1.

BR FAZLI TRANSFORMATR DENEYLER

1.1. Genel Bilgi
TransIormatrler verilen alternatiI bir gerilimi ayni Irekansta diger bir gerilime
evirmeye yarayan; ayrica aktiI ve reaktiI gc besleyen sebekeden beslenen
sebekeye geirirler. Bir transIormatr, sa paketinden yapilmis demir ekirdek ile
genel olarak iki sargidan olusur. Sargilardan birine st gerilim, digerine alt gerilim
sargisi denir. Beslenen sargi primer, diger sargiya sekonder denir. Bazen, dengesiz
yklerde bacaklardaki magnetik dengenin bozulmamasini saglamak amaci ile
ilaveten gen baglanmis nc bir sargi da (tersiyer) kullanilir.
TransIormatrler st gerilim sebekesinden alt gerilim sebekesine g aktarmak amaci
ile kullaniliyorsa, bunlara g transIormatrleri denir. Byle degil de gerilimi ve
akimi lmek amaciyla kullaniliyorsa, bunlara l transIormatrleri denir. l
traIolarinin gerilim ve akim transIormatrleri olmak zere iki esidi vardir. Mesela,
alaltici traIolarda st gerilim sargisi sabit gerilimli bir alternatiI akim sebekesine
baglanir ve primer sargidan miknatislanma islevi yapan bir alternatiI akim geer. Bu
akim magnetik ekirdekte alternatiI bir magnetik aki indkler. Bu magnetik aki
primer ve sekonder sargida sarim adetleri ile orantili olan e.m.k.`ler indkler. Primer
sargida indklenen e.m.k. sebeke gerilimine karsi tesir ederek miknatislanma akimini
sinirlar.
Alt gerilim sargisi bir aliciya uygulanacak olursa, buradan alternatiI olan bir yk
akimi akar. Bu akimin magnetik etkisi (amper-sarimi), sebekeden st gerilim
sargisina akan akimin magnetik etkisini (amper-sarimini) ortadan kaldirir. Bylece
bosta alismadan kisa devreye kadar yalniz miknatislanma akiminin miknatislayici
etkisi kalir.
EIektrik MakinaIar ve Tas. Lab. - Deney Fy / Mustafa Turan - Zekeriya zdemir
2
TransIormatr deneylerinde kullanilan semboller asagida verilmistir:
V
1
, V
2
st ve alt gerilim sargi ularindaki gerilimler,
E
1
, E
2
st ve alt gerilim sargilarinda indklenen e.m.k.`ler,
P
1
, P
2
st ve alt gerilim sargilarina verilen ve alinan aktiI gler,
S Grnr g,
I
0
, I

, I
Fe
Bosta alisma, miknatislanma ve demir kaybi akimlari,
I
1
, I
2
, I
k
st ve alt gerilim sargilari yk akimlari ve kisa devre akimi,
N
1
, N
2
st ve alt gerilim sargilari sarim sayisi,
I Frekans,
e 2.t.I Aisal hiz,
u
m
Magnetik akinin maksimum degeri,
P
Fe
, P
cu
Demir ve bakir kayiplari.
TransIormatr iin asagidaki iIadeler yazilabilir:
E I N
m 1 1
4 44 = . |
E I N
m 2 2
4 44 = . |
E
E
N
N
1
2
1
2
=

.

I I
N
N
I
0 1
2
1
2
= +
1.2. Boyta alyma Deneyi
1.2.1. Ama
Bu deneyden ama primer sargisi bir alternatiI akim kaynagina bagli transIormatrn
sekonder sargisi yklenmemis durumda iken, bosta alisma kayiplari, miknatislama
akimi, demir kaybi akimi, demir aisi ve transIormatrn bostaki degistirme oranini
tayin etmektir. llen degerlerden, transIormatr parametrelerinden demir direnci
ve miknatislama reaktansi hesaplanir.
(1)
(2)
(3)
(4)
3
1.2.2. Deneyin Yaply
A
1
A
2
W
2
W
1
V
1
V
2
K
2
K
3
K
1
R
L
Test TraIosu
Oto TraIo
R
N
Sekil 1.1 Bir Iazli transIormatrn bosta alisma, kisa devre ve yk deneylerinin yapilmasi iin genel
baglama semasi
Sekil 1.2 Deney seti zerinde test traIolarinin ulari
Yukaridaki baglanti yapildiktan sonra i) alak gerilim taraIindan,
ii) yksek gerilim taraIindan
(i) seilerek, K
2
ve K
3
aik K
1
anahtari kapatilarak transIormatr yksz durumda
sebekeye baglanir. Gerilim, akim ve g okunur. TransIormatrn primerine
uygulanan gerilim degistirilerek W
1
wattmetresinden bosta alisma kayiplari (P
10
)
okunur. TransIormatrn anma gerilim degerinin 1.1 kati asilmamalidir.
K
3
anahtari kapatilarak (V
1
) ve (V
2
) voltmetrelerinden okunan gerilimlerden
transIormatrn degistirme orani bulunur.
Bosta alisma akiminin ok kk olmasi sebebiyle bu akimin primer sargida
meydana getirecegi jul kayiplari ihmal edilecek kadar kktr. O halde toplam bosta
alisma kaybi P
0
`in transIormatrn toplam demir kaybi P
Ie
`yi karsiladigi kabul
edilir.
Okunan degerlerden P
10
I(V
1
) egrisi izilir. Bilindigi gibi bosta alisma esnasinda
primer sebekeden ekilen I
10
akimi, transIormatrn miknatislanmasini sagladigi gibi
demir kayiplarini karsilar. Dolayisiyla I
10
akiminin miknatislanmayi saglayan I
m
reaktiI bileseni ile demir kayiplarini karsilayan I
c
aktiI bileseni vardir. I
10
ile I
m
4
arasinda + aisina demir aisi denir. Bu ai transIormatrde kullanilan salarin
kalitesini gsterir. Bu aiyi bulmak iin transIormatr bosta iken W
1
wattmetresinin
gerilim ulari traIonun sekonder ularina baglanilarak P
12
gc bulunur. asagidaki
Iormlden Sin+ ve dolayisiyla + aisi hesap edilir.
Sin
P
I V
+ =
12
10 20
.
Sekil 1.3 TraIonun bosta alismada ektigi aktiI gcn primer gerilimine gre degisimini
Primer gerilimin Ionksiyonu olarak bir transIormatrn bosta alisma kayiplari
Sekil 1.3`te verilmistir.
Deneyde yapilan lmler ile Tablo 1.1 olusturulur.
Tablo 1.1 TraIonun bosta alisma deneyi iin olusturulacak gzlem tablosu
V
1
v]
P
10
w]
I
1
A]
V
2
V]
1.3. Ksa Devre Deneyi
1.3.1. Ama
Bu deneyde ama; sekonderi kisa devre edilmis transIormatrn sebekeden ektigi
gle akimlarini primer gerilime bagli olarak lmektedir, transIormatrn kisa devre
reaktansi ve kisa devre direncini bulmaktir.
P
0
P
Fe
I(V
1
)
P
0
V
1
(5)
5
120 veya
240V
50Hz
B8 b5
B1 b1
link
b1-b4
b2-b5
link
B4-B5
link
A3-A5
link
a3-a4
a1
a6 A7
A1
TransIormatr
A
Test TransIormatr
B
Sekil 1.4 Kisa devre deneyi baglanti sekli
Yukaridaki baglantilar yapildiktan sonra transIormatr B enerjilendirilir. Gerilim
siIirdan yavas ve dikkatli bir sekilde kk deger araliklari ile transIormatr primer
akimini nominal degerine kadar artirilir. Bu esnada gzler mutlak suretle A
2
Ampermetresinde olmalidir. Byk kisa devre akimlarinin gemesine msaade
edilmemelidir. Akim kaynaginin gerilimi, yani traIonun V
k
kisa devre akimi gerilimi
degistirilir ve her deIasinda akim ve g okunur. Bu sonular ile Tablo 1.2yi
olusturunuz ve Sekil 1.5i elde ediniz.
Tablo 1.2 TransIormatrn kisa devre deneyinde olusturulacak gzlem tablosu
V
1k
V]
P
1k
V]
I
1k
A]
Buraya kadar yaptigimiz iki alisma sonulariyla (demir ve bakir kayiplari) verim
hesabi yapilabilir.
Sekil 1.5 Primer gerilime bagli olarak kisa devre akimi ve kisa devre gcnn gsterilmesi
P
1k
P
cu
, I
1k
I(V
1
)
P
1k
V
1k
I
1k
P
1k
6
1.4. Ykl alyma Deneyi
1.4.1. Ama
Bu deneyde ama; sabit primer gerilimi ile beslenmekte olan transIormatrn
sekonderini Iarkli omik yklerle ykleyerek transIormatr veriminin yke gre
degisiminin belirlenmesidir.
1.4.2. Deneyin Yaply
Sekil 1.1`deki baglanti i veya ii zel baglantilariyla tamamlandiktan sonra K
1
anahtari kapatilip ayarli transIormatr yardimiyla V
1
gerilimi transIormatrn
nominal degerine ayar edilir. K
3
anahtari kapatilarak bostaki I
1
, W
1
ve V
20
okunur.
Bundan sonra K
2
anahtari kapatilir. W
2
wattmetresi dogru sapacak sekilde baglantisi
kontrol edilir. R
yk
yk direnci ayar edilerek I
2
akimi en kk degerden nominal
akimin 1.25 katina kadar deger almasi saglanilarak Tablo 1.3`teki okumalar yapilir.
Tablo 1.3 TransIormatrn ykl alisma deneyine iliskin gzlem tablosu
V
1
V]
V
2
V]
P
1
W]
P
2
W]
I
1
A]
Cos
1

1.5. Boyta alyma ve Ksa Devre Deneyleri Yardmyla Trafonun Eydeger

Parametrelerinin Bulunmas
Sekil 1.6 TransIormatrn T esdeger devresi

I
10
R
1
jX
1
jX
2
'
R
2
'
R
c1
jX
m1

I
m 1

I
c 1

I
1

'
I
2

'
E
20

V
1

E
1

' V
2
7
Bosta alisma deneyinden;
R
E
P
V
P
c
Fe
1
1
2
1
1
2
10
= ~
X
E
I
V
I
M
m1 m1
1
1 1
= ~
veya
X
E
I
V
I
M1
1
10
1
10
= ~
bulunur.
Kisa devre deneyinden
R R R
eq1 1 2
= + '
tanimi ile
R
P
I
eq
cu
K
1
1
1
2
=
ve buradan
R R
R
eq
1 2
1
2
~ ~ '
bulunur
Ayrica; Z R X
eq eq eq 1 1
2
1
2
= + Z
V
I
eq
K
K
1
1
1
= dir.
Diger taraItan;
X X X
eq1 1 2
= +

'
X Z R
eq eq eq 1 1
2
1
2
=
buradan
X X
X
eq
1 2
1
2
~ ~ '
olarak hesaplanir.
1.6. Reglasyon.
Eger traIonun esdeger devresini Sekil 8.` deki gibi tanzim edersek
Sekil 8 TraIonun basitlestirilmis esdeger devresi (primeri sekondere indirgenmis)
Yukaridaki devre yardimi ile;
X
eq1
I
1
`
R
eq2
R
c2 X
M2 V`
1
V
2
R
eq2
R
1
`
R
2
X
eq2
X

1
`
X

2
(6)
(7)
(8)
(9)
(10)
(11)
(12)
8
. reglasyon
V V
V
=
'

'
100
1 2
1
bagintisindan transIormatrn tam yk iin hesaplanacaktir.
1.7. izilecek Grafikler
1. Primere indirgenmis tam Iazr diyagramini iziniz.
2. P
10
I (V
1
)
3. P
1K
I (V
1
) ve I
1K
I (V
1
)
4. Yk deneyindeki lmler ile V
2
I (P
2
); P
toplam kayip
I (P
2
), Cos
1
I (P
2
) ve
q I (P
2
)
1.8. Cevaplandrlacak sorular
1. Bosta alisma deneyinde belirli bir degere kadar voltmetrenin hi sapmamasinin
sebebi nedir?
2. Ne zaman P
0
P
k
veya P
Fe
P
cu
olur? Pratikte bu durumdan yararlanmak mmkn
mdr?
3. Bosta alismada primerdeki vatmetrede okunan g hangi kayiplari kapsar?
Aiklayiniz.
(13)
9
2. FAZLI TRANSFORMATR DENEYLER
2.1. Genel Bilgi
Bu deneyde ama Iazli transIormatr sargilarinin baglama gruplarini incelemektir.
Deney 1` de konu edilen genel bilgi, bosta alisma, kisa devre alisma ve ykl
alisma teorileri bu deney iinde geerlidir. Genel aiklamalar dahilinde bu konulara
deginilmeyecektir.
Burada ayrintili olarak -Iazli sargilarin baglanti metotlari zerinde durulup
NE9044 seti iin geerli olan (i baglantilar) traIo deneyleri gereklenecektir.
Iazli traIolar genellikle tane bir Iazli traIo veya ortak magnetik yapi zerine
Iazli sargilar konarak olusturulurlar. Primer ve sekonder sargilar degisik sekillerde
baglanabilir. Bunlar;
- Yildiz (
- Delta (A )
- Zig-zag ( Z )
olup, olusturulabilecek baglantilar;

A - A
A -
A
Z
olup, Z tipi sargi baglantisi yksek gerilim taraIinda uygulanmaz.
baglantisi miknatislama akimi ve indklenen gerilimler harmonikleri yznden
az kullanilir.
A-A Baglantisinin amaci yedeklemeli alismayi temin edebilmesidir. Bir taraI
10
bakima alindiginda, geriye kalan kisim toplam gcn 58` ini verebilir. Bu sistem
aik DELTA veya V-baglantisi olarak anilir.
A- Baglantisi gerilimi ykseltmek iin kullanilir (generatr ikisinda).
A Baglantisi yksek gerilimi alak gerilime dnstrmek iin kullanilir. Yksek
gerilim sargilarinin ortak noktasi genelde topraklanir.
2.2. Baglama Gruplar
Yldz-yldz Baglanys Yy0
Sekil 2.1 Yildiz-Yildiz baglantisi Yyo
Yapilacak Baglantilar
A8-A4 a6-a3
A5-A1 a4-a1
B8-B4 b6-b3
B5-B1 b4-b1
C8-C4 c6-c3
C5-C1 c4-c1
A1, B1, C1 YN` ye baglaniyor. a1, b1, c1 yn` ye baglaniyor.
Besleme ikislar
A8 a6
B8 b6
C8 c6
yn
A
8
A
8
A
5
A
5
A
4
A
4
A
1
A
1
B
8
B
8
B
5
B
5
B
4
B
4
B
1
B
1
C
8
C
8
C
5
C
5
C
4
C
4
C
1
C
1
a
4
a
4
c
4
c
4
c
1
c
1
a
3
a
3
b
3
b
3
c
3
c
3
a
6
a
6
b
6
b
6
b
4
b
4
c
6
c
6
a
1
a
1
b
1
b
1
240 240V
240 240V
240 240V
120 120V
120 120V
120 120V
YN
yn
11
gen- gen Baglants Dd0
Sekil 2.2 Dd0 baglantisi
Yapilacak Baglantilar
A3-A5 a3-a4
B3-B5 b3-b4
C3-C5 c3-c4
A1-B7 a1-a6
B1-C7 b1-c6
C1-A7 c1-a6
Besleme ikislar
A7 a6
B7 b6
C7 c6
gen- Yldz Dy1; Fazr Degiyimi (-30)
Sekil 2.3 Dy1 baglantisi
Yapilacak Baglantilar
A3-A5 a6-a3
a4-a1
B3-B5 b6-b3
b4-b1
C3-C5 c6-c3
c4-c1
A
7
A
5
A
3
A
1
B
7
B
5
B
3
B
1
C
7
C
5
C
3
C
1
a
4
c
4
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6
b
4
c
6
a
1
b
1
120V
120V
120V
240V
240V
240V
A
7
A
5
A
3
A
1
B
7
B
5
B
3
B
1
C
7
C
5
C
3
C
1
a
4
c
4
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6
b
4
c
6
a
1
b
1
120V
120V
120V
240
240
240V
yn
69V
12
Baglantilar Baglantilar
A1-C7 a1-b1-c1 Ntr yn iin
B1-A7
C1-B7
Besleme ikislar
A7 a6
B7 b6
C7 c6
yn
gen yldz Yd1 ; Fazr Degiyimi (-30)
Sekil 2.4 Yd1 baglantisi
Yapilacak Baglantilar
A8-A4 a3-a4
A5-A1
B8-B4 b3-b4
B5-B1
C8-C4 c3-c4
C
5
-C
1
A1-B1-C1 a1-a6
Ntr Yn Formuna b1-c6
c1-a6
Besleme ikislar
A8 a6
B8 b6
C8 c6
A
8
A
5
A
4
A
1
B
8
B
5
B
4
B
1
C
8
C
5
C
4
C
1
a
4
c
4
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6
b
4
c
6
a
1
b
1
120V
120V
120V
240
240
240V
YN
13
gen- Yldz Dy11 ; Fazr Degiyimi (+30)
Sekil 2.5 Dy11 baglantisi
Yapilacak Baglantilar
A3-A5 a6-a3
a1-a4
B3-B5 b6-b3
b1-b4
C3-C5 c6-c3
c1-c4
A1-B7 a1-b1-c1 ntr yn iin
B1-C7
C1-A7
Besleme ikislar
A7 a6
B7 b6
C7 c6
yn
Yldz- Zigzag Baglant ; Yz1
Sekil 2.6 Yz1 baglantisi
A
7
A
5
A
3
A
1
B
7
B
5
B
3
B
1
C
7
C
5
C
3
C
1
a
4
c
4
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6
b
4
c
6
a
1
b
1
120V
120V
120V
240
240
240V
69V
yn
A
8
A
5
A
4
A
1
B
8
B
5
B
4
B
1
C
8
C
5
C
4
C
1
a
4
c
4
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6
b
4
c
6
a
1
b
1
120V
120V
120V
240
240
240V
69V
zn
14
Yapilacak Baglantilar
A8-A4 a1-b4
A5-A1
B8-B4 b1-c4
B5-B1
C8-C4 c1-a4
C5-C1
A1-B1-C1 a3-b3-c3
Ntr YN Formuna Ortak zn Iormuna
Besleme ikislar
A8 a6
B8 b6
C8 c6
zn
Le Blanc Baglants ( Primer 311 - Sekonder 211 )
Sekil 2.7 Le Blanc Baglantisi
Yapilacak Baglantilar
A3-A5 a1-b1 ( ortak ikis )
a3-c3
B3-B5 b3-b5
b6-c6
C3-C5 a6-c5
A
7
A
5
A
3
A
1
B
7
B
5
B
3
B
1
C
7
C
5
C
3
C
1
a
5
c
5
c
1
a
3
b
3
c
3
a
6
b
6 b
5
c
6
a
1
b
1
240
240
240V
YN
y
Ortak u
x
15
Baglantilar
A1-B7 ikislar
B1-C7 c1 (x)
C1-A7 a5 (y)
x` ten ortak uca
Besleme y` den ortak uca
A7
B7
C7
2.3. Deneyin Yaply
Ayrintili bir sekilde verilen 7 sekilden biri seilerek ve seilen baglantiya hem
primere hem de sekondere V, A ve W konarak Iazli bosta, kisa devre ve ykl
alisma deneyleri yapilir.
2.4. izilcek Grafikler
1- TransIormatrn sekondere indirgenmis tam Iazr diyagramini iziniz.
2- Ykn Y baglanmasinda
V
2
I (P
2
), Pk
top
I (P
2
), Cos I (P
2
) ve q I (P
2
)
3- Ykn gen baglanmasinda Soru 2` deki graIikleri iziniz.
2.5. Cevaplandrlacak Sorular
1- 380 V ve 60 Hz iin hesap edilmis bir transIormatr 380 V ve 50 Hz` lik bir
sebekeye baglanirsa, transIormatr miknatislanma akimi, indksiyonu, indklenen
gerilimleri ve kayiplarinda ne gibi degisiklikler olur?
2- Buldugunuz teorik ve deneysel verim sonularini karsilastiriniz. TraIolarin
verimlerinin yksek olmamasi durumunda ne gibi problemlerle karsi karsiya kalinir?
Aiklayiniz.
3- Fazr diyagramlarindan pratikte nasil Iaydalaniyoruz? Aiklayiniz.
16
3. D.A. GENERATR DENEYLER
3.1. $nt Generatrn Boyta alyma Karakteristigi
3.1.1. Ama
Bu deneyin amaci; sabit devir sayisi ile tahrik edilen D.A. Snt Generatrn, uyarma
akimi ile endvisinde endklenen e.m.k. arasindaki iliskiyi arastirmaktir. Bu
karakteristige bostaki miknatislanma yada histerezis karakteristigi de denilir.
3.1.2. Deneyin Yaply
Bu deneyde FH2 MkIV test seti kullanilacaktir. Bu set zerindeki sol blmeye tahrik
makinasi, sag blmeye ise testi yapilacak makina monte edilecektir. Orta blmeye ise
setin sabit donanimi olan ve deney sresince moment ve devir sayisi bilgilerini
paneldeki gstergelere aktarmaya yarayan dinamometre ve takometre bulunmaktadir.
Deneyin yapilabilmesi iin asagidaki islem basamaklarini uygulayiniz;
I
I
E
R
Ig
R
Im
R
yv
110V

Sekil 3.1 D.A. Snt generatrn bosta alisma karakteristiginin elde edilmesi iin gerekli baglama
semasi
- Tahrik motoru olarak D.A. Kompund Makinayi (FH50) set stndeki sol blmeye,
sag blmeye ise Snt Generatr olarak kullanilmak zere yine standart D.A.
17
Kompund Makinayi (FH50; snt generatrn elde edilmesi iin uyarma sargisi olarak
sadece snt uyarma sargi kullanilacak, seri uyarma sargisi ulari aik birakilacaktir)
montajlayiniz. Makina terminallerinin set stndeki panele alinabilmesi iin,
makinalara iliskin oklu Iisleri ilgili yuvalarina takiniz.
- Testi yapilacak snt generatrn ilk kez kullanildigini varsayarak, kutuplarda artik
miknatislanma olusmasi iin, generatrn snt uyarma ulari olan C-D terminallerine
birka saniye 110 V dogru gerilim uygulayiniz.
- n paneldeki tahrik makinasi, test makinasi, besleme kaynaklarina iliskin
terminaller ile disaridan baglanacak l aletleri ve reostalarin ularini Sekil 3.1`deki
baglama semasina gre birlestiriniz.
- Generatrn uyarmasinin siIir olmasini temin etmek iin R2 potansiyometresinin
minimumda, yk akiminin siIir olmasinin saglanmasi iin R1 yk reostasinin
konumunda, tahrik motoru uyarma reostasinin minimum degerde ve tahrik
makinasina yumusak bir sekilde yolverebilmek iin motor endvi devresi reostasinin
konumunda olmasini saglayiniz. Herbir yolverme isleminden nce motor endvi
reostasinin (R
yv
) konumuna getirilmesi gerektigi unutulmamalidir. Motor besleme
gerilimini degistiren potansiyometreyi, nominal gerilim olan 110Va iliskin izgiye
getiriniz.
- l aletleri kademelerinin baslangita byk kademede olmasini saglayiniz.
Deney esnasinda kk degerleri okumak iin kademeleri uygun kk seenege
getiriniz.
- Yapilan montaj ve n ayarlari ilgili gretim elemanina kontrol ettirdikten sonra
asagidaki basamaklara geiniz.
- Deney setinin sol yan kismindaki ana kompakt salteri, paneldeki aktiI l aletleri
ve dinamometreyi besleyen sol n kisimdaki anahtari kapatiniz. Tahrik motorunu
enerjileyecek besleme kaynagini baslatmak iin panelin orta sagindaki start butonuna
basiniz. Besleme gerilimini degistiren potansiyometre ile voltmetrede okunulan
gerilimin 110V olmasini saglayiniz.
- Motor endvi reostasini (yolverme reostasi) saat ibresi ynnde yavas yavas
evirerek motorun yumusak yolalmasini saglayiniz. Bu reostanin ayarlanmasi ile
makinalarin devir sayisini 1500 d/dak ya getiriniz ve deney sresince reostayi
ayarlayarak devir sayisinin sabit kalmasini saglayiniz. Gerektiginde dsms
18
olabilecek devir sayisini arttirmak iin motor uyarma reostasinin degerini
bytebilirsiniz (Bu yntemde devir artisini ncelikle motor endvi reostasinin
degerini siIira getirdikten sonra uygulayiniz. Aksi halde devrede bulunan yolverme
reostasi zerinde jul kaybi olusmaya devam eder) .
- SiIir uyarma akiminda generatr u gerilimini (endklenen e.m.k.) Tablo 3.1a ya
kaydediniz.
- R2 potansiyometresini minimumdan maksimuma adim adim getirerek, herbir
adimdaki generatr uyarma akimi ve u gerilimini Tablo 3.1a ya kaydediniz. R2 nin
adim artislarinin hep ayni ynde (uyarma akimini arttirma yn) olmasini saglayiniz.
Aksi halde izilecek karakteristik egriler (histerezis Ionksiyonu geregi) hassas olarak
elde edilemez. Bylelikle miknatislanma egrisinin ikis yrngesine iliskin lmler
yapilmis olur. Simdi miknatislanma egrisinin inis yrngesini elde etmek iin
dikkatlice asagidaki basamaklari takip ediniz.
- Generatr uyarma gerilimi az nce 110V olana dek uyarma akimi arttirilmis ve
lmler kaydedilmisti. Simdi, Bu nominal uyarma akimindan baslayip, R2
potansiyometresini adim adim minimuma dogru gtrnz. Herbir adimda generatr
uyarma akimi ve u gerilimini Tablo 3.1b ye kaydediniz. Yine ikis egrisinde oldugu
gibi R2 potansiyometresini tek ynde hareket ettirmeye ve devir sayisini 1500 d/dak
da tutmaya zen gsteriniz, aksi halde elde edilecek graIikler gerekten uzaklasir.
- Stop butonuna basip alismayi durdurunuz ve motor yolverme reostasini a terk
etmeyi unutmayiniz, bylelikle sonradan yapilabilecek unutkanlik nlenmis olur.
Tablo 3.1 Gzlem sonulari iin rnek tablo
a) Arttirilanan uyarma akimi iin b) Azaltilan uyarma akimi iin
Generatr
uyarma akimi
I
I
|mA|
Generatrde
endklenen
e.m.k. E |V|
Generatr
uyarma akimi
I
I
|mA|
Generatrde
endklenen
e.m.k. E |V|
0 160
.. ..
.. ..
160 0
19
3.1.3. izilecek Grafikler
Deneyde gzlenilen Tablo 3.1a ve Tablo 3.1b ye iliskin verileri iin ikis ve inis
egrilerini ayni graIige izerek E
I
I(I
I
) miknatislanma egrisini elde ediniz.
3.2. $nt Generatrn Kendi Kendini Uyarmas
Bilindigi zere magnetik alan olmaksizin elektrik makinalarinda e.m.k.
endklenemez. Yukarida deneyde kullanilan generatrn deneye baslarken 110V luk
kaynaktan uyartilarak kutuplar miknatislanmisti. Byle bir kutup sargisinda uyarma
kaldirildiginda dahi, ayni dogrultuda (N-S) ynlenmis toplamin 5-10 u kadar
magnetik domen ayni ynde kalir. Bu ise makinada makinada az da olsa kalici bir
miknatisiyetin olusmasi anlamina gelir. Bu miknatisiyetin makinada akitacagi
magnetik akiya |
r
; remenans akisi denir. Bu ise n = 0 hizinda tahrik edilen bir snt
generatrn E k n
r e r
= | kadar bir e.m.k. retmesine neden olur. Snt sargini bu
e.m.k. ya paralel oldugundan, retilen E
r
gerilimi uyarma devresinden bir akim
dolastiracaktir. Belirli bir uyarma akim degeri asildiginda kutuplarda retilen aki;
| | )
r
olacak ve bu durum zincirleme bir sekilde snt generatrn kendi kendini
uyarmasini saglayacaktir ( | artar, E yi arttirir. E artar | `yi arttirir. Bu makina
magnetik devresi lineer olmadigi iin belirli bir noktada kalir). Sayet uyarma
devresine seri bir reosta varsa, kendi kendini uyarma sreci ancak ve ancak belirli bir
kritik reosta direncinden daha kk diren degerlerinde baslar.
Kendi kendini uyarma iin endvide endklenen e.m.k. nin ynnn, dolayisi ile
I
I
nin retecegi alanin |
r
yi destekleyici yne olmasi gerekir. Aksi halde I
I
nin
retecegi |
r
`ye zit alan, |
r
`nin kaybolmasina neden olacaktir. Haliyle kutuplarinda
artik miknatisiyet kalmamis bir generatrn gerilim retmesi ve kendi kendini
uyarmasi sz konusu olamayacaktir. Bu durum ile iki sekilde karsilasilabilir: biri;
baglantilar ayni kalmak zere generatrn tahrik yn degistirilirse, digeri ise devir
yn ayni kalmak zere uyarma akiminin yn degistirilirse (snt uyarmaya iliskin C
D ularinin baglantilari aksedilirse).
- Dzenek alisiyorsa durdurunuz.
20
- Simdi generatrn snt sargi ularini kendi aralarinda degistiriniz.
- Tahrik makinasina yukaridaki gibi yolvererek, generatrn gerilim retmedigini
gzlemleyiniz.
- Stop butonuna basip alismayi durdurunuz ve motor yolverme reostasini a
getiriniz.
- Snt sargi ularini endvi paralelinden ayirarak 110 V luk kaynaga baglayiniz.
- Start butonuna birka saniye kadar basarak kutuplarin miknatislanmasini
saglayiniz. Bu islemi yaparken C D ularindaki gerilimin, kendi kendini uyardigi
durumdaki polarite ile ayni ynde olmasina dikkat ediniz.
- Stop butonuna basarak sistemi yeniden durdurduktan sonra, snt sargi ularini
nceki durumdaki gibi endviye paralelleyiniz.
- Tahrik makinasi ile generatre yeniden yolverip, generatrn gerilim retip
retmedigini kontrol ediniz. Eger retmiyorsa, C D ularini yerdegistirerek
yukaridaki 4 deney basamagini tekrarlayiniz ve gerilim retilmesini/kendi kendine
uyartimi gzlemleyiniz.
3.3. $nt Generatrn Dy Karakteristigi
3.3.1. Ama
Bu deneyin amaci, sabit devir sayisinda tahrik edilen bir generatrn dis byklkleri
olan u gerimi ile yk akimi arasindaki iliskiyi arastirmaktir (Bilindigi zere u
gerilimi; endvi akimi , endvi i direnci, endvi reaksiyonu ve doyma gibi etkiler ile
degismektedir).
3.3.2. Deneyin yaply
- Devre baglantisini Sekil 3.2 deki gibi yapiniz.
- Kaynak gerilimi potansiyometresini 110 V izgisine getiriniz.
- Motor yolverme (endvi devresi reostasi) reostasini konumuna, motor alan
reostasini minimuma getiriniz.
- Deney baslangicinda yk akiminin siIir olmasi iin yk reostasi R1 in 50 ve 200
O luk bilesenlerini birbirine seri baglayip, 50 O luk reostayi 50 O konumuna ve
21
2000 O luk reostayi da konumuna getiriniz. Deney sresince 50 O luk bilesenin
degeri degistirilmeyecek, yk direncindeki degisiklik 2000 O luk reosta ile
yapilacaktir.
Sekil 3.2 Snt generatrn dis karakteristigine iliskin baglama semasi
- Yapilan alismayi ilgili gretim elemanina kontrol ettiriniz .
- Salterleri kapattiktan sonra start butonuna basiniz. Tahrik motorunun yolverme
reostasini konumundan yavas yavas saat ibresi ynnde hareket ettirerek motora
yumusak yolveriniz. Motor hizini ncelikle yolverme reostasi ve gerekirse motor alan
reostasini ayarlayarak 1500 d/dak a getiriniz. Ayni teknikleri kullanarak motor
devrinin deney sresince 1500 d/dak da sabit kalmasini saglayiniz.
- Yk akimini hassas okuyabilmek iin 500 mA lik A2 ampermetresi
kullanilmalidir.
- Yk direnci R1 in 2000 O luk bilesenini dan kademe kademe siIira dogru
degistirerek I
L
yk akimini arttiriniz. Sonularin tutarliliginin yksek olmasi iin
generatre bagli reostalarda yapilan degisikliklerin srekli ayni ynde (artma yada
azalma) yapilmasina dikkat edilmelidir. Herbir adimda generatre iliskin u
gerilimini, yk akimini ve uyarma akimini Tablo 3.2 ye kaydediniz.
- Deneyi generatr gerilimi devrilme noktasina gelene dek srdrnz
( I mA
L
~ 420 ).
- Stop butonuna basip sistemi durdunuz. Ana salterleri atiktan sonra snt generatr
endvi ularini aarak bir ohmmetre yardimi ile endvi i direncini lnz. Bu
lm dis karakteristiktedi gerilim dsmne endvi i direncinin katkisini
degerlendirmek iin kullanilacaktir.
22
Tablo 3.2 Snt generatrn dis karakteristigine iliskin gzlem tablosu
Yk Akm
mA]
U Gerilimi
V]
Uyarma Akm
mA]
0 ~114 ~160
..
..
~420 ~56 ~75
3.3.3. izilecek Grafikler
Tablo 2 de gzlenen sonular ile generatr u geriliminin yk akimina gre
degisimini iziniz. Endvi i direnci ve diger etkenlerin neden oldugu gerilim
dsmn graIikte belirtiniz.
3.4. Cevaplandrlacak Sorular
1) Snt generatrn bosta alisma deneyi sonunda izilen graIikte ikis ve inis
yrngelerinin Iarkli olmasinin sebebini aiklayiniz. Gzlem yaparken uyarma
reostasi tek ynde ayarlanmaz ise ne gibi hatalar olusabilir?
2) Snt generatrn baraya verdigi gerilimin polaritesini nasil degistirmeyi
dsnrsnz? Sayet bu ama iin endvi ulari aksedilirse nasil bir durumla
karsi karsiya kalinir?
3) Uyarma devresinde bir R
kr
reosta degerinin bagli oldugunu varsayarak, deneyde
kullanilan snt generatrn kendi kendini uyarabilmesi iin bu R
kr
degerininin
hangi degerden kk olmasi gerektigini belirleyiniz.
4) Dis karakteristik egrisinde, yk akiminin belirli bir degerinden sonra gerilimin
kmesinin sebebi nedir?
23
4. D.A. $NT MOTOR DENEYLER
4.1. $nt Motorun Dy Karakteristigi
4.1.1. Ama
Bu deneyin amaci; d.a. snt motor taraIindan retilen moment, verim, ikis gc ve
hiz arasindaki iliskiyi ortaya koymaktir.
4.1.2. Deneyin Yaply
Deney seti olarak FH2 MkIV test seti kullanilacaktir.
Baylang Ayarlar: -Ortalama hiz: 1800 d/dak,
-Besleme gerilimi: D.G. 110V,
-alistirma modu: Start/Stop/Run
Run OK,
-Endvi reostasi da,
-Moment anahtari INT konumunda,
-Fren Moment Kontrolu minimumda olacak.
Kullanlacak makina: FH50; D.A. Kompund Makina
Kullanlacak l aletleri: Voltmetre:150V kademesinde,
Ampermetre: 1.5 A kademesinde,
500mA kademesinde.
FH2 MkIV test dzeneginin sag blmesine FH50 test makinasini monte edip makina
Iisini arka blmdeki sokete yerlestiriniz.
Sekil 4.1 deki gibi baglantilari yapiniz.
24
I
a
I
I
30V -
Moment
Kontrolu
iin aki m
kaynagi
MOTOR
D NAM
OFREN
I K
y
Sekil 4.1 Snt motorun ykte alistirilmasi
Ana salter ile test dzenegine enerji verilerek yesil ON butonu aktiI hale getirilir.
Start butonuna basildiktan sonra, endvi reostasi yavas yavas siIira dogru evrilerek
motora yolverilir ve moment kontrol potansiyometresinin ayarlanmasi ile moment
0.5 Nm`ye getirilerek motor bir sre isitilir.
Motor besleme gerilimi 110V`a ayarlanir ve deney sresince bu degerde sabit tutulur.
Motor miline uygulanan Iren momenti moment kontrolu ile kademe kademe arttirilir
ve herbir adimdaki moment, hiz, akim ve gerilimler okunup Tablo 4.1 olusturulur.
Deney esnasinda endvi akimini len ampermetre ve moment l aletinin uygun
kademede olduguna dikkat edilmelidir. Nominal degerler asilmamalidir.
Devre enerjisiz birakildiktan sonra endvi i direnci (R
a
), endvi ulari (AB) arasina
baglanan bir ohmmetre ile llr.
R
a
............O
Tablo 4.1 Snt motorun yk deneyine iliskin gzlem tablosu (Hesaplamalar iin Bkz. Kisim 4.1.3)
Moment; M
|Nm|
Hiz; n
|d/dak|
I
a
|A|
I
I
|A|
U Gerilimi;V
|V|
P
cua
|W|
P
cuI
|W|
P
1
|W|
P
2
|W|
Verim;
q
25
4.1.3. Hesaplamalar
Endvi gc, uyarma gc, ikis gc ve verim aralarindaki bagintilar asagidaki
gibidir. Bu bagintilar ile Tablo 4.1 in sag taraIi doldurulacaktir.
ikis gc : P M
n
2
2
60
=
t
Uyarma gc : P V I
cuI I
=
Endvi gc : P V I
a a
=
Toplam giris gc: P V I I P P
a I a cuI 1
= + = + ( )
Endvi sargilarinda olusan jul kaybi: P I R
cua a a
=
2
Endvide endklenen mekanik g: P P P
i a cua
=
Verim: q =
P
P
2
1
4.1.4. izilecek Grafikler
Endvi akimi, verim ve hizin momente gre degisimlerini iziniz.
4.2. D.A. $nt Motorun Boyta alymas
4.2.1. Ama
Bu deneyin amaci; d.a. snt motorun sabit kayiplarini bulmaktir.
4.2.2. Deneyin Yaply
Bu deneyde yine bir nceki deneydeki (4.1) deney seti, baglama semasi, l aletleri
ve baslangi ayarlari kullanilmaktadir. Fark; dinamometre (Iren makinasi) mekanik
olarak FH50 makinasindan ayrilir ve 30V ile beslenen Iren sargisi devre disi birakilir.
Sisteme enerji verildikten sonra motor u gerilimi 110V`a getirilip, endvi
(yolverme) reostasi konumundan yavas yavas siIira gtrlerek motora yolverilip
motorun 1800 rpm`de dnmesi temin edilir.
26
Motor bir sre alistiktan sonra u gerilimi, endvi akimi ve uyarma akimi
kaydedilir.
lmler: Endvi akimi I
a
........mA
U gerilimi V........V
Uyarma akimi I
I
........mA
Endvi gc P
a
VI
a
Uyarma (bakir) kaybi P
cuI
VI
I
Bu iki gcn toplami, motorun bosta alismada kaynaktan ekilen gc (P
0
)
verecektir.
P I R
cua a a
=
2
Bosta alismadaki Endvi bakir kaybi hesaplandiktan sonra, demir kayiplari ihmal
edilirse, geriye kalan kayip g srtnme ve vantilasyonda (P
stv
) harcanmistir;
P P P
stv a cua
=
Bosta alismadaki g dengesi ise;
P P P P
cua cuI stv 0
= + +
olur.
4.2.3. Hesaplamalar
Bosta alisan snt motor iin g dengesi bagintisindaki bilesenleri hesaplayiniz.
4.3. Seri Motorun Dy Karakteristigi
4.3.1. Ama
Bu deneyin amaci; d.a. seri motor taraIindan retilen moment, verim, ikis gc ve
hiz arasindaki iliskiyi ortaya koymaktir.
4.3.2. Deneyin Yaply
Deneyde yine ayni dzenek ve makina kullanilacak olup, bu kez FH50 makinasi
27
Sekil 4.2 deki gibi seri olarak baglanilacaktir.
110V
I
a
30V -
Moment
Kontrolu
iin aki m
kaynagi
MOTOR
D NAM
OFREN
V
A

E F I K
A A
B B
R
yv
Sekil 4.2 Seri motorun ykte alistirilmasi
Baslangi ayarlari deney 4.1 ile aynidir. R
yv
nin en byk degerine getirilmesi
unutulmamalidir. Motor besleme gerilimi 110V`a ayarlanir ve deney sresince bu
degerde sabit tutulur.
Dinamo Irenin moment kontrolu bir miktar arttildiktan sonra, R
yv
yavas yavas
azaltilarak motora yol verilir. Seri motorun yksz alistirilmasi durumunda devir
sayisinin sonsuza gidecegi ve makinanin zarar grecegi unutulmamalidir. Gerektigi
durumda mildeki Iren momenti arttirilarak devir sayisinin 3000 rpm`nin zerine
ikmamasi saglanmalidir.
Motor miline uygulanan Iren momenti moment kontrolu ile kademe kademe arttirilir
ve herbir adimdaki moment, hiz, akim ve gerilimler okunup Tablo 4.2 olusturulur.
Deney esnasinda endvi akimini len ampermetre ve moment l aletinin uygun
kademede olduguna dikkat edilmelidir. Deney esnasinda nominal degerler
asilmamalidir.
Devre enerjisiz birakildiktan sonra seri uyarma sargisi direnci (R
s
), seri sargi ulari
(EF) arasina baglanan bir ohmmetre ile llr.
R
s
............O
28
Tablo 4.2 Seri motorun dis karakteristigine iliskin gzlem tablosu
Moment; M
|Nm|
Hiz; n
|d/dak|
I
a
|A|
I
I
|A|
U Gerilimi;V
|V|
P
cua
|W|
P
cuI
|W|
P
1
|W|
P
2
|W|
Verim;
q
Burada alan sargisinin jul kaybi;
P I R
cuI a s
=
2
bagintisi ile hesaplanacaktir. Diger hesaplamalar 4.1.3 bahsindekilere benzerdir.
4.3.3. izilecek Grafikler
Endvi akimi, verim ve hizin momente gre degisimlerini iziniz.
4.4. Cevaplandrlacak Sorular
1) D.A. snt motorda artan yk momenti ile devir sayisi azalirken, belirli bir moment
degerinden sonra devir sayisinin artmasinin sebebi nedir (deneyde karsilasildi ise
yanitlanacak)?
2) Elde edilen dis karakteristikler (n-M diyagramlari) itibari ile snt ve seri
motorlarin hangi kullanim alanlari iin uygun olabileceklerini belirtiniz.
29
5. ASENKRON MOTOR DENEYLER
5.1. Sincap Kafesli Asenkron Makinann Eydeger Devre Parametrelerinin
Belirlenmesi
5.1.1. Ama
Bu deneyin amaci; sincap kaIesli asenkron makinanin perIormans hesaplarinda
kullandigimiz yaklasik esdeger devredeki parametrelerin deneysel olarak
belirlenmesidir. Bu parametrelerin belirlenmesi ile makinanin esitli isletme
sartlarindaki analizi/simulasyonu yapilabilir olacaktir.
5.1.2. Giriy
Asenkron makina parametrelerinin bulunmasi iin makina motor olarak alistirilip,
yapilacak bosta alisma deneyinden esdeger devre parametrelerinden R
Ie
ve X
m
,
yapilacak kisa devre deneyinden ise R
k
ve X
k
(yaklasik olarak R
1
, R
`
2
, X
1o
, X
`
2o
)
bulunacaktir.
Esdeger devre parametrelerinin belirlenmesi TQ marka deney seti kullanilacak olup,
prensip itibari ile Sekil 5.1`deki baglama semasi kullanilacaktir.
5.2. Boyta alyma Deneyi
Motora yksz yolverip asagidaki lmleri yapiniz:
V
10
:
I
10
:
P
10
:
Bu lmler ile yaklasik esdeger devre parametrelerinden R
Ie
ve X
m
i hesaplayiniz.
30
Sekil 5.1 Asenkron motorun bosta alisma ve kisadevre deneylerine iliskin baglama semasi
5.3. Ksa Devre / Kilitli Rotor Deneyi
Baglanti semasi Sekil 5.1b`deki gibidir. Bu deneyde asenkron motor oto-traIo
zerinden beslenilecektir. Dikkat edilmelidir ki, V
1k
V
1n
dir. Motor rotoru disk
Iren ile bloke edildikten sonra, sisteme enerji verilerek, oto-traIo ikis gerilimi V
1k
degerine gelene kadar arttirilir. V
1k
; rotor bloke iken stator sargilarindan nominal
akim akitan akimdir. Deneye baslarken oto-traIo ayar kolunun minimumda olmasina
dikkat ediniz, zira kisa devre deneyi nominal gerilmden ok daha kk bir gerilimde
icra edilmektedir. Aksi halde makine sargilarini tahrip edebilecek byklkte
akimlara maruz kalinabilinir.
Deneyde asagidaki lmleri aliniz:
V
1k
: , I
1k
I
1n
:
P
1k
:
31
Bu lmler ile yaklasik esdeger devre parametrelerinden R
k
ve X
k
yi hesaplayiniz.
Ayrica R
1
~ R`
2
~ R
k
/ 2 , X
1o
~ X`
2o
~ X
k
/ 2 kabulu ile, R
1
, R`
2
, X
1o
, X`
2o
` yi da
hesaplayiniz.
5.4. Rotoru Sargl Asenkron Motorun Dy Karakteristigi
5.4.1. Ama
Bu deneyde ama; motor devir sayisinin motor milindeki yk momentine bagli olarak
incelenmesidir. Motor yklendike diger degiskenler de degismektedir. Bu nedenle
deneyde yk momenti ile stator sargi akimi, motor ikis gc, g Iaktr ve verimi
arasindaki iliski de arastirilacaktir.
5.4.2. Deneyin yaply
Bu deney FH2 Test dzenegi ile yapilacaktir. Motor (FH100 makinasi) sebekeye
Sekil 5.1b dekine benzer olarak baglanir. Stator ve rotor baglantilari Sekil 5.2`deki
gibi dzenlenip, motor miline yk momentini teskil etmek iin, 4. Deneydeki gibi
dinamo-Iren baglanir.
Rotor yolverme direnci en byk konumuna alindiktan sonra, sisteme enerji verilir.
Yavas yavas yolverme direnci (starter) minimuma getirilerek yolverme islemi
tamamlanir. Motor, dinamo-Iren ile kademe kademe yklenerek Tablo 5.1 deki
lmler alinir. Yklemede nominal degerleri asmayiniz.
Sekil 5.2 Rororu sargili asenkron motor sargilarinin baglantisi
32
Dsk momentte bir vatmetredeki sapma ters olabilir, bu durumda baglanti ters
evrilmeli (akim veya gerilim sargisi) veya negatiI olarak okunmalidir.
Deneyden alinan sonular ve deney sonunda yapilacak hesaplamalar ile ayni graIik
zerine, n, I
1
, P
1
, P
2
, S, Q, Cos, q parametrelerinin yk momentine (M) gre
degisimlerini iziniz. Hesaplamalar iin asenkron makinalar kitapigina bakilabilir.
Tablo 5.1 Asenkron motorun dis karakteristik deneyi iin gzlem tablosu
M
Nm]
N
rpm]
I
1
A]
P
1
W]
V
1
V]
S
VA]
Q
Var]
Cos
0
0,10
0,20
0,30
0,40
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
1,10
1,20
1,30
1,40
5.5. Cevaplandrlacak Sorular
1. Artan yk momenti ile g Iaktrnn degismesinin nedeni nedir?
2. Bosta alisma deneyinden demir aisini hesapayiniz. Demir aisi ile demir kaybi
arasindaki iliskiyi gsteriniz.
3. Motor artan gerilim nedeni ile doyuma giderse, g Iaktr iin neler
sylenilebilir?
4. Uygulanan gerilimin eIektiI degeri sabit kalip, Irekansi azalsa makinada hangi
parametreler nasil degisir?
5. Asenkron motorlarin yuksek kaymada alistirlmasinin arzulanmamasinin nedeni
nedir?
33
6. SENKRON MAKNA DENEYLER
6.1. Senkron Generatr Deneyleri
Deneylerde kullanilacak baglama semasi asagida verilmistir (Sekil 1)
Sekil 6.1 Iazli bir senkron generatrn karakteristiklerinin ikartilmasi iin baglama semasi
6.2. Tahrik Motoruna Yolverilmesi
Deneyde tahrik motoru olarak serbest uyartimli bir DA Motoru kullanilmistir.
Motora yolverilmeden nce | magnetik akisi olusturulmalidir. Bu nedenle, btn
anahtarlar aik iken, 0-220 V ayarli gerilim kaynagi olan uyarma besleme kaynagi (0-
220V DC EXCITATION) varyagi 0 konumuna alinir ve S1 kapatilir. Motorun
uyarma reostasi en kk konumuna alinip uyarma varyagi ile uyarma gerilimi 130 V
34
a ayarlanilir. Daha sonra endvi besleme kaynagini (DC SUPPLY) 220V `a
ayarlayiniz. R
yv
(STARTER) yolverme reostasini saat ynnde evirerek, degerini
klterek tahrik motoruna yolveriniz. R
Im
; motor ikaz reostasini ayarlayarak devir
sayisini senkron generatrn senkron devir sayisi olan 1500 dev/dak a getiriniz.
Deneyler esnasinda devir sayisinda olabilecek degisiklikleri R
Im
reostasini
ayarlayarak dzeltiniz.
6.2.1. Senkron Generatrn Boyta alyma Karakteristigi
n n sabit I sartlarinda E I I
s I I
= = = = , ( )
1
0
iliskisinin elde edilmesidir. Ama; senkron generatrn bostaki miknatislanma
egrisinin elde edilmesidir. R
Ig
reostasi en byk konuma alindiktan sonra, S3 anahtari
kapatilir. R
Ig
reostasinin degeri azaltilarak, uyarma akimi I
I
; 0 dan I
In
ye kadar
arttirip ikis egrisi iin alinan degerler gzlem tablosuna (Tablo 6.1) kaydedilir. Daha
sonra I
I
; I
In
dan 0 a kadar azaltilarak (R
Ig
ayarlanilarak) dns egrisi iin degerler
alinir ve gzlem tablosuna kaydedilir. ikis egrisinin elde edilmesinde uyarma akimi
hep arttirma ynnde degistirilmeli, dns egrisinin elde edilmesi iin ise uyarma
akimi hep azalma ynnde degistirilmeli, geri dns yapilmamalidir. aksi
karakteristik uygun sekilde elde edilemez.
Tablo 6.1 Bosta alisma karakteristigi iin gzlem tablosu
ikis Egrisi Dns Egrisi
I
I
(A) E
I
(V) I
I
(A) E
I
(V)
0 8
.. ..
.. ..
.. ..
.. ..
.. ..
8 0
Alinan degerler (ikis ve dns degerleri) ayni graIik zerine izilerek, bosta alisma
karakteristigi elde edilir.
35
6.2.2. Senkron Generatrn Dy Karakteristikleri
n n sabit Cos sabit I I sartlarinda V I I
s I Io
= = = = = , , ( )
1 1
iliskisinin elde edilmesidir. Dis karakteristik deneyinin yapilmasinin amaci; esitli
yk akimi degerlerinde, Iarkli g Iaktrleri iin (1; omik, 0; endktiI, 0; kapasitiI),
senkron generatrn terminal geriliminin degisimini arastirmaktir. Bylelikle endvi
reaksiyonu ve gerilim dsm hakkinda bilgi edinilmis olunur.
Deneyde yk olarak 4` er kademeli omik, endktiI ve kapasitiI yk bankalari
kullanilacaktir. nce makina yksz iken (S4-6 aik), S3 kapatilip R
Ig
ayarlanilarak,
Iaz-ntr gerilimi 127 V a getirilir. Bu degeri saglayan I
I
degeri I
I0
dir. Daha sonra
S4` n kademeleri kapatilarak makina adim adim omik olarak yklenir. Her ykleme
adiminda devir sayisinin 1500 dev/dak` da sabit kalmasi saglanilmalidir. Herbir
yklenme degerinde V
1
ve I
1
okunup gzlem tablosuna kaydedilir. Deney, omik
ykn 4 kademesi de devreye alindiktan sonra (omik yk iin) tamamlanilmis olunur.
S4` n kademeleri aildiktan sonra (OFF), saI endktiI (S5 in kademeleri) ve saI
kapasitiI (S5` in kademeleri ailip, S6` nin kademeleri kapatilarak) yklenme iin
deney tekrarlanilarak Tablo 6.2 doldurulur.
Tablo 6.2 Dis karakteristik iin gzlem tablosu
Omik Yklenme KapasitiI Yklenme
V
1
(V) I
1
(A) V
1
(V) I
1
(A)
127 0 127 0
EndktiI Yklenme
V
1
(V) I
1
(A)
127 0
36
Tablo 6.2 deki okumalar ile, V
1
I(I
1
) teskil edecek sekilde 3 ayri (omik, endktiI ve
kapasitiI yklenme) dis karakteristik egrisi ayni graIik zerine izilir.
6.2.3. Senkron Generatrn Ayar Karakteristikleri
Normal devir sayisinda sabit bir hiz ile tahrik edilen senkron generatrn, sabit cos
de ve degisik yk akimlarinda terminal gerilimini nominal degerinde sabit tutmak
iin yk akimi ile uyarma akimi arasindaki bagintiyi veren egriye ayar karakteristigi
denir.
Omik, endktiI ve kapasitiI yk hallerine karsilik gelen bir ok cos 'ler
bulunabileceginden sonsuz sayida ayar karakteristikleri olabilirsede, deneyde sadece
cos1 omik, cos0 endktiI ve cos0 kapasitiI alisma sartlari
degerlendirilecektir. Su halde deney:
n n sabit
s
= = , ) Cos sabit ve V V sabit sartlarinda I I(I
1 1n I 1

iIadeleri ile zetlenilebilir.

Deneyde; senkron generatrn esitli yk sartlarinda endvi reaksiyonunun etkilerini
ve gerilim dsmlerini telaIi etmek iin uyarma sargisindan gemesi gereken akimin
bulunmasi hedeIlenmektedir.
Dis karakteristik deneyinde oldugu gibi, nce S3 kapatilip R
Ig
reostasi ayarlanilarak
bosta alismada 1 Iaz terminal gerilimi 127 V`a getirilir. Sonra, senkron generatr
sirasiyla omik (S4 kademeleri kapatilarak), saI endktiI (S4 ailip, S5 kademeleri
kapatilarak) ve saI kapasitiI (S5 ailip, S6 kademeleri kapatilarak) ykler iin
kademe kademe yklenilir. Her yklenme degerinde n
s
1500 dev/dak da sabit
tutularak 1 Iaz terminal gerilimini 127 V a getiren I
I
akimi tespit edilerek Tablo
6.3 doldurulur.
37
Tablo 6.3 Dis karakteristik iin gzlem tablosu
Omik Yklenme KapasitiI Yklenme
I
1
(A) I
I
(A) I
1
(A) I
I
(A)
0 .. 0 ..
EndktiI Yklenme
I
1
(A) I
I
(A)
0 ..
6.3. Senkron Motor Deneyleri
(a)
(b)
S0
Sekil 6.2 a) Rotoru sargili asenkron makina rotorunun yuvarlak rotorlu senkron makina uyarma
sargisina dnstrlmesi, b) Senkron motorun V egrileri deneyi iin baglama semasi
6.3.1. Senkron motora yolverme
R
yv
nin maksimumda, R
Im
nin minimumda olmasini sagladiktan sonra, S0 ve S1
kapatilarak sistemin 1500 rpm de (n
s
) dnmesi saglanilir (Gerekirse besleme
38
gerilimi veya R
Im
reostasi ayarlanilir). R
Ism
nin degeri ve tahrik momentinde hassas
ayarlar yapilip, senkronizasyon kosullari saglandiktan sonra S2 anahtari kapatilarak
senkron makina sebekeye paralel hale getirilir (Senkronizasyon kosullari iin EM2
Senkron Makinalar Kitapigina bakiniz). Bylelikle senkron motora yolverilmis
olunur.
6.3.2. Senkron motorun V egrileri
Bu deney;
n n sabit
s
= = , ) P sabit ve V V sabit, sartlarinda I I(I
1 1n 1 I 2
nin incelenmesi anlamina gelir.
Motor sebekeye senkronlandiktan sonra, yolverici tahrik dzeni (D.A. Snt motor)
S0 anahtari ailarak devre disi birakilir. Artik motor kendi basina senkron hizda
dnmektedir. P
2
; ikis gcn sabit tutmak iin motor milindeki dinamo-Irenin
momenti sabit tutulacaktir. Ayarlanilan her yk momenti iin I
1
akiminin I
I
akimina
bagli olarak degisimi Tablo 6.4`e kaydedilecektir. Elde edilen lmler ile I
1
I(I
I
)
egrileri ayni diyagram zerine izilip V egrileri elde edilecektir. V egrileri senkron
makinanin esitli yklenme durumlarindaki kararli alisma araliklarini vermektedir.
Tablo 6.4 Senkron motorun V egrileri deneyi iin gzlem tablosu
I
I
|A|
M0,10Nm
iken
I
1
|A|
M0,15Nm
iken
I
1
|A|
M0,20Nm
iken
I
1
|A|
M0,25Nm
iken
I
1
|A|
39
6.4. Senkron Makina Deneyleri ile lgili Cevaplandrlacak Sorular
1. Yk arttika cos1` e karsilik gelen minimum noktalari niin saga dogru
kaymaktadir? Yani etkin g arttika omik alisma iin neden daha Iazla uyarma
akimina ihtiya vardir?
2. Senkron motor belirli bir sebeke geriliminde omik olarak alisirken, herhangi bir
sebeple sebeke gerilimi dsse, veya artsa, aktiI ve reaktiI glerde ne gibi degismeler
olur?
3. V karakteristigini ikarttiginiz senkron motorun asenkron olarak nasil yol
alabilecegini izah ediniz.
4. Bosta alisma deneyinde u gerilimi artisinin uyarma akiminin belirli bir
degerinden sonra azalmasinin sebebi nedir?
5. V~E hali senkron generatrn hangi yk durumuna tekabl eder? Sebebini Iazr
diyagramlari kullanarak aiklayiniz.
6. KapasitiI ykte, uyarma akiminin siIira dsmesine ragmen kutuplarinda
okudugumuz gerilim iin gerekli amper sarim nasil saglanir?
Kaynaklar
( 1 . BODUROGLU, T., "Elektrik Makinalari Deneyleri", I.T.. Ktphanesi
Sayi 1255, Istanbul, 1983