Sa fetare sht letrsia e bejtexhinjve Fllanxa OKU Kur flasim pr letrsin e bejtexhinjve, duhet t kemi parasysh se kjo letrsi

nuk ishte thjesht pjell e prhapjes s medreses n Shqipri, por kemi t bjm me nj lvizje t gjer kulturore, arsimore, fetare etj. Edhe pse kjo letrsi nuk u botua, nuk ka dyshim se ka luajtur nj rol t rndsishm n shoqrin e kohs sepse kto poezi kishin n qendr t vmendjes njeriun dhe problemet q e shoqrojn. N kt shkrim nuk do t ndalemi n odisen e ksaj letrsie, por do t mundohemi t sjellim nj interpretim t ri t disa autorve, veprat e t cilve kan mundur t vijn deri n ditt tona. Kjo letrsi prej shum vitesh i sht nnshtruar nj studimi t njanshm, n kuptimin q sht ln jasht interpretimit aspekti fetar i saj, ka prbn n t vrtet brthamn esenciale t ksaj letrsie. Shpeshher kjo prmbajtje fetare sht par si prapambetje a si thurje lavd pushtuesit, kshtu q sht ln pa u prmendur. Prkundrazi kjo duhet par si shenj e emancipimit, sepse misticizmi islam i ksaj letrsie i ka rrnjt n t gjith letrsin islamike. Kjo poezi kishte nj mision t lart: prsosjen e njeriut sipas moralit islam, ndaj kjo poezi sulmonte ashpr do padrejtsi. Goditja nuk kursente as sundimtart e feudalt, as hoxhallart, t cilt shfrytzonin postet e tyre pr ta shkatrruar popullin. N kto poezi me prmbajtje fetare shtrohej lirshm nj tematik e gjer. Aty poeti flet me endje pr meditimet, qndrimet e pikpamjet e tij pr jetn, pr botn, pr gjuhn, pr atdheun, pr dashurin, pr njeriun; pr kategorit etike, morale e sociale; pr jetn shoqrore, shpirtrore dhe marrdhniet n mes njerzve. N qendr t ksaj poezi sht njeriu si qenie humane dhe bota q e rrethon me intrigat e saj. Prandaj ky subjekt do t lviz n dy pole: e mira dhe e keqja, duke i br jehon njeriut t prsosur sipas moralit islam. Ndikimi i letrsis orientale-islame n kto poezi sht jo vetm n form, por edhe n prmbajtje dhe tematik. Poezia e bejtexhinjve u ndikua shum nga modelet letrare turke, persiane e arabe, q ishin n mod asokohe n Stamboll e n Lindje t Mesme. Kshtu do t haset shumica e zhanreve dhe formave zotruese n vargun turk e persian. Kshtu kemi Divanin, i cili sht nj prmbledhje poezish orientale me nj renditje t veant. Zakonisht nis me nj lutje Allahut, vazhdon me vargje pr dashurin dhe knaqsit toksore ose pr shtje t fes e t filozofis dhe mbyllet me ode panegjirike pr sulltanin ose sundimtart e padront vendor. murabba', vjersh n strofa katrvargjesh; ilahi (arab. ilh), himne fetare; kaside (arab. qasde),ode m t gjata panegjirike t plqyera m fort nga arabt; dhe gazele (arab. ghazal), vjersha m t shkurtra, shpesh lirika dashurie, t plqyera m fort ndr turqit e persiant. Studiuesi Robert Elsie thot: Prmbajtja qe shpesh fetare, ose intime meditative ose haptazi didaktike-moralizuese, pr prhapjen e besimit. Karakteri kryesisht meditativ i ksaj poezie e merrte frymzimin nga rrymat e Islamit: nga spiritualiteti autoritar sunit deri te sferat e thella mistike t sufizmit shiit e m pas, deri te meditimet m liberale, ndonse po aq mistike, t panteizmit bektashian. Kemi edhe poezi laike: lirika dashurie, vjersha kushtuar natyrs dhe poezi historike e filozofike n t cilat ndeshemi me meditime her-her ironike mbi t prpjetat e t tatpjetat e qenies n nj bot q sht ekzotike si pr vet lexuesin e sotm shqiptar po ashtu edhe pr at perndimor. Le t ndalemi konkretisht tek veprat pr ta par m nga afr ndikimin e fes islame. Erveheja Kjo poem mund t shikohet n kontekst t ndikimit t Kuranit dhe t filozofis islame. sht nj poem origjinale, e shkruar sipas stilit popullor, me strofa katrvargshe e tetrrokshe, me rim ABAB. Poema sht fund e krye nj himn q proklamon bukurin fizike, shpirtrore dhe morale t heroins, Ervehes, e cila sht nj personazh kryesor q prmbledh n vete virtytet m t larta shpirtrore dhe njerzore, por edhe kuranore, si jan: besa, nderi, mirsia, dashuria ndaj njeriut dhe ndaj Zotit. Ajo paraqitet si nj besimtare e vrtet q ka kultur islame dhe do veprim e bn me ndrgjegje t plot e q udhhiqet nga librat e shenjt. Kjo shihet m s miri kur asaj Arapi i krkon t bjn martes, ndrsa ajo mbrohet duke thn: "U s`kam br zina kurr, sepse kjo sht haram me qitab." Autori nuk harron t nnvizoj me shkronja t mdha virtytet absolute t Zotit: Butsin, Dashurin pr njeriun, Bujarin etj., duke theksuar iden madhshtore t islamit: Zoti e do lutjen e njeriut dhe i prgjigjet asaj kur bhet n emr t madhshtis s Tij. Kshtu q n emr t ktij koncepti, Erveheja i lutet Arapit q t mos e torturoj sepse me respektin q tregojm ndaj njerzve

shprehim dashurin dhe bindjen ton ndaj Allahut. Se Allahu ishte xhumert/ Nj t mir q punove,/ Te Allahu u nderove. Edhe prcaktimi i jets s njeriut jepet sipas pikvshtrimit islam: "Emri`i Zotit do banet/ dhe takdir (urdhr) i Perendis/ me t`ardhur vadeje (afati)/ dovleti dha amanetn. Po sipas konceptit t islamit ndrtohet edhe ideja e rregullimit shtetror t vendit. Erveheja pasi e merr pushtetin n dor (meq e shprblen Allahu pr virtytet e saj), vendos rendin shtetror t sheriatit, q punt t rregullohen sipas ktij ligji, sepse vetm kshtu mund t bhet nj vend i lumtur, i nderuar: "Po q hipi q`at sahat/ t bukur`e dha nizamn (rregullin),/ gjith punn dhe sheriat/ e bn mamur dini islam. Autori thekson se morali shoqror duhet t jet patjetr i dyzuar me moralin fetar, sepse kshtu njeriu mund t jet i gatshm ti luftoj t kqijat dhe t sundoj e mira sipas konceptit islam. Gati t gjith personazhet e tij artistik si ata me burim kuranor, si ata me burim jasht kuranor, jan brumosur me virtyte t moralit shoqror e t moralit fetar. N vakit Beni Israil (vargu i par i strofs s dyt), sipas studiuesit M. Hysa, lidhet me ajetin e 8 t kaptins kuranore El Isra, ku ndr t tjera thuhet se Israe sht udhtimi natn q bri Muhamedi prej Meks n Jerusalem. Erveheja mishron tipin ideal t femrs s lir, t bashkshortes s devotshme, t adhurueses s sinqert, e cila lufton deri n fund me shpatn e moralit t pastr dhe besimit t kulluar n Allah. Autori i mvesh asaj t gjitha tiparet e heroins ideale, e cila prbn shembullin e bots femrore sipas moralit islam. Po n rrjedh t botperceptimit islam vjen edhe fitorja, shpagimi: E mira nuk mund t shprblehet tjetr pos me t mirn. Ky sht edhe parimi kryesor i fes isalme dhe i Kuranit. E gjith poema sht e ndrtuar mbi lndn, filozofin, pikvshtrimin islam. Simbolika e poems sht ajo e poezis islame t Lindjes; fryma poetike sht nj ndrthurje e talentit individual me frymn islame t Kuranit dhe t Tradits Profetike; gjuha e poems nuk sht thjesht e ngarkuar nga fjalt turke, arabe, perse, por sht e mbushur me terminologjin baz t Islamit. Xheneti, xhehenemi, Allahu, insani, djalli,etj., nuk jan fjal t nj poetike t zakonshme, por t nj misticizmi t thell. Par nga ky kndvshtrim, mund t themi se kjo sht nj poem e ndrtuar mbi moralin islam. Pa kt aspekt fetar vepra sht e gjymtuar dhe nuk mund t kuptohet n trsin e saj artistike, sepse estetika e saj sht e ndrfutur thell n misticizmit islam. Jusufi dhe Zelihaja N qendr t poems Jusufi dhe Zelihaja t Muhamet Kyykut sht Jusufi. Rreth ksaj figure kuranore jan renditur mori dramacitetetsh dhe idesh: lindja e tij, ndrra, komploti familjar (hedhja e Jusufit n pus nga vllezrit e pabes), nxjerrja e tij nga pusi dhe shitja si skllav n Egjipt, burgosja pr 12 vite me an t komplotit t Zelihas, roli i guvernatorit, uria n Kanan, rinjohja me vllezrit, t atin etj. Kjo sht nj ngjarje e prmendur gjersisht n Kuranin Famlart, ku Zoti e quan m t bukurin rrfim, ndaj sht e pamundur t interpretohet pa t. M kujtohet pohimi i nj studiuesi se kjo letrsi e shptoi kulturn ton nga asimilimi grek dhe sllav. Sado q studiuesit t mtojn t gjejn gjurmt e nj laiciteti n kt letrsi, asnjher nuk do t arrijn prfundimet e duhura pa pranuar kt aspekt shum t rndsishm t saj: karakterin fetar islam. E gjitha kjo letrsi sht shkruar nn kt filozofi, nn frymn e Islamit, propagandon moralin islam, etikn dhe shoqrin islame, harton projekt-kushtetutn e nj shoqrie t lir islame ku do t sundoj e drejta, barazia, mirkuptimi, sjell shembullin e njeriut ideal islam. E gjitha kjo vjen pr nj qllim t vetm: adhurimin e Zotit, q do t sjell prsosje shpirtrore dhe lumturin e krkuar nga njerzit.