REPUBLIKA E SHQIPRIS UNIVERSITETI I TIRANS FAKULTETI I HISTORIS DHE I FILOLOGJIS DEPARTAMENTI I GAZETARIS

Tem Kursi: Nga Noli tek Shn Noli,vshtrim i simboliks biblike ne poezit e tij.

Punoi: Lulzim Beshaj

Pranoi: Prof. Adem Jakllari

Tiran, Shkurt , 2013

Historia nuk njeh skllevr por mbretr! E dini..Superiort vdesin nga vdekje t pamerituara. J.Saramago,Perndia Dorace

I lindur n Ibrik-Tepe t Adrianopojs m 1882 Fan.S.Noi do t jet deri n fund t jets s

vet,nj nga zrat m qarkullues t mendimit dhe kulturs shqiptare t thuajse gjysm shekulli produktviteti t tij. Veprimtaria e tij sht poliedrike. Prijs dhe revolucionar politik ,prijs dhe revolucionar shpirtror,e mbitgjitha erudit. Kurba e tij luhatej m tepr nga dshtimet e shumta reale n arenn e politiks n jet,dhe nga suksesi i tij prej t paktave mendje moderne,q krkoni t shkundnin pluhurin prej anadollakeje t Shqipris. I dobt n krenari e krenar n dobsin e tij humane. Dialogues ndrkulturor. E pak nga pak kalvari I tij do t udhtonte drejt pelegrinazhit n tokn e papremtuar tanim. Orator,poet,prift. Akti i tij i par ishte lindja dhe rritja n shkrettirn e padijes atbtot t nj ideje ,bekimi i s cils ishte dnimi dhe prndjekja. Idealist , Noli tallazitet n shkulmet e pasqyrave t fjals,ku njra m shum se tjetra,secila e tregonte t ndryshm n forma e n thelb,poat. E Noli nuk harroi t dukej edhe n pasqyrn vulosse t poezis. Jo fort I lidhur me t personalisht,Ai do ta kishte gjithsesi nj nga armt e tij t preferuara n duelet ku jeta e vendosi.

Noli dhe simbolika biblike n poezit e tij. Fan Noli ,njihet jo vetm si prkthyes me introduktat e tij,por edhe si krijues origjinal . Njra nga fushat q ai lvroi ishte edhe poezia. Nuk shkruajti shum. Studiuest bien dakord n mas n mendimin se krijimtaria e tij poetike lidhet kryesisht me aktivitetin e tij vital. Larushia e tematikave sht sa e natyrs politike,autobiografike t rrethanave e satirike. N poezit e Nolit ndjehet prher dinamika e marshit,e n baz t ngjarjes q prshkruajn prcaktohet edhe toni edhe ritmi I tyre.Prej kndej kuptohet edhe destinimi I teksteve t tyre. Poezit e tij kan natyr pjesmarrse dhe jomungesore. Ideja zhvillohet npr etapa,prej nga

kuptojm se poezia e tij ka n baz nj ngjarje a ndodhi ku protagonistt mud t jen figura nga jeta reale apo t risemantizuara ka I japin poezis ngjyrn dialoguese. Shpesh poezit zhvillohen rreth nj figure brtham,e cila sht konceptuale ose nj figur ide. Jo rrallhher ndodh q kto figura t jen t tipit identifikues duke kuptuar me kt raportin personal q krijon poeti me kto figura. Shenjsimet vijn nga realiteti dhe ngjarjet konkrete. Pra gurra poetike e Nolit vjen e plot dhe e bollshme. Nj nga kto gurra vargje ushqyese sht edhe ajo biblike,dhe kjo jo krejt rastsisht.
1i

Prfaqsues I realizmit t shekullit t XIX ,t pasuruar me mjetet shprehse t arteve dhe t rrymave t tjera,Noli ishte nj ndr t part poet shqiptar , t cilt shfrytzonin motive folklorike dhe biblike si modele universale t krijimit t simboleve dhe t miteve vetjake. Prmendm m sipr se disa prej poezive t tij jan autobiografke. Ndrmendim ktu: Marshi I Kryqsimit, Shn Pjetri n mangall,si dhe gjith poezit e ciklit me figura dhe karaktere biblike. Kto poezi dallohen pr nga procedimi n to I diskurist biblik. Ato dallohen pr semantikn e tyre kryesisht t sforcuar. Q s vogli poetit I ishte kultivuar kultura pr Kishn dhe karakteret e saj biblik si ,Krishti, Moisiu ,Samsoni etj. I ati,Stilian Noli, nj fetar I shquar dhe psallt n korin e kishs e kish ushqyer t birin me dashuri pr muzikn dhe traditn byzantine t ksaj kishe.2 Por Noli nuk u mjaftua vetm prmendjen apo qoft edhe me risemantizimin poetic t ktyre personazheve. Duhet prmendur q jo pak poet t letrsis shqipe kan rrimarr n krijimet e tyre figura dhe karaktere biblike ,duke I shndrruar n simbole. Por Noli,nprmjet analogjis ,e shndrron atmosfern biblike n dobi personale. Ai qysh s vogli e identifikonte veten me heroin e tij moral dhe shpirtror,Krishtin. Ksisoj ,Ai shteron n rrafshin e situatave ndrlidhjen personale me psim-zhgnjimet ,duke na n t kuptojm raportin e kohs historike t heronjve t vet,n raport me at artistike me t ciln ai procedon n poezit e veta. Noli,ashtu si lakorja e fatit t heronjve t tij biblik,analogon me lakoren e fatit t vet personal.

Entrej ,Gertruda,S.F 1-2,1998,f.109 Elsie,R. n Historia e Letrsis Shqipe 1997,f.273

ii

Vargjet n t cilat poeti shprthen ,nuk jan vargje t zakonshme ,si nuk sht I zakonshm dhe fati I tij. Dhe kt fakt ,m tepr se histori ,ai e gjen n koht biblike n ngjarjet dhe personazhet e saj ,prej t cilave zbulohen disa t vrteta t prjetshme dhe universale. Nj gj e till del fare qart n vjershat Moisiu n Mal dhe Shn Pjetri n mangall. Poeti dhe lideri e gjejn veten te figura biblike e Moisiut. A nuk ishte edhe ai nj Moisi I Popullit t vet,t cilin,megjithse u mundua ta liroj , ashtu si prijsi I izraelitve ,dhe prap zoti e dnoi me mrgim t prjetshm ? Flet kshtu pr rolin e tij ,porn t njjtn koh profetizon pr veten ,kur parandjen se nuk do t kthehet kurr n atdhe. Kjo sht drama e madhe q e mundon liderin dhe poetin npr rrugt e mrgimit. Drama e Moisiut sht mesaduket , fati I tij I dhimbshm , q nuk do tI ndahet tr jetn.3 Dhe kjo vuajtje merr tonin e saj tragjik kur misioni prej patriarku t popullit kurorzohet me mosprmushje. N nj atmosfer n astet e para t saj n dukje t gzushme ,lexojm se : Ngjitet Malit t shkret Krye-Profeti trimi me flet, T bisedonj mePerndin Pr Palestin.4 Ktu Noli nuk e shprfaq veten poet me sensacione lirike. Ngjarja poetike merr karakter objektiv. Misionar dhe profet I popullit t vet,Ai ka kurajon e t przgjedhurit t ngjitet e t flas me Perndin. Kjo poezi ka si piknisje nj ngjarje reale historike. Pas kundr-revolucionit t Dhjetorit Fan.S.Noli u desh ta lr Shqiprin.5 Pas mohimit prej Jehovajt q I flet nga ret me z rrufeje: Kryeprofetit dita I ngryset Dhe shpirt-kputur prdhe prmbyset Me lot n sy,me zemr t ngrir I lyp mshir.6

3 4

Jorgaqi,N. Jeta e F.S.Nolit,vll.II ,Tiran 2005,f.97 Noli,F.S,vepra I ,Dudaj 2003,f.45 5 Kuteli,M.vshtrim panoramik,Albumi I ,Tiran 1943,ribotim Dudaj 2003,f.24 66 Noli,F.S,vepra I ,Dudaj 2003,f.45

Ktu akt veprimi I mparshm transformohet nga vullneti suprem dhe shpallet me ndalim kryengrits prej ktij t fundit. Saktsimi kuptimor I ksaj situate jepet prmes efektit t aksionit. E rishtaz poetilyp mshir. Lshimi misionar para vullnetit t eprm ,kaprthehet n harmonin e shprfaqjes s prgjigjes. Zbulesa e asaj q krkon vjen,megjithse jo si pritej. Shkall-shkall figura e Moisiut biblik ngrihet n symbol,pa anashkaluar mbindrtimin figurative t prezencave t tjera biblike ,si jan psh : toponimet biblike si Jeruzalemi,Betlehemi,toponime kto konkrete. Por ,nuk mungojn as figura abstrakte,reminishenca nga bota e prtejme. Ai ndodhet prher ne pagjendje,n tokn e askujt. Ktej ka dimrin,andej pranvern, Krkon Parajsn , vdes n skterrn, Ajme , sa vrer , sa keq e sa zor, Liberator !7 Gjeniu I Nolit paraqitet kshtu ma tepr centrifugal.8 Pra figura symbol e Moisiut nuk qndron m n kuadrin e dekorit. Ajo as zvendsohet as nnshtrohet nga providenca e lart. Ajo drgon mesazhin e tragjiks s Misionarit ,por duke triumfuar . Prej kndej kuptojm edhe njher karakterin qllimor t poezive t Nolit. Madje me idet,me figurat themelore,me mnyrn e artikulimit,vjershat e tij hyjn n sistemin e mendimit t tij kritik e ideologjik.9 A thua figura e Moisiut n kt prballje gozhdohet dhe moment artistik bhet statik? Jo.Ktu figura e Moisiut sht ngritur n nivelin e heroit t vetdijsuar pr flijimet ,pr gabimet,pr humbjet e idealet e paarritura. Dialogu me Jehovajn ka njmij kuptime npr t cilat lakohet fati i atij I dhn pr t tjert.10 Prjetimi I fuqishm I situats jashttekstore v n rrezik tekstin poetik. Noli e ka quajtur t nevojshm referimin tek situata jashttekstore sepse n baz t saj mund t shpjegohen dhe bhet I kuptueshm teksti poetik. N astin kur lexuesi prballet me tri rrafshet e rrokjes s tekstit( n rastin ton poetik): 7

Morale Rrokja semantike

Noli,F.S,vepra I ,Dudaj 2003,f.46

8 9

Pipa,A.Kritika Esse 1940-1944,Princi,Tiran 2006,f.88 Hamiti ,S.Studime Letrare ,A.Sh .A .K,libri 21,Prishtin 2003,f.337 10 Hamiti,S. Letrsia Moderne Shqipe,UET Press 2009,f.214

Rrokja ndjesore, ai ose e identifikon autorin me subjektin e referuar,ose prpiqet t gjej jasht situats tekstore konkretsin reale t ksaj sitate m par se ajo t shndrrohej n situat tekstore. Por kjo kundrvnie ( n dukje e padmshme) e implikon lexuesin jo n mnyrn e duhur,duke e br at t mendoj se ky tekst poetik sht duke kryer funksionin infrormues m par se t kryej funksionin e tij kryesor,at poetik. Kjo duhet kuptuar parallel me mendimin q Moisiu biblik I Nolit ngrihet dalngadal n rrafshin e nj figure symbol,sepse do simbol mbart n potenc nj tekst t fshehur.11

Teksti n kt vjersh nuk vjen si mashtrim semantik . Edhe procedeja me t iln Noli skalit portretet e heronjve prmban n thelb nj mozaik mjetesh me t cilat ai operon. Sepse :Ay krijoi poezin dinamike,t metaforave t forta,t rrepta...12 N kt rast lexuesit nuk I mbetet asnj vshtirsi pr identifikimine ktyre mjeteve stilistike. Por,Noli nuk shkruajti vetm nj poezi m simbolik dhe karaktere t marra nga bota biblike. Kto vjersha prbjn nj cikl t veant n krijimtarin e tij poetike e sidomos pr ngjyresn autobiografike q I prshkon ato. N kt cikl futen edhe vjershat Sh Pjetri n mangall,Marshi I kryqsimit, Marshi I Barabbajt,etj. Stilistikisht e ritmikisht,vargu nolian sht I rimuar dhe ritmik,tet dhjet,ose dymbdhjetrroksh,me dominim t katrens apo safikes. Kjo natyr stilistike u jep ktyre poezive ngjyresn e kumbimit duke krijuar iden e marshit. Ndodhit dhe zhvillimi ideor I poezive ,mblidhen e veprojn prreth figurs qndrore t Krishtit. Ai sht centrifuga ku zn rrnj rrfimet ,dhe ku aktort dhe veprimet I ln vendin njeri-tjetrit. Ai sht sa kalimtar aq edhe object qendror I ksaj bote. Ai sht vullneti fisnik I poetit,alteregoja e tij. I flijuar dhe shkas pr mohimin e tij prej atyre q e menduan n gjirin e tyre. Ai sht rrjedha vetvetiu e pandrprer dhe shtysa pr ta ndrprer kt rrjedh.

11 12

eliku,Florent,S.F nr,3-4,A.Sh. R.Sh,I.Gj-L,1991,f.37 Kuteli,M.po aty f.19

Ai nuk sht nj perndi I riardhur n vargje pr t ushqyer shpresn. Jo ,Ai risemantizohet n nj rrethan t re,t rimohimit t tij. Dhe ky mohim nis me shkaksin q I prngjet ides s prmbysur. Krishti zbret nga religjioziteti I tij duke ardhur nkt jet si transformim I vetes si hero me prmasa njerzore pr t dal prej andej rishtazi perndi. Dnimi vjen si modalitet I domosdoshm ,duke ndjekur jo rendin ndjesor m par se sa at logjik. Do t vrasim ,Jesu ,se t kemi Baba, Do t vrasim, Mesi , se t kemi Usta, Se ske dashur as jet as martes as para: Kryqsoje , Pilat, n Kalvar , Golgotha.13 N kt rast dnimi nuk sht personal ,por ai artikulohet prej korit(prmes vets s par shums t premrit vetor , Ne),duke na krijuar nj tjetr personazh,Turmn. Noli e para prgatit lexuaesin qysh se n vjershn Moisiu n Mal me dnimin e tij prej Jehovajt si :Skllev,bij skllevsh,duke e br kt poezi si prologun e gjith poezive me ligjrim biblik.Diskursi mohues vjen I sforcuar ,me ironi,duke nxjerr n pah sa m shum cilsit e Krishtit e q m pas t blasfemojn me to,dhe kjo blasfemi vjen si n ekstaz. Dhe ideja e dnimit dhe mohimit nuk sht e nj njeriu por e gjith luzms. Duke e zbritur Krishtin n cilsorin human,edhe dnimi I ides s tij sht m I mundshm pr tu realizuar. Krishti tanim sht skllavi I ideve t tij n t mir t njerzimit. Varreni , se me botn, me ne sshmbllen, Se na ndreq nga shtrmbrit , dhe kurr sna rren, Se e do vegjlin e tiran e urren: Kryqsoje, Pilat , n Kalvar , Golgotha.14 Por gjthsesi ai sht Figur e prveme Figur autoritet. Fan Noli prfshin n tekstin e poezive t ciklit simbolet e prgjithshme biblike,por pa I shkputur nga sistemi I marrdhnieve biblike.15Teksti poetik duket se n arakterin e vet intertekstual citon situata jashttekstore historike. Ai kalon nga kjo gjendje pr n organizimin e vet. Duke par n me imtsi n do katren t :Marshi I kryqsimit,gjakojm s tensioni mohimit krkon t gjej shtegu e realizimit pr t mbrritur n aktin e ekzekutimit. Turma urdhron. Dhe duke par n
13 14

Noli,F.S,poaty,f.56 Noli,F.S,poaty,f.56 15 eliku,Florent,S.F nr,3-4,A.Sh. R.Sh,I.Gj-L,1991,f.38

vargje,kuptojm se turma gjen arsyet e mbrame t ekzekutimit t ksaj rdhrese e cila nga dshir pr tu realizuar( si modalitet )kthehet n pohim nxits urdhror. Cilsort Baba,Mesi , Usta, jan shkaku I par por jo I fundit I ksaj dshir t kthyer n urdhr. Ai sht i flijuar pr njerzit,sht sakrific duke derivuar deri n dashuri sublime pr ta. Marshimi sht vetm I turms ,dhe nga ana tjetr kemi nj prani mungesore t plot t kundrveprimit t Krishtit. Mendoj se ktut nuk duhet t kuptojm ,se kjo qndres,dhe ky marshim antikrishtsh nuk duhet t shihet se :ideja e tij shoqrore nuk ka dhn rezultate t dobishme ,sht formuar.16 Pr mendimin ton ,e gjitha kjo qndron tek pritshmria poetike e realizimit t ksaj ideje,prmes reagimit pasiv ndaj ktij mohimi. E megjithse e gjitha kjo padyshim nuk duhet kuptuar jasht kontekstit personal me t ciln identifikohet Noli. Dhe ky identifikim bhet I plot: Vrajeni kryengritsin e Shenjtruar Si katil t mallkuar ,at ka krkuar, Se kujtoj q pa arm na ka pr t zgjuar Kryqsoje,Pilat,n Kalvar,Golgotha.17 Po t vrejm me kujdes procedimin n vargun e fundit,duke e prsritur at n fund t do katrene ,lind pyetja : Cili ekzekuton m s fundi urdhrin? Dhe ktu Noli nuk l shas pr dyshim ,nuk I l pritje lexuesit, ai prgjegjson Pilatin. Shteti. Institucioni perandorak. Dhe n kt rast turma entuziaste mbetet srisht e justifikuar. Kjo vjen vazhdn e ideve humane q Noli prfaqson. N kt poezi ,analogjia megjithse jo direkte , e simetron vetveten me ngjarjet politike pas rnies politike t Nolit si udhheqs I popullit. Gjakojm se Marshi I kryqsimit sht elegjia m e mir q poeti I ka br vetes pas kundr-revolucionit. Dhe ashtu si aktdnimi politik I Nolit,edhe akt-dnimi I Krishtit kalon n zbatim verbal t dnimit. Kjo si shkas I nj modaliteti ku folja q shpreh vendoset n fillim t do katrene. Poezia ngrihet mbi paradoksin logjik. Por marshet poetike biblike t nolit,t kujtojn iden materialiste t revolucionit. Kshtu marshet kan dinamikn e tyre. N kt dinamik gjendet edhe poezia tjetr Marshi I Barabbajt. Nj rrke e rrepat q zbret tatpjet m zhurm shurdhonjse,nj artileri e rnd fjash e shprehjesh ,nj frtym mallkimesh apokaliptike-ky sht Marshi I Barabbajt.18

16 17

Hamiti ,S.Studime Letrare ,A.Sh .A .K,libri 21,Prishtin 2003,f.229 Noli,F.S,poaty,f.56 18 Kuteli,M.po aty f.24

Kjo sht nj poezi q nga ana ritmike dhe figurative sht e ngjashme me poezin Marshi I Krishtit. Barabaj sht me cilsorin negativ Strnip I Kainit. Kshtu procedimi stilisti I prdorur nga poeti sht me pranvnie dhe kontratst. N suazn e sistemit ai I tjekkalon kufijt fragmentar t nj poezie,duke u br dominant n gjith sistemin . por pjes tjetr e antinomis simbolike dhe prmbajtsore sht edhe kontrasti : Krishti dhe Barabaj. Kjo flet jo pr organizim spontan por t ndrgjegjshm ,nga ana e Nolit t ktyre poezive. O strnip I Kainit ,tebdil si bari , Ti na shtyp e na shtrydh e ti gjakun na pi, Ti na there na grin e pr qejf na bn fli; O kokuth e lubi: Hosanna ,Baraba!19 Nuk duhet t lem pa prmendur huazimet gjuhsore t cilat Nolit I vijn n ndihm nga Turqishtja apo nga Persishtja pr t dhn cilsort m t mundshm negativ n figurn simbol t Barabajt si : I grryer, I zhyer , I vyer pr.(f.55) Pra antinomia e figurave simbol sht e plot n sistem. Bashkpjesmarrse n kt mes sht edhe ironia e cila n bashkveprim me antinomin e cilsorve simbolik jep paradoksin. Dhe ksilloj na dha kt vjersh me titull biblik e me simbole biblike,por me brendi satirikepolitike.20 E pr ta prmbyllur analizn ton n nj poezi poaq t rndsishme si : Shn Pjetri n mangall. Vjersha ka nj arkitektur specifike: nj hyrje dhe tri grupe simetrike ,sicili prej ktyre dyke prmbajtur akuzimin , mohimin , dhe satirn.21 Shn Pjetri kthehet ksisoj n simbolin e mohuesit, mbi mangall ai digjet tri her. Mendojm se kjo djekje e dors,mjekrrs dhe gjuhs flet pr prhumbjen e tij. Ai sht ndrgjegje vrar. Dhe po n prhumbje , mohon!

19 20

Noli,F.S,poaty,f.54 Kuteli,M.po aty f.24 21 Kuteli,M.po aty f.24

Prfundime: Figurat simbolike biblike vijn n poezin e Nolit ,si paradokse pr t arritur tensionin e veprimit. Sitautat jashttekstore duke u risemantizuar, pavarsisht shestimin kontekstual nuk e humbin marrdhnien e tyre me tipologjin e tekstit zanafillor apo arkitekstit t tyre. Prmes modulimit artistik , poeti diti tja nnshtroj vullnetit vetanak qllimin e tij.\ Kjo mnyr e shfrytzimit t motiveve legjendare rrjedh nga botkuptimi I tij humanist dhe u shrben dy qllimeve: 1- Shkrurorzimit t normave t jets feudale ,e ,m von edhe t jets borgjeze; 2- Prtritjes s vlerave kryesore moralo-etike t doktrins s krishter,q jan zhvlersuar disi n shoqrin bashkkohore.22 Dhe Noli prmes tragjizmit t idealit t vet,prjetsoi n poezit q studiuam ,trinomin e shenjt: jet-vdekje-pavdeksi!

22

Entrej ,Gertruda,S.F 1-2,1998,f.109

Bibliografia Baz:
123456789Ahmeti,Isak,Bibla n letrsin shqiptare,Rilindja ,Prishtin 1999. Bibla ,Diodati I Ri,Albanian Bible Society, prkthimi 1991-1994, Maj 1999. eliku,Florent,S.F ,nr 3-4. A.Sh.R.Sh ,Tiran 1991. Dado,Floresha,Poetika,Toena ,Tiran 2006. Hamiti,Sabri,Studime Letrare ,Libri 21,A.Sh.A.K,Prishtin 2003. Hamiti ,Sabri, Letrsia Moderne Shqipe,UET Press,2009. Jorgaqi,Nasho,Jeta e F.S.Nolit,vll. I, II,Ombra GVG,Tiran 2005. Noli,F.S,Vepra I , II , IV, VI, Dudaj 2003. Pipa,Arshi,Kritika Esse 1940-1944,Princi,Tiran 2006

Bibliografia e Prgjithshme:
12345Bart,Roland,Aventura Semiologjike,Rilindja,Prishtin 1987. Eco,Umberto,Pr Letrsin,Dituria ,2010. Eco,Umberto, Struktura e Papranishme,Dukagjini-Pej .1996. Gros,Nathalie Piegay,Poetika e Intertekstualitetit,Parnas ,Prishtin 2011. Krasniqi,Nysret,Autori N Letrsi,AIKD,Prishtin,2009.

6789-

Pozzato,Maria Pia,Semiotika e Tekstit,UET Press,2009. Valery,Paul,Nj Mbrmje Me Zotin Test,ODEON 2003. ellek,Rene;arren,Austin,Teoria e Letrsis,Botimet Onufri,2007. Zhenet,Zherar,Figura,Rilindja ,Prishtin 1985.