Hyrje

"Prkthimi sht nj veprimtari psiko-gjuhsore e ushtruar nga dikush me goj apo me shkrim pr t vendosur midis bashksish a individsh q nuk flasin t njjtn gjuh dhe q duan t komunikojn me njri tjetrin. N rasitn e prkthimit letrar kjo veprimtari ka nj rezonanc estetike"1. Pra, prkthimi si dukuri lind nga nevoja pr t kuptuar dhe pr t njohur njri tjetrin pa dallim kombi dhe gjuhe, duke na lidhur drejtprdrejt me do autor dhe do lloj teksti apo studimi t cilin na ofrojn dijetar t t gjitha kohrave. Prkthimi shte fryt i nj pasioni, sepse prkthimi i nj vepre letrare, si prkufizim, sht nj akt dashurie. Pra, prthyesi e lexon tekstin, e plqen at dhe vendos ta prkthej, duke mos iu trembur puns s madhe q e pret n vijim. Lirisht mund t themi se pr ta prkthyer nj vepr duhet ta duam at, bashk me t edhe frymn e autorit dhe ideologjit e tij, domethn ekziston doher nj ngjajshmri dhe nj simpati e prkthyesit ndaj autorit. Prkthimi fillimisht lindi si nevoj e prkthimeve t teksteve fetare t cilat ishte e nevojshme t prkthehen fjal pr fjale, mundsisht me ndryshime minimale, pr shkak se ruhej prmbajtja origjinale me fanatizm t madh meqense fjala e Zotit ose e shenjtorve ishte e pa prkthyeshme. M pas lindi nevoja e prkthimeve t teksteve letrare. Prkthyesit e teksteve letrare u shamgeshin prkthimeve fjal pr fjale, ata mbshteteshin tek prkthimi i prshtatjes s lir. Prkrahsit e ides s prkthimit t lir shkuan deri n at pik saq i ndryshuan tekstet duke i pasuruar, shkurtuar, por gjithmon duke qndruar n frymn e autorit. Nprmjet analizs t ciln do ta paraqesim do t mundohemi t shohim punn t ciln ka br autori gjat prkthimit, duke prfshir ktu ndryshimet, devijimet, prshtatjet qoft edhe ndikimin e autorit n veprn n trsi.

Edmond Tupja, Kshillat e nj prkthyesi t ri, fq 12, Onufri, Tiran, 2007

Prmbajtja e veprs Makbethi

"Makbethi" sht nj ndr tragjedit m t prsosura nga ana artistike. Si thot edhe vet Noli "Asnj vepr tjetr, teatrale nuk prmbledh n nj vend aq t ngusht nj gjm aq t madhe prej ngjarjesh tronditse dhe ngjethse sa Makbeth, tragjedia m e tmerruar q ka dal nga penda demokratike e Shekspirit". Vepra sht shkruar rreth viteve 1905-1910. Ngjarja zhvillohet n Skoci n shekullin XI. Makbethi dhe Bankua jan krer ushtarak skocez t cilt kthehen fitimtar nga lufta kundr norvegjezve, ku takohen me tre motrat magjistare. Kto i parathon Makbethit se do t bhet mbret dhe t dytit se do t bhet kryeprind mbretrish. N zemrn e Makbethit ndizet lakmia pr t sunduar, ambicia pr tu ngjitur n fron. Zonja Makbeth ja forcon lakmin duke e nxitur t vras mbretin kur ata ishin mysafir n kshtjelln e tij. Pas shum lkundjesh Makbethi e kryen vrasjen dhe bhet mbret. Pas kryerjes s krimeve t nj pas njshme ai bhet nj tiran mizor e kriminel. Zonja Makbeth e tronditur keq nga krimet q ka kryer bashk me t shoqin smuret dhe vdes. Mbas nj dyluftimi me Makdafin vdes edhe Makbethi. Si t gjitha veprat e Shekspirit edhe Makbethi karakterizohet pr shumllojshmrin e tipeve, situatave, personazheve, mjediseve shoqrore etj. Kjo begati e imagjinats, tempi i shpejt i veprimit, forca e pasioneve t papritura dhe tensionimi i personazheve t caktuara, jan tipike pr epokn e Rilindjes. Mirpo te Shekspiri kto i jan nnshtruar nj ligjshmrie t prkryer t harmonis s brendshme. Shekspiri sht shum origjinal pr sa i prket prdorimit t gjuhs. Begatia e jashtzakonshme e gjuhs s prdorur nuk qndron vetm n numrin tejet t madh t fjalve dhe t shprehjeve, por edhe n llojllojshmrin e nuancave shprehse. N veprat e tij gjejm nj shumsi shprehjesh, proverbash dhe fragmentesh t kngve popullore. Makbethi sht ndr veprat m dramatike t Shekspirit e t letrsis botrore. Ajo dallohet pr ndrtimin mjeshtror, pr skenat e shumta prekse, pr thellsin e analizs psikologjike dhe krijimin e madhrishm t karaktereve, por nga ana tjetr sht m e lehta pr tu kuptuar. Zhvillimi i subjektit sht aq i qart dhe natyral, aksioni rrjedh dhe rritet derisa arrin 2

kulminacionin me nj shpejtsi pothuajse klasike. Sfid e vrtet do t ishte t gjenden dy aktor t klasit t par t cilt do ti interpretonin bashk rolet e Makbethit dhe t zonjs Makbeth, ather kjo tragjedi do t shijohej plotsisht.

Fan S. Noli dhe Shekspiri

Uilliam Shekspiri, shkrimtari i madh anglez i shekullit XVI - XVII, mbrriti pr her t par n Shqipri n shekullin e XX i prkthyer nga Fan S. Noli. Shekspiri ishte nj vizitor i vonuar n Shqiperi. N vende t tjera kishte shekuj q kishte hyr, diku duke i mrekulluar lexuesit e tij t rinj diku pa buj e ndonj rast i vrsulur nga kritikat e rrepta. Noli pr her t par u njoh me veprat e Shekspirit q n moshn 15 vjeare kur iu dha rasti q ti lexonte. Q ather Shekspiri u b pika kryesore e referimit pr gjith jetn e tij, pr t kuptuar veten dhe pr t prcaktuar identitetin e personalitet t autorit. Aq shum sa prfitoi Noli nga Shekspiri mund t themi, po aq, i dhuroi Noli autorit anglez. Kritik t mdhej anglez dhe botror e ranguan Nolin ndr prkthyesit m t sukseshm t Shekspirit, po t mos kishte qen Noli kush e di sa do t ishte vonuar Shekspiri pr t ardhur n Shqipri. Dihet se edhe Faik Konica e nisi punn e prkthimeve t veprave t Shekspirit por m von hoqi dor. E dim shum mir se Noli ishte njohs i shum gjuhve t huaja ai prktheu vepra si: Othello, Makbeth, Hamleti, Jul Cesarin nga Shekspiri, Don Kishotin e Manes nga Miguel de Servantes, dramat e Ipsenit, Armiku i popullit dhe Zonja Ingra e Ostrotit, Rubairat e Omer Kajamit, etj. Gjat prkthimit t ktyre veprave Noli jo vetm q ndrhyri por edhe i ndryshoi ato duke ua shtembruar konceptet dhe pikpamjet, shpeshher ndrhynte edhe n karakteristikat e personazheve. Me t gjitha pozitivitetet dhe negativitetet pr vlersimet e prkthimeve t tij Noli prap ka meritn e nj mjeshti - prkthyesi. Pr sa u prket veprave t Shekspirit Noli qndron n zgjedhjen e veant t veprave t tij, ai paraplqeu tragjedit. Kjo nuk ishte nj zgjedhje e rastit, ai kishte vendosur t prkthej disa nga veprat m t vshtira, por edhe m kuptimplote, m prfaqsuese t gjenis Shekspiriane. N zgjedhjen q bri Noli duhet t ken influencuar edhe konsiderata t tjera, sidomos synimi pr t 3

proektuar veprn e Shekspirit n bashkohsi. Ky fakt na shtyn t mendojm se ai bri zgjedhjen e paraplqyer jo vetm pr t treguar se thoshte Shekspiri pr kohn e tij, pr historin angleze por edhe pr botn shqiptare. Kto gjra na i tregojn qart "introduktat" e Nolit t vendosura si parathnie t librave me t cilt ai sqaroi tragjedin Shekspiriane shqiptarve. Noli prcolli nj mesazh t dyfisht duke sqaruar vlerat e veprave t Shekspirit t cilat i pasqyroi me problemet dhe historin e Shqipris.

Analiz mbi prkthimin e veprs Makbeth

N intoduktn e Makbethit Noli nxjerr disa msime t rndsishme jo vetm pr t kuptuar historin e Skocis dhe Anglis, por m shum pr t ndriuar disa aspekte t historis son kombtare. Tragjedin Makbethi Noli e paraqet n tre momente kryesore: s pari, ai pasqyron fitoret e prgjakshme n Skoci prmes t cilave Makbethi uzurpon fronin mbretror "Me kryengritje t brendshme, me tradhtira me terrorizma gjakderdhse dhe me ndrhyrje ushtrish t huaja, vazhdoi histora e Skotlands gjer sa kjo mbretri u zhduk dhe hyri prfundimisht nn zgjedhn e Irlands, nn t ciln ndodhet edhe sot. Ironia tragjike q ve kapakun ksaj tragjedie, sht se Malkomi, i cili zapton fronin e Skotlands me nj ushtrin Ingleze, sallutohet prej paris dhe prej popullit liberator"2. Nuk ka dyshim q kt skenar Noli e paralelizon me at q ndodhi n Shqipri kur Zogu prmbysi qeverin demokratike me ndihmn e ushtris shoviniste serbe dhe bjellogardiste dhe u shpall mbret. S dyti, Noli mendon se Shekspiri me kuptimin q ka futur n Makbethin, e kundrshton filozofin politike t Makiavelit q e quante metod t sukseshme pr do sundimtar kujdesin q do popull tia ket frikn por jo dashurin. Dhe s fundmi duke folur pr kt tragjedi prkthyesi zbrthen n mnyr t thell psikologjin e krijimit e cila rrjedh nga ambiciet egoiste t pashfrenuara. Duke lexuar nj introdukt t till t pasqyruar me paralelizma nga historia jon do lexues shqiptar e sheh veprn dhe autorin me nj pikpamje tjetr prandaj parathnia e Nolit ka ndikim t madh n prkthimin e veprave t Shekspirit. Duke par tematizmat t cilat Noli i ka zgjedhur dhe mnyrn se si i ka paralelizuar ato me ndodhit n historin ton, na ojn t

Fan S. Noli, Makbethi, fq. 8, Rilindja, Prishtin, 1968

dyshojm se ato jan t zjedhura m shum nga shkaku i prmbajtjes se sa nga ana artistike dhe vlerat letrare t tyre.

Analiza e pjess s monologut nga Zonja Makbeth

Monologu n fjal gjendet n aktin e par n skenn e pest. N monolog paraqitet momenti kur zonja Makbeth sht duke lexuar letrn t ciln ia ka drguar Makbethi ku i sqaron detalisht takimin e tij me magjistaret. Ajo menjher e kupton se ku do ti shpie profetsia. Megjithat ajo shum shpejt e kupton se Makbethi m shum do t dshironte t bhej mbret me merit se sa t luftonte pr fron, ajo e dinte se ai nuk e posedon natyrn e nj hipokriti. Ajo e pret me padurim arritjen e Makbethit q t mund ta bindi t bj t kundrtn. Duke marr parasysh edhe rrethanat se mbreti do t ishte prezent aty at nat zonja Makbeth nuk do ta humbas me asnj kusht mundsin. Ajo u prgjrohet shpirtrave t nats q t'ia venisin mshirn nga zemra e saj, q t mund t jet aq mizore sa t mund ta realizoj planin e saj. Makbethi vjen, ajo menjher fillon me do kusht ta bind at madje i ofron q ajo vet t kujdeset pr gjithka. Makbethi nuk ndjehet i gatshm dhe i premton se do ta diskutojn at shtje m von. Ndjenjat e zonjs Makbeth n kt monolog jan aq t ngjeshura sa q vetm nj aktore e shklqyer do t mund ti vinte n sken. Ajo ndjehet triumfuse nga parashikimi i magjistareve njkohsisht mundohet t bllokoj do ndjenj mshire pr krimin t ciln duhet ta kryej n kt moment ajo shndrrohet n nj prbindsh dhe le q egoizmi dhe ndjenja pr pushtet t mbizotroj mbi t. N letrn q ia shkruan Makbethi Zonjs s tij vrejm pjesn "They made themself air, into whitch they vanished" t ciln Noli e ka prkthyer "u-dukn dhe u-prpin n'er" pjes e cila me ndryshime morfologjike t shqipes s sotshme dhe m origjinale do t ishte "u shndrruan n ajr dhe u venitn". Gjithashtu hasim fjaln "hailed" e prkthyer n "salutuan" e cila sht fjal e huazuar nga gjuha frnge e cila n shqip do t ishte "prshndetn".

Letra n Anglisht:3 (reading) They met me in the day of success, and I have learned by the perfectest report they have more in them than mortal knowledge. When I burned in desire to question them further, they made themselves air, into which they vanished. Whiles I stood rapt in the wonder of it came missives from the king, who all-hailed me 'Thane of Cawdor,' by which title, before, these weird sisters saluted me, and referred me to the coming on of time with 'Hail, king that shalt be!' This have I thought good to deliver thee, my dearest partner of greatness, that thou mightst not lose the dues of rejoicing, by being ignorant of what greatness is promised thee. Lay it to thy heart, and farewell. Letra n Shqip: M hasn ditn e suksesit; dhe m dhan prova t sigurta q dija e tyre kaprcen fuqin njerzore: digjsha prej dshirs ti pyes m tutje, u-dukn dhe u-prpin ner. Kur po qndronja i habitur prej udis, arrin disa delegat t Mbretit, t cilt m sallutuan Than t Kodrit; me t cilin titull m kishin prshndoshur m par motrat magjistrica, kur m parlajmruan pr t nesrmen me brohorin: Gzuash, o mbret i pritm! Kt e quajta t mir t ta komunikonj, fort e dashur shoqe e madhris, se s duhet t humba pjesn q t prket prej kti gazi, dyke mos ditur madhri t sht profetsuar. Mbaj-e n zmr, dhe lamtumir. N pjesn kur fillon monologu i zonjs Makbeth vrejm se te Shekspiri sht 16 rrjeshta ndrsa te Noli 20, nuk sht ndonj ndryshim thelbsor vetm se Noli i ka ndar disa vargje n dy pjes t cilt kan ndikuar pak a shum n metrikn e vargjeve psh "2. What thou art promised. Yet do I fear thy nature;" kt varg Noli e ka ndar n dy pjes "2. Dhe do t bhesh mbret pas profetsis, 3. Po prap ndruhem prej natyrs sate," por kuptimi i ka ngelur i njjt. E
3

Letra n gjuhn e sotme angleze: The witches met me on the day of my victory in battle, and I have since learned that they have supernatural knowledge. When I tried desperately to question them further, they vanished into thin air. While I stood spellbound, messengers from the king arrived and greeted me as the thane of Cawdor, which is precisely how the weird sisters had saluted me before calling me the future king!' I thought I should tell you this news, my dearest partner in greatness, so that you could rejoice along with me about the greatness that is promised to us. Keep it secret, and farewell.

njjta gj ndodh edhe me rreshtin e tret. N prkthim gjithashtu vrejm bashkimin e pjess s dyt t rrjeshtit t 4 me rrjeshtin e 5 7. I math t bhsh do, s je pa ambicje pas ktij vargu t gjith vargjet e tjer n vijim devijojn nga origjinali n do varg vrehet intervenimi I prkthyesit jo me qllim dmtues mirpo me synimin pr ta rujatur muzikalitetin dhe rrjedhshmrin e vargjeve. N prkthimin e pjess gjithashtu vrehen shum fjal q n gjuhn e sotme standarde kan psuar ndyshime, duke mos i ln anash arkaizmat, folklorizmat dhe fjalt e huazuara t Nolit t cilat i hasim n t gjitha prkthimet e tij.
Monologu n anglisht4 Monologu n shqip

1. Glamis thou art, and Cawdor; and shalt be 2. What thou art promised. Yet do I fear thy nature; 3. It is too full o' th' milk of human kindness 4. To catch the nearest way: thou wouldst be great, 5. Art not without ambition, but without 6. The illness should attend it. What thou wouldst highly, 7. That wouldst thou holily; wouldst not play false, 8. And yet wouldst wrongly win. Thou'ldst have, great Glamis, 9. That which cries, Thus thou must do, if thou have it, 10. And that which rather thou dost fear to do, 11. Than wishest should be undone. Hie thee hither, 12. That I may pour my spirits in thine ear 13. And chastise with the valor of my tongue 14. All that impedes thee from the golden round, 15. Which fate and metaphysical aid doth seem 16. To have thee crowned withal.

1. Je Than i Glamsit e je Than i Kodrit; 2. Dhe do t bhesh mbret pas profetis. 3. Po prap ndruhem prej natyrs sate, 4. Se m a ke tepr plot me qumshtin 5. E zmr-butsis njerzore, 6. Dhe kjo s e kap dot udhn m t shpejtme. 7. I math t bhsh do, s je pa ambicje 8. Po ligsin q e prcjell se ke; 9. At q e do me zjarr, e do me shnjtri; 10. S lot shtrmbr, po e do fitimin e padrejt; 11. T duhet zri q brtet, o Glams i math: 12. Kshtu do br, posa do ta kesh! 13. S duhet t ndruhesh t a mbrosh 14. At q sdo ta lsh t pambaruar. 15. Ktu pra eja t t derth n vesh 16. Kurajn time dhe t kamikonj 17. Prjashta shpirtit tnt me gjuh t ashpr 18. do gj q t ndalon qarku i art 19. Ku fati dhe magjia profetike 20. T duan me kuror mbretrore.

4Monologu

n gjuhn e sotme angleze: (she looks up from the letter) You are thane of Glamis and Cawdor, and youre going to be king, just like you were promised.But I worry about whether or not you have what it takes to seize the crown. You are too full of the milk of human kindness to strike aggressively at your first opportunity. You want to be powerful, and you dont lack ambition, but you dont have the mean streak that these things call for. The things you want to do, you want to do like a good man. You dont want to cheat, yet you want what doesnt belong to you. Theres something you want, but youre afraid to do what you need to do to get it. You want it to be done for you. Hurry home so I can persuade you and talk you out of whatevers keeping you from going after the crown. After all, fate and witchcraft both seem to want you to be king.

Prfundimi
N baz t analizave t lartprmendura mund lirisht t themi se Noli prgjithsisht ishte njohs i mir i teoris s prkthimit ai e studionte shum thellsisht psikologjin e autorit dhe mundohej t mbetet n frymen e tij, mirpo n do prkthim t tij vrejm frymn noliane t ciln disa e marrin si mjeshtri e t tjert si t met t tijn. Kuptohet vshtirsit nuk vinin vetm nga Shekspiri, por edhe nga gjendja e gjuhs shqipe n at koh, e cila nuk ishte ndeshur ende me madhsi t tilla, si ato shekspiriane. Prve aftsive duhej edhe guxim i madh t hyj n botn e Shekspirit m nj gjuh q prher t par aktivizohej n nj eksperiment kaq t vshtir kulturoro artistik. Noli prktheu disa vepra t letrsis botrore n kohn kur letrsia shqiptare ishte shum e varfr pr nga prkthimet, mjeshtria e tij u vlersua tejmase dhe u rangua ndr prkthyesit m me vler t asaj kohe. Mirpo kjo nuk do t thot se nuk ka prkthyes shqiptar q jan po aq t mir sa Noli, ndoshta edhe m t mir, por q jan anonim ose nn hijen e Nolit.