima nacionalnih manjina moe ostvariti i bez potovanja njihovih tradicija i pravopisa. lan 19. Zakona omoguava da se geografski naziv ispisuje na jeziku i prema pravopisu jezika nacionalne manjine, ali ne i da bude ispisan prema tradiciji i pravopisu te nacionalne manjine. Istovremeno postojanje lana 19. izigrava svrhu koja se eli postii odredbom lana 11. stav 4., odnosno onemoguava efikasno i potpuno ostvarivanje prava na ravnopravnu slubenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina. Pravo da se prilikom ispisivanja naziva jedinice lokalne samouprave i naseljenog mesta koriste tradicionalni nazivi na jeziku i pravopisu nacionalne manjine i kada se razlikuju od srpskog naziva je utvreno kako odredbom lana 79. Ustava Republike Srbije, tako i aktima meunarodnog prava i to Okvirnom konvencijom za zatitu nacionalnih manjina Sveta Evrope, odnosno bilateralnim sporazumima sa drugim dravama (npr. sa Republikom Maarskom). III Zakonom o ministarstvima ("Sl. glasnik RS", br. 16/2011), propisano je da slubena upotreba jezika i pisama u nadlenosti Ministarstva za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu (lan 11) i Republikog sekretarijata za zakonodavstvo (lana 24). Istovremeno, Zakonom o slubenoj upotrebi jezika i pisama odredbom lana 22. nadzor nad sprovoenjem Zakona je dat u nadlenost odreenom broju ministarstava koja su nadlena za poslove u oblasti uprave, saobraaja, urbanizma i stambeno-komunalnih poslova, prosvete, kulture i zdravstva. Na osnovu postupka koji je vodio i obavetenja nadlenih ministarstava o nadzoru nad sprovoenjem odredaba Zakona, Zatitnik graana je utvrdio da pojedina ministarstva nemaju potrebne kapacitete i ne vre nadzor nad sprovoenjem odredaba Zakona o slubenoj upotrebi jezika i pisama. Imajui u vidu navedeno, te da nadzor nad primenom Zakona nije u nadlenosti jednog ministarstva, a da ne postoji pravno obavezujua koordinacija svih nadlenih dravnih organa u vezi s nadzorom, proizilazi to da nije obezbeeno kontinuirano praenje njegove primene. Zbog toga, Zatitnik graana smtra da mere potrebne za doslednu primenu zakona nisu obezbeene i miljenja je da bi zakonom trebalo utvrditi nadlenost jednog organa za sprovoenje nadzora nad primenom Zakona o slubenoj upotrebi jezika i pisama. Utvrivanjem jednog nadlenog organa obezbedilo bi se kako praenje stanja i celovito sagledavanje problema koji prate slubenu upotrebu jezika i pisama, tako i primena mera neophodnih za otklanjanje nedostataka, kaznenih odredbi za nepostupanje u skladu sa zakonom, a stvorili bi se i uslovi za planiranje mera unapreenje slubene upotrebe jezika i pisama, posebno u vezi s planiranjem i dodeljivanjem neophodnih budetskih sredstava. IV lanom 21. Zakona, propisano je da sredstva za ostvarivanje slubene upotrebe jezika i pisama obezbeuju organi, odnosno organizacije u kojima se ostvaruju prava i obaveze utvrene Zakonom. Imajui u vidu da zakonska odredba ne precizira obavezu organa odnosno organizacija u pogledu preduzimanja mera za ostvarivanje prava na slubenu upotrebu jezika i pisama, Zatitnik graana ukazuje na potrebu da se zakonom uredi materija postojeeg lana 21. Zakona u
elefon 011 206
100
zastitnik.rs
332
5
smislu utvrivanja obaveze planiranja i dodeljivanja sredstava iz Republikog budeta organima odnosno organizacijama u kojima se ostvaruje slubena upotreba jezika i pisama. Znaajno je napomenuti, da je na osnovu lana 76. Zakona o utvrivanju nadlenosti Autonomne Pokrajine Vojvodine utvreno da autonomna pokrajina preko svojih organa, u skladu sa zakonom kojim se ureuje slubena upotreba jezika i pisama, blie ureuje slubenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina na teritoriji autonomne pokrajine i vri inspekcijski nadzor u skladu sa zakonom kojim se ureuje slubena upotreba jezika i pisama, kao poveren posao. Ovi poslovi spadaju u delokrug Pokrajinskog sekretarijata za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice, koji vri nadzor nad primenom zakonskih odredbi, prati stanje i dodeljuje sredstva pokrajinskog budeta, putem konkursa. Na taj nain su postignuti znaajni rezultati u vezi sa doslednom primenom zakonskih odredbi slubene upotrebe jezika i pisama. Pokrajinski sekretarijat za obrazovanje, upravu i nacionalne zajednice svake godine predstavlja Izvetaj o izvrenom nadzoru nad primenom propisa kojima se ureuje slubena upotreba jezika i pisama. V Zatitnik graana ukazuje da je neophodno da se prilikom ureenja prava na slubenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina, a naroito prilikom donoenja zakona i drugih propisa kojim se blie ureuju ova pitanja ima u vidu i odredba lana 10. stav 1. taka 10. Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, kojom je propisano da nacionalni savet, u skladu sa zakonom i svojim statutom, preko svojih organa samostalno uestvuje u pripremi propisa i predlae izmenu i dopunu propisa kojima se ureuju Ustavom garantovana prava nacionalnih manjina u oblasti kulture, obrazovanja, obavetavanja i slubene upotrebe jezika i pisama. Na osnovu svih prethodnih navoda, Zatitnik graana smatra uputnim i neophodnim da Ministarstvo za dravnu upravu i lokalnu samoupravu i Republiki sekretarijat za zakonodavstvo, u skladu sa utvrenim nadlenostima, preduzmu mere i aktivnosti radi otklanjanja uoenih nedostataka u Zakonu o slubenoj upotrebi jezika i pisama, u cilju delotvornog ostvarivanja prava pripadnicima nacionalne manjine na ravnopravnu slubenu upotrebu svog jezika i pisma.
ZAMENIK ZATITNIKA GRAANA
dr Goran Bai
elefon 011 206
100
zastitnik.rs
333
Povjerenica za zatitu ravnopravnosti
R.br.229 02 2011 RE B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I Beogradska br. 0 11000 BE R D Potovana, Obraam Vam se ovim pismom da u skladu sa zakonom i Vaim ovlaenjima a na osnovu usmenog razgovora obavljenog 20.0 .2011.godine u Beogradu, pokrenete postupak i nakon utvrivanja injeninog stanja preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), izmeu ostalog, propisano je da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavjetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni su instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, in ormisanja i kulture. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma. Shodno Ustavu Republike Srbije, gore navedenim zakonima i injenici da je, na osnovu rezultata Popisa stanovnitva odranog od 1. do 15. aprila 2002. godine, bosanski jezik u slubenoj upotrebi u gradu Novom Pazaru, optinama utin, Sjenica i Prijepolje, te akona o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima ( Sl. list
N S I
337
ZAUSTAVLJENI PROCES
S broj 1 /2005 od 23.12.2005.godine), Bonjako nacionalno vijee se, u cilju implementacije zakonskih odredbi u navedene etiri oblasti, u nekoliko navrata, a nakon usvajanja akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina 31.0 .2009.godine, obraalo predsjedniku Vlade Republike Srbije, koji je ujedno i predsjednik Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine, i nadljenim ministarstvima, radi preduzimanja neophodnih mjera za nastavak ostvarivanja nacionalnih prava pripadnika bonjakog naroda u Republici Srbiji. Predsjednik Vlade i Savjeta, kao i nadljeni ministri i ministarstva, meutim, nisu preduzeli nikakve radnje kojim bi se Bonjacima u Republici Srbiji omoguilo ostvarivanje nacionalnih prava, u skladu sa Ustavom i zakonima. U odvojenim pismima koja su efovi resora u Izvrnom odboru BNV uputili ministrima nadljenim za poslove dravne uprave i lokalne samouprave, unutranjih poslova, prosvjete i nauke, kulture, informisanja i informacionog drutva zatraeno je: 1. obezbjeenje slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma u javnim ispravama i jedinicama lokalne samouprave, u skladu sa zakonom i meunarodnim standardima, 2. obezbjeenje obrazovanja na bosanskom jeziku za pripadnike bonjake nacionalne manjine, u skladu sa zakonom, primjenom odela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, 3. formiranje Redakcije na manjinskim jezicima pri R S-u, 4. osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka. Pored zahtjeva iz etiri oblasti koje su definisane Ustavom i zakonom, Bonjako nacionalno vijee je zahtjevalo od dravnih organa/Saveta Republike Srbije za nacionalne manjine da se ukine Uredba o upravnim okruzima, kao i da se finansiranja Bonjakog nacionalog vijea/ Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine odvija u skladu sa zakonom odnosno da lokalne samuoprave u svojim budetima predvide sredstva sa finansiranje BNV-a/ NSBN , na ta ih zakon obavezuje. I pored injenice da je Republika Srbija uloila znaajne napore u posljednjih nekoliko godina na planu unaprjeenja poloaja manjina u njoj, evidentno je da je, usljed neinjenja dravnih organa, u posljednje tri godine zaustavljen proces ostvarivanja nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Diskriminatorskim postupanjem, iji je pojam definisan lanom 2. stav 1. taka 1. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), dravni organi Republike Srbije kao i organi jedinica lokalne samouprave u Sandaku, doveli su do zastoja u ostvarivanju nacionalnih prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji u svim oblastima definisanim Ustavom i zakonom, ime su Bonjaci postali jedna od nacionalnih zajednica sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u Republici Srbiji. S potovanjem, U Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
338
R.br.2 0 02 2011
RE
B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d
N S I
Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R I B
inistarsva za kulturu, informisanje i informaciono drutvo Republike Srbije, 11000 Beograd, Vlajkovieva broj 3, odgovorno lice Predrag arkovi ministar B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009) i akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti ouvanja, unaprjeenja i razvoja kulture. BR EN E
stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) je izmeu ostalog propisano da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina,
339
ZAUSTAVLJENI PROCES
neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavjetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma, kao i nain finansiranja nacionalnih savjeta nacionalnih manjina. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), utvren je, izmeu ostalog, opti interes u kulturi koji obuhvata i otkrivanje, stvaranje, prouavanje, ouvanje i predstavljanje srpske kulture i kulture nacionalnih manjina, nain ostvarivanja tog interesa kao i prava, obaveze i odgovornosti Republike Srbije. U oblasti kulture u okviru postojeih zavoda i institucija kulture nisu obezbijeeni adekvatni mehanizmi zatite kulturnog nasljea sandakih Bonjaka, koje je izloeno stalnom propadanju i devastaciji, naroito u sandakim optinama - u kojima sandaki Bonjaci ive u najveem broju. U cilju obezbjeenja adekvatnije zatite, njegovanja i afirmacije kulturno-historijskog nasljea Bonjaka u Srbiji, kao jedna od najvanijih mjera koju je neophodno sprovesti u djelo je osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka, kao krovne institucije za zatitu i afirmaciju kulturne batine sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u skladu sa lanom 12. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina i lanom 16. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, te pozitivnom iskustvu nacionalnih manjina u Vojvodini. Ono to je zabrinjavajue je to da, ovu instituciju imaju sve ostale nacionalne manjine sem Bonjaka. Bonjako nacionalno vijee zahtjevom za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka obratilo se inistarstvu kulture Republike Srbije dana 1 .02.2011. godine. U svom odgovoru, od 04.03.2011. godine, broj 633-00-39/2011-01 inistarstvo kulture se proglaava nenadljenim i zahtjev prosljeuje inistarstvu za ljudska i manjinska prava koje nije preduzelo nikakve mjere u smislu postupanja po zahtjevu BNV-a. vrdnje ministarstva kulture, u svom odgovoru broj 633-00-39/2011-01 od 04.03.2011. godine, da ministarstvo nije nadljeno da postupa po zahtjevu za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka nije osnovano iz razloga jer je lanom 24. akona o kulturi propisano da Republika Sbija, autonomna pokrajina, odnosno jedinica lokalne samouprave mogu osnivati ustanove radi ouvanja, unprjeenja i razvoja kulturne posebnosti i ouvanja nacionalnog identiteta nacionalnih manjina.
340
Nakon izvrene rekonstrukcije Vlade Republike Srbije, promjene ministra nadljenog za poslove kulture kao i spajanja odreenih ministarstava, Bonjako nacionalno vijee uputilo je dana 23.05.2011. godine, ministru kulture, informisanja i informacionog drutva Predragu arkoviu prijedlog za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji sa prijedlogom Odluke o osnivanju. U prilogu ovog dokumenta ministru arkoviu proslijeeni su i raniji dopisi upueni ministarstvu kulture, odgovori ministarstva, elaborat o osnivanju avoda i prijedlog odluke o osnivanju avoda. Odgovor nadljenog ministra i ministarstva je izostao a nisu preduzete bilo kakve radnje u cilju ispunjenja zahtjeva Bonjakog nacionalnog vijea/Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine kao Ustavom i akonom ustanovljenog organa manjinske samouprave a ime bi se Bonjacima u Republici Srbiji omoguilo ouvanje, unaprjeenje i razvoj kulture i obezbijedilo ostvarivanje ravnopravnosti i ouvanje identiteta u skladu sa Ustavom, zakonom i standardima Evropske unije. RI ahtjev inistarstvu kulture, br. 02 2011, od 1 .02.2011. godine, za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka, sa odgovorom inistarstva broj 6 00 9 2011 01 od 04.0 .2011. godine - rijedlog za osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka sa prijedlogom odluke o osnivanju i ostalom prateom dokumentacijom. br. 1 6 02 2011 od 2 .0 .2011. godine. lanom 4. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), propisano je da su svi jednaki i uivaju jednak poloaj i jednaku pravnu zatitu, bez obzira na lina svojstva i da je svako duan da potuje naelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Potujui ovu zakonsku odredbu kao i zakonske odredbe propisane lanom 12. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik SR , broj 11/02) i lanovima 16 i 1 . akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), ministrarstvo Republike Srbije nadljeno za poslove kulture bilo je duno pripadnicima bonjake nacionalne manjine obezbijediti zatitu i afirmaciju kulturnog nasljea, uslove za ouvanje, unaprjeenje i razvoj avoda za kulture, ouvanje identiteta i obezbjeivanje ravnopravnosti osnivanjem kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji . ako su Bonjaci jedina manjinska zajednica, u Republici Srbiji, koja nema svoj avod za kulturu, inistarstvo kulture, informisanja i informacionog drutva Republike Srbije svojim proputanjem postupanja po osnovu zakona i zahtjeva zasnovanih na Ustavu i zakonu i krenjem naela jednakosti, onemoguilo je pripadnicima bonjake nacionalne manjine korienje Ustavom i zakonom zajemenih i garantovanih prava. ime je, od inistarstva kulture, informisanja i informacionog drutva, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), izvren akt neposredne diskriminacije blie opisan u lanu 6. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od strane ministra redraga arkovia i povreda
341
ZAUSTAVLJENI PROCES
naela jednakih prava i obaveza blie opisana u lanu diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 .
akona o zabrani
S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i Poslovnikom o radu Povjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011. godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, u Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
342
R.br. 2 1 02 2011 RE B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R I B
N S I
irka vetkovia, predsjednika Vlade Republike Srbije i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine, 11000 Beograd, Nemanjina 11. B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), krenjem i nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o ladi ( Slubeni glasnik RS broj 55/2005 i 1/2005-ispravka i 101/0 ), akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), akona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akona o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akona o rati ikaciji Okrvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina ( Slubeni list SR eunarodni ugovori , broj 6/9 ), akona o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima ( Slubeni list S broj 1 /2005) akona o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 ispr.), akona o javnom in ormisanju ( Slubeni glasnik RS , broj 43/2003, 61/2005 i 1/2009), redbe o savetu Republike Srbije za nacionalne manjine ( Slubeni glasnik RS , br. 50/09) i Statuta Radiodi uzne ustanove Radio elevizija Srbije , ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u Republici Srbiji.
343
ZAUSTAVLJENI PROCES
BR
EN E
Shodno Ustavu Republike Srbije, gore navedenim zakonima i injenici da je, na osnovu rezultata Popisa stanovnitva odranog od 1. do 15. aprila 2002. godine, bosanski jezik u slubenoj upotrebi u gradu Novom Pazaru, optinama utin, Sjenica i Prijepolje, Bonjako nacionalno vijee se, u cilju implementacije zakonskih odredbi u etiri oblasti definisane Ustavom i zakonom, u nekoliko navrata, a nakon usvajanja akona o nacionalnim savjetima nacionalnim manjina 31.0 .2009.godine, obraalo predsjedniku Vlade Republike Srbije, koji je ujedno i predsjednik Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine, i nadljenim ministarstvima, radi preduzimanja neophodnih mjera za nastavak ostvarivanja nacionalnih prava pripadnika bonjakog naroda u Republici Srbiji. Predsjednik Vlade i Savjeta, kao i nadljeni ministri i ministarstva, meutim, nisu preduzeli nikakve radnje kojim bi se Bonjacima u Republici Srbiji omoguilo ostvarivanje nacionalnih prava, u skladu sa Ustavom i zakonima. U odvojenim pismima koja su efovi resora u Izvrnom odboru BNV uputili ministrima nadljenim za poslove dravne uprave i lokalne samouprave, unutranjih poslova, prosvjete i nauke, kulture, informisanja i informacionog drutva zatraeno je: 1. obezbjeenje slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma u javnim ispravama i jedinicama lokalne samouprave, u skladu sa zakonom i meunarodnim standardima, 2. obezbjeenje obrazovanja na bosanskom jeziku za pripadnike bonjake nacionalne manjine, u skladu sa zakonom, primjenom odela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, 3. formiranje Redakcije na manjiskim jezicima pri R S-u, 4. osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka. Pored zahtjeva iz etiri oblasti koje su definisane Ustavom i zakonom, Bonjako nacionalno vijee je zahtjevalo od dravnih organa Vlade i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine da se ukine Uredba o upravnim okruzima. I pored injenice da je Republika Srbija uloila znaajne napore u posljednjih nekoliko godina na planu unaprjeenja poloaja manjina u njoj, evidentno je da je, usljed neinjenja dravnih organa, u posljednje tri godine zaustavljen proces ostvarivanja nacionalnih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akonon o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), akonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akonom o kulturi ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akonom o rati ikaciji Okrvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina ( Slubeni list SR eunarodni ugovori , broj 6/9 ), akonom o rati ikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima ( Slubeni list S broj 1 /2005) akonom o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006,
344
5/2006 i 6/2006 - ispr.), akonom o javnom in ormisanju ( Slubeni glasnik RS , broj 43/2003, 61/2005 i 1/2009), redbom o savetu Republike Srbije za nacionalne manjine ( Slubeni glasnik RS , br. 50/09) i Statutom Radiodi uzne ustanove Radio elevizija Srbije , propisana su, individualna i kolektivna prava pripadnicima nacionalnih manjina koje im drava jemi, garantuje i titi u oblastima kulture, informisanja, slubene upotrebe jezika i pisma i obrazovanja. Ustavom Republike Srbije i gore nevedenim zakonima kao i akonom o zabrani diskriminacije ureena je i zatita nacionalnih manjina od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda. U oblasti slubene upotrebe jezika i pisma Bonjako nacionalno vijee, 3. oktobra 2009. godine, je usvojilo Odluku o utvrivanju tradicionalnih naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geografskih naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog Pazara, utina, Sjenice i Prijepolja. Na osnovu te odluke, mnogim naseljenim mjestima i geografskim pojmovima na podruju ovih optina vraeni su njihovi tradicionalni nazivi na bosanskom jeziku (Odluka objavljena u Slubenom glasniku RS , br. 5/2010, od 5. februara 2010. godine). Iako je Bonjako nacionalno vijee u vie navrata zahtijevalo od nadlenih dravnih organa dosljednu primjenu zakonskih odredbi i ravnopravnu upotrebu bosanskog jezika u radu dravnih organa i institucija i ustanova sa javnim ovlaenjima, ona nije izvrena tako da je njegova slubena upotreba jo uvijek na deklarativnom nivou. U vezi sa tim izostala je i pravovaljana reakcija i angaman inistarstva za dravnu upravu i lokalnu samoupravu, koje preko nadlenih inspekcijskih organa i drugih raspoloivih mehanizama nije obezbjedilo primjenu zakonskih normi u vezi sa dvojezinim natpisima na zgradama dravnih organa i drugih javnih institucija, naseljenim mjestima, ulicama u gradu, geografskim i drugim nazivima, kao ni ravnopravnu primjenu bosanskog jezika u upravnom, prekrajnom ili krivinom postupku. Osim toga, i pored postojanja zakonom predvienih uslova i vie intervencija Bonjakog nacionalnog vijea, u optini Priboj bosanski jezik jo uvijek nije uveden u zvaninu slubenu upotrebu, a u praksi nije obezbjeeno ni izdavanje linih dokumenata za pripadnike bonjake nacionalne zajednice na bosanskom jeziku. U oblasti obrazovanja, i pored postojanja adekvatnih mehanizama, ni na jednom nivou obrazovanja, nije ostvareno zakonom zagarantovano pravo na obrazovanje na bosanskom kao maternjem jeziku sandakih Bonjaka. Implementacija tog prava u praksi svedena je na nastavni predmet Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture u osnovnim kolama u Novom Pazaru, Sjenici, utinu i samo u jednoj koli u Prijepolju, i to u rangu izbornog nastavnog predmeta. I pored injenice da je dolo do formiranja zajednike radne grupe predstavnika Bonjakog nacionalnog vijea i inistarstva prosvjete Republike Srbijie i izrade odela obrazovanja na bosanskom jeziku za sandake Bonjake u Republici Srbiji , kao strunog elaborata na osnovu kojeg bi se u praksi ostvarilo pravo na obrazovanje na maternjem jeziku Bonjaka u Srbiji, njegova primjena je izostala od strane inistarstva prosvjete, kojem je elaborat dostavljen jo 11. novembra 2009. godine. dekvatna primjena prava na obrazovanje u skladu sa zakonom izostala je i kada je u pitanju izdavanje udbenika maternjeg jezika ( Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture ), s obzirom da su Bonjaci jedina manjinska nacionalna zajednica u Republici Srbiji za koju nije obezbjeena njegova priprema i tampanje. U oblasti in ormisanja na bosanskom jeziku, pored finansiranja izdavanja jednog tampanog glasila ( Sandake novine ), Bonjacima kao zajednici, njihovim nacionalnim predstavnicima, kao i bonjakoj kulturi i tradiciji uopte, nije
345
ZAUSTAVLJENI PROCES
obezbjeena adekvatna zastupljenost u programskoj emi na avnom servisu Radioteleviziji Srbije (R S), kao ni u djelo sproveden zakljuak Programskog odbora R S-a o formiranju zajednike redakcije na manjinskim jezicima koja bi, pored programa na jezicima drugih manjinskih nacionalnih zajednica, emitovala i program na bosanskom jeziku, u vezi sa ime je nadlenim organima proslijeen i potreban prijedlog sa obrazloenjem. U oblasti kulture u okviru postojeih zavoda i institucija kulture nisu obezbjeeni adekvatni mehanizmi zatite kulturnog naslijea sandakih Bonjaka, koje je izloeno stalnom propadanju i devastaciji, naroito u sandakim optinama u kojima sandaki Bonjaci ive u najveem broju. U cilju obezbjeenja adekvatnije zatite, njegovanja i afirmacije kulturno-historijskog nasljea Bonjaka u Srbiji, kao jedna od najvanijih mjera koju je neophodno sprovesti u djelo je osnivanje avoda za kulturu sandakih Bonjaka, kao krovne institucije za zatitu i afirmaciju kulturne batine sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Napominjem da ovu instituciju imaju sve ostale nacionalne manjine. O onemoguavanju i uskraivanju u ostvarivanju nacionalnih prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji u svim oblastima definisanim Ustavom i zakonom, Bonjako nacionalno vijee upoznalo je Predsjednika Vlade Republike Srbije i Predsjednika Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine irka vetkovia zahtjevom broj 02-02/2011 od 13.01.2011.godine i od istog trailo da posreduje u procesu daljeg ostvarenja prava i nacionalne ravnopravnosti pripadnika nacionalne zajednice u Republici Srbiji. akoe je istim zahtjevom traeno da se organizuje sastanak na kojem bi uestvovali predstavnici Vijea kao i ministri za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu, unutranjih poslova, kulture i informisanja kao i predstavnici drugih relevantnih institucija i organizacija u zemlji. Po zahtjevu Bonjakog nacionalnog vijea nije bilo nikakvog odgovora niti su bilo kakve radnje preduzete. lanom . stav 1. akona o ladi ( Slubeni glasnik RS broj 55/2005 i 1/2005-ispravka i 101/0 ), propisano je da Vlada nadzire rad organa dravne uprave, usmjerava organe dravne uprave u sprovoenju politike i izvravanju zakona i drugih optih akata i usklauje njihov rad. lanom 12. akona o ladi ( Slubeni glasnik RS broj 55/2005 i 1/2005ispravka i 101/0 ), izmeu ostalog propisano je da Predsjednik Vlade vodi i usmjerava Vladu, stara se o jedinstvu politikog djelovanja Vlade, usklauje rad lanova Vlade, predstavlja Vladu i saziva njene sjednice, kao i da Predsjendik Vlade moe ostalim lanovima Vlade davati obavezna uputstva i posebna zaduenja, shodno programu i politici Vlade. Iz ovlaenja kako Vlade Republike Srbije tako i Predsjednika Vlade jasno proizilazi da je irko vetkovi u svojstvu predsjednika Vlade bio duan da po zahtjevima Bonjakog nacionalnog vijea naloi nadljenim ministrima da donijete zakone sprovode u praksi a time pripadnicima bonjake nacionalne manjine obezbjede ravnopravnost sa drugima i korienje Ustavom i zakonom zajemenih i garantovanih prava. Uredbom o Savjetu Republike Srbije za nacionalne manjine ( Slubeni glasnik RS , br. 50/09), propisano je da Savjet, izmeu ostalog, prati i razmatra stanje ostvarivanja prava nacionalnih manjina u Republici Srbiji kao i da predlae mjere za
346
unaprjeenje pune i djelotvorne ravnopravnosti pripadnika nacionalnih manjina i da razmatra mjere koje u te svrhe predloe drugi organi i tijela. Predsjednik Vlade je ujedno i predsjednik Savjeta a lanovi Savjeta su ministri za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu, unutranjih poslova, kulture i informisanja, omladine i sporta, pravde kao predstavnici Vlade i predsjednici nacionanih savjeta nacionalnih manjina. irko vetkovi, vrei funkciju predsjednika Savjeta nije preduzeo nijednu mjeru ili radnju kojom bi pripadnicima bonjake nacionalne manjine bilo omogueno da koriste Ustavom i zakonom zajemena i garantovana prava. redbom lade Republike Srbije o upravnim okruzima ( Slubeni glasnik RS broj 3/92, 36/92, 52/92, 60/93, 5/95 i 15/06), dio Sandaka (grad Novi Pazar i optine utin, Sjenica, Prijepolje, Priboj i Nova Varo) u Republici Srbiji podijeljen je u dvije administrativne cjeline, odnosno u dva uprava okruga. Navedena Uredba, donijeta od strane Vlade Republike Srbije, u suprotnosti je sa lanom . stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS broj 9 /06), kao i sa lanom 22. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02). Pomenuta Uredba je u suprotnosti sa dva najznaajnija dokumenta iz oblasti meunarodnog prava, kojim se ureuje oblast zatite i unaprjeenja prava nacionalnih manjina, kvirnom konvencijom za zatitu nacionalnih manjina (lan 16.) i Evropskom poveljom o regionalnim i manjinskih jezicima (lan .). Ovi dokumenti zabranjuju oteavanje konzumiranja nacionalnih prava manjina postojeim ili novim administrativnim podjelama u okviru drava lanica Savjeta Evrope. Bonjako nacionalno vijee je u nekoliko navrata trailo od Vlade Republike Srbije i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine da redbu o upravnim okruzima stavi van snage. eutim, po zahtjevima BNV-a nikakve radnje nisu preduzete u smislu otklanjanja prepreka u implementaciji Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine, jer neukidanje ove Uredbe dodatno oteava ostvarivanje prava Bonjaka u Republici Srbiji koja su im garantovana Ustavom i zakonima Republike Srbije, kao i obavezujuim meunarodnim dokumentima.
RI - ismo redsjedniku lade Republike Srbije, br. 0 02 2010 od 04. 01. 2010. godine - ismo redsjedniku lade Republike Srbije i redsjedniku Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine irku vetkoviu, br. 02 02 2011 od 1 .01.2011.godine ahtjev za urgenciju i prijem delegacije BN a upuen redsjedniku lade Republike Srbije i redsjedniku Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine irku vetkoviu, br. 29 02 2010 od 01. 02. 2010. godine ahtjev redsjedniku lade Republike Srbije i Savjeta Republike Srbije dr. irku vetkoviu za stavljanje van snage redbe lade Republike Srbije o upravnim okruzima broj 02 2010 od 1 . 0 . 2010.godine
347
ZAUSTAVLJENI PROCES
ime je, od strane Predsjednika Vlade Republike Srbije i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine, krenjem i nesprovoenjem Ustava, zakona i drugih optih akata, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 1. taka 2. akona o zabrani diskriminacije, akt diskriminacije u postupcima pred organima javne vlasti blie opisan lanom 1 . akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , i povreda naela jednakih prava i obaveza blie opisan lanom . akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 . S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i oslovnikom o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011. godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbjedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
U Novom Pazaru, 26.0 ..2011. godine
348
R.br.2 2 02 2011 RE B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I dresa Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R I inistarstva unutranjih poslova Republike Srbije, 11000 Beograd, Nemanjina 11, odgovorno lice Ivica Dai - ministar B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010) i akona o dravljanstvu Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 135/2004 i 90/200 ), ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti slubene upotrebe jezika i pisma. B
N S I
BR
EN E
I stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), izmeu ostalog, je propisano da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavjetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom.
349
ZAUSTAVLJENI PROCES
akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma, kao i nain finansiranja nacionalnih savjeta nacionalnih manjina. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), izmeu ostalog ureena je i propisana slubena upotreba jezika i pisma pripadnicima nacionalnih manjina, njeno podrazumijevanje u smislu zakona, uslovi pod kojim se jezik i pismo odreene nacionalne manjine uvodi u slubenu upotrebu kao i nadlenost organa javne vlasti nad sprovoenjem ovog zakona. akonom o zatiti prava i sloboda nacionanih manjina kao i akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma, slubena upotreba jezika i pisma nacionanih manjina podrazumijeva korienje jezika nacionalnih manjina u upravnom i sudskom postupku i voenje upravnog postupka i sudskog postupka na jeziku nacionalne manjine; upotrebu jezika nacionalne manjine u komunikaciji organa sa javnim ovlaenjima sa graanima; izdavanje javnih isprava i voenje slubenih evidencija i zbirki linih podataka na jezicima nacionalnih manjina i prihvatanje tih isprava na tim jezicima kao punovanih; upotrebu jezika nacionalnih manjina na glasakim listiima i birakom materijalu; upotrebu jezika nacionalnih manjina u radu predstavnikih tijela. U jedinicama lokalne samouprave u kojima je jezik nacionalne manjine u slubenoj upotrebi imena organa koji vre javna ovlaenja, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta, trgova i ulica i drugi toponimi ispisuju se i na jeziku nacionalne manjine, prema njenoj tradiciji i pravopisu. Shodno zakonskim odredbama i rezultatima Popisa stanovnitva odranog od 1. do 15. aprila 2002. godine, Statutima jedinica lokalnih samouprava u Novom Pazaru, utinu, Sjenici i Prijepolju propisano je da su u slubenoj upotrebi ravnopravno srpski i bosanski jezik i irilino i latinino pismo. U skladu s tim, jedinice lokalne samouprave Novi Pazar, Sjenica, utin i Prijepolje obavezale su se na upotrebu bosanskog jezika i latininog pisma, ravnopravno sa srpskim jezikom i irilinim pismom U oblasti slubene upotrebe jezika i pisma, koja je definisana lanom 5. i 9. Ustava Republike Srbije, akonom o slubenoj upotreni jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010) koji u lanu 11. stav 3. propisuje da slubena upotreba jezika i pisma nacionalnih manjina izmeu ostalog podrazumijeva i izdavanje javnih isprava i voenje slubenih evidencija i zbirki linih podataka na jezicima nacionalnih manjina i prihvatanje tih isprava na tim jezicima kao punovanih, akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002) koji u lanu 11. stav 4. takoe, izmeu ostalog, propisuje da slubena upotreba jezika i pisma nacionalnih manjina podrazumijeva i izdavanje javnih isprava i voenje slubenih evidencija i zbirki linih podataka na jezicima nacionalnih manjina i prihvatanje tih isprava na tim jezicima kao punovanih. Bonjako nacionalno vijee, shodno lanu 22. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), 3. oktobra 2009. godine,
350
usvojilo je dluku o utvrivanju tradi ionalni naziva jedini a lokalne samouprave, naseljeni mjesta i drugi geografski naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog Pazara, utina, Sjeni e i Prijepolja . Odluka je objavljena u Slubenom glasniku RS , br. 5/2010, od 5. februara 2010. godine). Nakon stupanja na snagu pomenute odluke, Bonjako nacionalno vijee je, dana 01.03. 2010. godine, zatrailo od lokalnih samouprava, u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, da istaknu nazive jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geografskih naziva i na bosanskom jeziku i latininom pismu. Osim djelimino optine utin, nijedna od lokalnih samouprava u kojima su bosanski jezik i latinino pismo u slubenoj upotrebi nije ispotovala zakonsku obavezu i postupila po zahtjevu BNV-a. Izdavanja linih dokumenata za pripadnike bonjake nacionalne zajednice na bosanskom jeziku i latininom pismu, nije obezbijeeno iako je Bonjako nacionalno vijee od ministra unutranjih poslova, dana 2 .01.2011.godine, zatrailo da u okviru svojih nadljenosti preduzme odgovarajue mjere kojim bi se omoguilo izdavanje linih dokumenata na bosanskom jeziku i sprovoenje Ustava i zakona u praksi, a pripadnicima bonjake nacionalne manjine ostvarivanje Ustavom, zakonom i meunarodnim standardima garantovanih prava. Dana 1 .02.2011.godine Bonjako nacionalno vijee ponovo alje identian zahtjev ministru unutranjih poslova. Ni na jedan zahtjev upuen inistarstvu i ministru unutranjih poslova od strane Bonjakog nacionalnog vijea do dana podnoenja ovog podneska nije stigao nikakav odgovor niti su preduzete bilo kakve mjere ili radnje u cilju ispunjenja pomenutih zahtjeva. ompjuterskim programima koji se koriste u policijskim stanicama u sandakim optinama, u kojima se upisuju podaci o graanima u klasifikaciji nacionalnost ne postoji odrednica Bonjak, iako se na posljednjem Popisu stanovnitva odranom od 1. do 15. aprla 2002. godine, 136.0 graana izjasnilo kao Bonjaci, ime je prekren lan 9. stava Republike Srbije, lan 1. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, lan 11. kvirne konvencije Savjeta Evrope. Nova lina karta u sandakim optinama se izdaje samo na irilinom pismu, iako je u radu Novom Pazaru, Opttinama Sjenica, Prijepolje i utin u ravnopravnoj slubenoj upotrebi bosanski jezik i latinino pismo, ime su prekreni lanovi 1 . i 9. stava Republike Srbije, lanovi 9. i 11. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina i lan 11. kvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina a pripoadnicima bonjake nacionalne manjine uskraeno pravo na korienje linog imena i upisivanju istog u sve javne isprave na bosanskom jeziku i latininim pismom. U putnim ispravama u rubrici dravljanstvo ispisuje srpsko umjesto dravljanstvo Republike Srbije , ime je prekren lan 3 . stava Republike Srbije i lan 1. akona o dravljanstvu koji propisuje da graani Republike Srbije imaju dravljanstvo Republike Srbije a ne srpsko dravljanstvo. Pravni poredak Republike Srbije garantuje Bonjacima, kao njenim graanima i kao pripadnicima manjinske nacionalne zajednice punu ravnopravnost i zatitu i zabranjuje svaki vid asimilacije i diskriminacije. Upisivanjem u rubruci dravljanstvo rijei srpsko a ne dravljanstvo Republike Srbije predstvalja in diskriminacije i prikrivene asimilacije koji za cilj ima da se putem navedene radnje a suprotno Ustavu i zakonu pripadnicima bonjake nacionalne manjine nametne pripadnost veinskoj naciji, jer rije srpsko nije odrednica kojom se izraava dravljanstvo ve nacionalna pripadnost. Prilikom upisivanja podataka o adresi graanina ne potuju se odluke organa jedinica lokalne samouprave o promjeni naziva ulica, ime je prekren lan 9. stava Republike Srbije, lan 11. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina, lan 22. akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina i lan 11. kvirne konvencije Savjeta Evrope.
351
ZAUSTAVLJENI PROCES
RI ahtjevi ministru unutranjih poslova i od 2 . 01. 2010. godine ahtjev ministru unutranjih poslova od 1 . 02. 2011. godine dluka o utvrivanju tradicionalnih naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geogra skih naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog azara, utina, Sjenice i rijepolja Slubeni glasnik RS , br. 2010, od . ebruara 2010. godine - Statut optine Novi azar Slubeni glasnik optine Novi azar broj 02 - Statut grada Novog azara Slubeni list grada Novog azara broj 14 0 i 09 - Statut opine utin Slubeni glasnik optine utin broj 4 9 - Statut optine Sjenica Slubeni glasnik optine Sjenica broj 02 - Statut optine rijepolje Slubeni glasnik optne rijepolje , broj 4 09 ime je, od strane inistarstva unutranjih poslova Republike Srbije, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 2. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od strane ministra Ivice Daia i akt diskriminacije u postupcima pred organima javne vlasti blie opisan u lanu 1 . akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 . S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i Poslovnikom o radu Povjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011. godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
u Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine
352
R.br. 2
02 2011
RE
N S I
Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R I 1. 2. 3. 4. 5. rada Novog Pazara, 36300 Novi Pazar, Stevana Nemanje broj 2 odgovorno lice eho ahmutovi gradonaelnik; Optne Sjenica, 36310 Sjenica, ralja Petra I broj 1 odgovorno lice uriz urkovi predsjednik optine; Optine Prijepolje, 31300 Prijepolje, rg Bratstva i jedinstva broj 1 odgovorno lice Dragoljub indovi predsjednik optine; Optine utin, 36320 utin, usein bega radaevia broj odgovorno lice Bajro egi predsjednik optine i Optne Priboj, 31330 Priboj, 12. anura broj 10 odgovorno lice azar Rvovi predsjednik optine, B
B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009) i akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010) i akona o lokalnoj samoupravi ( Slubeni glasnik RS , broj 129/200 ), ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti slubene upotrebe jezika i pisma, i
353
ZAUSTAVLJENI PROCES
krenja lanova 114. i 115. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009)
BR
EN E
I stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), izmeu ostalog, propisano je da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavjetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), je regulisan nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma, kao i nain finansiranja nacionalnih savjeta nacionalnih manjina. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), izmeu ostalog ureena i propisana slubena upotreba jezika i pisma pripadnicima nacionalnih manjina, njeno podrazumijevanje u smislu zakona, uslovi pod kojim se jezik i pismo odreene nacionalne manjine uvodi u slubenu upotrebu kao i nadlenost organa javne vlasti nad sprovoenjem ovog zakona. akonom o lokalnoj samoupravi ( Slubeni glasnik RS , broj 129/0 ), izmeu ostalog propisana je nadlenost lokalnih samouprava o ostvarivanju, zatiti i unaprjeenju ljudskih prava i individualnih i kolektivnih prava pripadnika nacionalnih manjina i etnikih grupa. akonom o zatiti prava i sloboda nacionanih manjina kao i akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma, slubena upotreba jezika i pisma nacionanih manjina podrazumijeva korienje jezika nacionalnih manjina u upravnom i sudskom postupku i voenje upravnog postupka i sudskog postupka na jeziku nacionalne manjine; upotrebu jezika nacionalne manjine u komunikaciji organa sa javnim ovlaenjima sa graanima; izdavanje javnih isprava i voenje slubenih evidencija i zbirki linih podataka na jezicima nacionalnih manjina i prihvatanje tih isprava na tim jezicima kao punovanih; upotrebu jezika nacionalnih manjina na glasakim listiima i birakom materijalu; upotrebu jezika nacionalnih manjina u radu predstavnikih tijela.
354
U jedinicama lokalne samouprave u kojima je jezik nacionalne manjine u slubenoj upotrebi imena organa koji vre javna ovlaenja, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta, trgova i ulica i drugi toponimi ispisuju se i na jeziku nacionalne manjine, prema njenoj tradiciji i pravopisu. Shodno zakonskim odredbama i rezultatima Popisa stanovnitva odranog od 1. do 15. aprila 2002. godine, Statutima jedinica lokalnih samouprava u Novom Pazaru, utinu, Sjenici i Prijepolju propisano je da su u slubenoj upotrebi ravnopravno srpski i bosanski jezik i irilino i latinino pismo. U skladu s tim, jedinice lokalne samouprave Novi Pazar, Sjenica, utin i Prijepolje obavezale su se na upotrebu bosanskog jezika i latininog pisma, ravnopravno sa srpskim jezikom i irilinim pismom U oblasti slubene upotrebe jezika i pisma, koja je definisana lanom 5. i 9. Ustava Republike Srbije, lanovima 1, 11-22 akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010); lanom 11. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Sl. list SR broj 11/2002), Bonjako nacionalno vijee, shodno lanu 22. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), 3. oktobra 2009. godine, usvojilo je dluku o utvrivanju tradi ionalni naziva jedini a lokalne samouprave, naseljeni mjesta i drugi geografski naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog Pazara, utina, Sjeni e i Prijepolja . Odluka je objavljena u Slubenom glasniku RS , br. 5/2010, od 5. februara 2010. godine). Nakon stupanja na snagu pomenute odluke, Bonjako nacionalno vijee je, dana 01.03. 2010. godine, zatrailo od lokalnih samouprava, u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, da istaknu nazive jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geografskih naziva i na bosanskom jeziku i latininom pismu. Osim djelimino optine utin, nijedna od lokalnih samouprava u kojima su bosanski jezik i latinino pismo u slubenoj upotrebi nije ispotovala zakonsku obavezu i postupila po zahtjevu BNV-a. lanom 20. stav 1. taka 32. akona o lokalnoj samoupravi ( Slubeni glasnik RS , broj 129/0 ), propisana nadlenost lokalne samouprave je staranje o ostvarivanju, zatiti i unapreenju ljudskih prava i individualnih i kolektivnih prava pripadnika nacionalnih manjina i etnikih grupa. Iako ih Ustav, zakoni i statuti na to obavezuju, nijedan od organa jedinica lokalnih samouprava u kojoj je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, nije preduzeo niti jednu radnju kojom bi se obezbijedila ravnopravnost bosanskog jezika u slubenoj upotrebi, a samim tim i zakonitost i funkcionisanje uspostavljenog pravnog poretka Republike Srbije u smislu ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Osim toga, i pored postojanja zakonom predvienih uslova i vie intervencija Bonjakog nacionalnog vijea, u optini Priboj bosanski jezik jo uvijek nije uveden u zvaninu slubenu upotrebu, iako postoje uslovi propisani zakonom kao i obaveza jedinice lokalne samouprave da bosanski jezik i latinino pismo uvede u ravnopravnu slubenu upotrebu.
RI dluka o utvrivanju tradicionalnih naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geogra skih naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog azara, utina, Sjenice i rijepolja Slubeni glasnik RS , br. 2010, od . ebruara 2010. godine
355
ZAUSTAVLJENI PROCES
ahtjevi gradonaelniku rada Novog azara, predsjednicima optina Sjenica, utin i rijepolje o isticanju naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geogra skih naziva i na bosanskom jeziku i latininom pismu, od 01. 0 . 2010. godine ismo predsjedniku optine riboj ilenku ilieviu od 0 .01.200 . godine ismo predsjedniku optine riboj azaru Rvoviu od 10.02.2010. godine sa preporukom atitnika graana od 1.0 .2010. godine - Statut optine Novi azar Slubeni glasnik optine Novi azar broj 02 - Statut grada Novog azara Slubeni list grada Novog azara broj 14 0 i 09 - Statut opine utin Slubeni glasnik optine utin broj 4 9 - Statut optine Sjenica Slubeni glasnik optine Sjenica broj 02 - Statut optine rijepolje Slubeni glasnik optne rijepolje , broj 4 09
ime je, od strane gore navedenih jedinica lokalne samouprave, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt neposredne diskriminacije blie opisan u lanu 6. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od optine riboj i predsjednika optine azara Rvovia i akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 1. taka 2 i 6. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 .
II lanovima 114. i 11 . akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09 , koji propisuju nain finansiranja Nacionalnih vijea/Nacionalnih savjeta, izmeu ostalog, propisana je i obaveza lokalnih samouprava da obezbijede sredstva iz svojih budeta namijenjena za finansiranje rada Nacionalnih vijea/Nacionalnih saveta nacionalnih manjina. Sredstva koja se obezbjeuju u budetu jedinice lokalne samouprave rasporeuju se, u skladu sa odlukom nadljenog organa jedinice lokalne samouprave, nacionalnim vijeima/savetima koji predstavljaju nacionalne manjine koje u stanovnitvu jedinice lolakne samouprave dostiu najmanje 10% od ukupnog stanovnitva ili nacionalnih manjina iji je jezik u slubenoj upotrebi na teritoriji jedinice lokalne samouprave. akon jasno nalae obavezu jedinica lokalne samuoprave da pod uslovima propisanim lanom 11 . akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), obezbijedi sredstva za finansiranje rada nacionalnih vijea/saveta. Bonjako nacionalno vijee je u nekoliko navrata zahtijevalo od lokalnih samuoprava u Novom Pazaru, Sjenici, utinu, Prijepolju i Priboju da u skladu sa zakonom u svojim budetima predvide sredstva za finansiranje rada Bonjakog nacionalnog vijea u skladu sa zakonom. Na zahtjeve upuene od strane BNV-a nije bilo odgovora niti su navedene lokalne samouprave u svojim budetima predvidjele sredstava za finansiranje rada BNV-a.
356
RI ismo gradonaelniku grada Novog azara, broj 19 02 2011 od 04.02.2011.g. ismo predsjedniku ptine Sjenica, broj 20 02 2011 od 04.02.2011.g. ismo predsjedniku ptine utin, broj 21 02 2011 od 04.02.2011.g. ismo predsjedniku ptine rijepolje, broj 22 02 2011 od 04.02.2011.g. ismo predsjedniku ptine riboj, Broj 2 02 2011 od 04.02.2011.g.
ako je Bonjako nacionalno vijee/Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine, kao organ manjinske samouprave uspostavljem Ustavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS, broj 9 /06), akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09) i akonom o zatiti prava sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik SR , broj 11/02), otuda proizilazi i zakonom utvrena obaveza dravnih organa, organa autonomne pokrajine i jedinica lokalne samouprave da iz javnih izvora finansiraju rad nacionalnih savjeta nacionalnih manjina kakvo je i Bonjako nacionalno vijee/Nacionalni savet bonjake nacionalne manjine. ime su, rad Novi Pazar, Optina Sjenica, Optina Prijepolje, Optina utin i Optina Priboj, ne ispunjavanjem svoje zakonske obaveze u pogledu izdvajanja budetskih sredstava za finansiranje rada Bonjakog nacionalnog vijea, protiv kojih je ova prituba i podnijeta, prekrili lanove 114. i 115. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09) i time u veoj mjeri onemoguili funkcionisanje Bonjakog nacionalnog vijea/Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji, kao organa manjinske samouprave u skladu sa nadljenostima utvrenim Ustavom i zakonom. S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i Poslovnikom o radu Povjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. ao i obezbjedilo potovanje zakona u smislu finansiranja rada Bonjakog nacionalnog vijea/Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine. S potovanjem, u Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
357
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 2 4 02 2011
RE
N S I
Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R B
I inistarstva za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu Republike Srbije, 11000 Beograd, Biraninova br.6, odgovorno lice ilan arkovi ministar B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009) i akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti slubene upotrebe jezika i pisma. BR EN E
stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), izmeu ostalog, propisano je da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici
358
nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavjetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), izmeu ostalog, je ureena i propisana slubena upotreba jezika i pisma pripadnicima nacionalnih manjina, njeno podrazumijevanje u smislu zakona, uslovi pod kojim se jezik i pismo odreene nacionalne manjine uvodi u slubenu upotrebu kao i nadlenost organa javne vlasti nad sprovoenjem ovog zakona. akonom o zatiti prava i sloboda nacionanih manjina kao i akonom o slubenoj upotrebi jezika i pisma, slubena upotreba jezika i pisma nacionalnih manjina podrazumijeva korienje jezika nacionalnih manjina u upravnom i sudskom postupku i voenje upravnog postupka i sudskog postupka na jeziku nacionalne manjine; upotrebu jezika nacionalne manjine u komunikaciji organa sa javnim ovlaenjima sa graanima; izdavanje javnih isprava i voenje slubenih evidencija i zbirki linih podataka na jezicima nacionalnih manjina i prihvatanje tih isprava na tim jezicima kao punovanih; upotrebu jezika nacionalnih manjina na glasakim listiima i birakom materijalu; upotrebu jezika nacionalnih manjina u radu predstavnikih tijela. U jedinicama lokalne samouprave u kojima je jezik nacionalne manjine u slubenoj upotrebi imena organa koji vre javna ovlaenja, nazivi jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta, trgova i ulica i drugi toponimi ispisuju se i na jeziku nacionalne manjine, prema njenoj tradiciji i pravopisu. Shodno zakonskim odredbama i rezultatima Popisa stanovnitva odranog od 1. do 15. aprila 2002. godine, Statutima jedinica lokalnih samouprava u Novom Pazaru, utinu, Sjenici i Prijepolju propisano je da su u slubenoj upotrebi ravnopravno srpski i bosanski jezik i irilino i latinino pismo. U skladu s tim, jedinice lokalne samouprave Novi Pazar, Sjenica, utin i Prijepolje obavezale su se na upotrebu bosanskog jezika i latininog pisma, ravnopravno sa srpskim jezikom i irilinim pismom U oblasti slubene upotrebe jezika i pisma, koja je definisana lanom 5. i 9. Ustava Republike Srbije, lanovima 1, 11-22 akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), lanom 11. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Sl. list SR broj 11/2002), Bonjako nacionalno vijee, shodno lanu 22. akona o nacionalnim
359
ZAUSTAVLJENI PROCES
savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), 3. oktobra 2009. godine, usvojilo je dluku o utvrivanju tradi ionalni naziva jedini a lokalne samouprave, naseljeni mjesta i drugi geografski naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog Pazara, utina, Sjeni e i Prijepolja . Odluka je objavljena u Slubenom glasniku RS , br. 5/2010, od 5. februara 2010. godine). Nakon stupanja na snagu pomenute odluke, Bonjako nacionalno vijee je, dana 01.03.2010.godine, zatrailo od lokalnih samouprava, u kojima je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, da istaknu nazive jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geografskih naziva i na bosanskom jeziku i latininom pismu. Osim djelimino optine utin, nijedna od lokalnih samouprava u kojima su bosanski jezik i latinino pismo u slubenoj upotrebi nije ispotovala zakonsku obavezu i postupila po zahtjevu BNV-a. Iako ih Ustav, zakoni i statuti na to obavezuju, nijedan od organa jedinica lokalnih samouprava u kojoj je bosanski jezik u slubenoj upotrebi, nije preduzeo niti jednu radnju kojom bi se obezbijedila ravnopravnost bosanskog jezika u slubenoj upotrebi, a samim tim i zakonitost i funkcionisanje uspostavljenog pravnog poretka Republike Srbije u smislu ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. U vezi sa tim izostala je reakcija i angaman, inistarstva za dravnu upravu i lokalnu samoupravu, inae lanom 22. akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma je ovlaenje organa da sprovodi nadzor nad primjenom tog zakona, pa izmeu ostalog, i slubene upotrebe jezika i pisma nacionalnih manjina, koje preko nadljenih inspekcijskih organa i drugih raspoloivih mehanizama nije obezbijedilo primjenu zakonskih normi u vezi sa dvojezinim natpisima na zgradama dravnih organa i drugih javnih institucija, naseljenim mjestima, ulicama u gradu, geografskim i drugim nazivima, kao ni ravnopravnu primjenu bosanskog jezika u upravnom, prekrajnom ili krivinom postupku. Osim toga, i pored postojanja zakonom predvienih uslova i vie intervencija Bonjakog nacionalnog vijea, u optini Priboj bosanski jezik jo uvijek nije uveden u zvaninu slubenu upotrebu, iako postoje uslovi propisani zakonom kao i obaveza jedinice lokalne samouprave da bosanski jezik i latinino pismo uvede u ravnopravnu slubenu upotrebu. akoe, u praksi nije obezbjeeno ni izdavanje linih dokumenata za pripadnike bonjake nacionalne zajednice na bosanskom jeziku i latininom pismu, iako je od ministra za dravnu upravu i lokalnu samoupravu, dana 2 .01. 2010. godine, zatraeno da u okviru svojih nadljenosti preduzme odgovarajue mjere kojim bi se omoguilo izdavanje linih dokumenata na bosanskom jeziku i sprovoenje Ustava i zakona u praksi, a pripadnicima bonjake nacionalne manjine ostvarivanje Ustavom, zakonom i meunarodnim standardima garantovanih prava. ef Resora za slubenu upotrenu jezika i pisma Bonjakog nacionalnog vijea evluda elajac, dana 1 . 02. 2011. godine, obratila se inistru nadljenom za poslove dravne uprave i lokalne samouprave zahtjevom za obezbjeenje primjene slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma u nazivima mjesta. inistarstvo nadljeno za poslove dravne uprave i lokalne samouprave nije preduzelo nikakve radnje u cilju ispunjenja gore opisanih zahtjeva Bonjakog nacionalnog vijea a kako bi se pripadnicima bonjake nacionalne manjine omoguilo korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava. Predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea koji je ujedno i narodni poslanik u Narodnoj skuptini Republike Srbije, dana 2 .02.2011. godine
360
putem poslanikog pitanja obratio se inistru za dravnu upravu i lokalnu samoupravu, traei odgovor, ta je uraeno po zahtjevu Bonjakog nacionalnog vijea koji je u ime Vijea uputila ef Resora za slubenu upotrebu jezika i pisma g-a evluda elajac dana 1 .02.2011. godine. U svom odgovoru, na poslaniko pitanje, broj 130-9-00-00005/2011-01 od 0 .03.2011. godine, inistar za dravnu upravu i lokalnu samoupravu se oglaava nenadlenim tvrdei da postavljena pitanja ne spadaju u nadlenost tog ministarstva shodno odredbama akona o ministarstvima ( Slubeni glasnik RS , broj 65/0 , 36/09 dr. zakon i 3/10 dr. zakon). vrdnje, ministra arkovia u svom odgovoru na poslaniko pitanje, kojim se oglaava nenadlenim po zahtjevima Vijea su neosnovane jer je lanom 22. akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), propisano da ad or nad s rovodenje odredaba ovog a ona vr e u o viru svog delo ruga inis ars va nadle na a oslove u oblas i u rave, saobra aja, urbanizma i stambeno komunalni poslova, prosvete, kulture i zdravstva. lanom 12. akona o ministarstvima ( Slubeni glasnik RS , broj 65/0 , 36/09 dr. zakon i 3/10 dr. zakon), izmeu ostalog, propisano je da inistrstvo za dravnu upravu i lokalnu samoupravu obavlja poslove dravne uprave koji se odnose i na sistem lokalne samouprave i upravnu inspekciju. Imajui u vidu naprijed navedeno inistarstvo za dravnu upravu i lokalnu samoupravu bilo je duno postupiti po zahtjevima Bonjakog nacionalnog vijea i u skladu sa zakonom obijezbijediti primjenu slubene upotrebe bosanskog jezika i latininog pisma kao jezika i pisma pripadnika bonjake nacionalne manjine. RI ahtjev ministru za dravnu upravu i lokalnu samuopravu od 2 . 01. 2010. godine ahtjev ministru za dravnu upravu i lokalnu samoupravu od 1 . 02. 2011. godine - oslaniko pitanje Narodnog poslanika i redsjednika Izvrnog odbora BN a od 2 .02.2011. godine dgovor na poslaniko pitanje broj 1 0 9 00 0000 2011 01 od 0 .0 .2011. godine dluka o utvrivanju tradicionalnih naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geogra skih naziva na bosanskom jeziku na podruju Novog azara, utina, Sjenice i rijepolja Slubeni glasnik RS , br. 2010, od . ebruara 2010. godine ahtjevi gradonaelniku rada Novog azara, predsjednicima optina Sjenica, utin i rijepolje o isticanju naziva jedinica lokalne samouprave, naseljenih mjesta i drugih geogra skih naziva i na bosanskom jeziku i latininom pismu, od 01. 0 . 2010. godine - Statut optine Novi azar Slubeni glasnik optine Novi azar broj 02 - Statut grada Novog azara Slubeni list grada Novog azara broj 14 0 i 09 - Statut opine utin Slubeni glasnik optine utin broj 4 9 - Statut optine Sjenica Slubeni glasnik optine Sjenica broj 02 - Statut optine rijepolje Slubeni glasnik optne rijepolje , broj 4 09
361
ZAUSTAVLJENI PROCES
ime je, od strane inistarstva za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu Republike Srbije, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt neposredne diskriminacije blie opisan u lanu 6. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od strane ministra ilana arkovia i akt diskriminacije u postupcima pred organima javne vlasti blie opisan u lanu 1 . akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 . S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i Poslovnikom o radu Povjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
U Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine
362
R.br.2
02 2011
RE
N S I
Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011. godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R B
I inistarstva prosvjete i nauke Republike Srbije, 11000 Beograd, Nemanjina 24, odgovorno lice arko Obradovi ministar B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009) i akona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno i uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti obrazovanja na maternjem jeziku.
BR
EN E
stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), izmeu ostalog, propisano je da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u
363
ZAUSTAVLJENI PROCES
odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Slubeni glasnik RS, broj 2/2009), ureene su osnove sistema predkolskog, osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja kao i izmeu ostalog i pravo pripadnika nacionalnih manjina da se vaspitno-obrazovni rad ostvaruje na njihovom maternjem jeziku. Iako, Ustav Republike Srbije lanovima 5. i 9. akon o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina lanom 13. i akon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja lanom 9. pripadnicima nacionalnih manjina, u oblasti obrazovanja, jeme i garantuju pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, kao i obavezu drave da stvori adekvatne uslove za organizovanje obrazovanja na jeziku nacionalne manjine, pripadnici bonjake nacionalne manjine ni na jednom nivou obrazovanja ne ostvaruju pravo na obrazovanje na bosankom jeziku kao svom maternjem jeziku, ime im se onemoguava korienje Ustavom i zakonom zajemenog i garantovanog prava. Implementacija tog prava u praksi svedena je na nastavni predmet osanski jezik sa elementima na ionalne kulture u osnovnim kolama u Novom Pazaru, Sjenici, utinu i samo u jednoj koli u Prijepolju, i to u rangu izbornog nastavnog predmeta. I pored injenice da je dolo do formiranja zajednike radne grupe predstavnika Bonjakog nacionalnog vijea i inistarstva prosvjete Republike Srbije i izrade odela obrazovanja na bosanskom jeziku za sandake o njake u Republi i Srbiji , kao strunog elaborata na osnovu kojeg bi se u praksi ostvarilo pravo na obrazovanje na maternjem jeziku Bonjaka u Srbiji, njegova primjena je izostala od strane inistarstva prosvjete, kojem je elaborat dostavljen jo 11. novembra 2009. godine. Uz elaborat, inistarstvu prosvjete dostavljene su i odluke Izvrnog odbora BNV-a o usvajanju odela obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, od 21.09.2009.godine, i usvajanju Elaborata o prijedlogu odela obrazovanja za sandake Bonjake, od 31. 10. 2009. godine. dekvatna primjena prava na obrazovanje, u skladu sa zakonom, izostala je i kada je u pitanju izdavanje udbenika maternjeg jezika ( Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture ), s obzirom da su Bonjaci jedina manjinska nacionalna zajednica u Republici Srbiji za koju nije obezbjeena njegova priprema i tampanje. Bonjako nacionalno vijee je inistru prosvjete obnovilo zahtjev za obezbjeenje nastave na maternjem bosanskom jeziku, dana 1 .02.2011.godine. Uz pomenuti zahtjev inistru prosvjete je ponovo, dakle po drugi put, dostavljen odel
364
obrazovanja za sandake o njake u Republi i Srbiji . U svom ranijem odgovoru broj 6-00-00001/2011-06, od 0 . 03. 2010. godine, inistarstvo prosvjete je obavijestilo Bonjako nacionalno vijee da je odel obrazovanja za sandake o njake u Republi i Srbiji proslijeen avodu za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja, radi davanja strunog miljenja na osnovu kojeg e inistrastvo prosvjete u narednom periodu preduzimati dalje aktivnosti. U svom odgovoru, odnosno miljenju, avod za unapreenje obrazovanja i vaspitanja, izmeu ostalog, kae: Po na em mi ljenju, meutim, uvoenjem nastavnog predmeta bosanski jezik sa elementima na ionalne kulture, kao izbornog predmeta koji omoguava izuavanje posebnosti bosanskog jezika, istorije, kulture i tradi ije sandaki o njaka, obezbeeno je uvanje nji ovog na ionalnog identiteta . Ovakvo miljenje avoda za unapreenje obrazovanja i vaspitanja je u direktnoj suprotnosti sa lanom 13. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), i lanom 9. akona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja ( Slubeni glasnik Republike Srbije , broj 2/09), i pripadnike bonjake nacionalne zajednice stavlja u neravnopravan poloaj, ne samo sa veinskim srpskim narodom, ve i sa pripadnicima ostalih nacionalnih manjina kojima ne spori pravo na izvoenje nastave na maternjem jeziku, dok, kada su Bonjaci u pitanju to nije sluaj. Obaveza drave je da Bonjacima stvori uslove za organizovanje obrazovanja na maternjem bosanskom jeziku. Iako je bilo duno da postupi po zahtjevu Vijea i da po istom dostavi odgovor, inistarstvo prosvjete je Vijeu samo proslijedilo miljenje avoda za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja, bez bilo kakvog odgovora, pa se postavlja logino pitanje da li inistarstvo prosvjete i nauke, odnosno ministar arko Obradovi, dijeli miljenje avoda za unpreivanje obrazovanja i vaspitanja, kojim Bonjake u Republici Srbiji diskriminie i eli im uskratiti korienje Ustavom i zakonima garantovana prava. U prilog ovoj tvrdnji govori i injenica da je u okviru priprema za polaganje zavrnog ispita male mature u osnovnom obrazovanju i vaspitanju za kolsku 2010/2011 godinu, ministarstvo prosvjete i nauke izdalo predviene zbirke zadataka iz srpskog, odnosno maternjeg jezika i iz matematike. brike su tampane na srpskom jeziku kao i na jezicima sedam nacionalnih manjina hrvatskom, maarskom, albanskom, rumunskom, rusinskom, slovakom i bugarskom jeziku. U istom obliku, zbirke su postavljenje na zvaninom eb-sajtu inistarstva prosvjete. Obzirom da zbirke zadataka, u skladu sa zakonom i obavezujuim meunarodnim dokumentima, nisu tampane i na bosanskom jeziku, kao maternjem jeziku pripadnika bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji, ministarstvo prosvjete je suprotno naelu jednakosti diskriminisalo Bonjake u Republici Srbiji i stavilo ih u neravnopravan poloaj a suprotno Ustavu i zakonu. akon o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik SR , broj 11/02) lanom 3. zabranjuje svaki oblik diskriminacije na nacionalnoj, etnikoj, rasnoj, jezikoj osnovi, prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama, istim lanom propisano je da dravni organi, organi autonomne pokrajine i jedinica lokalne samouprave ne mogu da donose pravne akte niti da preduzimaju mjere koje su suprotne naprijed navedenoj zabrani diskriminacije. Preduzimanjem konkretnih radnji ili njihovim proputanjem, donoenjem akata i miljenja od strane inistra i ministarstva nadljenog za poslove prosvjete i nauke, pripadnici bonjake nacionalne manjine dovedeni su u neravnopravan poloaj ili je isti podstican (miljenje avoda za unaprijeenje obrazovanja i vaspitanja) ime su Bonjacima uskraena Ustavom i zakonom garantovana prava.
365
ZAUSTAVLJENI PROCES
RI dluka o usvajanju odela obrazovanja za sandake Bonjake, broj 194 09 2009 od 21. 09. 2009. godine dluka o usvajanju elaborata o prijedlogu obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, broj 2 09 2009 od 1. 10. 2009. godine - Elaborat o odelu obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, od 0 .11.2009.godine - Dopis ministru prosvjete od 11.11.2009. godine dgovor inistra prosvjete broj 6 00 00001 2011 06 od 0 . 0 . 2010. godine ahtjev ministru prosvjete broj 4 02 2011 od 1 . 02. 2011. godine dgovor inistra prosvjete broj 6 0 00 00691 2009 06 od 01. 04. 2010. godine sa miljenjem avoda za unapreenje obrazovanja i vaspitanja. ime je, od strane inistarstva prosvjete i nauke Republike Srbije, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 1. taka 2. akona o zabrani diskriminacije i akt diskriminacije u oblasti obrazovanja i strunog osposobljavanja blie opisan lanom 19. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od strane ministra arka bradovia i akt diskriminacije u postupcima pred organima javne vlasti blie opisan u lanu 1 . akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 . S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i oslovnikom o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011. godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, U Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
366
R.br. 2 6 02 2011
RE
N S I
Na osnovu lana 10. stav 1. taka 12. akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), a u vezi sa lanom 24. stav 2. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), i lana 15. oslovnika o radu ovjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, u svojstvu predsjednika Izvrnog odbora Nacionalnog saveta bonjake nacionalne manjine /Bonjakog nacionalnog vijea, podnosim RI R B
I Radiodifuzne ustanove Radio televizija Srbije, 11000 Beograd, akovska broj 10, odgovorno lice leksandar ijani generalni direktor B diskriminatorskog postupanja, krenjem odredaba stava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) nesprovoenjem akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002), akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/2009), akona o slubenoj upotrebi jezika i pisma ( Slubeni glasnik RS , broj 45/91, 53/93, 6 /93, 101/2005 i 30/2010), akona o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 ispr. ) i Statuta Radiodifuzne ustanove Radio elevizija Srbije , ime je pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Srbiji neopravdano onemogueno/uskraeno korienje Ustavom i zakonom garantovanih prava i isti su suprotno odredbama akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), stavljeni u nepovoljan poloaj i postali nacionalna manjina sa najniim stepenom ostvarenosti svojih nacionalnih prava u oblasti informisanja na maternjem jeziku. BR EN E
stavom Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06), izmeu ostalog, propisano je da Republika Srbija titi prava nacionalnih manjina i jemi posebnu zatitu nacionalnim manjinama radi ostvarivanja potpune ravnopravnosti i ouvanju njihovog identiteta, kao i da pored prava koja su Ustavom zajemena svim graanima, jeme se dodatna individualna ili kolektivna prava. Individualna prava ostvaruju se pojedinano, a kolektivna u zajednici sa drugima, u skladu sa Ustavom, zakonom i meunarodnim ugovorima. Putem kolektivnih prava pripadnici
367
ZAUSTAVLJENI PROCES
nacionalnih manjina, neposredno ili preko svojih predstavnika, uestvuju u odluivanju ili sami odluuju o pojedinim pitanjima vezanim za svoju kulturu, obrazovanje, obavetavanje i slubenu upotrebu jezika i pisma u skladu sa zakonom. akonom o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), regulisan je nain ostvarivanja individualnih i kolektivnih prava koja su, domaim zakonodavstvom i meunarodnim obavezujuim dokumentima, garantovana pripadnicima nacionalnih manjina. Odredbama tog zakona, Bonjacima, kao i ostalim pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji, garantovana je i zatita od svakog oblika diskriminacije u ostvarivanju prava i sloboda i uspostavljeni instrumenti kojima se obezbjeuju i tite posebna prava nacionalnih manjina, posebno u oblastima obrazovanja, slubene upotrebe jezika i pisma, informisanja i kulture. akonom o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), ureene su i propisane nadljenosti Nacionalnih savjeta nacionalnih manjina radi ostvarivanja prava na samoupravu u kulturi, obrazovanju, obavjetavanju i slubenoj upotrebi jezika i pisma. akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), ureena je opta zabrana diskriminacije, njeni oblici i sluajevi kao i postupci zatite od diskriminacije. akonom o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 - ispr.), izmeu ostalog, propisana je obaveza Radiodifuznog servisa da proizvodi i emituje programe namijenjene svim segmentima drutva, bez diskriminacije, vodei pri tom rauna naroito o specifinim drutvenim grupama kao to su djeca i omladina, manjinske i etnike grupe, hendikepirani, socijalno i zdravstveno ugroeni, uvaava jezike i govorne standarde, kako veinskog stanovnitva, tako, u odgovarajuoj srazmjeri, i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, na podruju na kome se program emituje i obezbjede zadovoljavanje potreba graana za programskim sadrajima koji izraavaju kulturni identitet, kako naroda, tako i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, kroz mogunost da odreene programe ili programske cjeline, na podrujima na kojima ive i rade, prate i na svom maternjem jeziku i pismu. Statutom Radiodi uzne ustanove Radio elevizija Srbije propisana je obaveza R S-a da Programima koji se proizvode i emituju u okviru RDU R S-a mora se obezbjediti raznovrsnost i izbalansiranost sadraja kojima se podravaju demokratske vrijednosti savremenog drutva, a naroito potovanje ljudskih prava i kulturnog, nacionalnog, etnikog i politikog pluralizma ideja i miljenja, kao i dunost da, izmeu ostalog: x proizvodi i emituje programe namijenjene svim segmentima drutva, bez diskriminacije, vodei pri tom rauna, naroito o specifinim drutvenim grupama kao to su djeca i omladina, manjinske i etnike grupe, hendikepirani, socijalno i zdravstveno ugroeni, gluvonijemi (sa obavezom paralelnog emitovanja i ispisanog teksta opisa zvunog segmenta radnji i dijaloga) gdje je to mogue i dr; x uvaava jezike i govorne standarde, kako veinskog stanovnitva, tako, u odgovarajuoj srazmjeri, i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, na podruju na kome se program emituje; x obezbjedi zadovoljavanje potreba graana za programskim sadrajima koji izraavaju kulturni identitet, kako naroda, tako i nacionalnih manjina, odnosno etnikih grupa, kroz mogunost da odreene programe i programske cjeline, na podrujima na kojima ive i rade, prate na svom maternjem jeziku i pismu.
368
U oblasti informisanja na bosanskom jeziku, maternjem jeziku Bonjaka u Republici Srbiji, pored finansiranja i izdavanja jednog tampanog glasila ( Sandake novine ), Bonjacima kao zajednici, njihovim nacionalnim predstavnicima, kao i bonjakoj kulturi i tradiciji uopte, nije obezbjeena adekvatna zastupljenost u programskoj emi na avnom servisu Radio-televizije Srbije (R S). lanom 1 . stav 2. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02), propisano je rava e u programima radija i telezivije javnog servisa obezbediti informativne, kluturne i obrazovne sadraje na jeziku na ionalne manjine a moe da osniva i posebne radio i televizijske stani e koje bi emitovale programe na jezi ima na ionalni manjina . lanom 22. stav 1. taka . akona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), izmeu ostalog, propisano je da nacionalno vijee/nacionalni savet daje mi ljenje i predloge Savetu Republike radiodifuzne agen ije, u vezi sa infromisanjem na jeziku na ionalne manjine . Shodno zakonskim odredbama, te Statutu Radio-difuzne ustanove R S, predsjednik Izvrnog odbora BNV-a, narodni poslanik i lan Programskog odbora R S-a Esad Dudevi je na sjednici odbora 16.04.2010. godine pokrenuo Inicijativu o formiranju zajednike redakcije na manjinskim jezicima. Inicijativa je dobila jednoglasnu podrku u formi zakljuka Programskog odbora R S-a. Programaski odbor R S-a na osnovu pomenute Inicijative na svojoj sjednici odranoj 22.09.2010. godine donosi zakljuak o formiranju Redakcije na manjinskim jezicima koja bi pored programa na jezicima drugih manjiskih nacionalnih zajednica emitovala i program na bosanskom jeziku. Usljed nepotovanja zakonskih odredbi koje definiu obaveze dravnih organa kada je u pitanju informisanje manjina na maternjem jeziku, Bonjako nacionalno vijee se obratilo zahtjevom broj 32-02/2011 od 1 .02.2011. godine inistarstvu kulture radi formiranja redakcije na bosanskom jeziku. U svom odgovoru broj 34500-5/2011-01 od 04.03.2011.godine inistarstvo kulture se proglaava nenadljenim za postupanje po zahtjevu BNV-a. Po istom osnovu i sa istim zahtjevom Bonjako nacionalni vijee obratilo se i direktoru R S-a leksandru ijaniu, Predsjedniku Upravnog odbora R S-a Niki Stipeviu i Predsjedniku Savjeta RR episkopu jegarskom Porfiriju. Do danas Bonjako nacionalno vijee nije dobilo nikakav odgovor na upuene zahtjeve. Savjet RR je na sjednici odranoj 1 .04.2011.godine imenovao nove lanove Upravnog odbora Radiodifuzne ustanove Srbije Radio televizije Srbije. Novoizabrani lanovi Upravnog odbora R S-a na konstitutivnoj sjednici za predsjednika Upravnog odbora izabrali su dr Slobodana arkovia. Nakon izbora dr Slobodana arkovia za novog Predsjednika Upravnog odbora R S-a, Bonjako nacionalno vijee uputilo je 24.05.2011. godine ponovni zahtjev Upravnom odboru za formiranje redakcije na bosanskom i drugim manjinskim jezicima pri R S-u, do dana podnoenja ovog podneska R S niti njeni organi nisu odgovorili ni na ovaj zahtjev.
RI ahtjev ministru kulture br. 2 02 2011, od 1 .02.2011. godine sa odgovorom - Inicijativa za ormiranje redakcije za programe na jezicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji ahtjev direktoru R S a, broj 2 02 2011 od 1 . 02. 2011. godine
369
ahtjev pravnom odboru R S a broj 1 02 2011 ahtjev za redsjedniku Savjeta RR za podrku za ormiranje redakcije na manjinskim jezicima broj 0 02 2011. ahtjev pravnom odboru R S a broj 1 02 2011 od 24.0 .2011. godine. Proputanjem preduzimanja konkretnih zakonom obavezujuih radnji od strane Radio-televizije Srbije i njenih organa pripadnici bonjake nacionalne manjine dovedeni su u neravnopravan poloaj uskraivanjem Ustavom i zakonom garantovanih prava na javno obavjetavanje na maternjem jeziku kako je to propisano lanom 1 . akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik SR , broj 11/02). ime je, od strane Radiodifuzne ustanove Radio elevizije Srbije, krenjem i nesprovoenjem Ustava i zakona i Statuta R S-a, a suprotno lanu 6. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /2006), lanu 3. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/2002 ) i lanu 24. akona o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS , broj 22/2009), uinjen akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 1. taka 2. akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 , a od strane generalnog direktora R S a leksandra ijania i akt tekog oblika diskriminacije blie opisan u lanu 1 . stav 1. taka 1. blie opisan akona o zabrani diskriminacije Slubeni glasnik RS , broj 22 2009 . S toga predlaem da nakon sprovedenog postupka po ovoj Pritubi i utvrivanja injeninog stanja, u skladu sa Vaim zakonskim ovlaenjima, koja su propisana akonom o zabrani diskriminacije ( Slubeni glasnik RS, , broj 22/09) i Poslovnikom o radu Povjerenika za zatitu ravnopravnosti del.br.5 4/2011 od 16.05.2011.godine, reagujete i preduzmete zakonom predviene mjere kako bi se otklonilo diskriminatorsko postupanje ime bi se obezbijedilo nastavljanje i omoguavanje ostvarivanja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. S potovanjem, u Novom Pazaru, 26.0 .2011. godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog
370
VI
Pritube kod Povjerenice za zatitu ravnopravnosti i Zatitnika graana
373
ZAUSTAVLJENI PROCES
374
R.br. 0 02 2011
RE
B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I dresa Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d
N S I
RED E
Odgovor na dopis broj 169/2011 od 12.0 .2011.godine.
Potovana g-o Petrui, Prije svega elim da Vam se izvinim to usled objektivnih razloga (mjesec Ramazan, vjerski praznik Bajram) i manjka zapoljenih, nisam bio u mogunosti da Vam u naznaenom roku od 15 dana od prijema Vaeg dopisa broj 169/2011- 3 od 12.0 .2011. godine dostavim traena dokumenta u postupku koji je pokrenut kod Vae Slube, protiv premijera irka vetkovia, molim Vas da uvaite razloge zbog kojih su rokovi proputeni i postupanje u ovoj pravnoj stvari vratite u preanje stanje i time uzmete u razmatranje ovaj podnesak a koji je od znaaja za odluivanje u ovom predmetu. Vaim dopisom broj 169/2011 od 12.0 .2011. godine, zatraili ste od Bonjakog nacionalnog vijea da dopuni pritubu podnijetu protiv irka vetkovia, predsjednika Vlade Republike Srbije i predsjednika Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine, da se dostave dokazi koji potkrepljuju navode iz pritube kao i da se preciznije odredi kada i na koji nain je irko vetkovi diskriminatorno postupao u odnosu na Bonjako nacionalno vijee. Prituba podnijeta protiv irka vetkovia zbog diskriminatorskog postupanja ne odnosi se na njegov odnos prema Bonjakom nacionalnom vijeu ve prema pripadnicima bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. Nadlenosti Vlade, propisane lanom 123. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) su: lada: 1. utvruje i vodi politiku, 2. i vr ava a one i druge o e a e arodne s u ine, 3. donosi uredbe i druge op te akte radi izvr enja zakona,
375
ZAUSTAVLJENI PROCES
4. predlae Narodnoj skup tini zakone i druge op te akte i daje o njima mi ljenje kad i podnese drugi predlaga, 5. us erava i us lauje rad organa dr avne u rave i vr i nad or nad nji ovi rado 6. vr i i druge poslove odreene stavom i zakonom. lanom 125. Ustava Republike Srbije ( Slubeni glasnik RS , broj 9 /06) propisano je da: ladu ine predsednik lade, jedan ili vi e potpredsednika i ministri. redsedni Vlade vodi i us erava rad Vlade, stara se o ujednaenom politikom delovanju lade, usklauje rad lanova lade i predstavlja ladu. inis ri su a svoj rad i s anje u oblas delo ruga inis ars va odgovorni redsedni u Vlade, ladi i Narodnoj skup tini . akoe, lanom . stav 1. akona o ladi ( Slubeni glasnik RS broj 55/2005 i 1/2005-ispravka i 101/0 ), propisano je da Vlada nadzire rad organa dravne uprave, usmjerava organe dravne uprave u sprovoenju politike i izvravanju zakona i drugih optih akata i usklauje njihov rad. lanom 12. akona o ladi ( Slubeni glasnik RS broj 55/2005 i 1/2005ispravka i 101/0 ), izmeu ostalog propisano je da Predsjednik Vlade vodi i usmjerava Vladu, stara se o jedinstvu politikog djelovanja Vlade, usklauje rad lanova Vlade, predstavlja Vladu i saziva njene sjednice, kao i da Predsjendik Vlade moe ostalim lanovima Vlade davati obavezna uputstva i posebna zaduenja, shodno programu i politici Vlade. Iz citiranih odredbi Ustava i zakona kojima su definisani ovlaenja Vlade i predsjednika Vlade, proizilazi jasno utvrena dunost i obaveza, Vlade Republike Srbije i njenog predsjednika irka vetkovia da preduzme konkretne mjere u cilju sprovoenja Ustava i zakona Republike Srbije, na ta mu je Bonjako nacionalno vijee ukazivalo u vie navrata i to: - Izvjetajem o stanju ostvarivanja prava, kao i mjere za unapreenje pune i djelotvorne ravnopravnosti sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, br. 02 02 2009 od 0 .12.2009.godine ismom redsjedniku lade Republike Srbije, br. 0 02 2010 od 04. 01. 2010. godine - Dopisom redsjedniku lade i Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine br. 20 02 2010 od 2 .01.2010. godine ahtjevom za urgenciju i prijem delegacije BN a upuen redsjedniku lade Republike Srbije i redsjedniku Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine irku vetkoviu, br. 29 02 2010 od 01. 02. 2010. godine ahtjevom redsjedniku lade Republike Srbije i Savjeta Republike Srbije dr. irku vetkoviu za stavljanje van snage redbe lade Republike Srbije o upravnim okruzima, br. 02 2010 od 1 . 0 . 2010.godine.
376
ismom redsjedniku lade Republike Srbije i redsjedniku Savjeta Republike Srbije za nacionalne manjine irku vetkoviu, br. 02 02 2011 od 1 .01.2011.godine oslanikim pitanjem od 2 .02.2011.godine transkript poslanikog pitanja Narodnog poslanika i predsjednika Izvrnog odbora ijea od 0 . maja 2011.godine u prilogu ovog dokumenta
Navedeni dopisi i zahtjevi predsjedniku Vlade, koje Vam dostavljam u prilogu, usmjereni su na sprovoenje i potovanje Ustava i zakona Republike Srbije koji pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji garantuju zatitu i unaprjeenje individualnih i kolektivnih prava u oblastima slubene upotrebe jezika i pisma, obrazovanja, kulture i informisanja na maternjem jeziku. Odgovornost irka vetkovia, predsjednika Vlade Republike Srbije ogleda se u tome to i pored Ustavom i zakonom raspoloivih mehanizama nije preduzeo niti jednu radnju kojom bi pripadnicima bonjake nacionalne manjine omoguio korienje zajemenih prava. Iako je od strane Bonjakog nacionalnog vijea u vie navrata upoznat o diskriminatorskom odnosu odreenih dravnih organa prema Bonjacima u Republici Srbiji i njihovom nesprovoenju Ustava i zakona, predsjednik Vlade irko vetkovi nije preduzeo nijednu radnju, u skladu sa svojim zakonskim ovlaenjima, kojom bi obavezao nadljene ministre i ministarstva da pripadnicima bonjake nacionalne manjine omogue ravnopravnost u korienju prava koja im pripadaju u skladu sa Ustavom i zakonom. Uredbom o Savjetu Republike Srbije za nacionalne manjine ( Slubeni glasnik RS , br. 50/09), koju je donijela Vlada Rebulike Srbije, propisano je da Savjet izmeu ostalog prati i razmatra stanje ostvarivanja prava nacionalnih manjina u Republici Srbiji kao i da predlae mjere za unapreenje pune i djelotvorne ravnopravnosti pripadnika nacionalnih manjina i da razmatra mjere koje u te svrhe predloe drugi organi i tijela. Predsjednik Vlade je ujedno i predsjednik Savjeta a lanovi Savjeta, izmeu ostalih, su ministar za dravnu upravu i lokalnu samoupravu, ministar kulture, ministar prosvjete, ministar za omladinu i sport, ministar vjera, ministar pravde i ministar unutranjih poslova. Dakle, obrazovan je Savjet kome je dunost da izmeu ostalog prati i razmatra ostvarivanje prava nacionalnih manjina, Savjetom, u funkciji predsjednika, rukovodi predsjednik Vlade vetkovi a kao predstavnici Vlade lanovi Savjeta su gore pobrojani eutim, ni predsjednik Savjeta kao ni lanovi istog, odnosno, ministri ministri. nepreduzimaju zakonom propisane radnje kako bi Bonjacima u Republici Srbiji omoguili ostvarivanje zajemenih prava. Vrei funkcije predsjednika Vlade i Savjeta za nacionalne manjine irko vetkovi je, iako upoznat o stanju ostvarivanja prava pripadnika bonjake nacionalne manjine i neinjenu nadljenih dravnih organa u pogledu sprovoenja Ustava i zakona a
377
ZAUSTAVLJENI PROCES
kojima je neposredni rukovodilac, proputanjem postupanja po zahtjevima Bonjakog nacionalnog vijea, onemoguio Bonjake u Republici Srbiji da koriste svoja Ustavom i zakonom garantovana prava, kako je to podrobnije obrazloeno u ranije podnijetoj pritubi. S potovanjem, U Novom Pazaru, 12.09.2011.godine Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog

378
379
ZAUSTAVLJENI PROCES
380
381
ZAUSTAVLJENI PROCES
382
R.br. 0 02 2011 RE B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I dresa Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d
N S I
RED E
Odgovor na dopis broj: 1 3/2011- 3 od 12.0 .2011. godine
Potovana g-o Petrui, Prije svega elim da Vam se izvinim to usled objektivnih razloga (mjesec Ramazan, vjerski praznik Bajram) i manjka zapoljenih, nisam bio u mogunosti da Vam u naznaenom roku od 15 dana od prijema Vaeg dopisa broj 1 3/2011- 3 od 12.0 .2011. godine dostavim traena dokumenta u postupku koji je pokrenut kod Vae slube protiv R S-a, molim Vas da uvaite razloge zbog kojih su rokovi proputeni i postupanje u ovoj pravnoj stvari vratite u preanje stanje i time uzmete u razmatranje ovaj podnesak a koji je od znaaja za odluivanje u ovom predmetu. Vaim dopisom broj: 1 3/2011- 3 od 12.0 .2011. godine, zatraili ste od Bonjakog nacionalog vijea, kao podnosioca pritube protiv R S-a, da Vam dostavi akljuak programskog odbora R S-a sa sjednice od 22.09.2010. godine o formiranju redakcije na manjinskim jezicima, kao i sve druge dokaze kojima Vijee raspolae a koji su od znaaja za pravilno i potpuno utvrivanje injeninog stanja i od znaaja su za odluivanje u ovom predmetu. Shodno Vaem zahtjevu molim Vas da navedeni akljuak pribavite slubenim putem, jer i pored nekoliko zahtjeva upuenih R S-u, da nam isti dostavi kako bi Vam bio proslijeen, odgovor nismo dobili. U prilogu ovog dopisa dostavljam Vam: - Dopis br. 0 02 2011 ponovo upuen rogramskom odboru R S a V V G V . akoe Vas jo jednom podsjeam na odredbe lana 1 . stav 2. akona o zatiti prava i sloboda nacionalnih manjina ( Slubeni list SR , broj 11/02) u kom se kae: r ava e u rogra i a radija i ele ivije javnog servisa obe bedi i in or a ivne ul urne i obra ovne sadr aje na je i u na ionalne anjine, a moe da osniva i
383
ZAUSTAVLJENI PROCES
posebne radio i televizijske stani e koje bi emitovale programe na jezi ima na ionalni manjina . lanom 22. stav 1. taka . akona o nacionalnim savjetima nacionalnih manjina ( Slubeni glasnik RS , broj 2/09), izmeu ostalog propisano je da nacionalno vijee/nacionalni savet daje i ljenje i redloge ave u e ubli e radiodi u ne agen ije u ve i sa in ro isanje na je i u na ionalne anjine . lanom 2. stav 1 i 2. akona o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 - ispr.), propisano je miter je obavezan da proizvodi i emituje program na srpskom jeziku, ili da obezbedi da programi koji su proizvedeni na stranim jezi ima budu emitovani prevedeni na srpski jezik. baveza iz stava 1. ovog lana ne odnosi se na emitere koji proizvode i emituju program namenjen na ionalnim manjinama kao i na delove rogra a us anova javnog radiodi u nog servisa oji a se adovoljavaju o rebe na ionalni anjina u in or isanju na so s veno je i u. lanom . stav 3. akona o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 - ispr.), propisano je rogra i a oji se roi vode i e i uju u o viru javnog radiodi u nog servisa ora da se obe bedi ra novrsnos i i balansiranos meusobna usklaenost ili usagla enost sadraja kojima se podravaju demokratske vrednosti savremenog dru tva, a naroi o o ovanje ljuds i rava i ul urnog na ionalnog e ni og i oli i og lurali a ideja i i ljenja. lanom . stav 1. taka 2, 3i 4, akona o radiodi uziji ( Slubeni glasnik RS , br. 42/2002, 9 /2004, 6/2005, 9/2005 - dr. zakon, 62/2006, 5/2006 i 6/2006 - ispr.), propisano je da u cilju ostvarivanja opteg interesa u oblasti javnog radiodifuznog servisa, utvrenog ovim zakonom, pored optih obaveza emitera u odnosu na programske sadraje iz lana 6 . ovog zakona, nosioci javnog radiodifuznog servisa duni su da: x proizvode i emituju programe namenjene svim segmentima dru tva, bez diskrimina ije, vodei pri tom rauna naroito o spe ifinim dru tvenim grupama kao to su de a i omladina, manjinske i etnike grupe, endikepirani, so ijalno i zdravstveno ugroeni, gluvonemi sa obavezom paralelnog emitovanja ispisanog teksta opisa zvunog segmenta radnje i dijaloga , i dr.; uvaavaju jezike i govorne standarde, kako veinskog stanovni tva, tako, u odgovarajuoj srazmeri, i na ionalni manjina, odnosno etniki grupa, na podruju na kome se program emituje; obezbede zadovoljavanje potreba graana za programskim sadrajima koji izraavaju kulturni identitet, kako naroda, tako i na ionalni manjina, odnosno etniki grupa, kroz mogunost da odreene programe ili programske eline, na podrujima na kojima ive i rade, prate i na svom maternjem jeziku i pismu.
x x
Identina obaveza javnog radiodifuznog servisa R S-a propisana je i lanom 3. Statuta Radiodifuzne ustanove Radio elevizije Srbije.
384
Iz naprijed navedenog jasno proizilazi akonom utvrena obaveza R S-a da proizvodi i emituje programe namijenjene pripadnicima nacionalnih manjina na njihovom maternjem jeziku. akljuak programskog odbora, koji prilikom podnoenja pritube nismo dostavili iz razloga jer isti ne posjedujemo a koji se nalazi kod R S-a, jeste obaveza Radio televizije Srbije, proistekla iz Ustava Republike Srbije, gore navedenih zakona i Statuta Radiodifuzne ustanove Radio televizije Srbije, da pripadnicima bonjake nacionalne manjine obezbijedi i omogui informisanje na maternjem bosanskom jeziku. R S i njen generalni direktor i pored vie zahtjeva Bonjakog nacionalnog vijea onemoguavaju pripadnike bonjake nacionalne manjine u korienju Ustavom i zakonom zajemenih prava. S potovanjem, Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
385
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.Br
1 02 2011
RE
B I SRBI ERENI I R N R DR NE EN E R I dresa Beogradska br. 0 11000 B e o g r a d 1 11 24 0 20 1 11 24 64 64 1 11 24 1 4
N S I
RED E
Dostava zakljuka Programskog odbora R S-a
Potovana g-o Petrui, ako smo Vas u ranijem dopisu od 12.09.2011. godine obavijestili da ne posjedujemo zakljuak programog odbora jer nam isti i pored nekoliko zahtjeva upuenih R S-u nije dostavljen a na koji se pozivamo u pritubi a koja je pokrenuta pred Vaom slubom protiv Radio-telezvije Srbije. Ovim putem Vas obavjetavam da smo danas, dakle, 14.09.2011.godine dobili traeni zakljuak te Vam isti dostavljamo putem faksa, e-maila i putem pote. Nadamo se da e dostavljanje ovog dokumenta biti od znaaja za pravilno i potpuno utvrivanje injeninog stanja i odluivanje u ovom predmetu. S potovanjem, Pravni savjetnik Vijea hmedin krijelj, dipl. pravnik
U Novom Pazaru 14.09.2011.godine
386
387
ZAUSTAVLJENI PROCES
388
389
ZAUSTAVLJENI PROCES
390
391
ZAUSTAVLJENI PROCES
392
393
ZAUSTAVLJENI PROCES
394
395
ZAUSTAVLJENI PROCES
396
397
ZAUSTAVLJENI PROCES
398
399
ZAUSTAVLJENI PROCES
400
401
ZAUSTAVLJENI PROCES
402
403
ZAUSTAVLJENI PROCES
404
405
ZAUSTAVLJENI PROCES
406
407
R.br. 12 02 2011
RE S
B I I NI N
SRBI R N I
Deligradska br. 16 11000 B e o g r a d RED E Dopuna pritube
Potovani g-dine ankovi, Bonjako nacionalno vijee je 04.05.2011. godine kod Vae slube pokrenulo postupak protiv odreenih dravnih organa kao i ustanova sa javnim ovlaenjima zbog zaustavljanja i onemoguavanja korienja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne manjie u Republici Srbiji. Prituba je, izmeu ostalog, podnijeta i protiv Radiodifuzne ustanove Radio elevizije Srbija U cilju pravilnog i potpunog utvrivanja injeninog stanja po pritubi podnijetoj protiv R S-a u prilogu ovog dopisa dostavljam Vam: - Sporazum o saradnji na proizvodnji i emitovanju programa koji se odnosi na nacionalne manjine koje ive u Srbiji Dopis br. 0 02 2011 od 2 .0 .2011 primljen 24.0 .2011. U nadi da e priloeni dokument biti od znaaja za odluivanje u ovom predmetu, srdano Vas pozdravljam. Napomena po dogovoru, dostavljamo Vam i odel obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji Nastavni programi za bosanski jezik i grupu nacionalnih predmeta . S potovanjem, Predsjednik Izvrnog odbora Vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
408
VII
Prijedlog smjernica za rad Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine
SAOPTENJE ZA JAVNOST
Bonjaka nacionalna zajednica u Srbiji za rjeavanje problema u oblasti kulture traba da izradi strategiju za unapreenje svog identiteta, da izvri identifikaciju svojih institucija i manifestacija, utvrdi u kojim oblastima je potrebno ukljuivanje strunog kadra i da se formira avod za kulturnu batinu, navodi se u Prijedlogu smernica za rad Nacionalnog savjeta bonjake nacionalne manjine, koji je uradila isija OEBS u Srbiji. ako se istie u dokumentu, problemi u obrazovanju treba da se rjeavaju sistematskim stvaranjem uslova za izradu standarda, kriterijuma i akreditaciju nastavnog kadra na bosanskom jeziku, da se nastavi izrada udbenika na tom jeziku, da se bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture uvede u redovnu nastavu, da se izrade modeli obrazovanja i nastavnih programa na bosanskom jeziku i da se pokrenu procesi za dobijanje akreditacija fakulteta u Sandaku i nostrifikacija diploma iz regiona. I za rjeavanje problema u informisanju na bosanskom jeziku potrebna je medijska strategija u saradnji sa lokalnim medijima, da se utvrde teme i sadraji vani za ouvanje i razvoj bonjake nacionalne manjine, da se obezbijedi transparentnost u dobijanju finansijskih sredstava za finansiranje programa u lokalnim medijima i da se unaprjeuje znanje novinara u lokalnim medijima. a slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma treba da se definie strategija radi unaprjeivanja slubene upotrebe bosanskog jezika, da Nacionalni savjet Bonjaka uradi plan za slubenu upotrebu jezika i da se pokrene dijalog sa nadljenim institucijama o rjeavanju nedoumica nastalih u vezi sa razliitim imenovanjem jezika (bosanski ili bonjaki) u razliitim dokumentima i kontekstima. Sve ove aktivnosti treba da prati kontinuirana medijska kampanja i da njihova realizacija bude u zakonskim okvirima. Dokument je rezultat etiri panel diskusije koje su u aprilu i maju, u organizaciji isije OEBS u Srbiji, odrane u Novom Pazaru sa aktuelnim akterima bonjakog naroda. Preporuke su namenjene Nacionalnom savjetu Bonjaka (Bonjakom nacionalnom vijeu), iji je cilj unaprjeenje poloaja bonjake nacionalne manjine. Novi razgovori o ovim prijedlozima planirani su za septembar 2011. U Novom Pazaru, 1 .0 .2011.godine
411
ZAUSTAVLJENI PROCES
PR O SM RN C Z R N C ON NO S V BO N N C ON N M N N
412
SADR
Odeljak 1 Odeljak 2 KONTEKST KULTURA 2.1 Pravni okvir
AJ
2.2 Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta 2.3 dentifikovani problemi u oblasti kulture 2. . Predlog aktivnosti za reavanje problema Odeljak 3 OBRAZOVANJE 3.1 Pravni okvir 3.2 Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta 3.3 dentifikovani problemi u oblasti obrazovanja 3. . Predlog aktivnosti za reavanje problema Odeljak INFORMISANJE .1 Pravni okvir .2 Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta .3 dentifikovani problemi u oblasti informisanja . . Predlog aktivnosti za reavanje problema Odeljak SLU BENA UPOTREBA JEZIKA I PISMA 5.1 Pravni okvir 5.2 Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta 5.3 dentifikovani problemi u oblasti slubene upotrebe jezika i pisma 5. . Predlog aktivnosti za reavanje problema Odeljak 6 STRATEKE SMERNICE I SPECIFINI CILJEVI 6.1 Oblast obrazovanja 6.2 Oblast informisanja 6.3 Oblast kulture 6. . Oblast slubene upotrebe jezika i pisma
413
ZAUSTAVLJENI PROCES
U V O D
Predlog smernica za rad Saveta bonjake nacionalne manjine je nastao, kao rezultat rada OSC tima i sadri sistematizovane informacije dobijene od strane panel kljunih loklanih aktera bonjake nacionalne manjiine iskazane kroz diskusije koje godine. Sagledavajui i uvaavajui vanost sprovoenja dravnih strategija u
su organizovane u Novom Pazaru u periodu april maja 2011
obezbeivanju prava nacionalnih manjina, projektni tim, podran od strane Misije O BS u Srbiji i mbasade Velike Britanije u Beogradu, ovim dokumentom eli da prui podrku ne samo nacionalnom savetu i bonjakoj nacionalnoj manjini ve i resornom Ministarstvu, kako bi dalje mere podrke Nacionalnom savetu bile adekvatne i u skaldu sa iskazanim potrebama.. okument je namenjen Nacionalnom savetu bonjake nacionalne manjine ali i svim drugim relavantnim akterima organizacijama, institucijama i pojedincima, koji e imati odredjene uloge u primeni smernica, odnosno realizaciji aktivnosti koje imaju za cilj unapreenje poloaja bonjake nacionalne manjine.
414
ODELJAK 1
KONTEKST
Bonjaci su nacionalna zajednica koja naseljava centralnu Srbiju, naroito region Sandak. Nemali broj Bonjaka ivi u Vojvodini, Beogradu i u vecini optina u Srbiji. Prema podacima popisa stanovnitva iz 2002. godine, u Srbiji ivi 136.087 Bonjaka, a veina od tog broja ivi u optinama Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Priboj i Nova Varo. Podruje u kojem su u najveem procentu skoncetrisani sandaki Bonjaci, u svim dravnim zajednicama spadalo je u najnerazvijenija podruja, to je dodatno pojaano trenutnom ekonomskom krizom. Ratifikovanjem Evopske povelje o regionalnim i manjinskim jezima u parlamentu Dravne zajednice, 21. decembra 2005. godine, bosanski jezik je verifikovan kao jedan od 10 manjinskih jezika u Srbiji. Maternji jezik sandakih Bonjaka, bosanski jezik i pismo u slubenoj su upotrebi u optinama Novi Pazar, Tutin, Sjenica i Prijepolje. Pri Meihatu islamske zajednice u Novom Pazaru radi predkolska ustanova na bosanskom jeziku kojom je obuhvaeno 140 dece. Obrazovnovaspitni rad organizovan je u 6 grupa. U Sjenici postoji jedna predkolska ustanova koju pohaa 350 dece u tri smene. U optini Tutin postoji jedna predkolska ustanova na dve lokacije koju pohaa oko 680 dece u 45 grupa, a situacija sa jezikom je identina kao i u Sjenici. U Republici Srbiji se ni u jednoj koli ne izvodi celokupna nastava na bosanskom jeziku. Izuavanje predmeta Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture uveden je u kolama optina Novi Pazar, Sjenica, Tutin i Prijepolje. U Novom Pazaru radi srednja verska kola islamske veroispovesti, Medresa Gazi Isa-beg. Kompletna nastava se odvija na bosanskom jeziku. Bosanski jezik izuava se u okviru dve visokokolske ustanove u Novom Pazaru. Na Dravnom univerzitetu, Departman za filozofsko-filoloke nauke, u okviru Odeljenja za srpski jezik i knjievnost, postoji mogunost izuavanja bosanskog jezika kao izbornog predmeta. Na Univerzitetu u Novom Pazaru, na smeru nastavnik srpskog/bosanskog jezika, mogue je prouavanje bosanskog jezika kao izbornog predmeta. Kada su pitanju mediji koji koriste bonjaki jezik mogu se izdvojiti:
x Viejezino emitovanje programa / javna preduzea - Regionalna TV Novi Pazar, Novi Pazar, x Emitovanje samo na bosanskom jeziku / javna preduzea emiteri - TV Tutin, Tutin x Viejezino emitovanje programa / ostali emiteri, TV Forum, Prijepolje x Kada su pitanju novine, Ministarstvo kulture podrava tamanje nedeljnika Sandak novine.1
VROPS POV OR ON N M M Nj NS M Z C M , rugi periodini izvetaj dostavljen eneralnom sekretaru Saveta vropeu skladu sa lanom 15 Povelje,. M N N PR 2010 , Odeljak 5 Prilozi .1. Prilog Nacionalnog saveta bo njake nacionalne manjine, Beograd, septembar 2010
415
ZAUSTAVLJENI PROCES
ODELJAK 2.
2.1. Pravni okvir x
KULTURA
Prema lanu Ustava Republike Srbije pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo da izraze, ouvaju, neguju, razvijanje i javno izraavanje nacionalne, etnike, kulturne i religijske specifinosti. Okvirne konvencije obavezuju drave u lanu 5.1 do unapreuju uslove potrebne za pripadnike nacionalnih manjina da odre i razvijaju svoju kulturu, kao i ouvanje neophodnih elemenata njihovog identiteta, odnosno veroispovesti, jezika, tradicije i kulturnog naslea. Povelja regulie pitanje kulture u lanu 12.
ulturne aktivnosti ukljuuju zatitu kulturnih dobara, razvoj kulturnih delatnosti i objekte od znaaja za razvoj kulture posebno biblioteke, videoteke, kulturne centre, muzeje, arhive, akademije, pozorita i bioskope, kao i knjievno stvaralato i filmska produkcija, kolokvijalni oblici kulturnog izraavanja, festivali i kulturna industrija, ukljuujui izmeu ostalog korienje novih tehnologija.
2.2. Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta x Zakon o savetima manjina regulie u lanovima 16 1 nadlenosti saveta nacionalnih manjina u oblasti kulture. lan 16 daje savetima nacionalnih manjina osnivaka prava u vezi sa osnivanjem kulturnih institucija. lan 1 predvia instrumente uea saveta nacionalnih manjina u upravljanju ustanovama kulture. lan 1 obuhvata 12 razliitih nadlenosti saveta nacionalnih manjina koje se odnose na institucije, manifestacije, i predmete od posebnog interesa za nacionalne manjine lan 1 .1, 1 .3, 1 . , kulturne strategije nacionalnih manjina lan 1 .2 , zatitu i obnovu kulturne robe lan 1 .5 , prostorne i urbanistike planove lan 1 ,6 i 1 , , kretanje i zatita pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara lan 1 . , biblioteke lan 1 . , distribuciju javnih budetskih sredstava institucijama, manifestacijama i udruenjima kulture lan 1 .10 , lanove u Nacionalnom savetu za kulturu lan 1 .11 i 1 .12 . x Nacionalni savet razvija strategiju razvoja kulture nacionalne manjine, bavi se pitanjima ustanova i manifestacija u oblasti kulture, utvrdjivanjem i zatitom kulturnih dobara, biblioteka, ima mogunost da utie na raspodelu sredstava iz budeta usmerenih na ovu oblast i uestvuje u radu Nacionalnog saveta za kulturu. Preciznije, Nacionalni savet
416
o utvruje strategiju razvoja kulture nacionalne manjine o utvruje koje su ustanove i manifestacije u oblasti kulture od posebnog znaaja za ouvanje, unapreenje i razvoj posebnosti i nacionalnog identiteta odreene nacionalne manjine o daje predlog za raspodelu sredstava koja se dodeljuju putem javnog konkursa iz budeta Republike ili jedinice lokalne samouprave ustanovama, manifestacijama i udruenjima nacionalne manjine u oblasti kulture o utvruje koja su pokretna i nepokretna kulturna dobra od posebnog znaaja za nacionalnu manjinu pokree postupak pred nadlenim organom ili ustanovom za utvrivanje statusa zakonom zatienih pokretnih i nepokretnih kulturnih dobara od znaaja za nacionalnu manjinu predlae preduzimanje mera zatite, sanacije i rekonstrukcije kulturnih dobara iz stava 1. taka ovog lana daje miljenja i predloge u postupku izrade prostornih i urbanistikih planova u jedinici lokalne samouprave u kojoj se nalaze kulturna dobra iz stava 1. taka 3 ovog lana predlae obustavljanje izvrenja prostornih i urbanistikih planova ako smatra da se time ugroavaju kulturna dobra iz stava 1. taka 3 ovog lana daje prethodno miljenje nadlenom organu u postupku izdavanja dozvole za premetanje nepokretnog kulturnog dobra iz stava 1. taka 3 ovog lana na novu lokaciju o daje miljenje u postupku osnivanja ili ukidanja biblioteka ili organizacionih jedinica biblioteka koji imaju fond knjiga na jeziku nacionalne manjine o predlae najmanje jednog kandidata za zajedniku listu kandidata za izbor Nacionalnog saveta za kulturu odreuje svog predstavnika u Nacionalnom savetu za kulturu koji, bez prava odluivanja, uestvuje u njegovom radu kada se razmatraju pitanja od znaaja za kulturu nacionalne manjine odluuje o drugim pitanjima koja su mu poverena zakonom ili jedinice lokalne samouprave.
2.3. Identifikovani problemi u oblasti kulture x x x x Nedostatak zajednice strategije razvoja nacionalne kulturne politike bonjake
Nedostatak kulturnih institucija bonjake nacionalne manjine u Sandaku Neravnomerna nacionalna zastupljenost u postojeim institucijama kulture Nedostatak adekvatno kvalifikovanog kadra
417
ZAUSTAVLJENI PROCES
x x x x
Potreba za formiranjem Zavoda za kulturu bonjake nacionalne manjine oi ekonomski preduslovi za negovanje kulture Nedostatak kulturno inkluzivne politike Neinformisanost graana o kulture. nadlenostima Nacionalnog saveta u oblasti
2. . Aktivnosti za re avanje problema x x zrada strategije unapreenja i promocije kulturnog identiteta bonjake nacionalne manjine lan 1 .2 Zakona o savetima nacionalnih manjina . U skladu sa strategijom, izvriti identifikaciju potreba institucija i manifestacija koje su od posebnog interesa za zatitu nacionalnog identiteta nacionalne manjine lan 1 .1 Zakona o savetima nacionalnih manjina . zraditi analizu rada ve postojeih institucija kulture i utvrditi u kojim oblastima je neophodno ukljuenje strunog kadra bonjake nacionalne manjine Formiranje Zavoda za kulturu bonjake nacionalne manjine, kako bi se obezbedilo struno i profesionalno koordinisanje, promovisanje i unapreenje kulturnog naslea bonjake nacionalne manjine ontinuirana i sistemska medijska kampanja za promociju kulturnog naslea bonjake nacionalne manjine
418
ODELJAK 3.
3.1 Pravni okvir x
OBRAZOVANJE
Prema Ustavu Srbije svako ima pravo na obrazovanje lan 1.1 . Pored opteg pristupa obrazovnom sistemu Srbije, pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na obrazovanje na svom jeziku u dravnim i pokrajinskim institucijama i pravo na osnivanje privatnih obrazovnih institucija lan .1 . Meunarodne obaveze Srbije u pogledu obrazovanja manjina proistiu iz Okvirne konvencije lan 12 1 i Povelje lan . Okvirna konvencija regulie pravo na obrazovanje na jeziku manjina u lanu 1 . Ona garantuje pripadnicima nacionalnih manjina pravo da ue sopstveni jezik.. Zakon o nacionalnim manjinama regulie pitanje obrazovanja u lanovima 13 15. Zakon garantuje pravo pripadnicima nacionalnih manjina na obrazovanje na jeziku manjina u ustanovi predkolskog, osnovnog kolskog i srednjeg obrazovanja lan 13.1 . Obrazovanje na jeziku manjine ne iskljuuje obavezu da naue srpski jezik lan 13. . Zakon o obrazovanju regulie razliita pitanja o obrazovanju manjina. Prema lanu .1 taka 1 jedan od ciljeva obrazovanja, izmeu ostalog, je razvoj linog i nacionalnog identiteta, razvoj oseaja pripadnosti Srbiji, potovanje i negovanje srpskog jezika i sopstvenog jezika, tradicije i kulture naroda Srbije, nacionalnih manjina i etnikih zajednica, razvoj multikulturalizma, potovanje i ouvanje nacionalne i svetske kulturne batine. Cilj je naveden u taki 15, izmeu ostalog obuhvata razvoj i potovanje nacionalne, kulturne, jezike i verske jednakosti, tolerancije i potovanja razliitosti. U skladu sa lanom 5 Zakona o osnovnom obrazovanju za pripadnike nacionalnih manjina nastava je takoe u ponudi na njihovom maternjem jeziku, ili dvojezino, ako se najmanje 15 uenika prijavi za upis u prvi razred. Meutim, uz saglasnost ministra prosvete kola moe da ponudi nastavu na manjinskom jeziku i ako je broj uenika manji od 15. ko se nastava nudi na manjinskom jeziku, predmet srpski jezik mora da bude obezbeen. ko je nastava data na srpskom jeziku, uenici pripadnici nacionalnih manjina ue predmet maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture. Zakonom je propisao neka organizaciona pitanja u lanu 25.5. i 25.6, kao i u lanu 26.2, i lanu 6 .2. ko je nastava data na manjinskom jeziku, kola vodi evidenciju na oba jezika, srpskom i jezicima manjina lan 12 .2 . sto vai i za kolski sertifikat lan 13 . . kvivalentne norme se mogu nai u Zakonu o srednjekolskom obrazovanju . Prema lanu 0.2 Zakona o visokom obrazovanju visokokolske ustanove mogu da organizuju ispitivanje ili da sprovedu studije ili otvore odeljenja studija na manjinskom jeziku u skladu sa njenim statutom. On takoe moe da ponudi program na manjinskom jeziku, ako je za to ovlaen lan 0.3 . Zakon predvia da ako se nudi obrazovanje na jeziku manjine predstavnik
419
ZAUSTAVLJENI PROCES
nacionalne manjine moe uestvovati u radu Nacionalnog saveta za visoko obrazovanje sa pravom glasa lan 10.3 . U visokokolske ustanove koje su osnovane od strane drave i u kojima je data nastava na manjinskom jeziku Savet nacionalnih manjina, daje miljenje o kandidatima za Savet ustanove lan 52.2 . sto vai i za izvrne organe ustanove lan 5 . . Registari i uverenja su dvojezini lan .3 i lan . . 3.2 Zakonske nadlenosti Saveta nacionalnih manjina Zakon o nacionalnim savetima manjina regulie nadlenosti saveta nacionalnih manjina u oblasti obrazovanja u lanovima 11 15. Oni imaju pravo na osnivanje obrazovnih ustanova lan 11 . U onim obrazovnim ustanovama koje osniva drava, pokrajina ili optina, a u kojima se koristi manjinski jezik ili su instrukcije date na manjinskom jeziku Savet nacionalnih manjina ima razliite instrumente da uestvuje u kolskom upravljanju . Savet nacionalnih manjina ima pravo da utie na nastavni program i udbenike preko razliitih instrumenata iz lana 13 i lana 1 . lan 15 predvia jo 13 nadlenosti saveta nacionalnih manjina u vezi sa razliitim pitanjima. Saveti nacionalnih manjina uestvuju u upravljanju obrazovnim institucijama koje realizuju nastavu na maternjem jeziku ili u kojima se manjinski jezik i kultura ue kao poseban predmet. Savet nacionalnih manjina daje miljenje ili imenuje lanove uprave i kolskih odbora lan 12.1 taka 1 i 2 . On takoe daje miljenje ili prethodnu saglasnost za izbor kandidata za direktora kole lan 12.1 taka 3 i 5 . On takoe daje miljenje u postupku razreenja dunosti direktora kole i lanova upravnih odbora lan 12.1 taka . Savet nacionalnih manjina ima pravo da imenuje lana Upravnog odbora institucija koje pruaju posebne usluge za uenike i studente ustanove studentskog i uenikog standarda i daje miljenje o ostalim kandidata za Upravni odbor lan 12.2 taka 1 i 2 . Oni takoe daju miljenje u postupku izbora direktora ove institucije lan 12.2 taka 3 i u procesu razreenja dunosti direktora i lanova Upravnog odbora te institucije lan 12.2 taka . U oblasti visokog obrazovanja nacionalnih manjina Savet daje miljenje o kandidatima za upravljanje institucijama koje nude nastavu na manjinskom jeziku l. 12. . Zakon o savetima nacionalnih manjina daje pravo savetima nacionalnih manjina da preporue programe za predkolsko vaspitanje i obrazovanje, osnovno i srednjekolsko obrazovanje u oblastima koje su od znaaja za izraavanje posebnosti nacionalnih manjina, a posebno u vezi sa istorijom, muzikom i umetnou lan 13.1 . sto vai i za programe na jeziku nacionalnih manjina lan 13.2 .
420
Savet nacionalnih manjina ima pravo da preporui mere i nastavu za programe institucija koje pruaju posebne usluge za uenike ustanove uenikog standarda , koje se staraju o meuetnikoj toleranciji i multikulturalizmu lan 13. . U dve oblasti saveti nacionalnih manjina daju miljenja to se tie programa za srpski jezik kao drugi jezik lan 13.3 i nastavnih planova i programa za institucije od posebnog znaaja za nacionalne manjine lan 13.5 . Saveti nacionalnih manjina uestvuju u procesu ovlaenja udbenika na dva naina. Ukoliko Nacionalni prosvetni savet predlae Ministru prosvete odobrenje udbenika ili edukativnog materijala koji izraava specifinosti nacionalnih manjina, savet nacionalnih manjina mora prethodno da da saglasnost za takve preporuke lan 1 .1 . Savet nacionalnih manjina ima pravo da predloi Ministru prosvete da da dozvolu za korienje domaih ili uvezenih udbenika na jeziku manjine lan 1 .2 .
3. . Identifikovani problemi u oblasti obrazovanja x x x x x oi materijalno tehniki uslovi u kolama u Sandaku Nedostatak adekvatno kvalifikovanog kadra za nastavu na bosanskom jeziku Neadekvatan status bosanskog jezika u obrazovnom sistemu Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture se izuava kao izborni predmet Ne prepoznavanje potrebe za obrazovanjem na bosanskom jeziku od strane svih lokalnih samouprava u Sandaku Nepriznavanje visokokolskih kvalifikacija steenih kroz institucije na bosanskom jeziku nternacionalni univerzitet u Novom Pazaru nije dobio akreditaciju od Ministarstva prosvete, Problemi sa nostrifikacijom diploma iz Bi Neinformisanost graana o obrazovanja. nadlenostima Nacionalnog saveta u oblasti
Nedostatak ubenika na bosanskom jeziku
3. Predloene aktivnosti za re avanje problema x Sistemski pristupiti stvaranju uslova za izradu standarda, kriterijuma i akreditaciju nastavnog kadra za nastavu na bosanskom jeziku
10
421
ZAUSTAVLJENI PROCES
x x
Nastaviti zapoet proces izrade udbenika na bosanskom jeziku skoristiti zakonske okvire za institucionalne i vaninstitucionalne aktivnosti za ostvarivanje prava uvodjenja bosanskog jezika sa elementima nacionalne kulture u redovnu nastavu, a ne kao izborni predmet Pristupiti izradi elaborata i modela obrazovanja i nastavnih programa na bosanskom jeziku, kao preduslov za pronalazenje konanog reenja koje e se primeniti u praksi Pokrenuti procese sa nadlenim organima, koji bi reili pitanja oko dobijanje akreditacija fakuleta u Sandaku, a tako i pitanje nostrifikacije diploma iz regiona ontinuirana i sistemska medijska kampanja o nadlenostima nacionalnog saveta u oblasti obrazovanja, aktivnostima koje su preduzete i rezultatima istih
11
422
ODELJAK
.1. Pravni okvir
INFORMISANJE
x Ustav Srbije garantuje slobodu tampe u lanu 50, a u lanu .1 garantuje pripadnicima nacionalnih manjina pravo na potpuno, blagovremeno i nepristrasno obavetavanje na svom jeziku, ukljuujui pravo na izraavanje, primanje, slanje i razmenu informacija i ideja. Oni takoe imaju pravo na osnivanje sopstvenih javnog servisa, u skladu sa zakonom. Okvirna konvencija regulie pitanje manjinskih medija u lanu . Prema ovom lanu manjinsko pravo na medije obuhvata slobodu uverenja i primanja i saoptavanja informacija i ideja na jeziku manjine, da se diskriminacijski slobodan pristup medijima, stvaranje i korienje tampanih medija, i mogue preduslove stvaranja i korienja radio i elektronskih medija televizije. x Zakon o nacionalnim manjinama garantuje pravo na informisanje na manjinskom jeziku u lanu 1 . Norma je podjednako norma u Okvirnoj konvenciji, ona obuhvata pravo na potpuno i objektivno informisanje, pravo na izraavanje, primanje, irenje, i razmenu informacija od strane tampanih i drugih medija lan 1 .1 . U programima javnih radio i V servisa drava obezbeuje informativne, kulturne i obrazovne emisije na manjinskim jezicima. On takoe moe da uspostavi specijalne radio i V stanice, kako bi se emitovao program na jezicima manjina lan 1 .2 . Pravo na medije obuhvata i pravo na uspostavljanje i odravanje sopstvenih medija na jezicima manjina lan 1 .3 . x Zakon o medijima u lanu 5.1 propisuje da e Republika, utonomna pokrajina, optine da pruaju neke fondove i druga potrebna sredstva za rad javnih servisa nacionalnih manjina i etnikih zajednica. Zakon sadri i opte norme o zabrani diskriminacije i govora mrnje koji su vani za meuetniku toleranciju i razvoj pluralistikog drutva lan 1 i lan 3 . x Zakon o Radiodifuziji uglavnom obavezuje emitera da proizvodi i emituje program na srpskom jeziku ili ako je na stranom jeziku da obezbedi prevod na srpski lan 2.1 . Meutim, ova norma se ne odnosi na manjinske medije ili javni radio difuzni servis kada se emituje program na jezicima manjina lan 2.2 . Zakon regulie stope obavezne proizvodnje programa i predvia da emiteri manjinskih programa moraju da emituju najmanje 50 programa sopstvene proizvodnje lan 3.2 . Zakon regulie neke obaveze javnih radio difuznih servisa koji se odnose na proizvodnju programa namenjenih svim drutvenim grupama, potovanje jezikih standarda veine i nacionalnih manjina, kao i programe koji izraavaju kulturni identitet nacionalnih manjina sa mogunou da ponudi neke programe na manjinskom jeziku lan .2, .3, . .
12
423
ZAUSTAVLJENI PROCES
.2. Zakonske nadlenosti Nacionalnog saveta x x Savet nacionalnih manjina ima osnivaka prava lan 1 . Savet nacionalnih manjina ima razliite instrumente na raspolaganju preko kojih moe da uestvuje u upravljanju medijskim kuama ili manjinskim programom. Savet daje miljenje u postupku imenovanja lanova upravnog odbora, programskog odbora i generalnog direktor R S i R V lan 20.1 i 20.2 . Savet takoe uestvuje u imenovanju glavnog i odgovornog urednika za program na jezicima manjina lan 20.3, 20. i 20.5 . lan 21 propisuje est dodatnih nadlenosti Saveta nacionalnih manjina u odnosu na pravo na informisanje manjina.
x x
.3. Identifikovani problemi u oblasti informisanja x x x x x x x Neadekvatno nije promotivno izvetavanje avnog servisa R S o potrebama i problemima bonjake nacionalne manjine Nepostojanje programa na bosanskom jeziku avnog servisa R S Nedovoljno kvalitetnih sadraja lokalnih medija na bosanskom jeziku Neadekvatna i nedovoljna upotreba bosanskog jezika u lokalnim i regionalnim medijima Nekorienje odrivih alternativnih izvora finansiranja lokalnih medija na bosanskom jeziku Nedostatak transparentnih mehanizama javnih tendera i finansiranje na osnovu projekata za raspodelu sredstava budeta optine lokalnim medijima, Nedostatak objektivnog informisanja koje e biti u funkciji graana, a ne politikih, verskih ili finansijskih interesa . . Predloene aktivnosti za re avanje problema x zrada medijske strategije u cilju aktivnije uloge medija, kako bi se ostvarila zakonom garantovana manjinska prava u oblasti informisanja na bosanskom jeziku preko avnog servisa broj emisija, vremensko trajanje i sadraj Pokrenuti inicijative u saradnji sa lokalnim medijima, kojima bi se utvrdili koje su teme i sadraji vani za ouvanje i razvoj bonjake nacionalne manjine Pokrenuti procese koji bi za rezultat imali transparentne mehanizme za dodelu finansijskih sredstava za projektno finansiranje programa u lokalnim medijima ontinuirano i sistemsko unapreenje znanja i vetina novinara u cilju kvalitetnog i objektivnog informisanja bonjake manjine kroz lokalne medije
x x
13
424
ODELJAK
.1. Pravni okvir x
SLU BENA UPOTREBA JEZIKA I PISMA
Slubena upotreba manjinskih jezika je jedan od centralnih prava koja pripadnici nacionalnih manjina uivaju. Ovo pravo sa razliitih aspekata postao ustavno pravo. Pravo na upotrebu jezika manjina je i meunarodni standard i obavezuje Republiku Srbiju na meunarodnom planu, zbog obavezujueg karakter Okvirne konvencije za zatitu nacionalnih manjina u daljem tekstu Okvirna konvencija i vropske povelje o regionalnim i manjinskim pravima u daljem tekstu povelja . Ovo pravo je takoe regulisano razliitim zakonima, meu kojima su dva kljuna Zakon o nacionalnim manjinama i Zakon o slubenoj upotrebi jezika i pisma. Centralna norma Ustava Republike Srbije u pogledu prava na slubenu upotrebu jezika manjina je zapisan u lanu . Prema lanu .1 Ustava pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na upotrebu svog jezika i pisma u onim sredinama gde ine znaajnu veinu stanovnitva pripadnika nacionalnih manjina imaju pravo da se postupak pred javnim vlastima dravni organi, organizacije kojima su poverena javna ovlaenja, organi autonomnih pokrajina i jedinica lokalne samouprave takoe sprovode na njihovim jezicima da koriste svoje ime i prezime na svom jeziku u onim sredinama gde ine znaajnu veinu stanovnitva, pravo da tradicionalni lokalni nazivi, imena ulica, naselja i topografske oznake budu ispisane i na njihovom jeziku. Prema lanu 1 .1 svako lice ima pravo da koristi svoj sopstveni jezik u postupku pred sudom, drugim institucijama drave ili organizacijama sa javnim ovlaenjima, ako se odluuje o njegovim njenim pravima ili obavezama. injenica da osoba ne zna jezik postupka ne mogu da ometaju ostvarivanje i zatitu ljudskih i manjinskih prava lan 1 .2 . Ustav garantuje opta jezika prava u sluaju hapenje lan 2 .2 i podnoenja krivine prijave lan 33.1 , ali takoe garantuje svakoj osobi pravo na besplatnog tumaa, ako on ona ne govori ili ne razume jezik koji je u slubenoj upotrebi u sudu lan 32.2 . Centralni akt koji regulie slubenu upotrebu jezika u Republici Srbiji je Zakon o slubenoj upotrebi jezika i pisma. Ovaj zakon generalno regulie slubenu upotrebu jezika i pisma u Republici Srbiji, i u elu , posebno regulie slubenu upotrebu manjinskih jezika. Prema Zakonu slubena upotreba jezika podrazumeva upotrebu jezika pred dravnim institucijama, pokrajinskim institucijama, optinskim institucijama, kao i institucijama i organizacijama sa javnim ovlaenjima. o naroito obuhvata usmenu i pismenu komunikaciju meu institucijama i izmeu njih i graana, postupak za ostvarivanje i zatitu prava graana i obaveze evidencije, izdavanje javnih sertifikata koji su od interesa za sprovoenje prava graana sprovoenje prava, obaveza i dunosti radnika. Upotreba jezika u upisu topografskih oznaka, naziva institucija, organa i preduzea, kao i objavljivanje javnog poziva, informacija i
14
425
ZAUSTAVLJENI PROCES
upozorenja treba da se smatra pod slubenom upotrebom jezika. .2. Zakonske nadlenosti Saveta nacionalnih manjina x U pogledu slubene upotrebe manjinskih jezika nadlenosti Saveta nacionalnih manjina regulisane su u lanu 22 Zakona o Savetima nacionalnih manjina. e nadlenosti moemo svrstati u dve grupe. U prvu grupi se mogu ukljuiti nadlenosti koje se uglavnom odnose na slubenu upotrebu manjinskih jezika, nadlenosti grupisane u drugoj grupi su direktno povezane sa pitanjem topografskih indikacija. Savet nacionalne manjine ima pravo da predloi da se manjinski jezik koristi u slubenoj upotrebi u optini lan 22.3 , da predloi odgovarajue telo za nadzor nad slubenom upotrebom manjinskih jezika lan 22.6 , da predloi odgovarajuim organima mere i aktivnosti u vezi sa prevoenjem propisa na manjinski jezik u slubenoj upotrebi lan 22. , da preduzeme mere i aktivnosti za unapreenje slubene upotrebe jezika manjina lan 22. . Nadlenosti Saveta nacionalnih manjina u odnosu na topografske oznake su vezane za pravo definisanja tradicionalnih geografskih naziva, ako je dotini manjinski jezik u slubenoj upotrebi u optini lan 22.1 i na pravo da predloi odgovarajuem optinskom telu da ukazuje na ova imena lan 22.2 . Savet nacionalne manjine ima pravo da predloi promenu imena ulica, trgova, gradskih etvrti, itd lan 22. i da se izjasne po pitanju naziva ulica, trgova, etvrti, itd, ako je dotini manjinski jezik u slubenoj upotrebi u optini lan 22.5 . .3 Identifikovani problemi u oblasti slubene upotrebe jezika to se tie slubene upotrebe jezika manjina mogu se identifikovati sledei problemi kao centralni Nedovoljna primena zakona i propisa u oblasti slubene upotrebe jezika Nepostojanje jasnih normi i standarda bosanskog jezika Ne postojanje zvaninih prevodilaca za bosanski jezik Ne primenjivanje odluke o tradicionalnim nazivima predela, mesta i ulica, kao ni dvojezinih natpisa istih, te nedostatak i dvojezinih naziva na institucijama Odbijanje pojedinih lokalnih samouprava da uvedu u slubenu upotrebu bosanski jezik Nedostatak inicijativa i zajednikih napora na definisanju prioriteta u oblasti slubene upotrebe bosanskog jezika, unutar same bonjake zajednice Problemi sa upotrebom bosanskog jezika prilikom dobijanja izvoda iz matinih knjiga, linih karata, pasoa i drugih dokumenata i obrazaca
15
426
. . Predloene aktivnosti za re avanje problema zrada plana aktivnosti Nacionalnog saveta bonjake nacionalne, u oblasti slubene upotrebe jezika Pokretanje dijaloga sa nadlenim institucijama o reenju nedoumica nastalih u vezi sa razliitim imenovanjem jezika dokumentima i kontekstima efinisanje strategije sa ciljem unapredjivanja slubene upotrebe bosanskog jezika bosanski v. Bonjaki u razliitim
16
427
ZAUSTAVLJENI PROCES
ODELJAK 6.
STRATEKE SMERNICE
428
SPECIFINI CILJEVI
OBLAST OBRAZOVANJA
Problemi ktivnosti Nedostatak adekvatno Nastaviti zapoet proces kvalifikovanog kadra za izrade udbenika na nastavu na bosanskom bosanskom jeziku jeziku, Formiranje radnih grupa za Nedostatak ubenika na izradu udbenika na bosanskom jeziku bosanskom jezik
Specifini ciljevi Podizanje kvaliteta obrazovanja na bonjakom jeziku kroz izradu standarda, kriterijuma i akreditaciju nastavnog kadra za nastavu na bosanskom jeziku
Neadekvatan status bosanskog jezika u obrazovnom sistemu Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture se izuava kao izborni predmet Ne prepoznavanje potrebe za obrazovanje na bosanskom jeziku od strane svih lokalnih samouprava u Sandaku Nepriznavanje visokokolskih kvalifikacija steenih kroz institucije na bosanskom jeziku nternacionalni univerzitet u Novom Pazaru nije dobio akreditaciju od Ministarstva prosvete
Pristupiti izradi elaborata i modela obrazovanja i nastavnih programa na bosanskom jeziku, kao fikasna primena preduslov za pronalazenje konanog reenja koje e zakonskig okvira u cilju unapreenja obrazovanja se primeniti u praksi na bosanskom jeziku Uvodjenja bosanskog jezika sa elementima nacionalne kulture u redovnu nastavu, a ne kao izborni predmet
Pokrenuti procese sa nadlenim organima, koji bi reili pitanja oko dobijanje akreditacija fakuleta u Sandaku, a tako i pitanje nostrifikacije diploma iz Obezbeivanje adekvanog regiona statusa ustanova za visoko ontinuirana i sistemska obrazovanje na bosanskom kampanja o Problemi sa nostrifikacijom medijska jeziku ingerencijama nacionalnog diploma iz Bi saveta u oblasti obrazovanja, aktivnostima koje su preduzete i rezultatima istih
429
ZAUSTAVLJENI PROCES
OBLAST INFORMISANJA
Problemi Neadekvatno i nedovoljno nije promotivno izvetavanje avnog servisa R S o potrebama i problemima Bonjake nacionalne manjine ktivnosti zrada komunikacione strategija u cilju aktivnije uloge medija, kako bi se ostvarila zakonom garantovana manjinska prava u oblasti informisanja na bosanskom jeziku preko javnog servisa broj emisija, vremensko trajanje i sadraj Specifini ciljevi
Ostvarivanje prava na kvalitetno i objektivno izvetavanje bonjake manjine kroz nacionalne, regionalne Nepostojanje programa Pokrenuti inicijative i aktivnosti i lokalne medije, u na bosanskom jeziku za formiranje Regionalnog okviru zakonom avnog servisa R S propisanih prava javnog servisa Neadekvatno informisanje javnosti o situaciji u Sandaku Pokrenuti inicijative u saradnji Nedovoljno kvalitetnih sadraja lokalnih medija sa lokalnim medijima, kojima bi se utvrdili koje su teme i sadraji na bosanskom jeziku vani za ouvanje i razvoj Nedostatak objektivnog bonjake nacionalne manjine informisanja koje e biti ontinuirano i sistemsko u funkciji graana, a ne politikih, verskih ili unapreenje znanja i vetina novinara u cilju kvalitetnog i finansijskih interesa objektivnog informisanja bonjake manjine kroz lokalne medije Nekorienje odrivih alternativnih izvora finansiranja lokalnih medija na bosanskom jeziku Nedostatak transparentnih mehanizama javnih tendera i finansiranje na osnovu projekata za raspodelu sredstava budeta optine lokalnim medijima,
Unapreenje kvaliteta sistema informisanja graana, kako u domenu sadraja ponuenih programa, tako i u pogledu znanja i vetina srunog kadra koji uestvuje u kreiranju info politike Bonjake nacionalne manjine
Pokrenuti procese koji bi za rezultat imali transparentne mehanizme za dodelu finansijskih sredstava za fikasnije korienje projektno finansiranje programa budetskih sredstava i u lokalnim medijima razvoj kapaciteta za prepoznavanje, apliciranje i dobijanje Umreavanje i razmena sredstava iz iskustava sa drugim medijima iz alternativnih izvora ireg regiona radi pronalaska finansiranja projektno primenljivog reenja odrivog programskih aktivnosti. finansiranja.
19
430
OBLAST KULTURE
Problemi Nedostatak strategije u nacionalne kulturne bonjake zajednice ktivnosti promociji zrada strategije batine unapreenja i promocije kulturnog identiteta bonjake nacionalne Neinformisanost ireg graanstva o manjine kulturnim tekovinama bonjakog nacionalnog identiteta Nedostatak kulturnih institucija U skladu sa strategijom, bonjake nacionalne manjine u izvriti identifikaciju Sandaku potreba institucija i manifestacija koje su od Potreba za formiranjem Zavoda za posebnog interesa za kulturu Bonjake nacionalne zatitu nacionalnog manjine identiteta nacionalne manjine Specifini ciljevi dekvatna promocija kulturnog nasea bonjake nacionalne manjine
Stvaranje efikasnog institucionalnog okvira za ouvanje bonjake kulturne batine
OBLAST SLU BENA UPOTREBA JEZIKA I SIMBOLA

Problemi ktivnosti Nepostojanje jasnih normi i standarda saradnja sa strunjacima bosanskog jezika iz regiona i ire koji se bave standardima i Nedostaje inicijativa na definisanju normama bosanskog prioriteta u oblasti slubene upotrebe jezika Bosanskog jezika unutar same pokrenuti dijalog sa Bonjake zajednice nadlenim institucijama o formalnom nazivu bosanskog jezika Nedovoljna primena zakona i izraditi plan aktivnosti propisa u oblasti slubene upotrebe SBNM iz svojih jezika nadlenosti u okviru zakonskih okvira u primeni Odbijanje pojedinih lokalnih zakona i propisa u oblasti samouprava da uvedu u slubenu slubene upotrebe jezika upotrebu Bosanski jezik utvrditi pravila u oblasti upisa u matine knjige, izdavanja dokumenata i drugih obrazaca na bosanskom jeziku, kao i nazivima Problemi sa upotrebom Bosanskog dvojezinim jezika prilikom dobijanja izvoda iz predela, mesta i ulica matinih knjiga, linih karata, pasoa i drugih dokumenata i obrazaca Ne primenjuje se odluka o tradicionalnim nazivima predela, mesta i ulica, kao ni dvojezinih natpisa istih, a tako i dvojezinim nazivima institucija Specifini ciljevi
Standardizacija slubene uporebe bosankog jezika
Obezbeivanje preduslova za potovanje i primenu zakonske regulative u oblasti slubene upotrebe jezka
20
431
VIII
Aktivnosti BNV
435
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br.1
10 2011
EN E
N S
Bonjako nacionalno vijee na elu sa predsjednikom Izvrnog odbora i narodnim poslanikom Esadom Dudeviem, primili su danas visoku dravnu delegaciju Republike urske predvoenu uratom arag zom, zamjenikom generalnog direktora inistarstva inostranih poslova Republike urske i njegovom ekselencijom li Rza olakom ambasadorom Republike urske u Srbiji. U visokoj dravnoj delegaciji Republike urske bili su i predstavnici kabineta predsjednika vlade Republike urske, E, Instituta unus Emre iz nkare, Direkcije za vjerske poslove Republike urske, Direkcije za dijasporu i srodne zajednice Republike urske kao i predstavnike ambasade Republike urske u Srbiji. okom razgovora predsjednik Izvrnog odbora Esad Dudevi istakao je da su sandakim Bonjacima danas, vie nego ikad, u svojoj historiji potrebni ekonomski razvoj, mir i politika stabilnost. Dudevi je takoe istakao da je za poloaj i ostvarivanje nacionalnih prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji neophodna dobra saradnja Srbije, Bosne i ercegovine i Republike urske, kao i da Bonjako nacionalno vijee u tom procesu eli da bude aktivan i konstruktivan partner. Predsjednik Izvrnog odbora posebno je naglasio ulogu i autoritet Republike urske prilikom postizanja minimuma nacionalnog konsenzusa svih strana unutar bonjakog nacionalnog korpusa u Sandaku.
U Novom Pazaru 16.06.2011.godine
Sekretar lma usi
436
R.br. 190-10/2011
S OP EN E VNOS
Danas je u Domu Narodne skuptine odrana konstitutivna sjednica Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije. Prvom konstitutivnom sjednicom predsjedavali su Predsjednica Narodne skuptine Republike Srbije Slavica uki Dajanovi i inistar kulture Predrag arkovi. Izabrani lanovi Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije su: 1. oran Paskaljevi 2. Isidora ebeljan 3. ileta Prodanovi 4. iroslav ogorovi 5. Vesna Injac albaa 6. ilica odorovi . Duan ovaevi . arina Nekovi 9. Duko Paunkovi 10. leksandar Deni 11. Ivana Stefanovi 12. arko Dragojevi 13. Slobodan Vujovi 14. kademik Duan Otaevi 15. Dopisni lan S NU iro Vuksanovi 16. Egon Savin 1 . ordana omad rsenijevi 1 . arolj Viek 19. i prvi put kao predstavnik sandakih Bonjaka uhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje u Bonjakom nacionalnom vijeu. om prilikom uhedin Fijuljanin je, uestvujui u raspravi istakao da e se zalagati, u radu Nacionalnog savjeta za kulturu, za zatitu i unaprjeenje bonjakog kulturnog nasljea, kreiranju multietnike strategije razvoja kulture u naoj zemlji, posebno je istakao znaaj skorog formiranja avoda za kulturu sandakih Bonjaka u Republici Srbiji kao krovne nacionalne kulturne institucije koja e brinuti o ukupnoj nematerijalnoj i materijalnoj kulturnoj batini sandakih Bonjaka u Srbiji. Obzirom da, predsjednik Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, nije izabran, nastavak konstitutivne sjednice zakazan je za 0 . Septembar 2011.godine.
sekretar lma usi
437
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 245-02/2011
BEN BI
Sa sastanka delegacije Bonjakog nacionalnog vijea i bonjakog lana redsjednitva Republike Bosne i ercegovine Sastanak odran 29.0 .2011.godine u 10h u Sarajevu, u zgradi Predsjednitva Republike Bosne i ercegovine, abinet bonjakog lana Predsjednitva Bakira Izetbegovia Delegaciju BNV predvodio predsjednik Izvrnog odbora BNV Esad Dudevi. U sastavu delegacije bili i: uhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje, Dr. Redep krijelj, ef resora za obrazovanje i lma usi, ef lavnog ureda BNV. Domain sastanka bonjaki lan Predsjednitva Republike Bosne i ercegovine, Bakir Izetbegovi. Sastanku, sa bosanske strane, prisustvovao i Edin Rami, savjetnik za povratak i dijasporu lana Predsjednitva Bi Bakira Izetbegovia, kao i Denan Selimbegovi, saradnik za odnose s javnou. ema razgovora bila je: Poloaj i ostvarivanje prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji i saradnja institucija Bosne i ercegovine sa bonjakim institucijama van matice . okom razgovora sa bonjakim lanom Predsjednitva Bosne i ercegovine, Bakirom Izetbegoviem posebno je istaknuto da je za poboljanje ukupnog poloaja pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji od izuzetne vanosti saradnja i dobri odnosi Bosne i ercegovine i Srbije, emu je g-din Izetbegovi dao izuzetno veliki doprinos. U otvorenom i iskrenom razgovoru sa g-dinom Izetbegoviem, takoe je data podrka procesu umreavanja bonjakih institucija Bi i Sandaka, te naglaena potreba stalne komunikacije i institucionalizacije tih odnosa. Na sastanku je podrana ideja otvaranja Pazaru. Delegacija Bonjakog nacionalnog vijea zatraila je podrku od g-dina Izetbegovia institucionalnom modelu i nastavku ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u svim oblastima u skladu sa meunarodnim standardima, kao i podrku u procesu postizanja nacionalnog konsenzusa unutar bonjakog nacionalnog korpusa u Sandaku. U Novom Pazaru, 30.0 .2011.godine ef lavnog ureda Vijea lma usi, dipl. pravnik onzulata Bosne i ercegovine u Novom
438
439
ZAUSTAVLJENI PROCES

SLUBENABILJEKA
Sastanak odran 01.09.2011.godine u 10h u Novom Pazaru, u zgradi Glavnog ureda Bonjakog nacionalnogvijea. Delegaciju ispred Zatitnika graana u Republici Srbiji predvodio zamjenik Zatitnika graana gdin GoranBai. DomainsastankaEsadDudevi,predsjednikIzvrnogodboraBonjakognacionalnogvijeasasvojim saradnicima,MuhedinFijuljanin,efresorazakulturuiinformisanje,MuratkaFetahovi,predsjednicaOdboraza obrazovanje,Ahmedinkrijelj,pravnikuVijeuiAlmaHusi,efGlavnogureda. Tema sastanka bila je ostvarivanje prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji sa posebnim osvrtom na pritubu koju je Bonjako nacionalno vijee pokrenulo kod Zatitnika graana zbog zaustavljanja i onemoguavanja korienja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalnezajedniceuRepubliciSrbiji. EsadDudevi,predsjednikIzvrnogodboraBonjakognacionalnogvijea Nama je pravo zadovoljstvo da danas budemo domaini zamjeniku Zatitnika graana gdinu Goranu Baiu, upravo zbog Pritube koju je Bonjako nacionalno vijee, u ovom sazivu, pokrenulo 04.maja ove godine, tie se naravno ostvarivanja kolektivnih prava takozvanih identitetskih prava Bonjaka u Srbiji, znai pitanje slubene upotrebe jezika i pisma, pravo na obrazovanje i informisanje na bosanskom jeziku kao i pravo na zatitu kulturnog nasljea. Danas smo imali zadovoljstvo da nas je prof. Bai upoznao sa tokom postupka koji je pokrenut i oekujemo naravno od ove nezavisne institucije da da svoje miljenje i preporuke u skladu sa svojim nadljenostima, oekujemo naravno u tom smislu i pomo pripadnicima bonjake nacionalne zajednice da putem jedne kompetentne nezavisne institucije lake i do javnosti i do organa javnih nastupa u ovoj zemlji dou do svojih prava. GoranBai,zamjenikZatitnikagraana Zatitnik graana vodi postupak na osnovu Pritube koju je dobio u maju ove godine i koja se odnosi na ostvarivanje kolektivnih prava bonjake nacionalne manjine a koja su priznata Ustavom i zakonom. Postoje stvari u postupku o kojima ne moemo govoriti detaljnije, poto voenje samog postupka prosto zahtjeva odreenu diskrecionu tajnost ali uvidjeli smo neke propuste i eto kada bude cijo postupak okonan nadam se da e biti mjesta Preporukama Zatitnika graana koje bi trebalo da primjene zakon i da prosto omogue da se prava slubene upotrebe jezika i pisma, pravo na obrazovanje i informisanje na bosanskom jeziku kao i pravo na kulturni identitet primjeni onako kako se primjenjuje i na druge nacionalne manjine, meutim ono to problem imaju Bonjaci u ovom dijelu Srbije i u drugim dijelovima Srbije da se koluju na svom jeziku, da se obrazuju imaju i pripadnicidrugih nacionalnihmanjina u Centralnoj Srbiji iZatitnikgraana pokuava dau okviru svojih ovlaenja preporui i insistira da se ona prava kako se primjenjuju u Autonomnoj pokrajini Vojvodini razvijajuju kroz sistem daserazvijuresursidaserazvijajumehanizmiisisteminanivoudravekakobisvigraaniipripadnicinacionalnih manjinadobilijednakemogunostidaostvarujupravanazatitusvogkulturnogidentiteta.
UNovomPazaru 01.09.2011.godine

Sekretar AlmaHusi
440
R.br. 2
10 2011
EN E
N S
Predstavnici Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea na elu sa Esadom Dudeviem odrali su danas sastanak, u prostorijama lavnog ureda Vijea u Novom Pazaru, sa direktorom Uprave za ljudska i manjinska prava pri inistarstvu za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu Nenadom ureviem i njegovom zamjenicom jerkom Eimovi. vaninici ministarstva za ljudska i manjinska prava upoznati su o stepenu ostvarenosti nacionalnih prava Bonjaka u Republici Srbiji kao i mjerama koje je Bonjako nacionalno vijee preduzelo radi deblokiranja Ustavom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice sa posebnim osvrtom na pokrenute postupke kod atitnika graana i Povjerenice za zatitu ravnopravnosti koje je Bonjako nacionalno vijee pokrenulo. Na sastanku je dogovoreno da inistarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu preuzme ulogu posrednika izmeu Bonjakog nacionalnog vijea i dravnih organa koji svojim nesprovoenjem Ustava i zakona onemoguuju pripadnicima bonjake nacionalne zajednice ostvarivanje kolektivnih nacionalnih prava i sloboda koja su im garantovana kako Ustavom i zakonima Republike Srbije tako i obavezujuim meunarodnim dokumentima iji je Republika Srbija potpisnik i koji su ratifikovani u Parlamentu. ef lavnog ureda Vijea lma usi, dipl. pravnik
441
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br.
62 02 2011
REDS EDNI Boris adi ndriev venac 1 11000 Beograd
RE
B I E SRBI E
Potovani Predsjednie adiu, Ovim pismom elim skrenuti vau panju na nedopustiv poloaj i na proces zaustavljanja i onemoguavanja korienja Ustavom i zakonom garantovanih prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Pod Vaim vostvom, Republika Srbija u posljednjih nekoliko godina ostvarila je znaajne rezultate na izgradnji demokratskih institucija u zemlji, kao i veoma bitne pomake na planu unapreenja ljudskih i manjinskih prava i pribliavanja standardima Evropske unije. eutim, po pitanju poloaja pripadnika bonjake nacionalne zajednice u naoj zemlji, u posljednje dvije godine dolo je do zaustavljanja i onemoguavanja korienja Ustavom i zakonom garantovanih prava, o emu svjedoe i relevantna dokumenta i projekti, u vezi sa im je Bonjako nacionalno vijee pokrenulo, u skladu sa zakonom, odgovarajue postupke kod atitnika graana i Povjerenice za zatitu ravnopravnosti. Pozdravljamo proces pozitivnih kretanja na planu eurointegracija Srbije, dobijanjem pozitivnog miljenja od strane Evropske komisije, za sticanje statusa kandidata nae zemlje za lanstvo u Evropskoj uniji, kao i ostalim pozitivnim dogaanjima, kao to je rjeavanje nekih problema u samoj bonjakoj nacionalnoj zajednici, u emu vidimo i Vau znaajnu ulogu. U svjetlu prethodno iznijetih injenica, pozivam Vas da uinite sve to je u Vaoj ustavnoj i zakonskoj nadljenosti na deblokadi procesa ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji i implementaciji projekata u oblasti slubene upotrebe bosanskog jezika i pisma, zatite i unapreenja bonjakog kulturnog nasljea, te obrazovanja i informisanja na bosanskom jeziku, ije je ostvarivanje uskraeno pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Srbiji. ime su sandaki Bonjaci postali manjinski narod sa najniim stepenom ostvarenosti nacionalnih prava u Republici Srbiji. ospodine predsjednie, podsjeam Vas, da sam zbog ovih i drugih injenica, poznatih politikoj i strunoj javnosti, a nakon i fizikog ugroavanja moje sigurnosti i integriteta u Beogradu, ve 3 mjeseca zamrznuo svoj status narodnog poslanika u Skuptini Srbije. S potovanjem, Esad Dudevi, narodni poslanik Predsjednik Vijea
U Novom Pazaru, 23.10.2011.
442
R.br. 6 02 2011
elegram sauea povodom zemljotresa u urskoj
Potovani predsjednie Vlade Republike urske, Sa velikom tugom smo primili vijest o rtavama u zemljotresu koji je zadesio Vau zemlju. Dijelimo i saosjeamo bol sa vama. Izjavljujemo sauee (glava da je zdrava) Vama i turskom narodu. Vjerujemo da ete, i pored bola koji nosite, nastaviti putem napretka i prosperiteta. Neka llah podari rahmet poginulim. S potovanjem, U Novom Pazaru, 24.10.2011.godine Predsjednik Bonjakog nacionalnog vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, dipl. sociolog
443
ZAUSTAVLJENI PROCES
R.br. 66 02 2011
RE B I SRBI inistarstvo za ljudska i manjinska prava, dravnu upravu i lokalnu samoupravu g din ilan arkovi, ministar Biraninova br. 6 11000 Beograd
Potovani, Shodno Vaem dopisu broj 291-90-00-00034/2011-04 od 0 .10. 2011. godine, obavjetavam Vas da je Bonjako nacionalno vijee odralo vanrednu sjednicu 20. oktobra 2011. godine u Novom Pazaru sa sledeim dnevnim redom: 1. Utvrivanje prestanka mandata predsjedniku Bonjakog nacionalnog vijea; 2. Izbor predsjednika Bonjakog nacionalnog vijea 3. ekua pitanja. Na toj sjednici, a na osnovu podnijete ostavke, konstatovan je prestanak mandata dosadanjem predsjedniku Vijea, dr Sulejmanu Ugljaninu i izvren je izbor novog predsjednika Vijea. a predsjednika Bonjakog nacionalnog vijea izabran je Esad Dudevi, iz utina. S tim u vezi zahtjevamo da izvrite promjenu podataka u Registru nacionalnih savjeta i da kao ovlaeno lice, predsjednika Bonjakog nacionalnog vijea, umjesto dr Sulejmana Ugljanina upiete Esada Dudevia. U prilogu ovog dopisa dostavljamo Vam: - saziv vanredne sjednice BNV-a, sa prijedlogom dnevnog reda, - zapisnik sa vanredne sjednice BNV-a, - odluku o utvrivanju prestanka mandata predsjedniku BNV-a, - odluku o izboru predsjednika Vijea, - Poslovnik Bonjakog nacionalnog vijea, -ostala dokumenta bitna za odluivanje po ovom zahtjevu a tiu se izbora predsjednika Vijea (prijedlog kanditata za predsjednika Vijea, glasaki litii za izbor predsjednika Vijea, biografija Esada Dudevia). U Novom Pazaru, 24.10.2011.godine ef lavnog ureda Vijea lma usi, dipl. pravnik
444
PROMOCIJE PUBLIKACIJE ZAUSTAVLJENI PROCES
Medija centar Beograd, 06.07.2011. godine

Predsjednik Bonjakog nacionalnog vijea Esad Dudevi izjavio je danas da se Zakon o manjinama u praksi ne primenjuje u mjeri u kojoj bi trebalo, a da bez toga nema stabilizacije u Sandaku i ocijenio da je posjeta predsjednika Srbije Borisa Tadia Sarajevu, poetak dobrih odnosa sa Bosnom. Stanje u Sandaku je od velikog znaaja za stanje u cijeloj dravi, rekao je Esad Dudevi. Mi smo od polovine 2009. godine u procesu onemoguavanja korienja zakona o nacionalnim manjinama rekao je Dudevi i ocijenio da je vlast esto izbjegavala da rijei pitanje Sandaka. Bonjaci nemaju jasno definisana svoja prava, a jedno od njih i bolji pristup medijima, ocijenio je on. elimo da manjine imaju zaposlenje u vojsci ili policiji, ali i laki pristup medijima, poruio je Dudevi. Vrijeme je da drava ispuni svoja obeanja, istakao je Dudevi i ocijenio da je posjeta predsjednika Srbije Borisa Tadia Sarajevu, poetak dobrih odnosa sa Bosnom. Dudevi je na konferenciji za novinare u Beogradu rekao i da je Bonjaka lista u kontaktima sa predstavnicima druge dvije liste koje su uestvovale na izborima za Bonjako nacionalno vijee spremna na svaku vrstu kompromisa. Nudimo i tajno i javno razliite modele da se postigne racionalan dogovor, rekao je Dudevi i naveo da je konsenzus oko najvanijih pitanja u interesu Bonjaka, drave u kojoj ive, ali i za dolazak stranih investitora u Sandak.
445
ZAUSTAVLJENI PROCES
ef resora za kulturu i informisanje Muhedin Fijuljanin rekao je da Srbija dobija priznanja za usaglaavanje zakonodavstva sa evropskim standardima, ali da je oigledno da se nova pravna regulativa ne primjenjuje u praksi, jer Bonjaci ne mogu u potpunosti da ostvare prava. Pitanje je da li Srbija eli samo deklarativno da se priblii zakonima Evropske unije, ili da to zakonodavstvo uvede u sve institucije sistema, rekao je Fijuljanin. On je naveo da Bonjako nacionalno vijee trai da Radio-televizija Srbije uvrsti u program jednu poluasovnu emisiju nedjeljno na bonjakom jeziku, navodei da e takav program obuhvatiti 0,155 odsto ukupnog programskog sadraja javnog servisa.
Prijepolje i Sjenica, 29,08.2011. godine

U organizaciji Bonjakog nacionalnog vijea, prole nedjelje, u Prijepolju i Sjenici, promovisana je knjiga Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji. Na promocijama su govorili narodni poslanik i predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea Esad Dudevi, Muhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, i dr. Redep krijelj, ef resora za obrazovanje BNV.
446
Publikacija Zaustavljeni proces govori o nedopustivom odnosu vlasti Republike Srbije u ispunjavanju ustavnih i zakonom garantovanih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice. Predsjednik Izvrnog odbora BNV, narodni poslanik Esad Dudevi istakao je da je u posljednjih dvije i po godine dolo do zaustavljanja procesa ostvarivanja, ustavom, zakonom i meunarodnim dokumentima, zajemenih prava sandakih Bonjaka u naoj zemlji. Tim povodom u vie navrata u posljednje dvije godine upozoravao sam javnost, resorne ministre, predsjednika Vlade i druge relevantne faktore i organe, kako putem medija, mnogobrojnih dopisa i drugih dokumenata, tako i sa govornice Narodne skuptine Republike Srbije. Dokumenta koja su objavljena u knjizi Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji rjeito govore o tome, vie od bilo kakve analize, kazao je Dudevi. Istiui da bi Bonjaci u Sandaku trebalo da imaju sve ono to imaju manjine u Vojvodini, predsjednik Izvrnog odbora BNV i narodni poslanik Esad Dudevi je rekao da e vrijeme koje je pred nama, pokazati: Da li sandaki Bonjaci mogu u institucijama sistema da ostvare svoja ustavna i zakonom garantovana prava u Republici Srbiji.
447
ZAUSTAVLJENI PROCES
Dudevi je ponovio potrebu uspostavljanja bonjakog nacionalnog konsenzusa u vezi sa kljunim stvarima od interesa za sve Bonjake u Sandaku, istiui da to treba da bude prioritet svih faktora unutar bonjake nacionalne zajednice. ef resora za obrazovanje, Dr. Redep krijelj govorio je o borbi za ostvarenje prava na obrazovanje na bosanskom jeziku u obrazovnom sistemu Srbije, istiui da je Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea jo 2009. godine izradio poseban dokument u vezi sa tim, te Ministarstvu prosvjete dostavio potrebne nastavne programe za njegovu implementaciju. ef resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, Muhedin Fijuljanin ocijenio je da je, zbog nebrige nadlenih organa i institucija, bonjako kulturno naslijee u Republici Srbiji izloeno stalnom propadanju i devastaciji. Kao dokaz te tvrdnje on je istakao uruavanje dijela bedema Novopazarske gradske tvrave, posljednja oteenja na Amir-aginom hanu u Novom Pazaru, kao i zaputenost i loe stanje drugih bonjakih kulturnih dobara u Sandaku i na nivou cijele zemlje. U vezi sa tim, Fijuljanin je naglasio nunost osnivanja Zavoda za kulturu sandakih Bonjaka, kao krovne institucije u oblasti kulture Bonjaka u Republici Srbiji. Kada se tie oblasti informisanja, na prezentacijama je ukazano da drava treba da obezbijedi neophodne mehanizme za efikasnije informisanje na bosanskom jeziku, kroz osnivanje redakcije na bosanskom jeziku pri Radio-televiziji Srbije, postojanje regionalnih javnih servisa i posebne Bonjake televizije sa nacionalnom frekvencijom (na nivou cijele drave), kao i redefinisanje postojeih radiodifuznih oblasti na
448
taj nain da podruje est sandakih optina u Republici Srbiji bude jedna radiodifuzna oblast. Publikacija Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji predstavlja zbirku dokumenata o zaustavljanju i onemoguavanju ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u skladu sa ustavom i zakonom. Knjigu ine projekti, programi, druga akta i dopisi, u periodu od 2009. do 2011. godine, kojima je Bonjako nacionalno vijee od Vlade Republike Srbije, resornih ministarstava i drugih nadlenih ustanova i institucija trailo ostvarivanje prava bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji.
Tutin 17.09.2011. godine

U organizaciji Bonjakog nacionalnog vijea i Centra za bonjake studije, veeras je u Tutinu promovisana knjiga Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji. Na promociji su govorili narodni poslanik i predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog nacionalnog vijea Esad Dudevi, Muhedin Fijuljanin, ef resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, dr. Redep krijelj, ef resora za obrazovanje BNV i Mevluda Melajac, efica resora za slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma BNV. Publikacija Zaustavljeni proces govori o nedopustivom odnosu vlasti Republike Srbije u ispunjavanju ustavnih i zakonom garantovanih prava pripadnika bonjake
449
ZAUSTAVLJENI PROCES
nacionalne zajednice. Rije je o zbirci dokumenata o zaustavljanju i onemoguavanju ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u skladu sa ustavom i zakonom. Knjigu ine projekti, programi, druga akta i dopisi, u periodu od 2009. do 2011. godine, kojima je Bonjako nacionalno vijee od Vlade Republike Srbije, resornih ministarstava i drugih nadlenih ustanova i institucija trailo ostvarivanje prava bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Predsjednik Izvrnog odbora BNV, narodni poslanik Esad Dudevi istakao je da je u posljednjih dvije i po godine dolo do zaustavljanja procesa ostvarivanja, ustavom, zakonom i meunarodnim dokumentima, zajemenih prava sandakih Bonjaka u naoj zemlji. Tim povodom u vie navrata u posljednje dvije godine upozoravao sam javnost, resorne ministre, predsjednika Vlade i druge relevantne faktore i organe, kako putem medija, mnogobrojnih dopisa i drugih dokumenata, tako i sa govornice Narodne skuptine Republike Srbije. Dokumenta koja su objavljena u knjizi Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji rjeito govore o tome, vie od bilo kakve analize, kazao je Dudevi. Dudevi je ponovio potrebu uspostavljanja bonjakog nacionalnog konsenzusa u vezi sa kljunim stvarima od interesa za sve Bonjake u Sandaku, istiui da to treba da bude prioritet svih faktora unutar bonjake nacionalne zajednice.
450
ef resora za obrazovanje, Dr. Redep krijelj govorio je o borbi za ostvarenje prava na obrazovanje na bosanskom jeziku u obrazovnom sistemu Srbije, istiui da je Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea jo 2009. godine izradio poseban dokument u vezi sa tim, te Ministarstvu prosvjete dostavio potrebne nastavne programe za njegovu implementaciju. ef resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, Muhedin Fijuljanin ocijenio je da je, zbog nebrige nadlenih organa i institucija, bonjako kulturno naslijee u Republici Srbiji izloeno stalnom propadanju i devastaciji. Kao dokaz te tvrdnje on je istakao uruavanje dijela bedema Novopazarske gradske tvrave, posljednja oteenja na Amir-aginom hanu u Novom Pazaru, kao i zaputenost i loe stanje drugih bonjakih kulturnih dobara u Sandaku i na nivou cijele zemlje. U vezi sa tim, Fijuljanin je naglasio nunost osnivanja Zavoda za kulturu sandakih Bonjaka, kao krovne institucije u oblasti kulture Bonjaka u Republici Srbiji. Knjievnica Mevluda Melajac, ef resora za slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma govorila je o razliitim aspektima i problemima u implementaciji prava na slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma u sandakim optinama.
Novi Pazar, 24.09.2011. godine

U subotu 24. septembra 2011. godine, u organizaciji Bonjakog nacionalnog vijea, u multimedijalnom centru u Novom Pazaru odrana je promocija knjige ZAUSTAVLJENI PROCES. Na promociji su govorili: vrilac dunosti predsjednika Bonjakog nacionalnog vijea i narodni poslanik Esad Dudevi, ef resora za kulturu i informisanje u BNV-u i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije Muhedin Fijuljanin, ef resora za obrazovanje u BNV-u dr. Redep krijelj i efica resora za slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma u BNV-u Mevluda Melajac. Na promociji u svojstvu gosta govorila je i Jelena Ivanovi, vii struni saradnk u slubi Zatitnika graana. Promociji su prisustvovali predstavnici, politikog, vjerskog i drutvenog ivota u Novom Pazaru. Publikacija Zaustavljeni proces govori o ignorantskom odnosu vlasti Republike Srbije prema pripadnicima bonjake nacionalne zajednice i ispunjavanju njihovih Ustavom i zakonom garantovanih prava. Rije je o zbirci dokumenata o zaustavljanju i onemoguavanju ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji, u skladu sa Ustavom i zakonom. Knjigu ine projekti, programi, druga akta i dopisi, u periodu od 2009. do 2011. godine, kojima je Bonjako nacionalno vijee od Vlade Republike Srbije, resornih ministarstava i drugih nadlenih ustanova i institucija trailo ostvarivanje prava bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji. Vrilac dunosti predsjednika BNV, narodni poslanik Esad Dudevi istakao je
451
ZAUSTAVLJENI PROCES
da je u posljednjih dvije i po godine dolo do zaustavljanja procesa ostvarivanja, ustavom, zakonom i meunarodnim dokumentima, zajemenih prava sandakih Bonjaka u naoj zemlji. vrsto opredjeljenje Bonjakog nacionalnog vijea i mene lino, da Bonjaci svoja prava u Republici Srbiji ostvaruju i unaprjeuju u okvirima institucija sistema ove drave, naalost ostalo je jednostrano iz razloga to je izostala spremnost drave da Bonjacima omogui ostvarivanje i unaprjeenje Ustavom i zakonom garantovanih prava, ta nespremnost dovela je do situacije da Bonjaci postanu nacionalna zajednica sa najniim stepenom ostvarenosti svojih prava. Nebriga drave za poloaj i ostvarivanje prava sandakih Bonjaka u Republici Srbiji vrlo esto poprima oblike otvorene diskriminacije kao to je to sluaj sa pravom na obrazovanjem tj. odnosom Zavoda za unapreivanje obrazovanja i vaspitanja. Tim povodom u vie navrata u posljednje dvije godine upozoravao sam javnost, resorne ministre, predsjednika Vlade i druge relevantne faktore i organe, kako putem medija, mnogobrojnih dopisa i drugih dokumenata, tako i sa govornice Narodne skuptine Republike Srbije. Dokumenta koja su objavljena u knjizi Zaustavljeni proces ostvarivanja prava sandakih Bonjaka u Srbiji rjeito govore o tome, vie od bilo kakve analize, kazao je Dudevi. Dudevi je takoe naglasio da je u skladu za zakonom pokrenut postupak kod Zatitnika graana i Povjerenice za ravnopravnost radi utvrivanja odgovornosti nadlenih dravnih organa zbog, onemoguavanja i zaustavljanja korienja Usta-
452
vom i zakonom garantovanih prava pripadnicima bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji, kao i diskriminacije. Nakon ega e, po rijeima Dudevia, poslaniki klub manjina pokrenuti raspravu u Narodnoj skuptini. Vii saradnik u slubi Zatitnika graana g-ica Jelena Ivanovi, govorila je o toku postupka koji je Vijee pokrenulo kod Zatitnika graana kao i o preporukama koje je Zatitnik graana uputio nadlenim dravnim organima, prevashodno MUP-u Srbije, radi izmjene nacionlne strukture zapoljenih u vidu zapoljenja veeg broja Bonjaka, kako bi se obezbijedila ravnopravna zastupljenost Bonjaka u skladu sa Ustavom Republike Srbije kao i razultatima sa posljednjeg popisa stanovnitva. ef resora za obrazovanje, dr. Redep krijelj govorio je o borbi za ostvarenje prava na obrazovanje na bosanskom jeziku u obrazovnom sistemu Srbije, istiui da je Izvrni odbor Bonjakog nacionalnog vijea jo 2009. godine izradio Elaborat, Model obrazovanja za sandake Bonjake u Republici Srbiji, kao poseban dokument i vezi sa tim, Ministarstvu prosvjete dostavio potrebne nastavne programe za njegovu implementaciju. ef resora za kulturu i informisanje i lan Nacionalnog savjeta za kulturu Republike Srbije, Muhedin Fijuljanin ocijenio je da je, zbog nebrige nadlenih organa i institucija, bonjako kulturno naslijee u Republici Srbiji izloeno stalnom propadanju i devastaciji. Kao dokaz te tvrdnje on je istakao uruavanje dijela bedema Novopazarske gradske tvrave, posljednja oteenja na Amir-aginom hanu u Novom Pazaru, kao i zaputenost i loe stanje drugih bonjakih kulturnih dobara u Sandaku i na nivou cijele zemlje. U vezi sa tim, Fijuljanin je naglasio nunost osnivanja Zavoda za kulturu sandakih Bonjaka, kao krovne institucije u oblasti kulture Bonjaka u Republici Srbiji. Knjievnica Mevluda Melajac, ef resora za slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma govorila je o razliitim aspektima i problemima u implementaciji prava na slubenu upotrebu bosanskog jezika i pisma u sandakim optinama.
453
ZAUSTAVLJENI PROCES
Poziv manjinama da se odazovu na popis

Veina predstavnika nacionalnih savjeta nacionalnih manjina u Srbiji pozvala sunarodnike da se odazovu na popis stanovnitva i izjasne o svojoj nacionalnoj, jezikoj i vjerskoj pripadnosti. Popis prilika za podizanje kapaciteta za ostvarivanje prava svih manjina u dravi, izjavio poslanik kluba manjina u Skuptini Esad Dudevi. Predstavnici veine nacionalnih saveta nacionalnih manjina u Srbiji pozvali su svoje sunarodnike da se odazovu na popis stanovnitva koji e trajati do 15. oktobra i da se izjasne o svojoj nacionalnoj, jezikoj i vjerskoj pripadnosti. Okupljeni u Skuptini Srbije, predstavnici 14 od ukupno 19 nacionalnih savjeta, poruili su da su zadovoljni dosadanjim tokom popisa. Odsutan je bio Riza Haljimi, jedini poslanik iz reda albanske nacionalne manjine koja je pozvana na bojkot popisa stanovnitva. Predstavnik Bonjakog nacionalnog savjeta i poslanik kluba manjina u Skuptini Srbije Esad Dudevi pozvao je pripadnike svih nacionalnih zajednica i svoje sunarodnike da se izjasne o nacionalnoj, jezikoj i vjerskoj pripadnosti, jer je, kako je rekao, popis stanovnitva prilika za podizanje ukupnog kapaciteta za ostvarivanje nacionalnih prava svih manjina u dravi. Zadovoljan sam to moemo da kaemo da su se svi nai sunarodnici masovno odazvali na popis to vai za Bonjake u Sandaku i celoj Srbiji. Za nau nacionalnu zajednicu to je prilika za demonstraciju nacionalnog jedinstva i konsenzusa i poruka da iskljuivo u institucijama sistema mogu i treba da ostvaruju sva prava, naglasio je Dudevi.
454
On je dodao da, ukoliko bi se na popis iskljuivo gledalo kao na akt graanske lojalnosti, Bonjaci u Srbiji ne bi imali razlog da izau na popis. Dudevi je upitao i ko e popisati stotine nestalih, kidnapovanih i prognanih Bonjaka, posebno u zapadnom dijelu Sandaka i u optini Priboj. Predsjednik Nacionalnog savjeta makedonske nacionalne manjine Bore Velikovski ispred svih savjeta nacionalnih manjina pozvao je sve graane Srbije, a posebno sve pripadnike nacionalnih manjina, da se slobodno, bez bilo kakve bojazni, izjasne na popisu onako kako se osjeaju. Strpljivo pratimo kako se popis odvija i pozivamo sve graane da se slobodno izjanjavaju, a posebno da se izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti, vjeroispovesti i maternjem jeziku, jer smatramo da je Srbija dosegla nivo demokratinosti da moemo da se izjanjavamo bez straha da emo trpeti bilo kakve posledice, naglasio je Velikovski.
Bonjako nacionalno vijee uputilo je poziv Bonjacima da se odazovu Popisu 2011.
455
IX
Zaustavljeni proces u tampi
PRAVDA, 14.07.2011. str. 3
BLIC, 14.07.2011. str.14
459
ZAUSTAVLJENI PROCES
PRESS, 15.07.2011. str. 6
460
GRAANSKI LIST, 15.07.2011. str. 06
DANAS, 15.07.2011. str.14
461
ZAUSTAVLJENI PROCES
462
PRAVDA, 20.07.2011. str. 2
PRAVDA, 19.07.2011. str. 3
463
ZAUSTAVLJENI PROCES
NOVOSTI, 19.07.2011. str. 3
464
AKTER, 25.07.2011. str. 22
465
ZAUSTAVLJENI PROCES
466
467
ZAUSTAVLJENI PROCES
468
DANAS, 27.07.2011. str. 5
DANAS, 06.08.2011. str. 3
469
ZAUSTAVLJENI PROCES
DANAS, 09.08.2011. str. 4
470
Esad Dudevi (biografija)
Esad Dudevi od oca abana i majke Hanife Gusinac, roen je 5. jula 1958. godine u Mitrovi kraj Tutina. Diplomirao je sociologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu 1986. godine. Jedan je od osnivaa Kulturnog Drutva Bonjaka Sandaka Preporod, osnovanog 09. marta 1991. godine u Sjenici. Osniva je i direktor Nacionalne biblioteke Sandaka Vehbija Hodi, osnovane 13.08.1994. godine u Tutinu, sada Centra za bonjake studije. Bio je novinar i glavni i odgovorni urednik Sandakih novina, obnovljenih 18.01.1996. godine u Novom Pazaru. Predsjednik je Bonjake demokratske stranke Sandaka, osnovane 15. juna 1996. godine u Novom Pazaru. Bio je predsjednik Izvrnog odbora Skuptine optine Tutin od 27.11.1996. godine, kada je konstituisana prva demokratska vlast u Tutinu do 2004. godine. Prireiva je publikacija Sandak multietnika regija, Bosanski jezik ili pravo na identitet, utemeljiva Tutinskog zbornika i autor mnogih lanaka i tekstova iz oblasti historije bonjakog naroda u Sandaku. Autor je publikacije Bonjaci Tutina kroz historiju. Radio je kao novinar Radio Novog Pazara i bio novinar i glavni i odgovorni urednik revije Sandak. Inicijator je osnivanja Udruzenja novinara Sandaka. Bio je saradnik sarajevskog nedjeljnika Svijet i zagrebakog dnevnog lista Vjesnik. Osniva je Regionalne televizije iz Novog Pazara kao i Tutinske televizije koja je poela sa radom 2002. godine. Pokreta je asopisa za drutveni ivot i kulturu sandakih Bonjaka Bonjaka rije iji je prvi broj izaao 2006. godine. U okviru Centra za bonjake studuije u Tutinu, ije je direktor, osnovao je 2007. godine Bonjaki radio. Izdava je udbenika za osnovnu kolu za nastavni predmet Bosanski jezik sa elementima nacionalne kulture. Uestvovao je u radu Kongresa lokalnih i regionalnih vlasti Savjeta Evrope, kao i mnogih domaih i meunarodnih konferencija i okruglih stolova posvjeenih pitanjima prava nacionalnih manjina.
471
ZAUSTAVLJENI PROCES
Bio je uesnik samita Pakta za stabilnost Jugoistone Evrope odranog u Sarajevu tokom 1998. godine zajedno sa Dragoslavom Avramoviem kao jedini predstavnici demokratske opozicije Srbije (DOS). Uestvovao je i predvodio parlamentarne delegacije Saveznog Parlamenta u posjetama stranim dra vama. Zbog svojih politikih uvjerenja, zalaganja za prava bonjakog naroda i rjeavanja statusa Sanda ka vie puta je hapen, zatvaran i protiv njega je pokrenuto na desetine montiranih sudskih procesa u vrijeme Miloevievog reima. Bio je savezni poslanik od 24.09.2000. godine u Vijeu Republika i lan Ustavne komisije od 26.06.2002. godine na ije je lanstvo dao ostavku nezadovoljan rjeenjima u Ustavnoj povelji. Narodni poslanik u Narodnoj skuptini Republike Srbije od januara 2004. godine i predsjednik Odbora za medjunacionalne odnose do 08.04.2005. kada je smijenjen na inicijativu SRS i SPS zbog podsticanja nacionalnih manjina da koriste svoja prava, kako je obrazloeno. Predsjednik Izvrnog odbora Bonjakog Nacionalnog Vijea u Srbiji od 13.09.2003. godine. Bio je potpredsjednik Skuptine Republike Srbije od maja 2007. godine. Predsjednik Bonjakog Nacionalnog Vijea u Srbiji od 06.09.2011. godine.
472
SADRAJ
I OBRAZOVANJE
(prilog PPP, I i V razred osnovnog i I razred srednjeg obrazovanja maternji bosanski jezik, historija, svijet oko nas, muzika i likovna kultura, 18.07.2011.godine I dio nastavnih programa)
komplet nastavni programi II dio)
II IN OR ISANJE
III KULTURA
473
IV SLUBENA UPOTREBA JEZIKA I PIS A
V POVJERENICA ZA ZATITU RAVNOPRAVNOSTI U REPUBLICI SRBIJI
VI PRITUBE KOD ZATITNIKA GRAANA I POVJERENICE ZA ZATITU RAVNOPRAVNOSTI
VII PRIJEDLOG S JERNICA ZA RAD NACIONALNOG SAVJETA BONJAKE NACIONALNE ANJINE
474
VIII AKTIVNOSTI BNV IX ZAUSTVLJENI PROCES U TA PI
475
BONJAKO NACIONALNO VIJEE

Bonjako nacionalno vijee je najvie predstavniko tijelo sandakih Bonjaka u Republici Srbiji. Osnovano je 11. maja 1991. godine, pod imenom Muslimansko nacionalno vijee Sandaka (MNVS). Za predsjednika Vijea izabran je dr. Sulejman Ugljanin. Do 2003. godine Vijee djeluje i radi pod nazivom Bonjako nacionalno vijee Sandaka (BNVS), a nakon 2003. godine kao Bonjako nacionalno vijee (BNV). Statutom Bonjakog nacionalnog vijea, koji je usvojen na konstitutivnoj sjednici odranoj 13. septembra 2003. godine, Bonjako nacionalno vijee odreeno je kao najvie zastupniko tijelo bonjake nacionalne zajednice u Srbiji, u podrujima slubene upotrebe jezika i pisma, obrazovanja, kulture i informisanja na bosanskom jeziku. U skladu sa Statutom, i Zakonom odreenim nadlenostima, Bonjako nacionalno vijee je, u periodu od 2003. do kraja 2009. godine, donijelo niz znaajnih dokumenata deklaracija, odluka, rjeenja i drugih akata, u cilju ostvarivanja prava pripadnika bonjakog naroda u Republici Srbiji, njihovog daljeg razvoja i unaprjeenja. Predstavnici Bonjakog nacionalnog vijea uestvovali su u radu mnogih domaih i meunarodnih konferencija o poloaju i pravima manjina kod nas i u svijetu, a u tom periodu Bonjako nacionalno vijee donijelo je i svoje najznaajnije odluke: o nacionalnim simbolima (grbu i zastavi), nacionalnim praznicima, nacionalnim nagradama i priznanjima i nacionalnim manifestacijama sandakih Bonjaka.
476
CENTAR ZA BONJAKE STUDIJE

Ustanova u oblasti kulture, Centar za bonjake studije (CBS), osnovana je 2004. godine transformacijom nacionalne biblioteke Sandaka Vehbija Hodi . Sedite CBS-a je u Tutinu. Misija Centra za bonjake studije je zadovoljenje potreba bonjake nacionalne manjine u Srbiji u oblasti kulture, informisanja i obrazovanja na maternjem (bosanskom) jeziku. Ciljna grupa kojoj se Centar za bonjake studije obraa su pripadnici bonjake nacionalne manjine u Republici Srbiji. To su prije svega uenici, studenti, profesori i drugo nastavno osoblje. Centar se bavi knjiarskom i bibliotekom djelatnou, nauno istraivakim radom, sakupljanjem arhivske i dukumentarne grae, video i foto zapisa vezanih za kulturu i tradiciju Bonjaka u Srbiji iz dalje i blie prolosti. CBS se bavi edukacijom, prije svega uitelja i drugih prosvjetnih radnika, kao i stipendiranjem na osnovnim i postdiplomskim studijama studenata na fakultetima u oblasti tzv. grupe nacionalnih predmeta. Centar za bonjake studije je jedini izdava na bosanskom jeziku u Republici Srbiji. U okviru izdavake djelatnosti pokrenuto je vie edicija.
477
SANDAKE NOVINE
Nezavisni heftinik (nedjeljnik) Sandake novine su jedini informativni tampani medij na bosanskom jeziku na podruju Republike Srbije. Sandake novine nastavljaju tradiciju tampanog novinarstva na podruju Sandaka od 1932. godine. Pod razliitim imenima, novine su sa prekidima izlazile prije, u toku i poslije Drugog svjetskog rata, a u periodu od 1. januara 1996. godine izlaze kao nezavisni heftinik i jedan od najotrijih protivnika reima Slobodana Miloevia. Sredinom 2005. godine novine prestaju izlaziti zbog nedostatka finansijskih sredstava, da bi 13. februara 2008. godine bile ponovo pokrenute u izdanju Novinsko-izdavakog drutva CBS-PRESS iz Novog Pazara, kao nezavisni heftinik na bosanskom jeziku. Zbog posebnog doprinosa i rada na ostvarenju, promociji u unapreenju manjinskih prava pripadnika bonjake nacionalne zajednice u Republici Srbiji u oblasti informisanja na maternjem bosanskom jeziku i sveukupnoj implementaciji meunarodnih standarda u oblasti zatite i ostvarenja prava manjina, odlukom Bonjakog nacionalnog vijea od 9. februara 2009. godine, Nezavisni heftinik Sandake novine proglaen je institucijom od posebnog nacionalnog znaaja za bonjaki narod u Republici Srbiji. Posebnom odlukom Bonjakog nacionalnog vijea, od 9. februara 2009. godine, Sandakim novinama dodijeljena je i nacionalna nagrada Medalja Rifat Burdovi Tro nagrada koja se dodjeljuje pojedincima ili nacionalnim institucijama za doprinos u oblastima javnih djelatnosti, politike, ljudskih prava i za doprinos ideji multietnikog i multikulturnog drutva.
478
479

Zaustavljeni Proces 2 Small 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Zaustavljeni Proces 2 Small 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ZAUSTAVLJENI PROCES OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI DOKUMENTA 2009-2011.

Novi Pazar, novembar 2011.

RIJE UZ DRUGI DIO KNJIGE

Obrazovanje na bosanskom jeziku

S potovanjem, U Novom Pazaru, 04.05.2011.godine

ef resora za obrazovanje Dr Redep krijelj

Predsjednik Izvrnog odbora Narodni poslanik Esad Dudevi, dipl.sociolog

Kae se u pismu upuenom ministru prosvjete i nauke arku Obradoviu.

U Novom Pazaru, 05.05.2011.godine

ef Glavnog ureda Vijea Alma Husi, dipl.pravnik

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

U Novom Pazaru, 26.05.2011. godine

Odbor za obrazovanje Muratka Fetahovi, predsjednica

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

U Novom Pazaru, 10.06.2011.godine

Predsjednik Izvrnog odbora Esad Dudevi, dipl.sociolog

R.br. 160 0 2011

AKCIONI PLAN aktivnosti za implementaciju Modela obrazovanja

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

R.br 194 02 2011

D REPUB I E SRBI E inistarstvo prosvjete i nauke arko Obradovi, ministar

Namanjina 24 11000 Beograd Potovani gospodine inistre,

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

PRIPREMNI PREDKOLSKI PROGRAM ( PPP )

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

Prijedlog programa za nastavni predmet BOSANSKI JEZIK

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

Nain ostvarivanja programa

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

gajenje biljaka u razliitim uslovima. Orijentacija u prostoru i vremenu

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

Prijedlog programa za nastavni predmet HISTORIJA (peti razred osnovnog obrazovanja)

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

OSTVARIVANJA PRAVA SANDAKIH BONJAKA U SRBIJI - II DIO

Prijedlog programa za nastavni predmet HISTORIJA (prvi razred srednjeg obrazovanja)