T.C.

MLL ETM BAKANLII

EL SANATLARI TEKNOLOJS

HEREKE HALISI DOKUMAYA HAZIRLIK

215ESB388

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. HEREKE HALILARI .......................................................................................................... 3 1.1. Tarihe .......................................................................................................................... 3 1.1.1. Hereke Hallarnn Geleneksel zellikleri............................................................. 5 1.2. Hereke Hallarnn Trk Halclndaki Yeri ve nemi .............................................. 7 1.3. Hereke Hal Dokuma Tezgh....................................................................................... 8 1.3.1. Germe Tip (Dz) Tezghlar................................................................................... 8 1.3.2. Tezghn Paralar ................................................................................................. 9 1.3.3. Hal Dokumada Kullanlan El Aletleri ................................................................ 11 1.3.4. Kullanlan plikler................................................................................................ 12 1.4. Tezgh Temizleme...................................................................................................... 14 1.4.1. Paralarn Temizlii............................................................................................. 14 1.4.2. Gergi Mekanizmasnn Yalanmas .................................................................... 14 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 15 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 16 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 17 2. HEREKE HALISININ DESEN RENK ZELLKLER................................................... 17 2.1. Hal Deseni Hazrlamada Kullanlan Ara Gereler ................................................... 18 2.2. Hal Deseni karma Yntemleri................................................................................ 19 2.3. Hereke Hal Desenleri................................................................................................. 20 2.4. Halnn Yzey Blmleri ............................................................................................ 23 2.4.1. lmesiz Ksmlar .................................................................................................. 23 2.4.2. lmeli Ksmlar..................................................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 26 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 27 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 28 3. ZG SAYISINI HESAPLAMA................................................................................... 28 3.1. Hereke Hallarnda zg Hazrlama ......................................................................... 29 3.2. Gc rme Teknii .................................................................................................... 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 41 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 42 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43 KAYNAKA ......................................................................................................................... 45

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 215ESB388 El Sanatlar Teknolojisi El Dokuma/Hal Desinatrl Hereke Hals Dokumaya Hazrlk Teknie ve yresellie uygun olarak tezgh hazrlama, bakm ve onarm yapma, desen ve zg hazrlamann anlatld renme materyalidir. 40/32 Kirkitli Dokumalar modln alm olmak Hereke hals dokumaya hazrlk yapmak Genel Ama Uygun ara gere salandnda teknie ve modele uygun Hereke hals dokumaya hazrlk yapabileceksiniz. Amalar 1. Tezgh hazrlayarak bakm ve onarmn yapabileceksiniz. 2. Hereke hal deseni hazrlayabileceksiniz. 3. Hereke hal dokumaya uygun zg hazrlayabile-

MODLN AMACI

ceksiniz.
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Atlye, aydnlk ve geni ortam Donanm: Dokuma tezgh, dokuma ipleri ve yardmc ara gereler, kaynak kitaplar, elektronik kaynaklar, desen izim ara gereleri Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci, El dokumas hal, kadnlarmzn emeiyle yreini birletirdii geleneksel sanat deerlerimizin en nemlisi ve Trklerin dnyaya en gzel armaandr. Yresel dokumalar iinde nemli bir yer tutan Hereke hallar, saf ipein ve ynn olaanst ilenmesiyle sanatsal formunu oluturmutur. Yalnzca ift dm ad verilen son derece gl ve dayankl bir Trk dmyle dokunan Hereke halsnda motifler, ok ince detayna kadar olaanst bir incelikte germe tezghlarda dokunmaktadr. Hereke halcl lkemizde i ve d satm rn olarak nemli bir deer tamaktadr. Bu deerin artrlmas ve lkemizde hal dokumaclnn yaatlp gelitirilmesi ancak eitim ile olur. Bu amala hazrlanan modlde Hereke hal dokumaclnda tezgh kurma, bakm ve onarm yapma, teknik ile yresellie uygun desen ve zg hazrlama anlatlmaktadr. Modl sonunda edindiiniz bilgi ve kazandnz beceriler ile yresel dokumalardan olan Hereke halsn dokumaya hazrlk yapabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu faaliyette verilen bilgi ve beceriler dorultusunda uygun ortam salandnda teknie ve yresellie uygun olarak tezgh hazrlayarak bakm ve onarmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Hereke hallarnn geleneksel zelliklerini aratrnz. Hal dokumaclnda kullanlan tezghlar ve paralarn inceleyiniz. Hereke hallarnda kullanlan ipliklerin zelliklerini inceleyiniz.

1. HEREKE HALILARI
1.1. Tarihe
Hereke hals, Trk hal tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. Bursa ve evresinin geleneksel ipekilik merkezi olmas, Herekenin tarihi pek Yolu zerinde bulunmas ve stanbula dolaysyla Osmanl Sarayna yakn olmas halcln bu blgede gelimesinde etkili olmutur. 1843 ylnda zmitte uha fabrikas amakla grevlendirilen iki i adamnn masraflarnn iersinde gstererek temelini atm olduklar Hereke fabrikas, hemen ertesi yl Sultan Abdlmecit Hann olay fark etmesiyle ortaya kmtr. Bunun zerine saltanatn perdelik, demelik kuma ve hal ihtiyacn karlamak zere hizmet veren fabrikada yaplmakta olan hallardan ok daha ince dml ve zarif motifli hallar retilmitir. 1844 ylnda Sultan Abdlmecitin emriyle Herekede kurulan hal tezghlaryla yeni bir dneme girilmitir. Desen, renk ve kompozisyonlarnda ran etkisi grlmesine ramen byk bir desen ve kompozisyon zenginlii sergilenmektedir. Hereke halsnn desen ynnden gelitirilmesi iin yurdun her kesinden desinatrler, iniciler, tezhipiler ve kumalar saraya arlarak hal zerine almaya balamlardr. lk dokunan hallar genellikle kaba hallardr (m2deki ilme says dk hal). Bu hallar yurdun eitli yerlerinden gelen desinatrlerin almalarndan olutuu iin genellikle eitli yrelerin desen karakterini tamaktadr. Bu hallarda genellikle geometrik ve keli desenler, byk motifler ve mihrap kompozisyonlar kullanld grlmektedir. Yine ilk dnemlerde desenler tamamen Trk halclna zg bir biimde iinde hayvan figrleri olmayan eitli ieklerden oluan kompozisyonlar eklindedir. Mihrap kompozisyonlar kullanlan hallar Topkap seccadeleri olarak adlandrlmtr. Daha

sonraki dnemlerde hallarn daha albenili olmas iin almalar balatlm ve ince hal (m2deki ilme says yksek hal) retilmeye balanmtr.

Resim 1.1: Tarihi Hereke fabrikas

Trk gebe kltrn yanstan Topkap Sarayndan vazgeerek Avrupallaan ve Avrupallamaya alan Osmanl hanedan, Dolmabahe Sarayn ina ettirirken eski saraylarndan sadece Hereke hallarn tatmtr. nce halnn mukavemetini arttrmak iin atk zgleri pamuktan yaplmtr. Desinatrler, Hereke halsna zg bir alma gelitirmilerdir. Herekede, Dolmabahe Saraynn dekoratif elerine uygun motifler, saray ressam Msy Emin Maise tarafndan tasarlanmtr. Tavandan duvara, demelik ve kullanlan hallara kadar btn desenler, bir grsel dengeleme ierisinde ayn ve benzer motiflerin ve renklerin hkimiyetinde tasarlanmaktayd.

Resim 1.2: Kulu vazo Hereke ipek hals

1.1.1. Hereke Hallarnn Geleneksel zellikleri

Hereke hallarnda doa hayran olan Osmanl kltrnn zelliklerini gsteren motifler grmek mmkndr. Dier geleneksel sanatlarmzda olduu gibi tasavvuf kltrnden gelen sonsuzluk temas nem kazanmtr. Desenler sonsuzdan gelirmiesine bordrden halya girmekte ve dier bordrden sonsuza doru girerek kaybolmaktadr. Sonsuzluu salayabilmek amacyla rapor desenler (deiik ebatlara uygulanan desen) uygulanmtr. Dier yre hallarnda bu zellik grlmemektedir.

Resim 1.3: Rapor desenli geleneksel Hereke hals

Hereke halsnda ortalama 200 adet motif bulunmaktadr. Hereke hallarnda kullanlan balca motifler lale, gonca gl, yaprak, karanfil, smbl, gl, badem ve iek buketleridir. iekler stilize edilerek ya da doal ekliyle kullanldndan iein deiik ekillerini grmek mmkndr. Hereke hallarnda bu kvrml ve stilize edilmi iek motiflerinin yan sra Osmanl ini sanat ile etkileim iinde bulunmas sebebiyle zellikle bordr ve ince sularda hatailer (tezhip sanatnda belli motif ve kompozisyon slubuna verilen ad) ve Rumiler (Anadolu Seluklularnn sluplatrdklar filiz, yaprak ve hayvan motiflerinden olumu dolak ssleme) de kullanlmtr. Kullanlan desenlerin balcalar yedi dan iei, binbir iek, kr iei, erik dal, asmal lale, Zmrdanka, lalezar, Sultanahmet, polonez, kristal, glseri, glendam, makber, kulu, Dastan, firuze, bahesaray, badegl, kk, len, Dolmabahe, buket ve Kafkastr. Btn motiflerin kendine zg simgeleri bulunmaktadr. rnein tasavvuftan gelme ejderha deseni nefsi, tavus kuu deseni ise ruhu temsil etmektedir. Lale sevgi ve barn simgesidir. Ayn hal iinde birden fazla deiik lale motifi grmek mmkndr. Smbl; ak, mutluluk ve ballk simgesi olarak kullanlmtr. Beyaz gl sevgiyi, krmz gl ak, yabani gl ise hasreti simgelemektedir. Karanfil sevgi ve sadakat simgesidir. Muhteem desen zenginlii bulunan Hereke halsnda zemin rengi olarak krmz ve lacivert kullanlmtr.

Resim 1.4: Zemin rengi lacivert Hereke hals

Zemin rengi krmz alndnda bordr rengi lacivert, zemin rengi lacivert alndnda bordr rengi krmz olarak kullanlmtr. Desen iindeki motif renkleri olarak ise genellikle beyaz, sar, mavi, pembe ve turuncu kullanlmtr. Hereke hallarnda ipek zeri ipek, ipek zeri yn, pamuk zeri yn tekniiyle farkl malzemelerde rnler yaplmtr. Hereke hallar % 100 saf ipekten olma ipliklerden hazrlanm zglk malzemesi zerine % 100 saf koza ipeinden ilmelik malzemesi ile Trk, Grdes ya da kapal dm olarak isimlendirilen dm tarzyla dokunmaktadr.

1.2. Hereke Hallarnn Trk Halclndaki Yeri ve nemi

1885 ylna kadar Osmanl Saray iin ynl, ipekli hal ve seccadeler dokuyan Hereke tezghlar, bugn yeni bir anlay ve teknikle geleneini devam ettirmekte, d piyasalarda nemli pazarlar bulmaktadr. Hereke hallar, Anadolu geleneksel halclnn yzylmzdaki sentezidir. Deiik sluplar kendi bnyesinde toplayan Hereke halcl, sanayi tarz retimiyle gemiin desenlerinin ve renklerinin gnmze ulamasnda nclk etmitir. Dolmabahe ve Yldz Saraynn btn hallar ve demelik kumalar Herekede dokunmutur ve Hereke fabrika-i hmayunundan gnmze Hereke hals, kalitenin ve grkemin bir simgesi olarak gelmitir.

Resim 1.5: Hereke ipek hals

Hereke hallar, dokunduu yrenin adyla nlenmi ve bugn i ve d pazarda en ok aranan Trk el hals olma zelliini sahip nadide el sanat rnlerimizdendir. Gnmz artlarnda yaklak iki milyon metrekare civarnda retimi yaplan ve pazara sunulan, lkemizdeki geleneksel ticari el hal ve kilim imalatlarnn byk ounluunu yn ve ipek Hereke hallar oluturmaktadr. Trk dokuma kltr iinde geleneksel el hallarndan ticari el hallarna gei sreci ierisinde Hereke hallar farkl yapsyla ortaya km, dier ticari hallar iersinde marka olmu, i ve d pazarda en ok talep gren hallar ierisinde de yerini almtr.

1.3. Hereke Hal Dokuma Tezgh

NOT: Ayrntl bilgi iin bk. Kirkitli Dokumalarda Tezghlar modl

1.3.1. Germe Tip (Dz) Tezghlar

Germe tezghlar daha ok Hereke ve Kayseri yresinde kullanlan tezgh tipleridir. Bu tezghlarda genellikle ipek, Hereke ve Bnyan tipi hallar dokunmaktadr. Ahap ve metal olmak zere iki ekilde imal edilmektedir. Bu tezghlarn en nemli zellii, alt ve st leventlerin kendi etrafnda dnmeyip alt levendin yukar levent yuvasnda hareket etmesidir. Bir baka nemli zellii ise zgnn zg aparatnda deil, tezgh zerinde zlmesidir. Germe tezghta dokunan hal, alt levende sarlmaz. Dokunan ksm, alt levent zerinde arkaya doru kaydrlr.

Kuruluu, kullanm, tanmas ve dokunan halnn kontrol bakmndan ok uygun ve elverili olan germe tezghn tek olumsuz taraf; istenilen ebatta (boyda) hal dokuma imknnn olmamasdr.

Resim 1.6: Germe tip tezgh

ekil 1.1: Germe tip tezghn paralar

1.3.2. Tezghn Paralar

Yan tahtalar: Yan aalar bir tezghta iki adet olup hal tezghnn ayakta durmasn, alt ve st leventlerin paralel ve yatay bir ekilde tutulmas ve dnmesini, gc aacnn tanmasn salar. Tezgh numarasna gre eni, boyu ve kalnl deimektedir.

Resim 1.7: Yan tahtalar

Leventler (merdane): ubuk demirlerine taklan zgnn alt ve stlerini tutar. zgnn gerilmesini ve sarlmasn salar. Alt ve st olarak iki tanedir. st levent: Demir ubuklarn takld blmdr. zgnn ve halnn gerilmesini ve sarlmasn salar.

Resim 1.8: st levent

Alt levent: Demir ubuklarn takld blmdr. zgnn ve halnn gerilmesini ve sarlmasn salar.

Resim 1.9: Alt levent

Gc: Gc aac zgye aprazlk verilmesini salar. Varangelen vastasyla atk atlrken zgdeki aprazln meydana gelmesini ve ndeki zg telinin arkaya, arkadaki zg telinin ne gemesini salar. Gc kalb, gc aacna balanan zgnn arka tellerinin bir seviyede durmasn salamakta ve gc rlrken kullanlmaktadr.

Resim 1.10: Gc tahtas

Varangelen: Dokunmakta olan halnn atklar atlrken yukar aa indirilip kaldrlmak suretiyle aprazl ap kapatmaya yarar. Bu paraya; apraz ubuu, vargel ve kg da denilmektedir.

Resim 1.11: Varangelen

10

Gergi mekanizmas ve aparat: Gerdirme makinesi kk tezghlarda 1 adet, byk tezghlarda 2 adet kullanlmaktadr. Tezghtaki kol demiri, halkal eri ya da halkal doru demir ve kstek emberinin yardmyla zgnn istenilen ekilde gerdirilmesini salar. Aa vidalar: Yan tahtalarla leventleri sktrr.

Resim 1.12: Aa vidalar

1.3.3. Hal Dokumada Kullanlan El Aletleri

Kirkit: lme ve atklarn sktrlmasnda kullanlan demir ve sert aatan yaplm dili bir alettir. Yurdumuzda aatan yaplan kirkitleri Trkmen boylar kullanmaktadr. Demirden yaplan kirkitler de yrelere, hal cinslerine gre eitli ekillerde imal edilmektedir. rnek; Isparta kirkiti, Hereke kirkiti, Kayseri kirkiti, ipek hal kirkiti vb.

Resim 1.13: Kirkitler

Makas, bak ve tarak: Hav yksekliine gre ayarlanan ipek hal makasnda kolay deiebilen farkl kalnlklarda plastik tablalar kullanlr. Vidal tablal ayarl makaslarda istenilen hav yksekliine gre alt ve st tablalar arasna karton paralar yerletirilerek kelebek vidalar tarafndan sktrlr. zg ipliklerine dmlenen ilme ipliklerini kesmek iin bak kullanlr.

11

Resim 1.14: Hal makaslar

Resim 1.15: Hal ba

Mekik: Kaln ve ince atklar zgnn ierisinden dolatrmadan geirmek iin kullanlan mekikler aa ya da plastikten yaplr. Hal dokumaclnda kullanlan yardmc bir aratr.

Resim 1.16: Mekikler

1.3.4. Kullanlan plikler

zg ipi: Kl, pamuk, yn ve ipek bklerek yaplm ipliklerin hal tezghnn alt ve st leventleri arasna, yatay zemine dik ve birbirine paralel olarak aprazlamasna geirilmi ipliklerdir. Halnn boyuna salamln salar.

12

Resim 1.17: pek zg iplii

Resim 1.18: Tezghta zlm zg iplikleri

Atk ipi Alt atk (kaln atk-kaln gayar): Halnn ilme dokumasnn bir sras bittikten sonra halnn enine olmak zere ve halnn kalitesine gre tespit edilmi atk iplii, varan gelen aac aada iken zgnn arasndan geirilerek dz bir ekilde ekilir ve kirkitle sktrlr. Halnn boyuna ekilmi ve halnn ana iskeletini oluturan ve bamsz olan zg tellerine atlan ilmelerin zerine zg arasndan geirilip kirkitle sktrlan kaln atk zgleri birbirine balar.

Resim 1.19: Alt atk iplii

Resim 1.20: st atk iplii

st atk (ince atk-dke-ince gayar): nce atk zerine ve zgnn aprazl deitirilerek geirilir. Sonra kirkitle sktrlan ince atk zgleri enine balar. Atklar atldktan sonra sktrma ipi (atk - bask ipi) mutlaka kullanlmaldr. nk sktrma ipi kullanlmad takdirde kirkit darbeleri bilhassa st (ince) atky kesebilecei gibi her ilmeye de isabet etmeyeceinden istenilen sktrmay yapamaz. Bu bakmdan hangi hal tipi olursa olsun sktrma ipi kullanmakta fayda vardr.

13

lmelik iplik: Hal dokunurken yn, ipek veya flo ipliinin zgnn her ift teline belirli bir biimde yan yana balanarak sralar oluturan iplik dmleridir.

Resim 1.21: pek ilmelik iplik

Resim 1.22: Yn ilmelik iplik

1.4. Tezgh Temizleme

1.4.1. Paralarn Temizlii
Dokuma esnasnda iplik taklmalarn engellemek iin tezghn aa paralar olan yan tahtalar, leventler, varangelen, mastar, gc vb. hi kymk kalmayacak ekilde zmparalanr. Bylece ok hassas zellikteki ipek Hereke hallar zarar grmez.

1.4.2. Gergi Mekanizmasnn Yalanmas

Metal tezghlar dokumaya balamadan nce temizlenir. Tm paralar kontrol edilir. Pas ve kf varsa arndrlr. Sk sk yalanmasna gerek yoktur. zg iplikleri tezgha aktarldktan sonra germe ilemi yaplr ve dokuma boyunca gergin olmas salanr. Her tarafnn eit gerginlikte olmasna dikkat edilir. Gerginlii dzgn olmayan tezghlarda dokuma hatal kar.

14

UYGULAMA FAALYET

Aadaki aratrmalar yapnz. lem Basamaklar Hereke hallarn aratrnz. Dokumada kullanlan iplik eitlerini aratrnz. Dokumada kullanlan desen zelliklerini aratrnz. Dokuma zelliklerini aratrnz. Dokumada kullanlan zg hazrlama tekniklerini aratrnz. Bulduunuz rnek ve bilgileri (rneklerin resimlerini ekiniz.) dosya hline getiriniz. neriler Bulunduunuz atlyelerden faydalannz. Atlyelerden ve grsel basl kaynaklardan faydalanabilirsiniz. Grsel basl kaynaklardan faydalanabilirsiniz. Bulunduunuz dokuma atlyelerinden faydalanabilirsiniz. Bulunduunuz dokuma atlyelerinden faydalanabilirsiniz. Dosyanzn temiz ve dzenli olmasna zen gsteriniz.

15

LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Kl, pamuk, yn ve ipek bklerek yaplm ipliklerin hal tezghnn alt ve st leventleri arasna, yatay zemine dik ve birbirine paralel olarak aprazlamasna geirilmi ipliklere .denir. Genellikle Hereke ve Kayseri yresinde kullanlan tezgh tipleri .dr. Dokunmakta olan halnn atklar atlrken yukar aa indirilip kaldrlmak suretiyle aprazl ap kapatmaya yarayan paraya denir. lme ve atklarn sktrlmasnda kullanlan demir ve sert aatan yaplm dili alete denir. zg ve dokunan hal alt ve st levende sarld iin bu tezghlara . denir.

2.

3.

4.

5.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

16

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Bu faaliyette verilen bilgi ve beceriler dorultusunda uygun ortam salandnda teknie ve yresellie uygun olarak desen hazrlayabileceksiniz.

ARATIRMA
Hereke hallarnn desen zelliklerini aratrnz. Hal deseni hazrlamada kullanlan ara gereler ile ilgili sanal ortamdan ve basl kaynaklardan kaynak taramas yapnz. evrenizdeki hal atlyelerinde desen karma yntemlerini inceleyiniz.

2. HEREKE HALISININ DESEN RENK ZELLKLER

Hereke hallarnda desenler sonsuzdan gelirmiesine bordrden halya girmekte ve dier bordrden sonsuza doru girerek kaybolmaktadr. Sonsuzluu salayabilmek amacyla rapor desenler (deiik ebatlara uygulanan desen) uygulanmtr. Dier yre hallarnda bu zellik grlmemektedir. Hereke halsnda ortalama 200 adet motif bulunmaktadr. Hereke hallarnda kullanlan balca motifler lale, gonca gl, yaprak, karanfil, smbl, gl, badem ve iek buketleridir. iekler stilize edilerek ya da doal ekliyle kullanldndan iein deiik ekillerini grmek mmkndr. Hereke hallarnda bu kvrml ve stilize edilmi iek motiflerinin yan sra Osmanl ini sanat ile etkileim iinde bulunmas sebebiyle zellikle bordr ve ince sularda hatailer (tezhip sanatnda belli motif ve kompozisyon slubuna verilen ad) ve Rumiler (Anadolu Seluklularnn sluplatrdklar filiz, yaprak ve hayvan motiflerinden olumu dolak ssleme) de kullanlmtr. Kullanlan desenlerin balcalar yedi dan iei, binbir iek, kr iei, erik dal, asmal lale, Zmrdanka, lalezar, Sultanahmet, polonez, kristal, glseri, glendam, makber, kulu, Dastan, firuze, bahesaray, badegl, kk, len, Dolmabahe, buket ve Kafkastr. Btn motiflerin kendine zg simgeleri bulunmaktadr. rnein tasavvuftan gelme ejderha deseni nefsi, tavus kuu deseni ise ruhu temsil etmektedir. Lale sevgi ve barn simgesidir. Ayn hal iinde birden fazla deiik lale motifi grmek mmkndr. Smbl; ak, mutluluk ve ballk simgesi olarak kullanlmtr. Beyaz gl sevgiyi, krmz gl ak, yabani gl ise hasreti simgelemektedir. Karanfil sevgi ve sadakat simgesidir.

17

Muhteem desen zenginlii bulunan Hereke halsnda zemin rengi olarak krmz ve lacivert renk kullanlmtr. Zemin rengi krmz alndnda bordr rengi lacivert, zemin rengi lacivert alndnda bordr rengi krmz olarak kullanlmtr. Desen iindeki motif renkleri olarak ise genellikle beyaz, sar, mavi, pembe ve turuncu kullanlmtr.

Resim 2.1: eni blbl

2.1. Hal Deseni Hazrlamada Kullanlan Ara Gereler

Mevcut dokunmu hallar Fotoraf, katalog, bror, slayt, video Ikl masa Ambalaj, milaj, aydnger gibi effaf zellii olan ktlar Bilgisayar Makas Cetvel Milimetrik kareli desen kd Boya kalemleri, guaj boya, sulu boya Tkenmez kalem veya kopya kalemi Kurun kalem Mukavva Silgi Yaptrc

NOT: Ayrntl bilgi iin bk. Kirkitli Dokumalarda Basit Desen izimleri modl

18

2.2. Hal Deseni karma Yntemleri

Ambalaj, milaj, aydnger gibi effaf zellii olan ktlar zerine desen almas yaplarak daha sonra kl masa yardmyla dokumada kullanlmak zere uygun zellikteki kareli kda aktarlr. Desen almas milimetrik kareli desen kdnn arka dz yzne yaplarak yine kl masada kareli kdn n yzne aktarlr. Desen kdnn n yzne, dorudan alma yaplabilir. Deseni karlacak hal yere ters olarak serilir. lgili ksmn dm ve renkleri, bizzat teker teker saylarak desen kdna geirilir. Slayt ve negatif filmler, epidiyaskop, projeksiyon, tepegz ve andiskop gibi aletler yardmyla desen allr. Bilgisayar kullanlarak desen karlr. Ofset bask tekniiyle desen karlr.

Desen 2.1: Renklendirilmi hal deseni

Desen 2.2: Pafta hlinde hal desenleri

19

2.3. Hereke Hal Desenleri

Resim 2.2: Saltanat kay

Resim 2.3: Smbl

20

Resim 2.4: Fayton figr

Resim 2.5: oban kz figr

21

Resim 2.6: Kulu kiraz aac

Resim 2.7: iek yamuru

Resim 2.8: Nilfer

22

Resim 2.9: Hereke hals

2.4. Halnn Yzey Blmleri

Halnn yzey blmleri ikiye ayrlr.

2.4.1. lmesiz Ksmlar

Saak: Halnn boyutuna gre deiik uzunlukta halnn iki bandan zgnn kesilmesidir. Hal tezghtan ktktan sonra aralklarla zgler balanarak hal balarnn dalmas nlenir. Zincir rgs: Hal balangcnda azlk iplerinin zerine kilim dokumasndan nce halnn bitiminde hal balarnn dalmamas iin zglk iplikten yaplan rgdr. Kilim dokumas: Halnn balang ve bitiminde havl dokumann sklmesini nlemek iin yaplr. Bir kaln atk, bir ince atk eklinde dokunur. Kenar rgs: Halnn kenarlarna zemin rengine ilmelik iplik ya da pamuk iplii ile iki ya da eli zg teli rlerek halnn uzun kenarlarnn dayanklln artrmak iin yaplr.

23

ekil 2.1: Halnn ksmlar No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Ad Saak ili Kilim Etlik Kenar rgs Kolon Kk Su Byk su Kk Su Kolon Orta (Zemin) Hal Srt (Taban) Hav

ekil 2.2: El dokumas bir halnn yzey blmleri

24

2.4.2. lmeli Ksmlar

Ky kolonu: Halnn drtkenarn evreleyen ve halda desenli dokumay korumay amalayan ky kolonu zemin renginde ilmelik iplikte hal boyutuna gre dar ya da geni hal ilme teknii ile dokunur. D sedef: Genellikle halnn drtkenarn evreleyen desenli dokumadr. Halya gzellik kazandrmak iin yaplr. Bordr: ve d sedefler arasnda yer alan halnn drtkenarn evreleyen desenli dokumadr.

Resim 2.10: Bordr

sedef: Bordrle i zemin deseni arasnda halnn drtkenarn evreleyen ilmeli dokumadr. Ky kolonu, d sedef, bordr ve i sedef halnn i zeminini evreleyen dokumalar olup halnn grnmne zenginlik verir. zemin: Ky kolonu, d sedef, bordr ve i sedefin evreledii ereve iinde kalan ksmdr.

25

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Desen izimi yapnz. lem Basamaklar Hereke hal deseni hazrlamak uygun alma ortam hazrlaynz. Motif aratrmas yapnz. Desen izimi iin ara gere hazrlaynz. rne uygun desen oluturmak iin motiflerden izim yapnz. neriler Aydnlk ortam salaynz. Temiz ve dzgn bir masa hazrlaynz. Atlye nlnz giyiniz. almalarda kullanacanz malzemeleri gz nnde bulundurunuz. Ktphanelerden, basl kaynaklardan, grsel kaynak ve kiilerden desen taramas yapnz. Hereke hallarndaki motiflerin zelliklerini inceleyiniz. Desen izimi iin gerekli malzemeyi eksiksiz hazrlaynz. Renklere gre kalem, boya ve kaynaklar temin ediniz. Motifleri izerek kareli ya da milimetrik kda geiriniz. Ikl masa kullannz. Deseni hazrlarken her karenin bir dm ve dmlerin iki zg ipinden olutuuna dikkat ediniz. Hal dokuma tekniinde desen kareli kda izilirken dmden sonra zgler arasndan geirilen iki sra dokunan atk iplii desende gsterilmez buna dikkat ediniz. Hal desenini hazrlarken tel ve sra saysna dikkat ediniz. Hal deseni iin hazrlanm kareli ktlar kullannz. Desenlerin renklerini Hereke hal desen zelliklerine dikkat ederek boyaynz. Motiflerin karakteristik zelliklerine dikkat ediniz. Renk gruplarnn uyumlu olmasna dikkat ediniz.

Desen kompozisyonuna gre n veya tamamn iziniz. Kompozisyonu kareli kt zerinde hazrlaynz.

Motiflerin karakteristik zelliklerine Kareleri desen ipliinin renginde boyaynz. gre renk seiniz

26

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Hallar orta veya i ksmlarnn desen durumlarna gre , . ve . olmak zere e ayrlr. Hereke hallarnda sonsuzluu salayabilmek amacyla ..................... desenler uygulanmaktadr. Halnn yzey blmleri .. ve ikiye ayrlr. .olmak zere

2.

3.

4.

ve d sedefler arasnda yer alan halnn drt kenarn evreleyen desenli dokuma..dr. Ky kolonu, d sedef, bordr ve i sedefin evreledii ereve iinde kalan ksm .. dir. Muhteem desen zenginlii bulunan Hereke halsnda rak ........................ ve ................................. renk kullanlmtr. zemin rengi

5.

6.

7.

Halnn balang ve bitiminde havl dokumann sklmesini nlemek iin yaplan ksm.dokumadr.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

27

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Bu faaliyette verilen bilgi ve beceriler dorultusunda uygun ortam salandnda teknie ve yresellie uygun olarak zg hazrlayabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizdeki atlyelerde hereke dokuma tezghlarnda zg hazrlama aamalarn aratrnz. zgde kullanlan ip eitleri ve zelliklerini aratrnz.

3. ZG SAYISINI HESAPLAMA
zg says, dokunacak halnn en ebad (dm) ile en kalitesi arplarak bulunabilecei gibi desen kdndan da hesaplanr. rnein; kalite 26 x 33 denildiinde bu iki rakamdan birincisi olan 26 says, halnn 10 cm (1 dm) enine giren zg teli saysn; ikinci rakam olan 33 ise halnn boyuna olan 10 cm (1 dm) deki ilme sra saysn gsterir. Bu iki rakamn arpm ise 1 dm deki toplam ilmeyi verir. 26 x 33 = 858 ilmedir. Halnn tipi, boyutlar ne olursa olsun kalite hesaplamalarnda hep ayn yol takip edilir. Ebatta verilen ilk rakam daima halnn enini, ikinci rakam ise halnn boyunu ifade eder. Kalitenin ilk rakam ile ebadn ilk rakamnn arpm haldaki toplam tel saysn verir. Kalitenin ikinci rakam ile ebadn ikinci rakamnn arpm o halnn toplam sra saysn verir. Bulunan tel says ile sra saysnn arpm ise haldaki toplam ilme (dm) saysn gsterir.

rnek: Kalite en ebadna gre zg teli hesab Kalite: 26 x 33 Ebad: 200 x 300 cm= 20 x 30 dm zg teli=26 x 30 = 520dir.

28

3.1. Hereke Hallarnda zg Hazrlama

Hereke hallar ince kalitede hallardr. nce kaliteli hallarda 10 cmlik endeki eli zg saylar 100, 80, 70, 60, 50, 40 olarak deimektedir. Bu nedenle zg skln ayarlamak iin alt ve st levent ile zg gcsnn st, zg ebad gz nne alnarak 10ar cm aralklarla izilmelidir. Bylelikle izgiler yardm ile zg kalitesine gre zg tellerini yerletirip her 10 cmde bir zgler kontrol edilmi olur. alma ekli zgy kaliteli hle getirir. zgcye zaman ve malzeme ynnden tasarruf salar.

Resim 3.1: Tezghn ayakta rahat allabilecek ekilde ayarlanmas

zg zme aamasna getirilen tezgh zerinde hazrlanacak olan zgnn gerekli olan tm ara gereleri temin edilerek hi ara verilmeden ilemin tamamlanmasna dikkat edilir. Hal iin gerekli olan zg iplik (tel) says tamamlandnda ilem sona erer. alma bittiinde zglk iplik (tel) ucu zg gcsne balanarak zg zme ilemi bitirilir. zg tezgh ok dikkatlice yerinden indirilir hal dokuma pozisyonuna getirilir. Bylece tezgh ve zg retime hazr hle gelmi olur. Vidal gergi demiriyle zg istenilen ekilde gerdirilir. Kaliteli ve dzgn bir hal dokuyabilmek iin zglerin gergin olmas nemlidir.

3.2. Gc rme Teknii

Gc; zg tellerini birbirine paralel bir ekilde hal kalitesine gre eit olarak taksim eden atk atlrken istenilen akl temin etmek iin arka ve n tellerin birbirinden

29

ayrlmasn salayan bir sistemdir. Hal dokumaclnda; basma gc, levyeli kol gcs ve ekme gc olmak zere eit gc kullanlmaktadr. Hereke hal dokumaclnda germe tezghlarda gc eidi olarak basma gc kullanlmaktadr. Tezghn genilii kadar olan gc aac, tezghn yan tahtalarnn i tarafndaki kk tahta dayanaklara oturtulur. Ba ksmlarda bulunan iki ivi arasna 23 katl ip uzatlarak gergince balanr. 3 cm kadar kalnlktaki yuvarlak bir ubuk (gc kalb), gc aacnn hemen stne zg ipliklerinin nne sokulur ve gc rmesine balanr. Gc rlmesinde zg iplii kullanlr. Gc rmeye zgnn sa tarafndan balanr. zg ipinden alnan bir yumak ucu tezghn sa tarafndan, birinci zg iplii hizasndan balanarak gc aac ve gc kalbnn zerinden dolanarak dmlenir ve yumak arkaya geirilir. Arkadan gelen yumak gc aacna sarlp ilmek atlr ve gc kalb sktrlr. Bolluu alnarak gc rlmeye devam edilir. Gc rme ilemi bittikten sonra tezghn st tarafnda apraz alnan ksma varangelen taklr.

30

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Tezgh Hereke hals dokumaya hazr hle getiriniz. lem Basamaklar alma ortamn hazrlaynz. neriler Atlye nlnz giyiniz.

zg iin tezgh hazrlaynz. Varangelen tahtalarn hazrlaynz.

Resim 3.2: Varangelen tahtasna ivi aklmas

Varangelen tahtasna ivileri aknz.

Resim 3.3: zgye uygun hazrlanmas

Tezgh zerine aknz.

Resim 3.4: Tezgh zerine aklmas

31

 Gc tahtasn zgye uygun hazrlaynz.

Resim 3.5: zgye hazrlanmas

zg ipliini varagelene dmleyiniz.

Resim 3.6: zgye balama

zg ipliini sabitleyiniz.

varangelene

Resim 3.7: zg ipliinin varangelene sabitlenmesi

Varangelenden gelen zg ipliini tezghn kar ucundaki levendin stnden altna doru geiriniz.

Resim 3.8

32

 Leventten dnen zg ipliini varangelenin alt tarafndan ste doru geiriniz.

Resim 3.9

Varangelenden gelen zg ipliini tezghn kar ucundaki levendin stnden altna doru geiriniz.

Resim 3.10

Leventten gelen zg ipliini bu defa varangelenin stndeki leventten aadan yukarya doru geiriniz.
Resim 3.11

Tekrar tezghn kar tarafndaki levendin stnden altna doru geiriniz.

Resim 3.12

33

 Leventten gelen zg ipliini nce kardaki levendin altndan stne doru geiriniz ve daha sonra varan geleni de stnden altna doru geirip kar taraftaki levende gtrnz.
Resim 3.13

Tekrar tezghn kar tarafndaki levendin stnden altna doru geiriniz.

Resim 3.14 zg ipliini tezghn alt tarafndaki leventten bir defa dz geirip kar taraftaki levende uzatnz. kinci geirite nce leventten sonra varangelenden geirip st taraftaki levende uzatnz. Resim 3.15

Ayn ilemleri devam ettiriniz.

Resim 3.16

34

 zgleri sk ve ayn gerginlikte yapnz.

Resim 3.17

zgy tamamlaynz.

Resim 3.18

Tel kalitede zg saymn yapnz.

Resim 3.19

Ende zg hesaplamas yapnz.

Resim 3.20

35

 Gc aacndan U dn st leventten U dn yaparak zgye devam ediniz.

Resim 3.21

zgy ayn dzende ve gergin olarak yapnz.

. Resim 3.22

apraz alma ilemi yaparak hazrlaynz.

Resim 3.23

zgy tamamlaynz.

Resim 3.24

36

 Tezghtaki demirleri iyice skarak zgleri dokumaya hazr hle getiriniz.

Resim 3.25

Tezgh gc rme ilemine hazrlaynz.

Resim 3.26

Gc rme ilemine balaynz.

Resim 3.27

pliinizi zg ipliklerinin arasndan sray takip ederek geiriniz.

Resim 3.28

37

 Gc tahtasnn stndeki iplik iinden geiriniz.

Resim 3.29

Gc rme ilemini tamamlaynz.

Resim 3.30

Saak ve kenar rg ilemine balaynz. Drt kat zg ipi hazrlayarak tezghn iki tarafndan balaynz.
Resim 3.31

zglerin arasndan bir alt bir st olmak zere geiriniz.

Resim 3.32

38

 ki sra dke yapnz. lemi drt defa tekrarlaynz.

Resim 3.33

zg ipliini yumak hlinde veya mekik kullanarak yapnz.

Resim 3.34

Zincir rme ilemine balaynz.

Resim 3.35

lmekleri tek tek kullanarak yapnz.

Resim 3.36

39

 Zincir eklinde iki sra olarak tamamlaynz. NOT: Ayrntl bilgi iin bk. Kirkitli Dokumalara Hazrlk modl
Resim 3.37

Dokumaya modelinize uygun balaynz.

Resim 3.38

Dokumay yapnz.

Resim 3.39

40

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. ( ) zg says, dokunacak halnn en ebad (dm) ile en kalitesi arplarak bulunabilecei gibi desen kdndan da hesaplanr. ( ) Halnn tipi, boyutlar ne olursa olsun kalite hesaplamalarnda hep ayn yol takip edilmez. ( ) Hereke hallar kaln kalitede hallardr. ( ) alma ekli zgy kaliteli hle getirir. zgcye zaman ve malzeme ynnden tasarruf salar. ( ) Vidal gergi demiriyle zg istenilen ekilde gerdirilir. ( ) Gc; zg tellerini birbirine paralel bir ekilde hal kalitesine gre eit olarak taksim eden atk atlrken istenilen akl temin etmek iin arka ve n tellerin birbirinden ayrlmasn salayan bir sistemdir.

1.

2.

3. 4.

5. 6.

DEGERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

41

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. Kl, pamuk, yn ve ipek bklerek yaplm ipliklerin hal tezghnn alt ve st leventleri arasna, yatay zemine dik ve birbirine paralel olarak aprazlamasna geirilmi ipliklere .denir. Genellikle Hereke ve Kayseri yresinde kullanlan tezgh tipleri .dr. Dokunmakta olan halnn atklar atlrken yukar aa indirilip kaldrlmak suretiyle aprazl ap kapatmaya yarayan paraya denir. ve d sedefler arasnda yer alan halnn drt kenarn evreleyen desenli dokuma..dr. Ky kolonu, d sedef, bordr ve i sedefin evreledii ereve iinde kalan ksm .. dir. Muhteem desen zenginlii bulunan Hereke halsnda zemin rengi rak ........................ ve ................................. renk kullanlmtr. Hereke hal dokumaclnda germe tezghlarda gc eidi olarak..................... ...................kullanlmaktadr. Gc rmeye zgnn .. tarafndan balanr.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.
9. ( ) Halnn yzey blmlerinde saak, zincir rgs, kilim dokumas ve kenar rgs ilmesiz ksmlardr. ( ) Sarma tezghlarda dokunacak halnn boy ebadna gre zg boyu hesaplanmasnda halnn boy ebadna 125 cm saak pay ilave edilir.

10.

DEGERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

42

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 zg iplikleri germe tip tezghlar varangelen kirkit sarma tip tezghlar

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI mihrapl, kegbekli, serpme motifli rapor ilmeli, ilmesiz bordr i zemin krmz, lacivert kilim

1 2 3 4 5 6 7

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 D Y Y D D D

43

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 zg iplikleri germe tip tezghlar varangelen bordr i zemin kmz, lacivert basma gc sa D Y

44

KAYNAKA KAYNAKA
AYTA ., El Dokumacl, stanbul, 1982. DEMRARSLAN D., Hereke Halsnn Tarihi Geliimi Dn ve Bugn, Trk Dnyas Kltr ve Sanat Sempozyumu, SD Isparta, 07-15 Nisan 2000. ERGENE C., Trk Saray Hallar, Kltr ve Sanat Bankas Yaynlar, Mart 1992. GLCEMAL Abdullah, Temel Kavramlar ile Hal ve Desen Teknolojisi, Isparta, 1997. KAYIPMAZ F., Ispartada Halclk, Kltr ve Sanat Dergisi, Say: 22, Isparta zel Says, S:34-37, Haziran 1994. Hereke Halclar Dernei Arivleri SMER Hal Katalou, 2. Basm, 1992.

45