1.

Uvod

Trite prema najkraoj definiciji predstavlja mjesto gdje se susreu ponuda i potranja. Kupovina i prodaja se mogu obavljati i bez postojanja robe (na berzama i drugim tritima), pa ak i bez direktnog kontakta kupaca i prodavaa, kao pri kupovini prema katalogu, putem telefona, faksa, interneta i slino. Zbog toga se trite definie kao stalan i organiziovan oblik dovoenja u kontakt ponude s potranjom roba i usluga. Trite je istovremeno i mehanizam kojim se reguliu odnosi prodavaa i kupaca u uslovima u kojima sudionici razmjene ili kupoprodaje ostvaruju svoje ciljeve i interese, zbog kojih i stupaju u meusobne odnose. Trite je takav oblik ekonomske organizacije drutva u kojem proizvoai samostalno odluuju to e i koliko proizvoditi i po kojim cijenama prodavati, a potroai slobodno odluuju to e i po kojim cijenama kupovati i troiti. Drei trita stalno nedovoljno snadbjevenim, monopolisti prodaju svoje robe, iznad njihove prodajne cijene i tako poveavaju svoje prihode, odnosno profite. U uslovima potpune konkurencije svako preduzee je premalo da bi uticalo na trinu cijenu. Ako je nekoliko preduzea u pitanju, koje kontroliu proizvodnje ili prodaje onda je rije o oligopolskoj strukturi i njihovom uticaju na tritu.. Proizvoai ili prodavci koji utiu na trinu cijenu uz pomo mijenjanja koliine nalaze se u monopolskim uslovima privreivanja, tj prodaje. Nepotpuna konkurencija preovladava u nekom sektoru kad god pojedini proizvoai ili prodavci imaju neku mjeru kontrole nad cijenom proizvoda u tom sektoru.

2. Nepotpuna (ograniena) konkurencija

Nepotpuna konkurencija je takvo stanje na tritu u kojem postoji jedan ili vie subjekata koji mogu uticati na formiranje cijena i koliina koje se nude ili trae. Posljedice tog stanja su : 1. previsoke cijene; 2. manja potronja; 3. visoki trokovi; 4. manja efikasnost. Nepotpuna konkurencija ne znai da preduzee ima apsolutnu kontrolu nad cijenom svog proizvoda. Npr, Coca-Cola u uslovima nepotpune konkurencije moe svoje limenke prodavati za 0,40 ili 0,50 KM. Kada bi preduzee pokualo prodavati limenke za 20 KM, ono bi propalo. Rije je o nekom stepenu slobode odluivanja pri odreivanju cijena. Taj stepen slobode odluivanja o cijeni zavisi od preduzea do preduzea, negdje je manji, negdje vei. Npr, u prodaji kompjutera, razlika u maloprodajnoj cijeni ne bi smjela biti vea od nekoliko procenata, jer u suprotnom dolazi do zastoja prodaje. Nasuprot tome u distribuciji elektrine energije, promjena cijene od 10% i vie nee imati znaajan uticaj na potronju. U uslovima nepotpune konkurencije suparnitvo na tritu ima znaaja, jer se svi proizvoai bore da poveaju svoje uee na tritu. To se postie reklamom, i drugim marketinkim nastupima.

Trite nepotpune konkurencije je ono gdje: 1. Postoji mogunost odreivanja cijena od strane kako ponude tako i potranje. Pretpostavka te mogunosti je ogranien broj privrednih subjekata. 2. Privredni subjekti na tritu nesavrene konkurencije su price makeri. U svojoj poslovnoj politici se rukovode odreivanjem cijena i koliina. 3. Postoji vea ili manja ogranienost ulaska i izlaska drugih privrednih subjekata u granu. 4. Za razliku od savreno konkurentnih preduzea ija je krivulja potranje horizontalna krivulja potranje, preduzea u nepotpunoj konkurenciji je negativnog nagiba. (slika 01.)

Slika 01. Grafiki prikaz razlike potpune i nepotpune konkurencije Preduzea na tritu potpune konkurencije nailaze na horizontalnu krivu dd i moe du nje prodati koliko god hoe, a da ne obori trinu cijenu. Preduzea na tritu nepotpune konkurencije e naii na to da kriva tranje s kojom je ono suoeno ima silazni nagib, jer poveane prodaje potiskuju cijenu prema dole. Ukoliko suparnici tog preduzea snize svoje cijene, a nije dobro zaklonjeni monopolist, kriva tranje za njegovim proizvodima e se pomaknuti ulijevo do d`d`.

Iako privredni subjekti u uslovima nesavrene konkurencije sami odreuju cijene, to ne podrazumijeva i apsolutni nadzor nad cijenom proizvoda. Cijena mora biti dovoljno visoka da pokrije trokove i ne smije biti previsoka da odbije kupce.

__________________________________ P. Samuelson & W. Nordhaus, Economics, 1995

2.1 Vrste nepotpune (ograniene) konkurencije su: Monopol Duopol Oligopol Monopolistika konkurencija

2.1.1 Monopol Monopol je oblik nesavrene konkurencije, gdje cjelokupnu ponudu kontrolie samo jedno preduzee, tj. to je trino stanje u kome jedan prodavac ima potpunu kontrolu nad cijelim tritem. Javlja se u onim privrednim granama u kojima je ulazak konkurentima veoma otean ili onemoguen. Osobina monopola je nedostatak privredne konkurencije za robu ili uslugu koja se nudi i nedostatak prihvatljive zamjenske robe. Za istu monopolsku strukturu trita karakteristino je da na strani ponude postoji samo jedan ponua monopolist, a na strani potranje samo jedan kupac monopson. Bitna karakteristika monopola je da moe potpuno odrediti cijenu robe koju prodaje, bez obzira na koliinu koju nudi. Isto tako na strani potranje monopson odreuje po kojoj e cijeni robu kupovati. Pojava monopola vezana je za novi val pronalazaka i tehnikih i tehnolokih dostignua, krajem prolog i poetkom ovog vijeka. Da bi se sve ovo stavilo u upotrebu bile su potrebne ogromne koliine kapitala, gdje se pojavljuje stvaranje velikih i ekonomski monih vlasnika kapitala. Proces koncentracije i centralizacije kapitala omoguio je stvaranje monopola. Koncentracija je proces poveanja kapitala putem akumulacije koji se ostvaruje pod kontrolom jednog ili vie vlasnika kapitala. Uz sve vee bogaenje putem akumulacije, krupni kapitali se uveavaju na razne naine, bilo da se radi o nasilnom prisvajanju, kupovinom ili otkupom slabije stojeih preduzea, kao i dobrovoljnim spajanjem preduzea. Monopol se moe podijeliti na: Prirodni monopol - nastaje iz limitiranosti proizvodnih faktora i izvora ponude Zakonski monopol - nastaje kada se prodaja ili proizvodnja odreenih roba, dravnim propisima monopolizira za samo neka preduzea (npr. Dravni monopol u prodaji duvana, ibica, soli, eera...) Ekonomski monopol - nastaje koncentracijom i centralizacijom kapitala

Oktopodski monopol - predstavljaja kombinaciju prirodnih i ekonomskih, i kod njih zbog veliine opreme nije povoljno postojanje vie preduzea.

Zbog nedostatka konkurencije, monopolist moe ostvarivati profite u duem vremenskom razdoblju. Kada na tritu nema konkurencije tj. postoji monopol, krajnji korisnici, kupci, su ti koji trpe najvie i to iz razloga jer takva preduzea tokom vremena postaju manje efikasna i inovativna. Ljudi ne mogu poeti kupovati i koristiti neki drugi proizvod koji moe biti jeftiniji ili bolji iz jednostavnog razloga jer takav proizvod ne postoji (nema supstituta). Monopolistike organizacije nastaju kao kombinacija raznih industrijskih grana u jednom preduzeu i one mogu biti: Horizontalna kombinacija povezivanje raznih privrednih djelatnosti koje imaju istu proizvodnu osnovu sirovinsku bazu Vertikalna kombinacija povezivanje niza uzastopnih djelatnosti koje ine proizvodni proces Kombinacija kombinacija povezivanje horizontalne i vertikalne kombinacije

Rezultat ovog povezivanja su holdinzi velika preduzea koja u odnosu na druga imaju neke pogodnosti u poslovanju. Oni su imuni na velike investicije, imaju visoku i stabilnu profitnu stopu i imaju vee mogunosti za unaprijeenje tehnike i tehnologije. Karakteristini i trajni oblici monopolistikog udruivanja dolaze do izraaja kroz: kartele, trustove i koncerne.

2.1.1.1 Izvor monopolske moi Do pojave monopola mogu dovesti brojni razlozi: 1. Nadzor nad sirovinama est sluaj u nekim granama industrije. Tako, preduzee koje ima nadzor nad nekom rudom, npr. boksitom, moe postati monopolist u proizvodnji aluminijuma. 2. Vlasnitvo nad patentima preduzee koje ima patent za proizvodnju, npr. specifinih strojeva, moe postati jedini proizvoa tih dobara 3. Politika cijena preduzee koje prvo zapone s proizvodnjom nekog dobra, voenjem politike cijena onemoguuje konkurente i postaje monopolist 4. Prirodni monopol prirodni monopol imaju preduzea iji AC (prosjeni trokovi) snano padaju s poveanjem proizvodnje zbog velike ekonomije opsega, pa takvo preduzee moe proizvoditi ukupnu proizvodnju privredne grane djelotvornije nego to bi to uinila mnoga preduzea zajedno. To je est primjer u distribuciji. 5

2.1.3 Duopol Duopol je oblik nesavrene konkurencije gdje cjelokupnu ponudu kontroliu dva preduzea, dva ponuaa i dva traioca proizvoda. Javljaju se u onim privrednim granama gdje je ulazak konkurentima veoma otean. Proizvodi duopolista mogu biti homogeni ali i diferencirani.

2.1.4 Oligopol Oligopol je oblik nesavrene konkurencije u kojoj nekoliko preduzea sudjeluje u cjelokupnoj ponudi. Javljaju se u onim privrednim granama gdje je ulazak konkurentima otean. Proizvodi oligopolista su homogeni ali i diferencirani. Tipino oligopolno trite je trite automobila, preraivake industrije, a najprisutniji suu amerikoj privredi. Za razliku od monopola u oligopolu je ponaanje ostalih odluujue za poloaj pojedinih od njih. Ako jedan ponua npr. snizi cijenu, on time moe istisnuti ostale s trita ili smanjiti njihovu prodaju i sl. Zato je za pojedine oligopoliste kod donoenja odluka veoma znaajno da pravilno procijeni ponaanje ostalih. Pojedini oligopolisti mogu se ponaati na dva naina: Ili da sa drugim prave odreene sporazume (javni ili tajne) o zajednikom djelovanju Ili da samostalno poduzimaju mjere bez ikakvog dogovaranja sa drugim.

Dogovaranje meu oligopolistima nije rijetka situacija. Oni se dogovaraju o visini cijena, koliini proizvodnje, meusobnoj podjeli trita, zajednikom donoenju odluka i dr. Takav vid saradnje se ostvaruje kroz posebnu organizacionu formu koja se zove kartel. Kartel je oblik monopolistikog udruivanja u kojem su udruena preduzea zadrala svoju ekonomsku (proizvodnu, trgovaku, finansijsku) samostalnost, a zajedniki se sporazumijevaju o visini robnih cijena, uslovima zapoljavanja, nainu prodaje robe, i drugim vanim pitanjima preduzea. U sutini to je sporazum o eliminaciji konkurencije meu oligopolistima. Postoje dva oblika oligopola: 1. Diferencirani oligopol - preduzea proizvode slina dobra; 2. isti oligopol - proizvodnja istog dobra.

Tipovi trinih struktura Struktura Broj proizvoaa i stepen diferencijacije proizvoda Mnogi proizvoai; Isti proizvodi Dio privrede u kojem preovladava Nekoliko poljoprivrednih proizvoda prije prerade (penica, kukuruz...) Maloprodaja (hrana, gorivo) Stepen u kojem preduzee kontrolie cijenu Nikakav Nain prodaje proizvoda Trina razmjena ili aukcija

Potpuna konkurencija

Nepotpuna konkurencija Monopolistika konkurencija (mnogi diferencirani prodavci) Oligopol

izvjesni Reklamiranje i suparnitvo u kvalitetu, izvantrino utvrene cijene Reklamiranje i suparnitvo u kvalitetu, izvantrino utvrene cijene Reklamiranje i poboljanje uslova

Mnogi proizvoai; Mnoge stvarne ili prividne razlike u proizvodu Nekoliko proizvoaa; mala ili nikakva razlika u proizvodu Nekoliko proizvoaa; Izvjesna diferencijacija proizvoda Jedan proizvoa; Proizvod bez dobrih supstituta elik, hemikalije Automobili, kompjuteri Telefonska mrea, struja, plin Znatan ali obino regulisan (prirodni monopol) izvjesni

Momopol

Tabela 01 Prikaz potpune i nepotpune konkurencije Veina sektora je nepotpuno konkurencijska -ine mjeavinu monopola i konkurencije

________________

Izvor: Ibidem, str.165.

2.1.5

Monopolistika konkurencija

Monopolistika konkurencija je najea trina struktura u savremenoj ekonomiji. To je oblik nesavrene konkurencije u kojoj sudjeluje veliki broj preduzea razliite veliine od kojih ni jedno nema veliki dio trita. Slina je savrenoj konkurenciji jer takoe ima mnogo prodavaa izmeu kojih nijedan nema veliki dio trita, ali od savrene konkurencije se ipak razlikuje po tome to proizvodi koje prodaju razliita preduzea nisu identini. Kako proizvodi koje proizvoai proizvode i prodaju nisu identini ve su diferencirani, preduzea mogu svoje proizvode prodavati po (neznatno) razliitim cijenama. Diferencijacija proizvoda pojavljuje se zbog razlike u: - kvalitetu, - osobinama, ili - dizajnu (primjer za to su proizvoai odjee i obue). Vaan izvor diferencijacije proizvoda izvire iz poloaja, te zbog toga veina maloprodajnih preduzea djeluju na tritima kao monopolistiki konkurenti.

2.2 Nesavrena konkurencija na strani potranje Monopson je takvo trino stanje gdje je samo jedan kupac na strani potranje. Duopson je takvo trino stanje u kojoj na strani potranje sudjeluju samo dva kupca. Oligopson je takvo trino stanje gdje na strani potranje sudjeluje vie kupaca. Razlika izmeu monopola ponude i potranje je u tom to monopoli ponude ele nametnuti cijenu viu od ravnotene, dok monopoli potranje ele ostvariti cijenu niu od ravnotene.

2.3 Izvori nepotpune konkurencije Potpuna konkurencija podrazumijeva veliki broj preduzea koja proizvode isti proizvod, veliki broj preduzea toliko da nijedno ne moe uticati na trinu cijenu. Ovaj oblik trine strukture je karakteristian za poljoprivredu. Monopol podrazumijeva jednog jedinog proizvoaa u ijim je rukama cjelokupna proizvodnja sektora. To su rijetki sluajevi u trinoj privredi danas.

Prelazni oblici nepotpune konkurencije su izmeu ova dva prethodna oblika, i karakteristian je oligopol kod koga u privrednom sektoru dominira nekoliko preduzea, kao i monopolistika konkurencija u kojoj veliki broj preduzea proizvodi diferencirane proizvode. Izvore nepotpune konkurencije su: 1. Trokovi (savremena proizvodnja u velikim razmjerima omoguuje znaajne utede ) 2. Postojanje prepreka slobodnom ulasku u privrednu granu (nastupaju uslijed pravnih ogranienja to ih namee drava te drugih oteavajuih faktora) 3. Strateka interakcija meu preduzeima.

2.3.1 Trokovi kao izvor nesavrenosti trita Posjedovanjem savremene tehnologije, te proizvodnjom velike koliine proizvoda, preduzea mogu smanjiti svoje prosjene trokove. Zbog toga vea preduzea imaju trokovnu prednost nad manjim konkurentima. U praksi to znai da e jedno ili nekoliko preduzea poveavati svoju proizvodnju do take u kojoj e proizvoditi znaajan dio ukupne industrijske proizvodnje. Ulazak u takvu industriju prate ekstremno visoki trokovi ulaska, visoki trokovi ulaganja u kreiranje ili imitiranje, provjeru novih proizvoda, trokovi prilagoavanja potroaa. Trokovni uslovi su odreeni postojanjem ekonomije razmjera. Ako postoji ekonomija razmjera, tada preduzee moe poveanjem proizvodnje smanjiti svoje prosjene trokove i istisnuti s trita manja preduzea. Odnos izmeu ukupne potranje i efikasnog obima proizvodnje pojedinog proizvoaa je takav da na tritu ima mjesta za samo jednog od njih. U tom sluaju rije je o prirodnom monopolu.

2.3.2 Prepreke pri ulasku u privrednu granu Prepreke ulasku u privrednu granu ine faktori koji novim preduzeima oteavaju pristup pojedinim privrednim granama. Mogu biti zakonske i ekonomske. Zakonska ogranienja ukljuuju patente, ulazna ogranienja te uvozna ogranienja. Patenti su pravne zatite izumitelja koje mu doputaju privremeno iskljuivo koritenje (ili monopol) proizvoda ili procesa koji se patentira.

Ulazna ogranienja su koncesije koje se odobravaju za snadbijevanje nekog podruja (komunalne usluge, telefon, plin i sl.) Ekonomska ogranienja javljaju se u vidu visokih investicija potrebnih za ulazak ime se obeshrabruju potencijalni konkurenti. Isti efekt se ostvaruje oglaavanjem i diferencijacijom proizvoda ime se kod potroaa stvara lojalnost prema pojedinim proizvodima ili proizvoaima. Oglaavanje - oglaavanjem se moe izgraditi svijest o proizvodu i lojalnosti dobro poznatim metodama (primjer Pepsi i Coca-Cola) Diferencijacija proizvoda diferencijacija proizvodnje tj. proizvodnja irokog portfelja proizvoda za iroki raspon potroaa takoe e predstavljati veliku prepreku ulasku konkurenata.

2.3.3 Strateka interakcija Strateka interakcija dolazi do izraaja kada mali broj preduzea djeluje na nekom tritu. Tada moraju voditi rauna o meuzavisnosti. Npr, na tritu postoje dva proizvoaa automobila. Svako od njih mora voditi rauna o cijeni i nastupu na tritu u odnosu na drugog proizvoaa. Kada uvaavaju jedan drugog, onda izmeu njih postoji strateka interakcija.

10

Obiljeja trinih struktura Sektorska struktura (s primjerima) Koeficijent koncentracije etiri preduzea 1982. (%) Stopa profita 1960.- 1979. (kao % dioniarskog kapitala) Izdatci za istraivanje i razvoj, 1980. 1982. (kao % prodaja) Izdatci za reklamiranje 1982. (kao % prodaja) Stepen fleksibilnosti cijena, 1960. 1983. (100=fleksibilnost konkurentnog sektora)

Visoka koncentracija (motorna vozila, duvan, metali osim gvoa) Umjerena koncentracija (papir, kamen, glina, staklo, hemikalije) Niska koncentracija (odjea, tamparstvo, namjetaj) Potpuna konkurencija (kukuruz, penica)

79

13

2,7

2,3

38

42

12

2,1

2,2

2,5

26

11

0,6

1,3

14

~ 0,01

nema podataka

~0

~0

100

Tabela 02 U razliitim strukturama se nailazi na razliite obrasce istraivanja, reklamiranja i profitabilnosti Razlikuju se etiri glavne grupacije: sektori sa visokim, umjerenim i niskim nivoima koncentracije, i sektori u kojima vlada potpuna konkurencija. Izabrano je nekoliko vanijih sektora u svakoj od kategorija.

Tabela 02 ilustruje razliite trine strukture etiri grupe privrednih sektora. Tabela pokazuje da su profitne stope samo blago poviene u koncentriranim sektorima i da su u tim sektorima vii izdatci za razvojno istraivaku djelatnost i za reklame.

______________________________________

Izvor: P. Samuelson & W. Nordhaus, Economics, 1995

11

2.4 Motiv poslovne politike monopola Monopol se u svojoj poslovnoj politici rukovodi maksimalizacijom profita. Maksimalizacija profita se postie na dva naina: 1. da se odabere onaj obim proizvodnje i ona cijena kod kojih se razlika izmeu ukupnog prihoda (TR) i ukupnog troka (TC) uini maksimalno velika; 2. da se odabere onaj obim proizvodnje i ona cijena pri kojoj je granini prihod (MR) jednak graninom troku (MC) , tj. MR = MC.

2.5 Strategija intervencije drave protiv monopola Meu najvanije instrumente koje drava koristi protiv monopola su: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Porezi Kontrola cijena Dravno vlasnitvo Regulacija Antimonopolsko zakonodavstvo Podsticanje konkurencije.

Porezi se koriste u nastojanju da se ublae negativna kretanja u monopolistikim uslovima privreivanja sa aspekta raspodjele dohotka. Putem oporezivanja drava moe smanjiti monopolske profite, i tako ubaliti mjere od drutveno neprihvatljivih uinaka monopol4. Ali, ako se putem oporezivanja i udovoljiprigovorima monopolu sa osnove pravinosti, time se malo ta postie da bi se smanjila izopaenja koliine proizvodnje do kojih dolazi s monopolom. Porez oduzima dio profita, ali nema uinka na koliinu proizvodnje. Ako takav porez poveava granicu trokova, potisnut e monopoliste jo dalje od efikasnog obima proizvodnje-jo e vie poveati cijenu i smanjiti koliinu proizvodnih usluga i jedinica.

___________________________ 4 Osniva Microsofta, Bil Gates, je ostvario profit u 1998. godini, 14,5 mlrd dolara, a u 1999. godini 19,75 mlrd dolara to je osnovica za oporezivanje. Ova
kompanija je kolski primjer savremenog naina privreivanja i uzor drugim velikim kompanijama. Rije je o tzv. apsolutnoj se gmentaciji svjetskog trita, monopolsko odreivanje cijena, preuzimanje manjih firmi i njihovih proizvoda. Rije je o stvaranju digitalnih profita i divid endi ogromnih razmjera nasuprot svjetskom siromatvu nerazvijenih zemalja svijeta.

12

Kontrolna cijena dolazi do izraaja u ratnim uslovima, elementarnim nepogodama i sl. Kod veine dobara i usluga, dijelom kao nain obuzdavanja inflacije, dijelom kao nain da se u koncentrisanim sektorima sprijei rast cijena iznad neke zadate visine. Ovakve kontrole su neprecizan instrument: vode brojnim iskrivljenjima i izigravanjima, to sve zajedno potkopava efikasnost privrede. Takav oblik kontrole cijena u praksi uslovljava duge redove (nedostatak benzina, ili niske cijene), nestaicu robe koja predstavlja osnov ivota. Staviti cijelu privredu pod kontrolu cijena da bi se izvrila kontola monopolista, isto je kao otrovom unititi cijelu batu radi nekoliko nametnika. Dravno vlasnitvo nad monopolima je eto koriten pristup kad je rije o vitalnim oblastima kao to su: vodosnadbijevanje, obezbjeivanje gasom, naftom, el. energijom itd. Smatra se da je dovoljan jedan prodavac. Pitanje je da li uvesti dravno vlasnitvo u ove sektore ili takva preduzea podvrgnuti dravnoj kontroli. Veina trinih privreda je izabrala put regulacije i mnoge vlade su privatizirale sektore u kojima su u ranijem periodu bila javna preduzea. Ekonomska regulacija se sprovodi specijalizovanim regulatornim agencijama da nadgledaju cijene, koliine proizvodnje, ulazak i izlazak preduzea kad je u pitanju regulatorni sektor, kao to su javne uslune djelatnosti i saobraaj. To je dravna kontrola bez dravnog vlasnitva. Ovo sredstvo obuzdavanja monopola koristi se naroito kod lokalnih monopola. Antimonopolska politika predstavlja zakone koji zabranjuju neke vrste ponaanja, kao to je sluaj kada se preduzea tajno dogovaraju o cijenama ili sprijeavanju izvjesne trine strukture kao to su isti monopoli ili visoko koncentrisani oligopoli. Umjesto regulacije kojim se preduzee upuuje ta treba raditi i kakve cijene treba zaraunavati za svoje proizvode, Antimonopolsko zakonodavstvo govori preduzeima ta im je ne initi. Podsticanje konkurencije je glavni metod borbe protiv trine moi. Puno je dravnih aktivnosti koje mogu doprinijeti jakom suparnitvu. Sutina je da se sprijei tajno dogovaranje. Nita ne podie cijene tako brzo i ne usporava tempo inovacija toliko naglo kao ograivanje preduzea i trita zidom nasuprot postojeeg ili potencijalnog suparnitva. ta uraditi, a ta ne, istie se slijedee: a)carina je majka monopola; b) podsticati snanu konkurenciju inostranih preduzea; c) sprijeavati federalne jedinice da na svojim granicama postavljaju prepreke trgovini; d) prilikom ugovaranja kad god je mogue koristiti aukcije i konkurse, ponude uz potpunu konkurenciju; e) ukloniti sve oblike regulatornih i drugih ogranienja konkurencije; f) podsticati razvoj malih preduzea da ulaze na ve uspostavljena trita.

13

3. Zakljuak Potpuna konkurencija je u opasnosti u sektorima u kojima je ekonomija obima toliko prisutna da najefikasniji obim proizvodnje nekog preduzea nastupa kod znaajnog dijela tranje u dotinom sektoru. U takvim uslovima samo nekoliko proizvoaa nudi svoju proizvodnju. Nepotpunosti konkurencije koje proizilaze iz opadajuih trokova bivaju pojaane preprekama konkurenciji kao to su pravna i ekonomska ogranienja i diferencijacije proizvoda. Za monopolistiku konkurenciju karakteristino je da relativno veliki broj proizvoaa, relativno male ekonomske snage, nudi slian ali diferenciran proizvod. Osim toga, karakterie je i velika elastinost tranje koja je vea i izraenija ako je proizvod manje diferenciran. Promjene u cijeni utiu na koliinu prodaje cijele konkurencije, a dugorono gledano, ta ravnotea eliminie mogunost ekstra profita. Dakle, monopolistika konkurencija predstavlja efektivnu konkurenciju i podrazumjeva borbu izmeu konkurenata na tritu. Konstantan je uzajamni pritisak tako da svi moraju uloiti maksimalne napore kako bi opstali na tritu. Pri dugoronoj ravnotei u sluaju monopolistike konkurencije, cijene su iznad graninih trokova, ali su profiti svedeni na nulu, tako da vlasnici kapitala ostvaruju normalan prinos na svoj investirani kapital. Da bi se izbjegla ovakva situacija dva ili tri vea preduzea konkuriu jedni drugima, potiskujui mala preduzea. Konkurencija izmeu nekolicine unosi u privredni ivot novo obiljeje: prisiljava preduzea da vode rauna o reakcijama konkurenata na promjene njihovih cijena i koliine proizvodnje unosei time strateke raunice na njihova trita. Izuavanje trita pokazuje da su niske prepreke ulaska i izlaska i stroga zabrana tajnog dogovaranja najsigurnija forma da se sprijei monopolsko odreivanje cijena, a istovremeno podstaknu inovacije, tj. investiranja.

14

4. Literatura

Dr. Bajro Goli, Principi ekonomije, Sarajevo 2002. Dr. Jovo Jednjak, Osnovi ekonomije, Beograd 2000. Dr. Svetislav Polovina, Nesavrena konkurencija i problem monopola, Zagreb 2005. Internet stranica Wikipedia Kadrija Hodi, Jugoslav Jovii Osnovi ekonomije, Banja Luka 2010.

15