HYRJE

Duke dashur dhe shpresuar në realizimin e një teme ndryshe dhe të trajtuar pak në
studimet e letërsisë, si dhe hulumtimin e disa çështjeve shumë të rëndësishme, por pak të
studiuara, kam përzgjedhur temën “Intertekstualiteti dhe Miti në novelën “Kush e solli
Doruntinën?” dhe si objekt studimi të kësaj teme kam marr disa çështje kyçe dhe interesante
që do t’i parashtroj më poshtë.
Ky punim intertekstual në parim është një përpjekje fillestare për të hedhur dritë mbi
romanin e Ismail Kadaresë “Kush e solli Doruntinën”. Duke qenë një punim që një pjesë të
konsiderueshme do t’ia kushtoj intertekstualitetit në përgjithësi, si fenomen, por edhe si pjesë
e romanit në fjalë, duhet të dijmë që, çdo tekst është një pasqyrë e teksteve të tjera, secili
tekst është në thithjen dhe transformimin e teksteve tjera. Secili tekst është një lloj
intertekstualiteti, andaj disa e shohin si problem e disa si diçka shumë normale dhe të
paevidentueshme, sepse realisht nuk mund të ekzistoj një tekst unik dhe i pa bazë.
Intertekstualiteti është të parashtruarit e një mënyre të re të menduarit dhe të mbërthyerit të
formave, të pikëtakimeve të hapura apo të fshehura ndërmjet dy tekstesh dhe pikërisht këtë
do ta identifikojmë në veprën e Kadaresë. Padyshim që punimi nuk do të ketë vetëm një linjë,
ai do të ndahet në kapituj të veçantë për secilin problem.

Përveç intertekstualitet i cili mbështet krijim e një teksti të ri në frymën e një teksti të
vjetër, madje tregon edhe mënyra të shumta se si mund të bëhet një krijim i tille, gjithashtu
ky tekst do të bazohet mbi përdorimin e mitit në këtë roman dhe në përgjithësi në veprën e
Kadaresë.
Ismail Kadare është një nga shkrimtarët më gjenial bashkëkohorë, disa herë i nominuar
për çmimin “Nobel” në letërsi. Nga viti 1990 e më pas vepra e tij bëhet shprehja më e
fuqishme e vlerave gjuhësore dhe artistike të shqipes letrare, brenda dhe jashtë vendit. Me
veprën e tij, që ka shënuar një numër rekord të përkthimeve (në mbi 45 gjuhë të huaja), ai e
ka bërë të njohur Shqipërinë në botë, me historinë dhe kulturën e saj shekullore.
“Kush e solli Doruntinën” u botua në Shqipëri më 1980 në një përmbledhje tregimesh me
titullin “Gjakftohtësia”. Kjo novelë bazuar mbi një legjendë mesjetare, botërisht të njohur,
është pikërisht novela e udhëtimit të Doruntinës me vëllain e vdekur!? Ringjallja e
Konstandinit është kyçi i librit "Kush e solli Doruntinën", me ç ‘fuqi shpirtërore dhe si
ndodhë kjo, është enigma që ngre kjo vepër.
Pikërisht kjo enigmë dhe disa çështje të tjera u bën shkas për përzgjedhjen e kësaj teme,
gjithashtu rëndësi ka luajtur edhe autori i cili e ka shkruar, duke e vlerësuar për punën e tij të
veçantë, gjë të cilën e bëri edhe me këtë novelë, ku rindërtoi mitin e lashtë.

Miti konsiderohet tregim i shenjtë për shkak se ai përmban rëndësi spirituale apo religjioze
për atë që e tregon, por ne do merremi më gjerësisht me të duke dashur të shohim se si miti
mund të merret, zgjerohet e mbi të formohet një ide e re.
Përdorimi i mitit në krijimin e teksteve të reja nuk implikon as të vërtetën e as jo të vërtetën e
tregimit, por ai merret dhe rikrijohet për një arsye të veçantë apo thjeshtë nga dëshira për të
eksperimentuar e për të sjellë diçka të re. Miti nuk bazohet në fakte, por gjithmonë merret si i
vërtetë, dikush e beson dhe e vlerëson e dikush e quan thjeshtë një përrallë. Këto janë vetëm
disa nga pikat kyçe që bëhen shtysë për trajtimin e kësaj teme. Një pjesë të madhe në studimit
tim do të kem si objekt veprat e letërsisë botërore që për bazë kanë mitin.

Qëllimi i këtij hulumtimi është që në këtë studim të trajtohet origjina e mitit, prania dhe
funksioni i mitit në veprën e Kadaresë në përgjithësi, e më konkretisht në novelën “Kush e
solli Doruntinën” pasi që edhe e kemi objekt studimi. Miti tek vepra e Kadaresë është shfaqur
në formën e një miti të rindërtuar. Punimi gjithashtu do të marrë një kahje komperative.
Kadare i rimodelon mitet e lashta drejt një vizioni të ri. Mbi mitin ekzistues ai rikrijon diçka
të re, me një stil ndryshe. Si qëllim i këtij punimi bëhet edhe gjetja e pranisë së një teksti në
një tekst tjetër.

Objekti i këtij punimi gjithsesi përbën njohjen e mitit të pastër, madje marrja e mitit dhe
funksioni që Kadare i jep, ndryshimet në mes mitit dhe tekstit të Kadaresë, pyetjet dhe
përgjigjet që ngre teksti, rëndësia e mitit i formuar si tekst (novelë, roman).
Konfigurimet mitike janë shumë të pranishme në veprën e Kadaresë, ato janë një fenomen
artistik, ku ai i merr, i transformon, ju jep funksion dhe bën gjetje të rralla. Në këtë studim do
të merremi edhe me pyetjen e cila ngre shumë hamendësime e përgjigjet e ndryshme nuk
mungojnë “Kush e solli Doruntinën?”, jemi mësuar të dëgjojmë lloj-lloj përgjigje nga më të
ndryshmet, duke filluar nga ato më filozofiket e deri te ato më qesharaket, por a mund të
futemi më thellë kësaj çështje, të fillojmë nga jeta, krijimi i saj, liria e njeriut, fuqia e jetës
dhe mirësisë së saj, shpirtit dhe vdekjes.

Andaj një pjesë të studimit do t’ia kushtojmë përgjigjes së pyetjes “Kush e solli
Doruntinën”. Një përgjigje që shkon përtej mendjes, merr lirinë e jetës e shfaqet më e plotë.
Diçka që nuk mund të krahasohet edhe nuk vlerësohet shumë, andaj në këtë punim shkencor
kryesisht do të përdoren metodat krahasimtare, ku vepra e Kadaresë do të vihet përballë
veprave e teksteve të ndryshme botërore të cilat karakterizohen nga rimarrja e miteve apo
mitit në fjalë. Gjithashtu novela “Kush e solli Doruntinën” e Kadaresë do të vihet përballë
secilës vepër të po këtij autori, ku miti është pjesë e saj, e më konkretisht me veprën “Ura me
tri harqe”. Metoda krahasuese do të mbizotërojë në organizimin e temës.
 OBJEKTI I STUDIMIT

Objekt i këtij punimi shkencor është hulumtimi dhe nxjerrja në pah e përdorimit të
intertekstualitetit dhe mitit në romanin “Kush e solli Doruntinën”, të Ismail Kadaresë, por jo
vetëm. Vepra e këtij autori shqiptar dhe botëror, do të vihet edhe përballë veprave tjera të tij,
aty ku miti është përdorur në një mënyrë apo tjetrën si dhe përballë veprave botërore ku pjesë
e tyre është bërë miti.

Punimi do të përqendrohet kryesisht në përdorimin e mitit. Duke lexuar e rilexuar romanet

e Kadaresë, ato ku miti është bërë pjesë e tyre dhe duke i studiuar ato, si mbi një urë
ndërlidhëse, kalojmë dhe ndalemi gjerësisht në përdorimin e mitit, të cilën do të përpiqemi ta
zbërthejmë në tërësinë e vetë tek romani “Kush e solli Doruntinën” dhe sidomos në përballje
me romanin tjetër të tij “Ura me tri harqe” dhe jo vetëm. Ky punim po ashtu do të vë romanin
e Kadaresë përballë veprës me shumë vlerë të letërsisë botërore “Epi i Gilgameshit”,
krahasim nga i cili do të krijohet një linjë në mes të temës së pavdekësisë tek “Epi i
Gilgameshit” dhe një teme gati pavdekësie tek romani “Kush e solli Doruntinën”, kur
Kostandini ngrihet nga varri për të mbajtur besën e dhënë. Përmbushja e këtij synimi
hulumtues nuk është e lehtë, për shkak se jemi përpara një procesi letrar të shumëfishtë dhe
tejet të zgjeruar, sepse shikuar nga një këndvështrim, ne e dijmë se gjithçka e ka zanafillën
tek mitet, e mitet janë të shumta andaj analizimi i tyre do kohë përgjegjësi dhe mbi të gjitha
saktësi.
Kjo galeri e madhe mitesh dhe përdorimi i tyre poashtu në një galeri të madhe romanesh,
po parakalojnë para syve të një studiuesi të ri. Përgjegjësia shkencore shton kujdesin rreth
studimit dhe krahasimit të tyre. Veprën e gjerë të Ismail Kadaresë, do e ngushtojmë kësaj
radhe, duke marrë në shqyrtim vetëm ato vepra që janë të krahasueshme në një aspekt apo
tjetër me veprën “Kush e solli Doruntinën”, duke i lënë hapësirë edhe veprave botërore.
 METODA SHKENCORE

Metoda e studimit që do të përdoret në këtë punim është ajo krahasimtare, sintetike, e

ndërthurur me elemente analitike psikologjike. Pra, do të bëhet hulumtimi i gjerë krahasimtar
në mes vepës “Kush e solli Doruntinën” dhe veprave të tjera që për bazë kanë mitin. Gjatë
përgatitjes së këtij disertacioni, jemi mbështetur në hulumtimet e studiuesve, kritikëve dhe
biografëve më në zë për krijimtarinë e Ismail Kadaresë. Njohja e letërsisë nuk është një
qëllim më vete, por është një nga rrugët mbretërore, që drejtojnë në formimin, përkryerjen e
botëkuptimit të gjithësecilit.
KAPITULLI I:
 AUTORI DHE VEPRA

Vështrim i përgjithshëm i romanit “Kush e solli Doruntinen”

Ringjallja dhe Kulti i Besës

Romani i Kadaresë "Kush e solli Doruntinën" sa duket roman i pafajshëm aq është edhe i
thellë. I ndërtuar në atë mënyrë që në vete mbanë gjëra të thella politike e që lidhen
konkretisht me situatën e Shqipërisë. Në qendër të romanit është një personazh që ringjallet.
Ndoshta nuk është aq e rëndësishme se ç'mundim a mision e kthen atë në këtë botë. Më e
rëndësishme është se si u ringjall ai, me ç'fuqi shpirtërore erdhi prej andej nga nuk ka kthim.
Ringjallja e Konstandinit është kyçi i librit "Kush e solli Doruntinën". Ai dëshmon se fuqia e
njeriut mund të jetë e barabartë me të hyjve. Romani fillon krejt thjeshtë, ku ndihmësi i të
parit të vendit, Stresit, në mëngjesin e hershëm i troket në derë Stresit, i cili u zgjua
rrëmishëm dhe i mllefosur në ndihmësin e tij për këtë zgjim të papritur në mesnatë. Por, këtë
bezdisje ndihmësi ja arsyetoi shpejt e shpejt, duke i treguar diçka që se kishte pritur askush.

Kthimi i Doruntinës nga viset e largëta të Bohemias ku ajo ishte martuar para tri viteve me
dëshirën e vëllait të saj Konstandinit, kthim ky i papritur dhe krejtësisht i mistershëm bëri që
nga momenti i kthimit të saj gjithçka të turbullohej dhe njerëzit të humbur pyesnin kush e
solli Doruntinën, e cila pohonte se e kishte sjellë vëllai i saj Konstandini.
Besimi i një ringjalljeje të njeriut, ishte gati e pamundur për njerëzit, të cilët besonin
vetëm në ringjallen e Krishtit. Ky akt, i cili në shumicën e rasteve ishte lënë në një sfond
mistik, u trajtua në mënyrë mjeshtërore në veprën e Kadaresë. Hetimet për këtë rast të
veçantë e me të cilin nuk ju kishte rënë të takohen më herët njerëzit, i morri përsipër i pari i
vendit, Stresi. Doruntinën e solli fjala e dhënë, thotë kapiteni Stres që kryeson hetimet.
Ismail Kadare, në romanin e tij “Kush e solli Doruntinën”, ndonëse ka shfrytëzuar mjaft
elemente të skemës strukturore të romanit kriminalistik, nuk e ndërton një strukturë të tillë,
por përkundrazi e rrënon atë siç kanë bërë shumë shkrimtarë të mëdhenj, që nga Dostojevski
e deri te Prusti, Xhojsi, Mani, Kafka, Hesi, Zhidi, Beketi, Unamuno, Sol Belou  etj. 
 Në  këtë  kontekst, të rrënimit të skemës strukturore të romanit kriminalistik, duhet
përmendur faktin se kthimi i Doruntinës dhe pohimi i saj se e ka sjellë Konstandini i ngritur
nga varri, mbi të cilin është ngritur enigma e romanit, nuk mund të identifikohet me krimet e
romaneve kriminalistike, bile, edhe kundërshtari më i madh i mitemës së ringjalljes,
kryepeshkopi nuk e kualifikon si të tillë, por si veprim të rrezikshëm politik me pasoja të
mëdha. Titulli i romanit të Ismail Kadaresë “Kush e solli Doruntinën” në vete përmban dy
kategori të rëndësishme, të cilat sugjerojnë, që në fillim, lëndën romanore dhe parimin e
organizimit të saj në strukturën e romanit.

Në romanin “Kush e solli Doruntinën”, edhe pse për një kohë të gjatë bëhen hetime,
ndjekje, dënime dhe një mund i madh për të zbuluar një të vërtetë tjetër nga ajo që u
kontestua në fillim, ky hetim del të jetë i pavlefshëm sepse në fund nuk zbulohet asgjë më
shumë vetëm se vërtetohet e vërteta e kontestuar në fillim të romanit.

Cila është e vërteta, të cilën e gjurmon kapiten Stresi gjatë tërë romanit?

Pa marrë parasysh faktin se kjo pyetje kërkon një përgjigje komplekse, e cila, në vetvete,
duhej të përmbante tërë mesazhin e romanit, mund të jepet një përgjigje-sintezë: personazhi i
romanit “Kush e solli Doruntinën” kapiten Stresi e gjurmon të vërtetën për krijimin e
identitetit të një etnosi, të rrezikuar në rrafshin ekzistencial nga dy perandori dhe rivaliteti i
tyre mbi qenien e tij.

Besa dhe ringjallja janë kategori absolute në këtë roman. Besës nuk i nënshtrohet vetëm
jeta, por edhe vdekja dhe kufiri i saj i pakalueshëm drejt jetës. Është fshirë “çdo gjë që
pengon, çdo kundërshtim në mes të fërkimit, çdo gjë tjetër sekondare, çdo gjë e pazgjidhur që
kthen mbrapa, që e rregullon rrjedhën e qartë të veprimit”.
Funksionimi i mekanizmit të besës dhe Rendit të Ri të Arbërit nënkupton përsëritjen e
flijimit për mbrojtjen e atdheut, përsëritjen e martesës së vajzave të Arbërit larg, sprova të
reja dhe mundësinë e përsëritjes së mitemës së ringjalljes. Mbrojtja e faktit se Doruntinën e
ka sjellë Konstandini në Kuvendin e madh nga kapiten Stresi, nënkupton, përfundimisht,
mundësinë e lëvizjes ciklike dhe të reprodukimit të mitemës së ringjalljes.
 Kapiten Stresi, apo ndonjë idhtar i tij, mund të jetë një Konstandin i ri në të ardhmen,
ndërsa vajza e re që martohet larg një Doruntinë e Re. Besa funksionon dhe Rendi i Ri bazuar
në të, ndërsa mitema e ringjalljes e paralajmëron shndërrimin e saj në ritualemë të ringjalljes.
Mitema e ringjalljes e ritualizuar haset edhe tek shkrimtarë të njohur botëror si Xhojsi,
Mani, mirëpo Ismail Kadare, ashtu sikurse Markezi, i kthehet traditës kombëtare, baladës
shqiptare “Konstandini e Doruntina” duke shfrytëzuar “raportet në formë të opozicioneve
semantike elementare dhe antinomive fundamentale (JETA-VDEKJA dhe VDEKJA-
VDEKJA), për krijimin e modelit nacional të jetës. Prandaj, në këtë kontekst, mund të
konstatojmë pa ndonjë frikë se mund të gabojmë: romani “Kush e solli Doruntinën” është
roman i kërkimit dhe dëshmimit të identitetit kombëtar.

Aktualizimi i tretë i së vërtetës së këtij romani të shkruar në vitin 1979, në kohën e

sistemit totalitar socialisto-bizantin, nënkupton mesazhin antidikatorial të tij. Përfundimi i
fjalimit të kryepeshkopit me fjalët: “përpjekjet e kishës së Romës për ta shfrytëzuar këtë
herezi (mitema e ringjalljes K.R.) kundër kishës së shenjtë bizantine dhe masat e kësaj të
fundit për t’i çjerrë maskën kësaj gënjeshtre”13). , na përkujtojnë akuzat e lindorëve e në këtë
kontekst edhe të diktatorit shqiptar kundër perëndimorëve.
Veprimi artistik i Kadaresë në këtë roman shënon lëvizjen nga miti në histori dhe nga
historia në mitin e përforcuar  rishtazi, përmes rrëfimtarit tërësisht të pafavorizuar apo “festës
së rrëfimit” siç do  ta  quante  Tomas   Mani,  prandaj   në   romanin “Kush e solli
Doruntinën” “shkrimtari dhe lexuesi (…) mund të takohen si Volteri dhe Zoti, por nuk flasin
me njëri tjetrin”14).

Po sikur vepra “Kush e solli Doruntinën” të rrëfehej nga këndvështrimi i priftit, athua a do
të kishte hetime të tejzgjatura siç ndodhë me ato që i bën Stresi, apo romani do të merrte një
kahe krejt tjetër dhe e gjithë kjo enigmë do të rezultonte me një fjali krejt të shkurtër e të
thjeshtë. Në këtë roman ajo çka tërheq vëmendjen është edhe mos prezenca e femrave,
fëmijëve, bashkësisë e fjalët e popullit. Një zbrastësirë dhe një ftohtësi si nata e errët kur
udhëton Doruntina. Ndonëse kjo është bërë me qëllim nga ana e autorit, por pamëdyshje
mund të shihet edhe si mangësi e romanit pasi që në të keqën është edhe e mira e në të mirën
është edhe e keqja, këto të dyja duhet bashkëdyzuar dhe vetëm ashtu mund të vijë e plotë
qoftë vepra apo diçka tjetër. Sikur në mes tjerash në roman të flitej pak edhe për nuset e
djemve, për fëmijët që ata lanë, për të ardhmen e tyre apo përjetimet e tyre në atë kohë.
 Sikur puna të shtjellohej më gjerë, të dëgjoheshin edhe mendimet e fshatarëve, fjala e të
moshuarve, mendimet e besimtarëve e pabesimtarëve. Por, kjo mund të jetë pikërisht ideja që
në atë kohë mbizotëronte vetëm fjala e atyre që ishin në pushtet e sundonin vendin, ndërsa
për pjesën tjetër të shoqërisë nuk mund të dëgjoje shumë e mundësia që ata të shpreheshin e
jepnin mendimin e tyre, ishte thjesht diçka gati e pamundur. Andaj nëse e shohim në këtë
aspekt, autori ka bërë një gjetje shumë të mirë, dhe mos prezenca e fëmijëve, grave e fjala e
popullit, mund të arsyetohen fare lehtë. Por, ka edhe diçka tjetër që të brengosë gjatë leximit
të romanit, është ideja e autorit që enigmën e romanit e kërkon vetëm me mendje, kështu
duke lënë hapësirë për një kritikë të vogël, të të mos menduarit me shpirt dhe përmes jetës,
për zgjidhjen e kësaj çështje. Sepse janë disa gjëra që asnjëherë nuk mund të gjinden me
mendje, duhet shpirti dhe forca e brendshme për tu takuar me to e për ti parë të vërtetat.
Andaj në këtë rast më mirë se gjithçka tjetër, më mirë se çdo hulumtim, do të hynte në punë
forca shpirtërore, mendja e shpirtit e jo logjika e cila arrinë të krijojë një kaos të madh e në
fund nuk arrin të gjejë zgjidhjen e enigmës por vetëm sa e thellon atë edhe më shumë.

Jo rastësisht thonë që mendimi i parë është ai i vërteti, kjo vërehet edhe në roman, ku
fillimisht për pyetjen “Kush e solli Doruntinën”, ishte e thjesht, Kostandini, por kur fillon dhe
e mendon më thellë dhe më logjikisht, atëherë gjithçka merr kahe tjetër. Hamendësimet veç
sa vijnë e shtohen, e përgjigjet janë nga më të ndryshmet. Një mendje e shëndoshë e njeriut
nuk mund ta pranojë faktin që dikush mund të ngihet prej të vdekurish për të sjellë në shtëpi
të motrën, por në anën tjetër duke njohur fuqinë e fjalës së dhënë sidomos në vendin tonë,
atëherë nuk mund të japim një tjetër përgjigjie, nuk kishte si ta sillte dikush tjetër Doruntinën
dhe veç kësaj është ajo që e tregon këtë, ajo tregon që e solli i vëllai, që u ngrit nga varri
sepse i kishte dhënë besën së ëmës se do t’i dërgonte vajzën e vetme sa herë që atë e merr
malli. Dhe ishte pikërisht ai, Kostandini që e bindi të ëmën ta martojë aq larg të vetmen bijë
të sajën, dritën e shpirtit të saj, prandaj pesha e fajit i bëhet edhe më e rëndë, nuk e lë të qetë
as në varr, e sidomos pas mallkimit të së ëmës, e cila nga malli për të bijën mallkon djalin e
saj të vdekur, i cili e kishte gënjyer se di t’i dërgojë të bijën sa herë që e merr malli.

Fakti që e ka sjellë i vëllai i vdekur, fillon dhe bëhet diçka e pamundur dhe të shihet
thjeshtë si një gënjeshtër nga ana e Doruntinës me arsye të mbulimit të një të vërtete që sipas
tyre mund të ketë lidhje me moralin. Por puna shkon edhe më larg, dyshimet për një incest në
këtë familje vetëm sa vijnë e shtohen, e për një gjë të tillë ata pretendojnë se kanë gjetur edhe
prova. Ndihmësi i Stresit pas një hulumtimi në arkivin e familjes Vranaj, ishte i bindur që
kishte zgjidhur enigmën, ai kishte gjetur disa letra të cilat nëna loke i kishe shkëmbyer me
kontin Topia, mik i saj i hershëm me të cilin konsultohej për problemet e saj familjare.
“Në disa letra, e sidomos në njërën prej tyre, mjaft të hershme, Zonja Mëmë bën fjalë për një
ndjenjë, jo të natyrshme të djalit të saj, Kostandinit, ndaj së motrës Doruntinës” 1, janë fjalët
që ndihmësi i përcjellë Stresit, fjalë këto që ndikojnë në të dhe fillojnë të zgjojnë mendime të
shumta e të mundohet të gjejë të vërtetën mes tyre.

E ky dyshim vazhdon të rritet edhe më shumë për shkak të sjelljeve që Kostandini i bënë
karshi motrës. “Kostandini shfaq smirë ndaj çdo dhëndri të mundshëm. Kjo është bërë shkak
që të prishnim disa krushqi. Ndërsa për këtë krushqi kaq të largët ku Doruntina ishte martuar,
të gjithë kishin qenë kundër, ndërsa si për çudi kësaj radhe Kostandini kishte insistuar që ta
martonin”2, ka shkruar Zonja Mëmë në njërën nga letrat e saj, e leximi i tyre nga ana e
hetuesve arrin të ngrejë dyshime të mëdha për një prirje incesti të vëllait ndaj motrës. E
insistimi i Kostandinit për martesën e motrës larg, merret si arsyetim që ai ka dashur ta
largojë motrën sa më larg që bashkë me të të largoheshin edhe ato ndjenja për të cilat po
dyshohej. E madje ata shkojë aq larg, saqë mendojnë se jo me një dashnorë të huaj, por
pikërisht me të vëllain, i cili nga ndjenja e incestit nuk u liruar as pas vdekjes, andaj edhe u
zgjua nga varri e shkoi për të marrë të motrën, e zbulimi nga ana e së ëmës për këtë ndodhi,
ajo që zonja plakë e kishte pasur frikë gjithë jetën, ishte kryer, dhe mësimi i kësaj të vërtete e
kishte dërguar atë menjëherë në shtratin e vdekjes. Gjithë ky dyshim dhe shkuarja kaq larg në
mendimin e së keqes, bënë që Stresi të acarohet me ndihmësin dhe duke bërtitur ja ndalon të
flasë gjëra kaq të tmerrshme, madje e sheh edhe si të çmendur, e tutje vazhdon ta akuzojë
edhe veten që ka ngarkuar të lexojë letra nga arkivi një njeri të pamësuar me libra, dhe këtu
edhe mbyllet ky kapitull që për shumë kënd mbetet i papranueshëm. Por, kishte prej atyre që
një gjë të tillë nuk e kishin hamendësuar asnjëherë, ishin shokët e Kostandinit, Shpendi,
Milosaoja dhe dy djemtë e Radhenjve, të cilët duke njohur Kostandinin dhe duke besuar në
një “botë me besë”, siç thoshin ata, në këtë botë ku gjithçka mund të ndodhte ndryshe, ata
besonin thellësisht se Doruntinën e solli vetëm Kostandini.

1
Kadare, Ismail, Kush e solli Doruntinën, Onufri, Tiranë, 2014, fq 118
2
Po aty fq 119
E kur ata pyeten nga Stresi nëse besojnë në ngritjen e njeriut nga varri, ata kishin një
përgjigje epike. “O, s’ka asnjë lidhje, zoti Stres... Është diçka e dorës së dytë. Kryesorja është
që Doruntinën e solli ai”3, përgjigjen djemtë.

Si përfundim, duke u kapur më thellë, Stresi erdhi në një përfundim, e për ta prezantuar
gjithë këtë rrugëtim të mundimshëm dhe rezultatin përfundimtar, ai kishte ftuar njerëz nga të
gjitha anët. Kur ai doli para të pranishmëve të flasë ndonëse mundohej të spjegonte në një
mënyre ose tjetër se si kishe rrjedhë ngjarja, të pranishmit vazhdimisht pyesnin se kush e
kishtë sjellë Doruntinën, duke i qetësuar e duke u thënë se do t’u tregonte se kush e kishte
sjellë, kapiten Stresi më në fund kishte një përgjigje për gjithë këtë enigmë, ndonëse ende nuk
besonte në diçka të tillë që po e pohonte vetë, para gjithë atij numri njerëzish. Këto janë fjalët
e Stresit pas spjegimit të ngjarjes “Ja përse unë e shpall dhe e rishpall se Doruntinën nuk e
solli askush tjetër, veçse vëllai i saj, Kostandini, fjala e dhënë e tij, besa e tij. Asnjë shpjegim
tjetër s’ka dhe s’mund të ketë ky udhëtim. S’ka rëndësi, u ngrit apo s’u ngrit i vdekuri nga
varri, për ta kryer vetë atë që duhej të kryente, s’ka rëndësi cili qe kalorësi dhe ç’kalë shaloi
ai atë natë të errët kur u nis, ç’krahë mbanin frerin dhe mbi flokt e kujt binte pluhuri i udhës.
Secili nga ne ka pjesën e vet në këtë rrugëtim, sepse besa e Kostandinit, ajo që e solli
Doruntinën, ka mbirë këtu, midis nesh”.4 dhe vazhdon duke thënë se do t’u sqaroj të
pranishmëve, “se ç’është kjo forcë e epërme, që është në gjendje të thyejë ligjet e vdekjes”. 5
Kjo fjali e fundit sqaron gjithçka e mbi të gjitha të futë thellë në mendime. Ai që i krijon
ligjet, ai padyshim që edhe mund t’i thyejë. Andaj ajo forca e epërme, ka thyer ligjet e
vdekjes për të realizuar një besë të dhënë nga i vëllai për të motrën.

Në fund të fundit është diçka e thjeshtë për ata që mund të futen në thellësinë e jetës e të
depërtojnë në fuqinë e saj. Një tjetër element i rëndësishëm në vepër është edhe përzgjedhja e
kohës në të cilën autori e ka sjellë ngjarjen, përzgjedhje kjo e cila nuk është bërë rastësisht
nga ana e tij.

3
Po aty fq 171
4
Po aty fq 184
5
Po aty fq 185
 Ngjarja në roman zhvillohet në muajt e vjeshtës, dhe autori jo rastësisht e bënë këtë
përzgjedhje. Vjeshta është koha kur gjethet bien, gjithçka thahet e vyshket, e kështu ndodhë
edhe gjatë rrëfimit të romanit kur dy femrat e romanit, nënë e bijë, vyshken si lulet më të
bukura për të lulëzuar diku tjetër. Ky element shfaqet edhe në pjesën kur Stresi niset për në
vizitë tek Doruntina dhe Zonja Mëmë, ku gjethet shushurinin përgjatë rrugës.

Romani ashtu si ka të mirat e veta, ka edhe mangësitë. Autori më shumë preokupohet të

gjejë personin se kush e solli Doruntinën sesa mënyrën se si e solli? Përderisa Doruntina
duhet të jetë vazhdimësia e jetës.
Përmes këtij romani politik, me anë të përdorimit të mitit, Kadare paraqet kohën kur në
Shqipëri mbretëronte Komunizmi, dhe gjatë tërë kohës kërkon zgjidhje dhe mënyra se si të
dal nga Komunizmi. Andaj secila mënyrë për të kërkuar se si erdhi Doruntina, ka të bëjë me
atë se si Shqipëria të dal nga Komunizmi. Vëllezërit paraqesin shtetin që po shuhej e që
ndihma në këtë rast ndoshta mund të vinte vetëm nga forca e epërme sepse shpresat për ditë
të mira kishin filluar të shuheshin ashtu siç u shuan 11 vëllezërit Vranaj. Autori kërkon
shpresë dhe ide të reja të cilat nuk po mund të hynin në vendin e quajtur Shqipëri sepse
Komunizmi kishte izoluar gjithçka dhe menaxhonte çdo lëvizje të njerëzve, andaj autori ka
përdorur Doruntinën si shpresë për Shqipërinë, e cila duhej ardhur e ndriçuar gjërat.
 EMRA TË RËNDËSISHËM NË VEPËR

Veçanti e personazhit të Kadaresë është fenomenologjia e personazhit që flijohet, e bartësit

të legjendës dhe ruajtësit të besës. Kjo veçori e personazhit nuk është vetëm një element
qendror, por një marrëdhënie komplekse, midis të tjerash; ku ndërtekstualiteti, një veçori
shkrimore e romanit të tij, e reflektuar përmes personazhit, ndërhyn në zemër të një sistemi
shenjash letrare, të cilat e përkufizojnë personazhin në veçantinë e tij. Shfaqja e ndërtekstit
lexohet që në tituj romanesh, por edhe në emërtimin e personazheve. Ndërsa një pjesë tjetër
e këtyre titujve: Stinë e mërzitshme në Olymp, Kush e solli Doruntinën, Darka e gabuar, për
nga formulimi i tyre i veçantë, përthyejnë edhe një mënyre të re të menduari dhe të ftojnë
drejt studimit të një marrëdhënieje të re të pikëtakimeve. Personazhet zhvishen nga tiparet e
zakonshme njerëzore, ndaj emrat kthehen në simbole, pa zbërthimin e të cilëve, nuk qëmton
dot në universin e tyre psikologjik. Dhe në veçanti, personazhet fusin në tekstin e romanit
zëra të shumtë narrativ. E veçantë tjetër është edhe personazhi mitologjik, i cili e sjell mitin si
të rindërtuar, si një mit letrar, i ndërfutur, i pranëvënë, i transformuar në kontekst shqiptar.

Autori një lojë të bukur e realizon edhe me emrat e rëndësishëm të veprës.

Emri Doruntinë, besoj simbolizon ditën. Një vajzë e re, e bukur dhe në lulëzimin e saj,
përballet me vështirësitë e jetës... Ajo me qetësi të madhe pajtohet me gjithçka ndodhë
përreth saj, nuk kundërshton martesen e largët dhe beson në fjalën e të vëllait. Doruntina
njëlloj si emri tipik shqiptar që ka edhe sjelljet i ka karshi emrit që bartë, vajza e re, e bukur, e
urtë dhe ç’është më e rëndësishmja e ndreshme, duke parë bukurinë e saj dhe duke vështruar
në përditshmëri sjelljen e saj, meshkujt që jetonin aty afër nuk e ndienin vetën të sigurtë dhe
të gatshëm për të pasur krah vetes një person si ajo, e ndienin vetën të vegjël afër saj. Por
personazhi i Doruntinës, urtësia e saj, sjellja e saj më shumë nxirren në kontekst të situatave
në të cilat ajo ndodhet sesa në rrëfimin që bënë autori për të.

Përderisa Kostandini simbolizon natën. Gjithçka që sillet rreth Kostandinit në këtë roman,
është e errët. Ngjarjet ndodhin natën, historia është e errët, ai zgjohet nga varri në errësirë,
sjellë motrën në shtëpi në errësirë dhe kthehet në varr në errësirë. Megjithatë fakti që ai
ngrihet nga varri për të mbajtur besën, e bënë njeri të ndershëm duke e vendosur krahas një
fakti tjetër i cili na tregon për ndjenjat e tij ndaj motrës duke vënë kështu në pah incestin i cili
në këtë roman madje tenton të mbetet në qendër.
 Zonja Mëmë, që vite të tëra i kalon duke pritur me mall kthimin e vajzës, kishte krijuar një
lidhje simbiolike me natyrën, dhe mënyrën e egër të të jetuarit, e kishte shndërruar në filozofi
personale mbijetese, në sajë të besës së dhënë.

Ndërsa emri Stres, paraqet pjesën stresuese të veprës, jo qetësinë, jo rehatinë, por stresin
dhe mundin që kalon ky personazh për të ardhur deri te e vërteta, një e vërtetë që sado e
vështirë dhe problematike bëhet, në fund vjen me zgjidhjen që shkon përtej logjikes, kalon në
botën tjetër, përjeton dashurinë, madhështinë, forcën dhe mëshirën njëkohësisht.
Stresi është personazhi më kompleks i veprës, veprimi i tij për të gjetur përgjigjen reale të
faktit se kush në të vërtetë e solli Doruntinën, nëse e solli vërtetë Kostandini, me ç’fuqi
mbinatyrore e realizoi veprimin e tij, ndoshta pikërisht kërkimi i tij për përgjigjien që
dëshironin ta dinin të gjithë, na bënë të besojmë në rikthimin te miti të autorit të veprës, ose
na bënë të besojmë vetë mitin!
Personazhi simbolik i Stresit të romanit “Kush e Solli Doruntiën”, roman për të cilin
vlen përcaktimi tipologjik i romanit-hetim, tenton që të shpallë një të vërtetë, ndonëse kjo
nuk përshkruhet si e vërtetë, e cila mund të paraqitet në mënyrë diskursive, për Stresin nuk
ka rëndësi mënyra se si është sjellë Doruntina, ç’kalë paska marrë Kostandini për ta sjellë
atë nesë vërtetë është sjellë nga ai, ç’rrugë ka bërë ai me të motrën, e panë ose jo dasmorët
kur u largua Doruntina dhe me kë, nëse është e vërtetë një lidhje e mundshme mes vëllait
dhe motrës që do të përbënte një nga incestet më të rënda, nëse mundët vallë vëllai të
ushqejë ndjenja të tilla për të motrën. Të vetmen të vërtetë që synon të zbulojë ai është a e
solli Kostandini të motrën ashtu si pohon ajo?!

Marrëdhënia autor-personazh qartësohet edhe më shumë, nëse i bëjmë një analizë të

thellë studimore personazhit të Stresit si një personazh apo një grup personazhesh, që fillon
gjurmimin e një të vërtete të rëndësishme. Jo vetëm personazhi por edhe autori në këtë rast
është më i dhënë të sqarojë se kush e solli Doruntinën dhe jo të merret me qështje të tjera, si
mundimi për ta bërë më të besueshme se si një njeri mund të ngrihet nga varri për të dërguar
në shtëpi të motrën, se ç’forcë është ajo që bënë të mundur diçka të tillë, është ose jo e
besueshme diçka kaq mbinatyrore, kaq larg asaj që mund ta besojë mendja njerëzore.

Të gjendur mes një grumbull pyetjesh për t’i sqaruar, personazhet në roman kërkojnë
vetëm një gjë, a e solli Konstandini Doruntinën?
Në vazhdim japim disa shembuj të renditjes së njësive kompozicionale që do të na
ndihmonin për të kuptuar më mirë personazhin e Stresit:            

1. Komunikimi i lajmit të çuditshëm Stresit nga ndihmësi. Shkuarja e tyre në shtëpinë e

Vranajve dhe biseda gjatë rrugës;

2. Kujtimi i Stresit për varrimin e nëntë vëllezërve të Doruntinës;

3. Vizita e Stresit Zonjës Mëmë dhe Doruntinës, biseda me to;

4. Raporti i Stresit dërguar kancelarisë së princit;

5. Dilemat dhe hipotezat e Stresit. Shkuarja e tij bashkë me ndihmësin në varreza: lëvizja e
gurëve të varrit. Betimi i Stresit se do ta gjejë sjellësin e vërtetë;

6. Urdhëresa e Stresit dhe shpërndarja e saj, hamendjet dhe dyshimet e Stresit;

7. Shkuarja e dytë e Stresit te Doruntina, biseda me të, pohimet rrënqethëse të saj. Pohimi se
nuk ia ka parë fytyrën Konstandinit  gjatë udhëtimit;

8. Ardhja e raporteve nga terreni dhe shterpësia e tyre,  angazhimi i  ndihmësit për  të 
hulumtuar në arkivin e familjes Vranaj. Biseda e Stresit me gruan e tij për Doruntinën;

9. Ardhja e letrës nga princi, xhelozia dhe mëria e gruas së Stresit për Doruntinën;

10. Ardhja e rojtarit dhe njoftimi i tij se kishte lëvizur varreza;

11. Shkuarja e Zonjës Mëmë në varreza, dy javë para se të vinte Doruntina dhe mallkimi i saj
mbi varrin e Konstandinit;

12. Shkuarja e Stresit për të biseduar me plakën dhe dëgjimi i kujës që njoftonte vdekjen e
Doruntinës dhe së ëmës;

13. Ardhja e njerëzve në varrim nga të katër anët, vajtimi i vajtojcave, analiza e raporteve që
ia kishin sjellë për to dhe pohimi se në sytë tanë po lind një legjendë e re;

14. Shkuarja e Stresit në varrim;

15. Kujtimi që ia nxit kortezhi për krushqit në dasmën e Doruntinës;

16. Thirrja e Stresit nga kryepeshkopi, shkuarja në manastirin e Tre Kryqeve dhe biseda me
të;
17. Kthimi i Stresit, shikimi i eshtrave të një kali rrugës dhe dyshimi se mos janë të kalit të
Konstandinit;

18. Meditimi i Stresit për mospërfilljen e kishës lindore nga Konstandini;

19. Ndërhyrja e Princit për shpejtimin e hetimeve, ardhja e dy njerëzve nga familja e burrit të
Doruntinës dhe biseda e Stresit me ta;

20. Dyshimi i Stresit se mos ka gënjyer Doruntina dhe se ngjarja enigmë mund të jetë një
aventurë dashurie;

21. Njoftimi i ndihmësit se kishte kryer me hulumtimin e arkivit, shkuarja e Stresit në shtëpi
dhe akti i dashurisë me gruan;

22. Versioni i ndihmësit për incestin si shkak;

23. Vendosmëria e vajtojcave për të mos ndryshuar asgjë nga vajtimi, shkuarja e Stresit në
varreza nëpër borë dhe ndërdyshja e tij;

24. Lajmi për zënien dhe dorëzimi i tregtarit ambulant të ikonave, mospranimi i tij, tortura,
pranimi se e kishin paguar;

25. Raporti i Stresit për kapjen e sjellësit dërguar kancelarisë së princit;

26. Thashethemnaja për ngjarjen, për hetimet;

27. Biseda e Stresit me shokët e Konstandinit;

28. Mendimet e Konstandinit për Rendin e Ri të Arbrit;

29. Mbledhja e madhe në Manastirin e vjetër, fjalimi i kryepeshkopit dhe fjalimi i Stresit;

30. Mosparja e Stresit dhe martesa e një vajze larg, e një Doruntine të re.6

Vajtojcat, që shfaqen si personazhe kolektive te Kush e solli Doruntinën.

Farizi, Arlind, Tiplogjia e personazheve në romanet e Kadaresë, Tiranë, 2015 (Disertacion), fq 23, 24
Vajtojcat, rapsodët, kori i hijeve rimodelojnë ngjarjen mitike në vepër!7

Një fenomen artistik madhor i antikitetit por i rëndësishëm deri në ditët e sotme është kori,
i cili ka një vend specifik përgjatë vënies në skenë të tragjedive antike greke dhe një vend
specifik në disa romane të Kadaresë, por një vend kyç edhe në secilën tragjedi e cila është
shkruar ose inskenuar.
Kori përbën një fenomen artistik, letrar, por edhe skenik, e mund të kuptohet edhe si një
dukuri qytetare që ka të bëjë me një bashkësi individësh të cilët bartin me vetë statuse
politiko-sociale, respektojnë norma, ngrenë dhe aktivizojnë institucione me aktivitetin e tyre,
statuse këto që i vënë në dukje gjatë lojës së tyrë.
Ndërsa e rëndësishme është se çfarë përfaqëson ky kor antik grek në veprën e Kadaresë dhe
në çfarë forma të tjera shfaqet ai, kësaj mund t’i japim përgjigjie, mirëpo pa pasur parasysh
rolin që ka luajtur kori në tragjedinë antike dhe as lidhjet e tij me qytetin. Thjesht mund t’i
japim përgjigjie vetëm rolit të tij brenda veprës së Kadaresë.

Kori nuk simbolizon spektatorin, sepse pjesëtarët e tij e shohin zhvillimin e ngjarjeve në
skenë, sikur këto të ishin të vërteta, nuk kanë asnjë distancë me to, kurse spektatori kuptohet
se e konsideron atë që luhet në skenë si lojë edhe si përjetim i vërtetë, por edhe si vënie në
skenë, pra, artificiale, duke marrë distancë prej tragjedisë. Në një farë mënyre, kori qan dhe
vuan bashkë me aktorët, kurse spektatori qan, vuan, por edhe kënaqet estetikisht duke parë
skenën.8

Rolin ose funksionin e korit tek “Kush e solli Doruntinën” e luajnë vajtojcat, të cilat
shfaqen si kundërshtuese të Stresit. Për vajtojcat, nuk mund të themi se shënjojnë Stresin, as
tërësinë e qytetarëve, por, në një kuptim të caktuar, mund të themi se janë e kundërta: janë
përfytyrimi i përmbysur i lidhjes mes qytetarëve realë.

Ato, të veshura krejt në të zeza, me fytyra të përpira qysh më parë nga vajtimi i ardhshëm,
kaluan mospërfillëse përpara tij. Stresi pati përshtypjen se e njohën, sepse në sytë e tyre, iu
7
Isufaj, Vlora, Rikthimi i mitit në veprën e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2013, fq 207
8
Po aty fq 207
duk se pa një dritëz talljeje ndaj tij, prishësit të gojëdhënës. Mendimi se kishte hyrë në
dyluftim më vajtoret, iu duk se do t’i shkaktonte një të qeshur mu aty, përpara tyre, mirëpo
për çudi nuk i la veçse ftohtësi.9

Gjuha që përdorin vajtojcat në roman, është gjuhë e artit, ndonëse duket sikur është gjuha
natyrale që përdorin njerëzit gjatë jetës së tyre të përditshme. Kodi i gjuhës që përdorin
vajtojcat tek “Kush e solli Doruntinën” , është i ngjashëm më kodet teatrale të cilat përdor
kori në tragjedi të ndryshme.

Te “Kush e solli Doruntinën”, vërehet një ndërhyrje më e madhe e Kadaresë në

karakterizimin e personazheve, madje në disa raste ai interpreton disa prej mendimeve të tyre
dhe jep arsyet e veprimeve të ndryshme të tyre. Megjithëse një lexuesi i vëmendshëm, do ta
kuptonte mesazhin edhe pa ndihmën e narratorit, autori ndërhyn dhe e zbërthen këtë në tërësi.

Gjithashtu, përmes narratorit ose rrëfimtarit karakterizohet personazhi i Konstandinit.

Karakterizimi i personazhit të Konstandinit tek romani “Kush e solli Doruntinën”, në të
shumtën e rastëve imponohet edhe për shkak të ngjarjes dhe numrit të madh të personazheve,
që e ngushtojnë hapësirën për karakterizimin e gjithë personazheve nëpërmjet veprimeve të
tyre.
Paraqitja e jashtme e personazheve, në shumë raste është në harmoni të plotë me tiparet
e brendshme, si p.sh. Doruntina.

Në rastin e Kostandinit, të jashtëzakonshmen e ka shkaktuar një thirrje që i është bërë

universit dhe ai i është përgjigjur, i është përgjigjur fjalës së dhënë në momentin që
mallkohet nga e ëma! Janë studiuar shumë çështja e udhëtimit me kalë natën: çështja se si i
vdekuri udhëton natën me të gjallin- marrëdhënien e Kostandinit me Doruntinën: si dhe
dyshimi për marrëdhënie incestuale mes tyre dhe deri tek sajimi i gjithë historisë për
mënyrën e ardhjes së saj, duke ardhur në përfundim se atë nuk e solli i vëllai, por era e
ndryshimeve të mesjetës. Ngjarja në roman kalon nga e njohura tek më pak e njohura. Nuk
kërkohet, thjesht, autori i krimit, por arsyet e kryerjes së krimit. Ajo që kërkohet është njohja
e së panjohurës, e një misteri përtej njerëzores.

Personazhet që janë bartës të konflikteve më të rëndësishme të veprës, Kadare i ka

pajisur me veti individuale, që tek lexuesi krijojnë mundësinë e përfytyrimit të saktë të tyre.
Secili nga këta personazhe ka botën e vet, të cilën e ndërtojnë bindjet, dëshirat, qëllimet dhe
9
Kadare, Ismail, Kush e solli Doruntinën, Onufri, Tiranë, 2014
ëndrrat, por ka edhe mënyrën e të folurit dhe të vepruarit, me anë të të cilave paraqitet
përpara të tjerëve. Është individualizimi ai që u hap rrugë edhe konflikteve në mes të
personazheve, sepse bindjet e njërit, vijnë ndesh me të tjetrit, qëllimet e njërit, shkojnë në
dëm të tjetrit apo dëshirat dhe ëndrrat e njërit, janë të papranueshme për tjetrin, e në këtë
mënyrë, krijohet një botë që shpalosë karaktere, konflikte, tendenca e preokupime që sjellin
deri tek shfaqja e kontradiktave shoqërore.

Një ndihmesë të madhe, individualizimit të personazheve të Kadaresë, i jep edhe

aftësia e përshkrimit të pamjes fizike të tyre, pastaj diferencimi gjuhësor, njohja e thellë e
mënyrës së të menduarit, përjetimit dhe reagimeve emocionale të tipeve të ndryshëm të
njerëzve. Madje, paraqiten raste kur, edhe i njëjti personazh, në situata të njëjta, reagon në
mënyra të ndryshme, që do të thotë se, shkrimtari ka depërtuar të zbërthejë e të njohë edhe
botën e ndërlikuar psikologjike të njeriut dhe modifikimet që shfaqen në sferën emocionale
pas shtresimit të përvojave jetësore.

"Kush e solli Doruntinën" dhe "Prilli thyer", e kaluara legjendare e Shqipërisë dhe
zakonet e traditat e shqiptarëve
 Në romanet “Kush e solli Doruntinën” dhe "Prilli thyer", Kadare paraqet të kaluarën
legjendare të Shqipërisë dhe zakonet e traditat e shqiptarëve, Kanunin.
Motivet e romanit "Prilli i thyer", regjisori brazilian Ëalter Sales, i ka shfrytëzuar për
filmin “Prapa diellit”, duke e vendosur kështu ngjarjen në Verilindje të Brazilit, sepse edhe
ata kanë zakone të ngjashme për gjakmarrjen si në vendin tonë.

Në romanin "Kush e solli Doruntinën", Kadare duke qenë njohës i mirë i traditës shqiptare
dhe karakterit të fortë të shqiptarëve, me mjeshtëri e shtjellon konceptin e besës dhe lidhjeve
të forta familjare të shqiptarëve.
Besa dhe familja janë të shenjta në vendin tonë. Duke e ditur këtë fakt Kadare me shumë
sukses është marrë me temat historike nga e kaluara e popullit tonë dhe nga historia botërore.
Ka shkruar shumë tema dhe ngjarje nga historia e të gjitha kohërave të Shqipërisë, por
gjithmonë duke aluduar kohën në të cilën shkruante, kohen e tashme, duke e përdorur me
mjeshtëri e zgjaursi dekorin otoman, duke u fshehur prapa këtij dekori.
Kjo më së miri pasqyrohet në romanin “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (Tiranë, 1981), që
konsiderohet si kryevepra e Kadaresë - këtu e hasim botën e Franc Kafkës dhe Xhorxh
Oruellit.
Detyra e këtij nënpunësi është që t’i analizojë ëndrrat dhe ankthet e shtetasve të Sulltanit, që
t’i interpretoj për t’ua dhënë më pas autoriteteve, që ato të parandalonin çdo pakënaqësi ose
rebelim të mundshëm nga ana e tyre. Për shqiptarët, analogjia e kësaj vepre nuk është e
vështirë të kuptohet. Kur flasim për tema nga historia botërore, kemi ndër mend romanin
“Piramida” që rrëfen ndërtimin e Piramidës së Keopsit dhe njëkohësisht ndërtimi i kësaj
piramide është një alegori politike e historike për sundimtarët absolut. Diçka të ngjashme me
Piramidën e Keopsit u kujton shqiptarëve edhe piramida e ndërtuar në qendër të Tiranës, mos
vallë kjo piramidë nënkupton vërtetë nënshtrimin absolut të vendit tonë.

Në shumë prej veprave të tij, Kadare ka si subjekt Shqipërinë, historinë e të gjitha

kohërave dhe të tashmen e saj, botën shqiptare, përpjekjet e shqiptareve për liri e pavarësi dhe
luftën e tyre për mbijetesë. Duke u kthyer në tema të së kaluarës, autori ka dashur që me çdo
kusht t’i tregojë shqipatrëve rrugën drejt një të ardhme më të mirë, duke pasqyruar një realitet
tjetër që kanë pasur shqiptarët para sundimeve të shumta dhe e ka bërë këtë qoftë duke u
kthyer deri në mitologjinë e ashtë të vendit tonë. Duke u nisur nga një pozicion neutral, ai
botës i ka paraqitur shqiptarin me të gjitha karakteristikat e tij si: luftëtar, qëndrestar,
mikpritës, besnik e punëtor e me një botë të pasur shpirtërore, ashtu si i ka menduar
gjithmonë njerëzit e vendit të tij.

Kadare më mirë se cilido shkrimtar tjetër shqiptar ka arritur tën bëjë bashkë në mënyrë të
drejtë karakterin kombëtar e universal. Si shkrimtar me një horizont të gjerë njohurish, me
gjenialitetin e tij krijues i shpalosi botës diçka të re e jo aq të njohur, në mënyrë poetike e
artistike ai e shpalosi Shqipërinë, duke dëshmuar se edhe populli ynë ka vlera dhe ne jemi
pjesë e pandarë e qytetërimit europian. Deri në rënien e diktaturës, bota e jashtme ka mësuar
më shumë për Shqipërinë nga romanet e Kadaresë sesa nga ndonjë burim tjetër. Prandaj është
e natyrshme që vepra e Kadaresë ka zgjuar interesimin dhe gëzon adhurimin e lexuesve,
kritikëve e studiuseve të letërsisë.

Sa për të ilustruar teorinë e lartëshënuar, po përmendim personazhet nga disa romane të

Kadaresë “Prilli i thyer” dhe “Kush e solli Doruntinën”. Ajo çka i lidh këta dy romane, është,
padyshim, dikotomia jetë-vdekje, edhe pse e vendosur në kontekste të ndryshme. Por, në të
njëjtën kohë, të dyja romanet “flasin për udhëtime”. Personazhet e romaneve (Gjorgu, Diana,
Kostandini, Doruntina) udhëtojnë, në mënyrë të vetëdijshme ose të pavetëdijshme,
përkatësisht, drejt jetës ose vdekjes. Gjorgu udhëton të paguajë “taksën e gjakut”, pra të
vdekjes dhe udhës takon Dianën, jetën. Diana udhëton në një muaj mjalti, jetë, por njihet me
vdekjen përmes Gjorgut, që njëkohësisht është edhe jetë, edhe vdekje. Doruntina udhëton me
një të vdekur apo hijen e një të vdekuri drejt vdekjes, ndërsa Kostandini, me një të gjallë, për
të mbajtur fjalën e dhënë, pra për të mbetur gjallë, edhe pse jo në jetë.
Këtë lidhje mes jetës dhe vdekjes, ku duket sikur jeta nuk mund të kuptohet pa vdekjen,
Kadare ia parashtron lexuesit, i cili ndërkohë, pyet veten nëse, edhe atij i kishte shkuar
ndërmend më parë një gjë e tillë…

Mitet si pjesë e Historisë së popullit shqiptar10

10
 Shkruan Fredi Kamberi: www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1457
 Mitet nuk duhet ngatërruar me përralla, sepse mitet përmbajnë një kozmologji të gjerë, ku
nëpërmjet ilustrimit të figurave, ato bëjnë të mundur shpjegimin e lëvizjes së natyrës, kalimin
nga nata në ditë etj. Thelbi i mitit nuk qëndron në anën e përrallës narrative, por në “porosinë
strukturore”, që ana narrative mitit i shërben vetëm për paraqitjen simbolike të porosisë së tij
apo të vetë logjikës së caktuar. Miti etimologjikisht rrjedh nga greqishtja që ka një kuptim si
gojëdhënë, legjendë, pra ka të bëjë më shumë me të ashquajturën “oral histori,, apo histori
gojore, që të gjitha këto janë të bartura brezë pas brezi nëpër traditën familjare. Madje, sipas
Platonit miti është një mënyrë e posaçme e kallëzimit, e të folurit, që e spikat sidomos në
analizën e tij “tregimi apo biseda për mitin”. Andaj, mitet janë pjesë e një populli që
pasqyrojnë një traditë të lashtë, një kulturë, një prejardhje të etnogjenezës, pastaj mënyrën në
të cilën ka jetuar ai popull, vlerat që janë bartur stad pas sdadi, pavarësisht nga ndryshimet
dhe zhvillimet sociale të cilat i ka përjetuar ai popull.

Mitet paraqesin një botëkuptim të një populli që janë formuar apo kanë lindur në rrethana
të caktuar historike, dhe shoqërore, andaj edhe janë pjesë e memories kolektive të atij populli.
Sociologët mitin e shohin si një produkt shoqëror dhe shprehje fantastike, simbolike e
personalizuar e jetës shoqërore të njerëzve, ndërsa psikologët mitet i shpjegojnë si dukuri
psikike, ku baza e burimi kryesor i tyre është vetë psikika e njeriut. Çdo popull, ka mitet e tij,
ka pjesën e mitologjisë që tregojnë historinë e stërgjyshërve të tyre heroikë, duke ilustruar
dhe pasqyruar në mënyra të ndryshme një të lavdishme të tyre. Kështu, që edhe mitet
shqiptare janë të shumta si: Gjergj Elez Alia, Muja e Halili, Skënderbeu (edhe pse ende është
i diskutueshëm ky problem)? A është mit apo jo?, etj, të gjitha këto na pasqyrohen me një
karakteristikë të veçantë që tregojnë një të lashtë historike e të lavdishme të popullit
shqiptarë. 

Miti mbi Gjergj Elez Alinë – refleksion sociologjik!11

Gjergj Elez Alia në mitologjinë shqiptare shumë herë na përshkruhet si njëri me virtyte të
11
Shkruan Fredi Kamberi: www.zeriislam.com/artikulli.php?id=1457
larta, vetëm të kthehemi në histori ate e shohim: si njeri i cili kishte 9 plagë, që ishte luftëtar,
besnik dhe një trim i hatashëm. Kur përshkruhet miti i Gjergj Elez Alisë tregohen qartë dhe
pasqyrohen traditat e lashta shqiptare. Në këtë mitë, përveç tjerash pasqyrohet edhe një
mozaik i tërë traditash. Me faktin që së pari, tregon besën e dhënë Gjergji të motrës, pra besa
si element i traditës shqiptare kishte qenë një nga virtytet më të larta në atë kohë, dhe që është
bartur brez pas brezi deri në ditët e sotme. Së dyti, tregon trimërinë dhe ballafaqimin e vetë
popullit shqiptarë me shumë pushtues, madje kur e përshkruan bajlozin e zi të detit, ka për
qëllim të tregon armikun dhe rezistencën e tij (Gjergjit) ndaj armikut se ky vend është
shqiptarë dhe nëse është e nevojshme edhe “jetën do të jap për këtë vend”. Andaj, shikuar nga
aspekti psikologjik – social këtu kemi të bëjmë me ndjenjën nacionale për atdhe, një motivim
psikologjik për atdhe, pastaj një rezistencë tejet të lartë duke e sakrifikuar edhe jetën vetëm e
vetëm të jetojnë në liri. Sepse, liria është ai elementi që të gjithë popujtë kanë luftuar që ta
kenë sot, madje pikërisht ky element (i lirisë), i parapriu dy revolucioneve të mëdha historike
atij amerikan 1776, dhe atij francez 1789. Përveç, tjerash në këtë mit pasqyrohet edhe nderi
dhe besnikëria që paraqesin një traditë të lashtë shqiptare, nderi na paraqitet tek motra e
Gjergjit të cilën armiku (bajlozi i detit) kishte ardhur për të marrë pa dëshirë, andaj këtu
Gjergji si një përsonazh mitik tregon rezistencën e hatashme edhe pse pothuajse ishte i vetëm
karshi armikut, ai mbron me fanatizëm nderin, që e tëra kjo paraqet një karakteristikë
tradicionale për popullinë tonë. Edhe pse i plagosur nga luftërat e përgjakshme Gjergji me
këmbëngulje mbron pragun e shtëpisë, atdheun, nderin, identitetin e tij, andaj kur
përshkruhen 9 plagët e Gjergjit ka mendime dhe studime të ndryshme që theksojnë se ai ishte
i plagosur rëndë dhe po në atë gjendje ishte bërë gati të luftonte me armikun, mirëpo një pjesë
tjetër e studiusëve pikërisht 9 –të plagët e Gjergjit i lidhë me varfërinë, hakmarrjen e shumë
gjëra tjera. Në këtë kontekst studiuesi suedez, Ullmar Qvick, një prej njohësve të historisë,
kulturës e traditës shqiptare në një analizë që i bën këngës së Gjergj Elez Alisë, krahas
vlerësimit të madh të kësaj kënge monumentale legjendare të popullit tonë, thotë: “Kjo
këngë, për fisnikërinë e shpirtit shqiptar ka një mesazh për rininë e sotme shqiptare:
Krenohuni! Ju keni pasuri që as koha nuk do t‘i prekë! Dhe në të njëjtën kohë kjo këngë është
një kushtrim. Jo për luftë, por për rilindjen e shumëvonuar shqiptare me mjete paqësore.
Nëntë plagët mbi trupin e Gjergjit janë trashëguar brez pas brezi. Sot këto plagë mund të
quhen: varfëria, papunësia, korrupsioni, hakmarrja, shfrytëzimi i femrave, mosbesimi,
demoralizmi, mërgimi dhe prapambetja shoqërore”. Pra, këtu shihen problemet në njërën anë
që e kanë preokupuar popullin shqiptarë, por në anën tjetër shihet edhe tradita e lashtë e
popullit shqiptarë e cila është bartur gjerë më sot. Kështu, që mitet janë jo vetëm frymëzuesit
e përhershëm, por edhe përcjellësit autentikë të gjithçkaje që jetohet e përjetohet të një popull
edhe pas mijëra viteve.  

Si përfundim, mund të themi se miti i një populli nuk është një lluks, por është një ndër
proceset e më të ndërlikuara të historisë së atij populli, mënyrës së jetesës, problemet dhe
ballafaqimit të shumë sfidave etj. Andaj, sot miti duhet të paraqitet me një gjuhë bukur të
mirë dhe mos të anashkalohet, apo të transformohet në përralla, siç ndodh shpesh. Sepse sot
mitet mund të jenë të rëndësishme, por dhe një energji pozitive drejt identitetit kombëtar.
Është e rëndësishme të thuhet që sidomos nëpër shkolla, kolegje, universitete të ndryshme
mitet duhet të shpjegohen në mënyrën e duhur, e jo vetëm sipërfaqsisht. Por, edhe mediat si
ato elektronike, poashtu edhe ato të shkruara të ilustrojnë, të ofrojnë më shumë shkrime,
analiza, publikime, programe, madje edhe emisione të ndryshme mbi konceptin, historikun,
lashtësinë, të vërtetën e miteve, veçmas miteve shqiptare. Në mënyrë, që nesër mos të
instrumentalizohen këto mite, apo thënë shkurtë mos të identifikohen me përralla, sepse mbi
të gjitha mitet mund të jetë ndoshta njëri ndër faktorët më fundamental drejt fuqizimit të më
tejshëm të identitetit kombëtar.

Struktura e veprës

Sa i përket këtij romani nuk është se ka ndonjë struktur osë ndërtim të ndërlikuar. Po ashtu
nuk është ndonjë formë romani që nuk jem mësuar ta shohm më herët. Në fakt romani i
Kadaresë edhe këtë herë i është përshtatur stilit të ti të cilin ai e ndjek pothuajse shumcën e
kohës, romani i tij është ndarë në kapituj ose krerë, të cilët nuk janë të emëruar por të radhitur
si: Kreu i parë, kreu i dytë e kshtu m radhë. Ka gjithësej shtatë krerë në të cilët është
përmbledhuar historia e romanit “Kush e solli Doruntinën”.

Narracioni në veprën e Kadaresë

Mund ta quajmë rrëfim për të tjerët ose rrëfimi objektiv, i përdorur kryesisht për të rrëfyer për
personazhet, për dukuritë, për faktet, e kundërta e të rrëfyerit për veten. Në këtë lloj rrëfimi,
narratori është vëzhgues, por nuk mund të depërtojë në mendjen e personazheve, sepse është
vetëm transmetuesi i historisë së rrëfyer. Ky lloj rrëfimi nuk ndodhë vetëm në veprën “Kush e
solli Doruntinën” por dallohet edhe në veprat si: Darka e gabuar, Prilli i thyer, Pallati i
Ëndrrave, Ura me tri harqe, etj.
Rrëfimi objektiv realizohet në vetën e tretë. Në rrëfimin objektiv, narratori nuk di shumë
për personazhet, sepse nuk mund të depërtojë në mendjen e tyre – i ngjashëm me njeriun në
jetën e tij të përditshme, pasi edhe ne nuk mund të dimë se çfarë fshihet në mendjen e dikujt
tjetër. Narratori në rrëfimin objektiv, edhe pse mund të jetë edhe kundrues, nuk mund të futet
në skutat e personazhit, nuk mund a njohë botën e tij të brendshme, përveç në një mënyrë
spekulative. Narratori në këtë rrëfim i përngjason reporterit, i cili është i prirur të rrëfejë e të
përshkruajë atë që është e dukshme, atë që arrin të perceptojë. Përgjithësisht, në një rrëfim
objektiv nuk mund të pretendosh të mësosh e të njohësh gjithçka, ndryshe nga rrëfimi
subjektiv. Përmes rrëfimit objektiv, në disa prej veprave të tij, Kadareja nxjerr në plan të parë
një ngjarje, të cilën e prezanton sikur të ketë ndodhur kohë më parë, ndërsa në nëntekst,
nëpërmjet analogjisë e aluzionit, e risjell atë edhe në bashkëkohësinë e tij. Narratorit-autor i
lind si detyrë të përshkruajë vendet, ngjarjet dhe personazhet, të cilat, të përmbledhura së
bashku, zhvillojnë subjektin. Një rrëfim të tillë e hasim në veprat: Pallati i Ëndrrave,
Kështjella, Ura me tri harqe, etj.

Narratori i paidentifikuar

Narratori i paidentifikuar ose anonim lidhet në mënyrë të drejtpërdrejt me ngjarjet. Uni i

narratorrit asnjëherë nuk del në sipërfaqe për të folur në emrin e vet, por nënkuptohet si i tillë
përmes aktit rrëfimor të cilin e ndërmerr të gjithin mbi vete. Në këtë rast, rrëfimi nuk ka si
qëllim që të tregojë se kush e rrëfen ngjarjen, por çfarë rrëfehet. Ky rrëfimtar sillte në
rrëfimin e përgjithshëm të romanit një konceptim të ri dhe origjinal. Ky lloj rrëfimi
përqendrohet në nëntekst, dhe rrëfimtari ka si qëllim të tregojë një ngjarje në dukje të
thjeshtë, por që shtyn personazhet në veprim. Kemi narrator anonim kur rrëfimin e bartin
zakonisht personazhet kryesore, në zërin e të cilëve autori fsheh narratorin anonim. Rrëfimi
realizohet në vetën e parë dhe krijohet në të folurin monologjik, e jo në atë dialogjik, pra
rrëfimi zhvillohet së brendshmi. Ndërhyrja e narratorit të paidentifikuar krijon një
kompozicion të zhdërvjellët, duke afruar kohë të ndryshme dhe veprime që kanë qëllim të
përbashkët. Rrëfimi i autorit mbi rrjedhën e ngjarjeve dhe për veprimet e personazheve
ndërpritet dhe ndërfutet rrëfimi i një personazhi, për të cilin nuk dimë thuajse asgjë. Këtë
narrator e hasim në disa proza kadareane: (Koncert në fund të dimrit, Darka e gabuar,
Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Nata me hënë, Kush e solli Doruntinën, Aksidenti, Muzgu i
perëndive të stepës, Kështjella/Kasnecet e shiut etj.).

P.sh., në romanin Kush e solli Doruntinën, pas shumë investigimesh të kryera nga ana e
Stresit, për çështjen e ngritjes apo jo të Kostandimit nga varri, është pikërisht rrëfimi i rojës
së varrezave që e orienton drejt së vërtetës. Kapiten Stresi e pranon se ka bërë një gabim tepër
të rëndë që nuk ka folur me Zonjën Mëmë, sepse ai kishte dëgjuar vetëm Doruntinën. Emri i
personazhit është simbolik, kjo është gjendja në të cilin ndodhet kapiteni gjatë hetimit të
kësaj çështjeje. Është pikërisht një personazh episodik, ose më saktë perspektiva e Zonjës
Mëmë, nënës së Kostandinit, që mund të zbardhte këtë çështje, narratori shprehet: “…ajo
mund të kishte pikëshikimin e saj për ngjarjen. Ishte vërtet një harresë e pafalshme nga ana e
tij (Stresit)”. Duke iu referuar kësaj fraze, mund të them se anashkalimin e pikëvështrimit për
ngjarjen të Zonjës Mëmë, Stresi e quan disa herë si një gabim të pafalshëm për të. Këtu
dallohet fare qartë dhe hapur roli që luan kundrimi në rrëfimin e një ngjarjeje.

Pikëvështrimi i personazhit mbart edhe diçka nga psikologjia e autorit, në këtë pikë
kundrimet e tyre shkrihen, aq sa bëhen thuajse të padallueshme. Nga kjo rrjedh se ata shohin
e gjykojnë nga i njëjti pozicion. Kjo mënyrë narrative i referohet mënyrës së të parit të
gjërave nga aspekte të ndryshme, e kjo bëhet për t’i siguruar lexuesit besimin e ngjarjes si të
mirëqenë. Në të vërtetë kemi një ngjarje: ngritjen e Kostandinit nga varri për të mbajtur fjalën
e dhënë, se do t’ia sillte së ëmës të bijën sa herë që ajo të kishte nevojë. Kjo ngjarje shikohet
nga pika të ndryshme, që ndihmojnë për të vërtetuar ose jo ngritjen e të vdekurit
(Kostandinit) nga varri. Kemi një të treguar të fakteve, ku fokalizimi zgjidh problematikën e
krijuar nga zhdërvjelltësia e ngjarjes. Kemi një bashkëlidhje strukturale midis ngjarjes dhe
mënyrës se si ajo vështrohet nga pjesëmarrësit, në rastin konkret personazhet. Kjo
bashkëlidhje përfshin të gjitha shtresat e rrëfimit: fjalën, ngjarjen dhe mendimin. Fjala që
ngre të vdekurin nga varri është besa.
KAPITULLI II:

MITET DHE MITOLOGJIA

 Mitet janë krijime të vjetra mbi të cilat është bazuar dhe ndërtuar pjesa më e madhe e
letërsisë në botë po ashtu edhe në vendin tonë. Zhdukja, ringjallja, madje lindja e miteve janë
elemente të rëndësishme të kërkimit të tipit antroplologjik.
Mitet (nga gr. Mithos - "fjalë, fjalim, bisedë") janë rrëfenja tregimtare që paraqesin lidhjet e
të natyrshmes me të mbinatyrshmen, me kultin e hyjnive, por edhe të heronjve të kulturës, me
zanafillën e mbinatyrshme të sendeve e të dukurive të botës reale. Për mitet ka mbi 500
përkufizime, bërë nga autorë të ndryshëm. Mitet kanë një natyrë etiologjike të veçantë:
tregojnë fillesën e fshehtë ose metamorfozën e shumë dukurive dhe kanë lidhje të ngushtë me
besimin në forcat e fshehta e të pakuptueshme, në demonë e në hyjni.
Sipas studiuesit Osman Gashi, Miti në të vërtetë, është i lidhur me vetë rrënjët e letërsisë,
me gjenezën e saj. Ai ishte, në qoftë se nisemi nga aspekti i përgjthshëm, edhe “formë e
sinkretizimit të zhanreve” si dhe “një mjet për formësimin figurativ të vepravë letrare, që atë
e vë në korrelacion me metaforën e sidomos me simbolin”.12
Siç është e njohur, të gjithë popujt e lashtë përveç formave të ndryshme të letërsisë si,
legjendat, përrallat, poemat, lirikat apo bejtet, kishin edhe mitet. Mitet ishin histori të bazuara
në rrëfenja të vjetra dhe legjenda, qëllimi i tyre ishte të shpjegonin se si filloi krijimi i
gjithçkaje në nivel kozmik dhe lokal. Për shembull, në të gjitha mitologjitë e botës ka mite që
flasin për problemet kozmologjike (krijimin e universit, yjet etj.,). Ka gjithashtu dhe mite
themelimi që shpjegojnë fillimin e funksionit të një qyteti. Athina, Roma, Bizanti
(Konstandinopoja) si dhe shumë të tjera kanë nga një histori të veçantë themelimi.

Mitet shpjegojnë dukuritë natyrore, mangësitë kulturore, forcat e mbinatyrshme, si dhe

çdo gjë tjetër që nuk mund të interpretohet në mënyrë racionale. Megjithatë, jo të gjitha mitet
u krijuan për qëllime interpretuese.
Në fushat akademike si mitologji, mitografi apo folkloristikë, miti është tregim i cili përmban
simbole që zakonisht ka shumë kuptime. 

Miti në kulturat e caktuara zakonisht trajton çështjet që kanë të bëjnë me origjinën e botës
apo se si bota dhe krijesat e saj erdhën në ekzistencë. Qeniet mitike aktive janë perënditë dhe
12
Gashi, Osman, Letërsia dhe miti, SHB “OM”, Prishtinë, 2014, fq 26
perëndeshat, heronjtë dhe heroinat, apo kafshët. Shumica e miteve merren me atë se a kanë
ekzistuar në të kaluarën e pafund, para fillimit të numërimit të kohës këto perëndi, heronjë e
kafshë.

Miti rrjedh nga greqishtja e vjetër ‘Mythos që do të thotë ‘Tregim’

Në përdorimin popullor, miti është bindje apo besim kolektiv që nuk bazohet në fakte. Ky
përdorim, që zakonisht është përçmues, erdhi nga emërtimi i miteve dhe besimeve religjioze
të kulturave tjera si jo-korrekt, por më vonë u zgjerua dhe përfshiu edhe besime të tjera jo-
religjioze. Për shkak të këtij përdorimi të famshëm dhe subjektiv, shumë persona e marrin si
ofendim kur tregimiet në të cilat ata besojnë quhen mite. Ky përdorim i termit zakonisht
shoqërohet me legjendën, fantazinë, folklorin, të dhënat konfuze, dëshirat personale, dhe
legjendat urbane.13

Mit është feniksi, zogu që u ringjallë nga hiri i tij

Miti konsiderohet tregim i shenjtë për shkak se ai përmban rëndësi spirituale apo religjioze
për atë që e tregon, si  kontribon dhe shpreh sistemet e mendimeve dhe të vlerave. Përdorimi i
termit nga studiuesit nuk implikon as të vërtetën e as jo të vërtetën e tregimit. Sidoqoftë, në
kulturat përkatëse nga vjen miti, ai merret si i vërtetë, për shkak se ai përmban bindjet,
konceptet dhe mënyrat e pyetjeve dhe kuptimit të botës.

Mitologji ilire

Mitologjia ilire gjendet brenda një kompleksi kulturor  në të njëjtën shtrirje gjeografike,
në dhënie e marrje tepër të shkrirë bashkë në mes kulturash etnikisht të ndryshme.

Në një rrëfenjë mitike, shënuar nga disa autorë të antikitetit, në variante të ndryshme,
thuhet se Kadmi, i biri i një mbreti fenikas, duke kërkuar motrën e vet Europën, arriti së pari
në Beoti ku themeloi qytetin e Tebës , pastaj shkoi e zuri vend ndër ilirët, ku, me të shoqen
Haromonia lindi të birin, lliriosin. Duke u mbëshjellur nga gjarpri, ai mori pamjen e tij. Pas
vdekjes Kadmi e Harmonia u kthyen në gjarpërinj e ashtu kaluan në jetën e përtejme. Sipas
13
https://sq.wikipedia.org/wiki/Miti
një varianti tjetër, lliriosi gjarpër pati shumë fëmijë, djem e vajza. Këta fëmijë krijuan fillesën
e fiseve ilire, fise që mbajnë emrat e tyre, emërtimet e fiseve në gjininë mashkullore u quajtën
“bijtë e llirit”, ndërsa ato femnore, “Bijat e llirit”. Pati dhe personalitete historike për të cilët
besohej se kishin lindur nga gjarpëri.

Rimarrja e mitit në letërsinë shqiptare

Kjo dukuri është e pranishme te shumë autorë të letërsisë sonë. Këta autorë kanë marrë
mite të vjetra i kanë rimodeluar ose kanë rikrijuar historinë në mënyrën e tyre. Kjo dukuri
sidomos në rastin tonë është shumë e pranishme. Kadare nuk ka hezituar që të sjellë shkrime
të shumta të ndërtuara mbi mitet më të lashta të vendit tonë.
Në pjesën më të madhe të letërsisë sonë, mitologjia i nënshtrohet një përjetimi romantik,
teksa krijimi i mitit i detyrohet realizmit socialist. Nëpërmjet raporteve me mitin dalin në pah
shtresimet dhe mënyrat e përjetimeve të djeshmë dhe të sotme të popullit tonë.
Në letërsinë shqiptare vihen re numër i madh i sinkretizimeve të mitologjisë sonë më
elemente të mitologjisë kryesisht europiane por nuk mungojnë as elemente aziatike e
ndonjeherë edhe ato lindore.
Në letërsinë e Realizmit Socialist prirje themelore mitizuese ishte një mit i dështuar, miti
për njeriun e ri.

Në rastin tonë Kadareja, ndonëse një pjesë të konsiderueshme të veprës së tij e krijon në
socializëm nuk ka ngjashmëri më një qasjë të tillë të cekur më lart. Figurat që e
karakterizojnë rimarrjen e miteve në letërsinë shqipe janë simboli dhe alegoria, ndërsa mund
të themi që autorët modern ishin ata që u dhanë rimarrjeve të tyre individualizmin.

Në dramën modernë krijuesit i kanë rimarrë mitet duke inkuadruar imazhe surrealiste,
ekspresioniste e simbolizese duke u dhënë konotacione paradigmatike dhe shëmbëllime me
situatat aktuale më tepër si përtrirje e të bëmave të së kaluarës mitike në trajtë te re kryesisht
me pasoja fatale.
Shkrimtarët tanë janë ndikuar nga kultura europiane perëndimore, nga mitologjia greke,
por duke mos lënë anash as tregimet e hershme gojore të letërsisë sonë.
Kadareja pohon që letërsia antike u bë pjesë në jetën e tij, letërsi kjo e cila kishte ndikim
të madh tek ai dhe që reflekton në tërë krijimtarinë e tij letrare.

Letërsia shqipe pavarsisht faktit që është përkushtuar mjaft shumë në rimarrjen e miteve
letrare perëndimore duke ruajtur bazat mitologjike të kësaj letërsie, gjithashtu ka ruajtur një
pjesë të madhe të autenticitetit të vet letrar.

Rimarrja e një lënde të mëparshme në bazë të asaj që thamë më lart paraqet një formë të
mardhënies ndërtekstore.
“Kush e solli Doruntinën” është parashtrim i një enigme, e cila tregon se kjo vepër arti do të
ndërtohet mbi bazën e një balade ekzistuese.
 “KUSH E SOLLI DORUNTINËN” DHE MITI ORIGJINAL

Romanin e Kadaresë “Kush e solli Doruntinën”, e afron me baladën temtika që përmbanë

më shumë sesa mënyra e ndërtimit. Në baladën “Kostandini dhe Doruntina” kemi temën e
ringjalljes, Kostnadini ngrihet nga varri ditën e Pashkëve dhe e sjellë në shtëpi të motrën. Tek
balada numri i vëllezërve është nëntë për dallim nga romani ku numri i vëllezërve është
dymbëdhjetë.
Pra përveç temës së ringjalljes që është marrë nga autori, zhvillimi i saj është trajtuar
ndryshe në roman dhe ndryshe tek balada. Tek balada Kostandini shkon dhe e merr të motrën
ditën e pashkëve, ndërsa në roman thuhet që Doruntina po hidhte vallë në njërën prej valleve
që po luheshin në dasëm. Megjithatë përveç dallimit në numrin e vëllezërve, numrin e
personazheve, romanin sipërfaqësisht e përshkon fryma e njëjtë me baladën, vetëm se tek
balada nuk kemi kapiten Stresin që po mundohet të zbardhë ngjarjën, mbi ardhjën e
Dorutinës, e sidomos faktit që atë e solli i vëllai që tashmë kishte kohë që ka vdekur. Ngritja
e Kostandinit nga varri për të mbajtur besën e dhënë është motivi që i karakterizon si baladën
ashtu edhe romanin, sepse duhet të dijmë që në qendër të baladës nuk janë temat kolektive e
heroike, por në qendër të saj është tragjikja individuale, kurse koncepti themelor i saj është
nderi ose besa e dhënë gjë që e kushtëzon numrin e madh të personazheve tek baladat,
ndoshta ky është shkaku kryesor pse ndryshon numri i personazheve nga balada në roman,
kur dihet që romani ka numër më të madh të personazheve.

Baladën popullore shqiptare e karakterizon mbizotërimi i elementit epik i përzier me

elementin lirik në strukturë dhe thellimin e elementit etik në domethënie. Në tekstet e
baladave më të bukura shqiptare vihet në sprovë emocioni me nderin apo besën e dhënë, që
është element personal, në raport me bindjet e kolektivitetit. Ky moralitet i theksuar i baladës
shqiptare tregon se kjo materie është e lidhur me kodin moral apo me cilësimin
karakterologjik të Kanunit.

Kostandini ngrihet nga varri për të dërguar deri në fund besën ose fjalën e dhënë, për ta
kthyer Doruntinën tek e ëma. Këtu tematizohet edhe një dashuri misterioze mes vëllait dhe
motrës që është ende e pastudiuar mirë në kulturën shqiptare, ndërsa në roman

Kadare dëshiron që ta vë më në pah këtë çështjen e incestit në mës të Kostandinit dhe

Doruntinës, prandaj kjo temë bëhet edhe më e theksuar kur një lidhje e tillë nënkuptohet edhe
nga ana e Stresit i cili me ngulm dëshiron të zbardhë faktin nëse vërtetë Doruntinën e solli
Kostandini, ndërsa të balada për këtë çështje nuk diskutohet shumë, vetëm kur e pyët e ëma
Doruntinën se kush e kishte sjellë, ajo i përgjigjet që e kishte sjellë Kostandini, duke e bërë
kaq të pabesueshme për veshët e të ëmës e cila i thotë që Kostandini kishtë tre vjet që kishte
vdekur.

Në shumë raste baladat më të mira janë studiuar në masë më të madhë kur mbi to është
krijuar ndonjë roman, siç ndodh në rastin e romanit “Kush e solli Doruntinën”. Pavarësisht
faktit që balada “Kostandini dhe Doruntina” është ndër baladat më të pëlqyera, romani i
Kadaresë ka hapur rrugë të reja të studimit të kësaj balade, kushtimisht me mënyrën e
trajtimit të kësaj çështje tek romani e ka bërë edhe më të besueshme baladën sesa që ka qenë
më herët.

INTERTEKSTUALITETI

Që nga vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar në studimet teoriko-letrare në Evropë,

sidomos në ato të rrethit të strukturalistëve francez ka pasur një vërshim gjykimesh e
interpretimesh konceptuale rreth termit intertekstualitet. Julia Kristeva theksonte që “çdo
tekst është i komponuar si një mozaik citatesh dhe se çdo tekst, në të vërtetë është asimilim
dhe transformim i ndonjë teksti\ vepre të mëhershme.

Intertekstualiteti nuk mund të lidhet vetëm me tekstin apo me veprën letrare. Ai ka të bëjë
edhe me periudhat apo epokat letrare, me vetë letërsitë apo komplekset e mëdha letrare,
mirëpo ka të bëjë në mënyrë të drejtpërdrejtë edhe me zhanret, me temat, me stilin, gjithnjë
duke pasur parasysh aspektin diakronik dhe atë sinkronik.14
Intertekstualiteti është lëvizja nëpërmjet të cilës një tekst rishkruan një tëkst tjetër, 15në këtë
rast mund të themi që Kadare ka rishkruar “Kush e solli Doruntinën”, bazuar në baladën e
njohur “Kostandini dhe Doruntina”, në qendër të së cilës është tema e ringjalljes, që cilësohet
si një nga mitet e lashta të vendit tonë.
Kështu intertekstualiteti shfaqet si një element përbërës i letërsisë, por edhe në çdo vepër
intërtekstuale mund të shquhen dallimë, disa e kanë më të dukshme lidhjen e veprës më një
vepër tjetër të mëparshme, ndërsa disa të tjera e kanë më të fshehur këtë dukuri. Pra synimi i
intertesktualitetit nuk është zbulimi i një dukurie të re, por parashtrimi i një mënyre të re të të
menduarit dhe ndërlidhje e formave dhe të pikëtakimeve të hapura ose të fshehura.
Intertekstualiteti është në esencë një përkëmbim tekstesh, disa shprehje të marra në tekste të
tjera që lidhen dhe asgjësonjë njëra tjetrën. Për Julia Kristevën, intertekstualiteti nuk
nënkupton kurrë lëvizjen nëpërmjet së cilës një tekst riprodhon një tekst të mëparshëm, qoftë
edhe duke e shtrembëruar, por një proces të papërcaktuar, një dinamkë tekstuale, ajo po ashtu
ngulmon që intërtëkstualiteti nuk është imitim apo riprodhim po një ndryshim,
intertekstualiteti është ndryshimi i një apo disa sisteme shenjash në një tjetër, pohon ajo.16

Intertekstualiteti nuk është as dukuri imitimi as dukuri zingjiri por bëhet fjalë për huazime
të pakta ose citime që janë gjithmonë pa thonjëza sesa për gjurmë të pavetëdijshme. Ai nuk
dërgon as në rimarrjen e një vepre të së kaluarës, por as tek një referencë e përmbajtur në një
tekst, por dërgon tek levizja esenciale për shkrimin, e cila trazon shprehje të mëparshme apo
bashkëkohore.

14
Gashi, Osman, Letërsia dhe miti, SHB “OM”, Pishtinë, 2014, fq 22
15
Piégay-Gros, Nathalie, Poetika e intertekstualitetit, Parnas, Prishtinë, 2011, fq 15
16
Po aty fq 20
 Intertekstualiteti nuk ka lidhje vetëm me aluzionin, parodinë etj, por edhe me çdo formë
vegimi, rishkrimi ose edhe format e shkëmbimit që mund të vendosen brenda një teksti.

Pra intertekstualiteti – ky fenomen letrar i pagëzuar nga Julia Kristeva në fund të viteve
’60. Sipas saj, s’ka tekst pa intertekst. Mirëpo Kristevës, këtë fenomen e kishte hetuar
Mikhail Bakhtin-i dhe e kishte quajtur dialogim. Por, teoricieni i parë që i thurte lavde
imitimit e, rrjedhimisht, kërkonte që tekstet e reja të kishin jehonën e teksteve të vjetra, është
Joachim du Bellay (La Défense et Illustration de la langue française, 1549). Pastaj
Montaigne flet për citimin dhe sajimin (Les Essais, II, 10, 1592), Jean de la Fontaine flet për
zërin e të lashtëve (Épître à Huet, 1687), Thomas de Quincey flet për palimpsestin si kujtesë
dhe harresë të tekstit, Charles Baudelaire trurin e njeriut e konsideron palimpsest (Suspiria de
profundis, 1845), Marcel Proust ndalet veçmas te pastishi si një jehonë e stilit paraprak (A
propos du "style" de Flaubert, 1928 dhe Contre Sainte-Beuve, 1954), Louis Aragon flet për
kolazhin në pikturë dhe letërsi (Les Collages), derisa J. L. Borges tronditi fushën e
intertekstualitetit me Pierre Ménard, autor i "Kishotit"  (1939). Në vitin 1960, në tekstin
Përse letërsia mezi merr frymë, Julien Gracq thotë se çdo libër “ushqehet jo vetëm me lëndën
që ia jep jeta, por gjithashtu dhe ndoshta veçmas me letërsinë që e ka paraprirë”. Michel
Faucalt, duke folur për romanin Tundimi i shën Antonit, thotë: “Ai nuk është thjesht një libër
që Flaubert, për një kohë të gjatë, ka ëndërruar ta shkruajë ; ai është ëndrra e librave të
tjerë” (La Bibliothèque fantastique, 1967).17
Roland Barthes-i mendon se nuk ekziston ligjërimi i virgjër.18 Gérard Genette e provon
këtë me teorinë e tij të palimpsestit dhe me estetikën hiperartistike. Kurse Umberto Eco e
argumenton në teori dhe praktikë. Të dy mendojnë se tekstet e reja ushqehen nga tekstet e
vjetra, e jo nga jeta.

Së fundi duhet të theksohet se përkufizimet që kanë dhënë mbi intertëkstualitetin në vitët

gjashtëdhjetë-shtatëdhjetë përpiqen të vendosin një model tekstual të vetëm, në fakt, gjithçka
ndodh njëlloj sikur çdo tekst, intertekstual nga përkufizimi, të ishte një mozaik citimesh, një
grumbull i përbërë nga elemente heterogjene.19

17
Piégay-Gros, Nathalie, Poetika e intertekstualitetit, Parnas, Prishtinë, 2011
18
Rolan Bart, Aventura semiologjike, Rilindja, Prishtinë, 1987, f. 37.
19
Piégay-Gros, Nathalie, Poetika e intertekstualitetit, Parnas, Prishtinë, 2011
Tipet e intertekstualitetit

Intertekstualiteti përfshin një larmi të madhe praktikash dhe formash: citimi, referenca,
vjedhja, aluzioni etj. Që të gjitha këto kanë një pikë të përbashkët, që të gjitha shihen si
dukuri intertekstuale.

Citimi- shfaqet me të drejtë si formë emblematike e intertekstualitetit, ai bënë të dukshmë

përfshirjen e një teksti në një tekst tjetër.

Referenca- ashtu sikurse citimi është një formë e hapur e intertekstualitetit, por për dallim
ajo nuk e shfaq tekstin tek i cili dërgon. Referenca mund të themi se është një marrëdhënie në
mungesë, sepse thjesht dërgon lexuesin tek një tekst pa e sqaruar fjalë për fjalë.

Vjedhja- është formë e intertekstualitetit të fshehur dhe jo e intertekstualitetit të hapur siç

është citimi ose referenca. Ajo mund të themi që është mënyra minimale e te shprehurit, por e
saktë, në formën e citimit të pavënë në dukje.

Aluzioni- është krahasuar për arsye të ndryshme më citimin, por aluzioni nuk është as i
mirëfilltë dhe as i hapur, përkundrazi ngjanë më i fshehtë dhë më i hollë.

INTERTEKSTUALITETI DHE MITI NË VEPRËN E KADARESË

Çdo tekst është një pasqyrë e teksteve të tjera, secili tekst është në thithjen dhe
transformimin e teksteve tjera. Çdo tekst është një lloj intertekstualiteti, andaj disa e shohin si
problem e disa si diçka shumë normale dhe të paevidentueshme, sepse realisht nuk mund të
ekzistoj një tekst unik dhe i pa bazë. Intertekstualiteti në veprën letrare të Ismail Kadaresë,
mund të duket i vetëkuptueshme: një tekst i përparshëm, një mit, një legjendë, një baladë; por
në ç’formë mund të jetë kjo legjendë, kjo baladë, që një tjetër tekst e rimerr? Cilët janë
treguesit e tij?
Shkrimtari, ka bërë rifunksionimin e miteve klasike dhe miteve të lashta, ka rimarrë
motive dhe personazhe mitike nga fondi i qytetërimit kombëtar dhe antik. Ai ka rimarrë, po
ashtu, legjenda, përralla e balada. Të gjitha këto shfaqen në veprën moderne përmes një
organizimi specifik strukturor, në një rrëfim plot fantazi, duke përvijuar ngjarje e personazhe
të njohur e të rinj, përmes përftesave të analogjisë, përmes gjuhës së metaforës e metonimisë,
alegorisë, simbolit e groteskut.

Miti konsiderohet tregim i shenjtë për shkak se ai përmban rëndësi spirituale apo religjioze
për atë që e tregon, por në veprën e Kadaresë ne e shohim qartë se si miti mund të merret,
zgjerohet e mbi të formohet një ide e re.
Përdorimi i mitit në krijimin e teksteve të reja nuk implikon as të vërtet e as jo të vërtetën
e tregimit, por ai merret dhe rikrijohet për një arsye të veçantë apo thjeshtë nga dëshira për të
eksperimentuar e për të sjellë diçka të re.
Përderisa intertekstualiteti është të parashtruarit e një mënyre të re të menduarit dhe të
mbërthyerit të formave, të pikëtakimeve të hapura apo të fshehura ndërmjet dy tekstesh kjo
identifikohet qartë në veprën e Kadaresë.

Të përcaktosh ndërtekstin, kjo është gjithmonë të parashtrosh një konceptim të shkrimit

dhe leximit, të lidhjeve të tij me traditën dhe historinë letrare. Ndërtekstoria është pra, lëvizja
nëpërmjet së cilës rishkruhet një tekst, mbi bazën e një teksti të mëparshëm teksa ndërteksti
përmbledh tërësinë e teksteve drejt të cilave një vepër bën shenjë, qoftë duke iu referuar në
mungesë (për shembull, nëse bëhet fjalë për një aluzion), apo në prani (rasti i citimit), ku
bashkohen prodhuesi i tekstit dhe lexuesi i tij.

Në fakt, ndërteksti në veprën e Kadaresë mund të jetë gjithashtu, lehtësisht i vrojtueshëm:

ai mund të veçohet dhe njihet më vete sa dhe një element më i shpërndarë dhe i vështirë për
t’u kapur. Në veprën e Kadaresë pikëtakimet ndërmjet dy tekstesh mund të jenë të hapura
apo të fshehura.
Shfaqja e intertekstualitetit në tituj dhe personazhe

Disa tekste të Kadaresë janë të shënuara më dukshëm nga një tekst i mëparshëm; ato e
tregojnë në mënyrë të qartë lidhjen e tyre në vetë titujt: Prometheu i mbërthyer, Stinë e
mërzitshme në Olymp, Vajza e Agamemnonit, Ëndërr Mashtruese, Nata e Sfinksit,
Laokoonti, Darka e gabuar dhe te titulli që në këtë rast e kemi për objekt studimi, Kush e solli
Doruntinën. Pikërisht përmes titujve, këto tekste, e paraqesin përnjëherë karakterin e tyre
ndërtekstor. Titulli “Vajza e Agamemnonit” tërheq veçanërisht vëmendjen ndaj Ifigjenisë,
ngaqë bëhet fjalë për një flijim: por lexuesi nuk e di se bija e një udhëheqësi të shtetit në
sistemin tonë totalitar, duhet të pranojë të heqë dorë nga dashuria e jetës së saj, për të mos
penguar ngjitjen lart në pushtet të babait të saj, që po përgatitet për vendin e pasardhësit.
Ndërsa një pjesë tjetër e këtyre titujve: Stinë e mërzitshme në Olymp, Kush e solli
Doruntinën, Darka e gabuar për nga formulimi i tyre i veçantë përthyejnë edhe një mënyre të
re të menduari dhe të ftojnë drejt studimit të një marrëdhënieje të re të pikëtakimeve.

Rimarrja e një lënde të mëparshme sipas një mënyre të re të të menduarit dhe të

konceptuarit paraqet kështu një nga format e marrëdhënies ndërtekstore dhe përtërin letërsinë.
Nëse ndalemi te titulli i veprës Kush e solli Doruntinën, atëherë lirisht mund të themi se ky
titull është në fakt, parashtrim i një enigme dhe “ftesë” për të menduar sipas një mënyre të re,
është shenja që sugjeron se kjo vepër e re e artit do të shikohet në marrëdhënie me një baladë
paraekzistuese dhe me ndihmën e shoqërimeve që do të bëhen, do ta vërë theksin jo tek
dhënia e një përgjigjeje, por tek prirja për zbërthim. Titulli i formuluar kësisoj, duket se do të
na çojë tek një tip i veçantë diskutimi. 20

Thelbi i këtij tipi diskutimi nuk do të qëndrojë në pohimin e një fjale autoritare dhe
përfundimtare mbi zgjidhjen e enigmës, përkundrazi, në dialogun që vendoset ndërmjet
zërave të ndryshëm si në një lojë të papushueshme përplasjeje dhe shkatërrimi mbi atë që ka
pasur “statusin” e një të vërtete absolute për shumë kohë. Cilësitë kumtuese dhe dimensioni
semantik i japin rëndësi reagimit të lexuesit duke tërhequr vëmendjen mbi atë që është
interesante ose e rëndësishme në këto vepra- kështu paraqitet një mënyrë e re e të
konceptuarit. Titulli është boshti i kombinimit ku kombinohen shenjat paraekzistuese me
shenja të reja të përzgjedhura nga larmia e pafund që ofron gjuha. Titulli është një mesazh
gjuhësor i krijuar sipas marrëdhënieve associative dhe sintagmatike, në terma gjuhësorë të
Sosyrit: midis marrëdhënieve të mungesës dhe pranisë në gjuhë. Marrëdhëniet midis njësive
të pranishme në sekuencë në shembujt e mësipërm janë forma të hapura të ndërtekstorisë të
cilat shfaqen në tekst.
Kadareja e merr dhe e rimerr disa here temën e incestit. I thjeshtë dhe i qartë, edhe citimi
tek “Kush e solli Doruntinën”, bie në sy menjëherë në tekst, pa kërkuar një nuhatje apo një
erudicion të veçantë të lexuesit.
20
Isufaj, Viola, Rikthimi i mitit në veprën e Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2013, fq 43-44
“Kemi parë a s’kemi parë , shkon i vdekuri me të gjallë, hipur mbi të njëjtin kalë.”
Sigurisht, ky tekst i përfshirë në kontekstin e Kush e solli Doruntinën, bën të fanitet imazhi i
kalërimit të motrës “së gjallë” me vëllanë e “vdekur” dhe do të na çojë tek balada, e në këtë
udhë, në motivin e ngritjes së njeriut nga varri për të mbajtur fjalën e dhënë. Pikasja e tij
ndodh vetvetiu, por vëmendja më e madhe më shumë se njohjes i duhet dhënë interpretimit të
tij: zgjedhja e këtij teksti të cituar, caqet e prerjes së tij, kolazhi, (mënyrat e “ngjitjes”),
kuptimi që merr nga përfshirja e tij në një kontekst të ri- të gjitha këto janë elemente
thelbësore ndaj domethënies së tij.21

KAPITULLI III:

21
Kadare, Ismajl, Vepra e plotë, Vëllimi 16, Onufri, Tiranë, 2009, f. 223
Tema e pavdekësisë: “Epi i Gilgameshit” përballë veprës “Kush e solli Doruntinën”

Tema e pavdekësisë është trajtuar fillimisht tek vepra Epi i Gilgameshi. Gilgameshi ishte
gjysmë perëndi dhe lakmonte pavdekësinë, mirëpo kërkimin për barin e pavdekësisë ai e nis
pas humbjes së mikut e tij i cili la një zbrazëti të madhe në jetën e Gilgameshit.
Epi Gilgameshit si vepra më e lashtë e njohur në letërsi është një rrëfim për heronjtë dhe
dëshirat për pavdekësi. Një temë kjo që do të shfaqet dhe do të bëhet preokupim kryesor i të
gjithë shkrimtarëve në letërsinë e përbotshme. Gilgameshi është gjysmënjeri dhe duhet të
vdesë qoftë edhe si mbret që ka ngritur murin e madh të Urukut. Këtu del pafuqia e madhe e
pushtetit të mbretit apo e perandorit para pushtetit të hyjnisë. Gilgameshi: diskursi fantastik-
Vetë natyra e letërsisë e nënkupton së brendshmi fantastiken lojën imagjinare me ngjarjet
njerëzit , hapësirën e kohën. Heronjtë e letërsisë fantastike sikurse tek Epi i Gilgameshit janë
ata që ndërmarrin veprime të guximshme dhe kërkojnë zgjidhje të jashtëzakonshme.

Gilgameshi si njeri i gëzimeve dhe hareve, mbret i Urukut, nuk kishte menduar më parë
rreth vdekjes dhe kuptimit të jetes se njeriut deri në çastin kur miku i tij i ngushtë Enkiduji
vdes. Gilgameshi ndryshon qëndrimin e tij ndaj jetës dhe vihet në kërkim të jetës së amshuar,
duke u bërë ë vetëdijshëm për jetën dhe fatin e tij.

Kështu ndodh edhe me Konstandinin, në kohën e rinisë, atëherë kur forca, guximi dhe
energjia janë në kulmin e saj, ai jep besën që gjallë a vdekur do ta sjellë Doruntinën tek e ëma
sa herë që ajo të kishte nevojë. Duke tejkaluar kështu idenë e vdekjes e ndoshta duke e
menduar pavdeksinë.

Qenësia dhe aktualiteti i Epit

Objekti kryesor artistik tek Epi i Gilgameshit është raporti i jetës dhe vdekjes. Edhe pse
është shkruar këtu e 4000 vjet më parë tema e saj është ende aktuale sepse edhe sot e kësaj
ditë dëshira e njeriut për të mos u ballafaqur më vdekjen është e madhe. Njeriu u kohës sonë
dëshiron me ngulm që të mos shoh tmerrin e vdekjes dhe të mos përjetojë fatin tragjik. Vlera
e Epit të Gilgameshit qëndron edhe në faktin së vepra të shumta të letërsisë botërorë u krijuan
nën ndikimin e saj dhe po ashtu shumë ide dhe botëkuptime të njeriut dhe të krijimit të shumë
tablove poetike që ka kjo vepër si dhe mundësinë e përshkrimeve të kësaj natyre u bënë
objekt trajtimi edhe në vepra të mëvonshme letrare. Raporti jetë dhe vdekje shihet qartë edhe
në veprën e vitit 1980 “Kush e solli Doruntinën” të Ismail Kadresë.

Botë-realitet i veçantë

Epi i Gilgameshit në vete ballafaqon tri botë të ndryshme: atë tokësore, hyjnore dhe botën
e kafshëve, që dëshmojnë për krijimin e hershëm të veprës. Këto tri botë janë gjithmonë në
mardhënië vepruesë më njëra tjetrën, por kufiri mes tyre me kalimin e kohës shkrihet duke
krijuar kështu marrëdhënie të ndërthurur.

Gilgameshi është edhe njeri edhe hyjni. Enkiduji në fillim ngjasonte më shumë me një
kafshë. Njerëzit- akrep janë edhe njerëz edhe kafshë. Humbaba përshkruhet si njeri me kokë
kafshe. Perënditë kanë ndjenja njerëzore. Utnapishimi me jetë të pambarimtë hyjnore jeton si
njeri i zakonshëm. Ndërsa tek vepra “Kush e solli Doruntinën”, ballafaqohen dy botë, ajo
tokësore dhe hyjnore. Të dy këto botë shkrihen në njëra tjetrën duke mos lënë hapësirë të
kuptosh se ku fillon tokësorja e ku hyjnorja. Tokësorja bëhet hyjnore e hynorja zbret në tokë
e bëhet tokësore. Këto dy botë shkrihen në Konstandinin i cili nga njëra botë kalon në tjetrën
duke arritur kështu t’i thyejë ligjet me fuqinë e jetës, sepse ligjet janë krijuar nga jeta dhe
asgjë në këtë botë nuk është statike, gjithqka është në lëvizje, duke filluar nga gjithësia e
tutje.

Frika nga vdekja

Gilgameshi mishëron bukurinë, mençurinë dhe trimërinë dhe asnjëherë nuk kishte
menduar për vdekjen. Kjo ndoshta sepse ai gëzonte të gjitha të mirat si mbret dhe mendonte
se ishte i pavdekshëm sepse ishte gjysmë hyjnor. Vdekja e mikut të tij Enkidujit e bëri të
kuptonte se vdekja është e pamëshirshme ndaj çdo qenjeje pa marrë parasysh forcën. Vdekja i
bëhet një obsesion që merr përmasa më të mëdha dhe shkatërruese. Vdekja shfaqet tek 
ëndërra e Enkidujit mbi shtëpinë e territ, tek skena e vdekjes së Humbabës, tek fjalët e
perëndeshës së dashurisë, vdekja e Enkidujit.
Frikën nga vdekja Gilgameshi e shfaq kudo. Ai fle pak pasi gjumi i ngjan me gjumin e
vdekjes. Ai takohet me shpirtin e Enkudujit dhe mëson për votën e të vdekurve. Pas atyre që
dëgjon nga hija e Enkidujit, ai bindet edhe më shumë për tmerrin e vdekjes dhe për
domosdoshmërinë e vdekjes, për fatin tragjik të njeriut dhe të atij vetë.
Tmerri i vdekjes dhe fuqia e mbinatyrës, shfaqet haptazi te vepra e Kadaresë. Ndonëse një
familje si ajo e Vranajve me aq shumë meshkuj në shtëpi, nuk e kishte besuar që vdekja
mund të jetë aq mizore saqë t’i marr të gjithë përnjëherë, por ja që tmerri i vdekjes shfaqet
kur të gjithë vëllëzërit vdesin nga murtaja që e marrin në luftë dhe nënë lokja bashkë me
gjithë vendin ballafaqohen me tmerrin e vdekjes dhe frikën e saj. Tmerrin e vdekjes e
ndjejmë edhe te Doruntina kur kupton për vëllezërit e vdekur. Një fat tragjik që troket pa
pritur në portën e vajzës së re e cila ende nuk kishin shijuar jetën, jetë kjo e cila pikërisht nga
tmerri i vdekjes përfundon para kohe.
Një prej ideve që përshkon epin është shëndrrimi, ndryshueshmëria e qenies. Këtë e
vërejmë tek veprimet e personazheve, flijimet dhe pësimet e tyre. Gilgameshi mbret hidhet në
luftë kundër së keqës, Enkiduji nga një qenie si kafshë kthehet në një njeri të fortë, e
përfundimisht kthehet në baltë që e hanë krimbat. Untrapimishti në njeri  që fitoi përjetësinë,
ndërsa Ur Shabani lundërtar u kthye të jetonte me njerëzit pas përmbytjes.
Ndërsa Konstandini nga një i gjallë në të vdekur e nga një i vdekur në të gjallë, duke u
kthyer prap nga një i gjallë në të vdekur e kështu duke mos dhënë një definicion ku fillon jeta
e ku mbaron vdekja, nëse jeta është para vdekjes apo vdekja para jetës.
Prandaj këtu del se ekziston një rregull të cilit i nënshtrohet çdo qenie.  A ekziston vërtetë
ndryshimi midis jetës dhe vdekjes, çka i largon e çka i bashkon këto dy botë dhe a nuk
ngjajnë vallë njeri në tjerin, fëmija i posalindur dhe vdekja? Kur një fëmijë vjen në këtë botë,
në botën ku ne jetojmë, ai vjen duke qarë, ashtu si qajmë ne kur kalojmë në botën tjetër, a do
të thotë kjo që lindja për të posalindurin është si vdekje sepse ai nuk do të dëshironte të dilte
nga guaca e tij, sepse ai nuk e di çfarë e pret në botën tjetër, ashtu si njeri i cili vdes
frikësohet dhe asnjëherë nuk do të dëshironte të kalonte në botën tjetër sepse frika për të e
tmerron. A mund të aludojmë këtu se ashtu si fëmijën e pret një jetë e bukur, me shumë
dashuri, gëzime e të mira kur të vjen në këtë botë, a thua ashtu edhe pas vdekjes njeriun e pret
një botë tjetër më e mirë se ajo që e ka shijuar deri në ato momente e që sipas tij ajo është më
e mirë, kjo për arsye se ai nuk ka arritur të shoh më shumë. Një dilemë e thellë, për dikë e
thjeshtë e për dikë e pa kapshme, por që kuptohet vetëm pasi të kërkohet.

Kthehemi pak tek detajet stilistikore që kanë një rëndësi tjetër në veprën Epi i Gilgameshit
pasi qëllimi  i krijuesit të epit  ka qenë që të krijojë një vepër që lë një përshtypje të thellë.
Këtu kemi përdorimin e  metaforave dhe krahasimeve, por rëndësi të veçantë kanë edhe
përshkrimet të cilat janë të shumta. Përshkrimi i parë që po marrim për shembull ka të bëjë
me ëndrrën  para ndeshjes me Humbabën. Krijohet një tablo me elemente të natyrës,
gjëmime, lëvizje etj. Në përshkrimin e malit të hyjnive kemi përsëri pamje të natyrës. Në
përshkrimin e tretë kemi çastin e përmbytjes së madhe ku nuk mungon as krahasimi i hyjnive
me qentë. Gjithashtu në këtë pikë takohen këto dy vepra, edhe tek romani “Kush e solli
Doruntinën”, përshkrimet që janë të shumta të rrëmbejnë me vete duke arritur të krijojë
përshtypje të thella. Si shembull mund të marrim udhëtimin e Doruntinës, apo vajtimin e
nënës loke te varri i Konstandinit, por pse jo edhe takimin e Doruntinës me të ëmën. Por edhe
përshkrimi i natyrës, shushurima e gjetheve ndërlidhet me përshkrimet që te epi janë të
shumta.
Duke vazhduar tek struktura dhe sistemi shprehës i kësaj vepre jans ngritur mbi bazën e stilit
të krijimtarisë gojore. Së pari kemi dukurin  e formulësimeve dhe  përsëritjeve si në
kategorinë e kohës, ashtu edhe të hapsirës. Ato përdoren në rastet e tipizmit të veprës,
përshkrimin e situatave, gjendjeve të personazhit etj. Edhe vajtimi mbi trupin e Enkidujit
është i llojit të krijimtarisë gojore. Njejtë ndodhë edhe te Konstandini, shembull po e marrim
vajtimin e grave në vdekjen e Doruntinës dhe nënës loke apo vajtimin dhe mallkimin e nënës
loke te varri i Kostandinit.
Kështu erdhëm në një përfundim, se këto dy vepra jo vetëm për nga tema e pavdeksisë por
edhe në shtjellimin e shumë çështjeve të tjera si dhe për nga mënyra e ndërtimit, pikëtakohen
në shumë vende dhe gjejnë prehje te njëra tjetra.

KUSH E SOLLI DORUNTINËN DHE URA ME TRI HARQE

Një vështrim i përgjithshëm krahasues

Ismail Kadare njihet për shkrimet e veprave të shumta por edhe të rishkrimeve të tyrë. Ai
shumë herë ka ndërhyrë në veprat e tij dhe i ka rishkruar ato, për shkak të kohës në të cilën ai
e ka krijuar opusin e tij letrar, ose ka ndryshuar pjesë të shumta brenda tyre, ose ka hequr
pjesë të caktuara, por ka edhe pjesë të tilla të cilat kanë mbetur të pandryshuara qoftë në
kohën kur janë botuar për herë të parë qoftë kur janë ribotuar.
Sa i përket veprave të Kadaresë, ai njihet po ashtu edhe për fenomenin të cilin ai e shfrytëzon
për krijim e veprave të tij në raste të caktuara, është ky fenomeni i ndërtimit të veprës mbi
mitet e lashta të vëndit tonë.
Pikërisht veprat në fjalë “Kush e solli Doruntinën” dhe “Ura me tri harqe” janë krijime të
tilla, të ndërtuara mbi mite. Kadare njihet për rikthimin e mitit në veprat e tij, në rastin e parë
mitin e ringjalljes nga balada e njohur “Kostantini dhe Doruntina” dhe e dyta e ndërtuar mbi
mitin e murosjes nga balada e “Rozafatit” edhe pse në rastin e dytë është paska e vështirë të
përcaktohet nëse ishte mur ose kështjellë, ajo që kërkoi flijim për të mbetur në këmbë.

Fuqia e mitit është e madhe në çdo kohë, nuk na ndodh të shohim një vëlla që ngrihet të
vdekurish për të dërguar të motrën tek e ëma vetëm sepse i kishtë dhënë fjalën të ëmës dhe
nuk dëshironte ta zinte mallkimi i saj dhe poashtu nuk na ndodh të dëgjojmë për ura të cilat
ngihen ditën për t’u shembur natën. Por kjo tregon më së miri se ç’rëndësi i jep një vepre
letrare në raste të caktuara si në rastet e këtyre dy veprave dhe sidomos duke e ditur faktin që
autori përmes këtyre baladave që i ka risjellë në veprat e tij dëshiron të tregojë një rrugëdalje
për vendin e tij të zhytur në krizë politike dhe po ashtu brenda një sistemi totalitarë i cili e
drejton jetën e atyre që janë pjesë e këtij sistemi.

Kostantini që ngrihet nga varri për të dërguar të motrën në shtëpi tek e ëma, nuk është
vetëm Konstantini që përmbushë besën e dhënë është po ashtu flijimi i madh që duhet bërë
vendi për të dalë nga ajo humnerë në të cilën ishte zhytur. Dhe poashtu kronikani që
përshkruan ngjarjes e murosjes që ura të qëndrojë e t’u shërbejë qytetarëve, tregon për flijim
që duhet bërë për njerëzit që duhej të bëheshin urë për popullin, për t’i ndihmuar të dalin nga
aty ku ishin futur.

Çështja thelbësore e baladës mbi të cilën është shkruar romani “Ura me tri harqe” është
ideja se çdo gjë që ndërtohet ose çdo ngrehinë kërkon një flijim që të mbahet më këmbë.
Balada e murosjes duhet të jetë krijuar në kohën kur fiset nomade (shtegtare) filluan të
qëndrojnë në ndërtime të qëndrueshme dhe kështu ata filluan të ndërtojnë për të parën herë
ngrehina ose shtëpiza prej guri. Balada si duket pasqyron tronditjen shpirtërore të kalimit nga
çadrat dhe tendat ku jetonin nomadët në ndërtime më të palëvizshme prej guri.

Balada popullore e murimit, që është burimi dhe motivi i veprës së Kadaresë, bashkë me

baladën e ringjalljes, cilësohet si një prej pasurive të mëdha shpirtërore të popullit shqiptar.

Ajo është ruajtur dhe është treguar gojë më gojë, brez pas brezi prej kohërash që s’mbahen

mend. Në vendin tonë flijimi zakonisht lidhet me një urë ose me një kështjellë, ndërsa më

rrallë me murin e qytetit. Për dallim prej nesh tek grekët, sllavët dhe në përgjithësi në Ballkan

më shumë është i përhapur murimi në urë.

Ismail Kadare, me romanin e tij “Ura me tri harqe”, arriti të tregojë që balada shqiptare e

murimit jo vetëm që nuk është në ndonjë nivel më poshtë se motërzimet e saj në hapësirën

ballkanike, por mund të themi që është më e plotë, së paku për nga cilësia ndoshta është

varianti më i arrirë. Kadare në romanin e tij shkon drejt krahasimit letrar ndërballkanik si pa u

ndier, pa e përmendur fare vetë krahasimin, duke mos i nënçmuar kulturat e tjera, vetëm duke

afirmuar vlerat e rralla të motivit shqiptar. Me këtë gjë shprehet jo vetëm emancipimi qytetar

i tij, por gjithashtu fuqia e talentit që ka ai si shkrimtar.

Bashkë me një varg veprash të tjera, “Ura me tri harqe” bën pjesë në një cikël romanesh e

novelash që Kadare i ka shkruar me një qëllim të qartë për të krijuar imazhin e një “Shqipërie

tjetër”, e cila është shumë më ndryshe nga ajo që shihet me sy, një Shqipëri me princër,

kontë, dukë, ipeshkvinj, udhëtarë të ditur, prelatë të shkolluar, që pothuajse ishin të

përjashtuar nga letërsia si figura me misione pozitive. Autori, në pamundësi për të shprehur

hapur mendimin e tij mbi zhvillimin e vendit tonë, për të marrë mundin të dalin nga ajo

katrahurë në të cilën ishin futur, përpiqet që këtë t’ua tregoj lexuesve, duke gjetur në traditën

e “Shqipërisë tjetër” atë fazë të historisë kur vendi ynë, edhe sipas dijetarëve, ecte në një hap

me fqinjët e tij përtej Adriatikut.

Në anën tjetër “Kush e solli Doruntinën”, ishte një sfidë .
Legjenda e Doruntinës nuk ishte thjeshtë “punë legjendash”, por ishte pasqyrë e një epoke

historike. Ajo tregonte lidhjet e lashta të kulturës së popullit tonë me ato të vendeve të

qytetëruara të kontinentit. Thuhet se të parët e shqiptarëve jepnin e merrnin me një botë të

tërë, bënin krushqi gjer në Bohemi, lidhnin aleanca me baronë e fisnikë të afërt e të largët,

lëviznin të sigurt në gjithë hapësirën kontinentale. Ata si të gjithë të tjerët ishin pjesë integrale

e kësaj bote. Miqësitë e shqiptarëve gjendeshin “nëntë male kaptuarë”. Të shkoje në viset

gjermane apo dhe më tej për ta ishte njëlloj si të thoje: “po shkoj në krushqi”.

Në Shqipërinë e mbyllur, që kishte mbetur pa asnjë mik, pa asnjë aleancë, pa asnjë portë te

hapur, të fundit të viteve ‘70, ky roman mund të ngjallte zemërime e pakënaqësi, mund të

shkaktonte inate e mëri. Romani predikonte hapjen, në kohën kur politikanët kërkonin

mbylljen. Autori u paraqiste si shembull humanizmi bashkatdhetarëve të vet lashtësinë e tyre,

kur në vend zotëronte një pikëpamje çuditërisht e ngulitur, sipas së cilës vlerat e vërteta ishin

krijuar në katër dekadat e fundit.

Mesazhi që jep Kostandinit më ngritjen e tij nga varri, është thirrja për një rilindje morale.

Nuk dihet në të vërtetë se kur ka qenë më e nevojshme kjo rilindje morale, në kohën e

krijimit të baladës së popullit apo të veprës së shkrimtarit.

Kadare, kur shkroi romanin “Kush e solli Doruntinën”, iu qas baladës për ta çmitologjizuar

atë, sipas kritikëve dhe ndoshta i vetmi konstatim i drejtë i kritikës. Për këtë ai u referohet

përfundimeve të shkencës folklorike, interpretimeve të saj. Duke e rikonstruktuar fabulën e

legjendës në disa versione, sipas këtyre interpretimeve, autori theksonte shumësinë e

alternativave e të mundësive, në një kohë kur çmohej konformizmi e nuk njihej e drejta e të

menduarit ndryshe.
Doruntinën e solli, në fund të fundit, një i ringjallur, një i rilindur, njeriu i parë i Renesancës

shqiptare. Ky ishte një tërmet i vërtetë, një shpërthim humanist i shkëlqyer. Bota shqiptare në

çastin kritik kishte nxjerrë një Mesi. Ajo bëri të perëndishëm një arbër të thjeshtë, për të cilin

nuk dihet asgjë më tepër, përveç që ishte vëlla i Doruntinës, madje më “i vogëli”.

Pasqyra që u vuri përpara Kadare bashkëkohësve mund t’i bënte ata të ulnin kokën. Atëherë

shiheshin vëngër me humanizmin. Ajo ishte një thirrje e fuqishme kundër errozionit dhe

shpërbërjes së vlerave shqiptare. Një popull që ia kishte rrëmbyer Krishtit një mijë vjet më

parë ekskluzivitetin e ringjalljes (para gjyqit të fundit) ishte në gjendje e duhej të gjente fuqi

për ta evituar krizën morale eventuale. Mirëpo, siç thuhet në shkrimin e shenjtë, “profetët nuk

dëgjohen në vendin e vet”.

“KUSH E SOLLI DORUNTINËN” DHE TREGIMI “PELERINA” I DINO BUXATIT

Dino Buxati është ndër autorët më të njohur italian. Shkrimtar novelash, tregimesh të
shkurtra, piktor dhe poet, gjithashtu ka punuar edhe si gazetar në gazetën italianë “Corriere
della Sera”.
Krijimtaria e tij, deri vonë, ishte pothuajse e panjohur në vendin tonë, mirëpo me përkthimin
e veprës së tij në gjuhën shqipe u bë ndër autorët më të lexuar dhe më të pëlqyer sidomos në
Shqipëri, vepra e tij “Shkretëtira e tartarëve” u lexua dhe u pëlqye në masë të madhe, sidomos
për faktin që trajtonte jetën e një të riu brenda një sistemi të cilin as ai vet nuk e kuptonte,
duke qenë edhe vet pjesë e një sistemi totalitar, e tillë çfarë ishtë Shqipëria në kohën e
komunizmit, si duket lexuesi shqiptar e ka ndjerë edhe më afër këtë vepër. Ndërsa tregimet e
tij më të bukura përfshirë këtu edhe tregimi “Pelerina”, u përzgjodhën dhe u botuan në një
vëllim të vetëm i cili u titullua “Kryeveprat” vëllim të cilin e botoi shtëpia botuese OMBRA
GVG, në Tiranë në vitin 2009, por në të njëjtin libër gjendën edhe dy veprat e tij “Shkretëtira
e tartarëve” dhe “Një dashuri”.
Sa i përket tregimit në fjalë, ajo që e lidh këtë tregim më veprën e Kadaresë është fakti që në
të dyja rastet kemi temën e ringjalljes, ose temën kur i vdekuri është mes të gjallëve. Në
rastin e tregimit të Dino Buxatit, kemi ushtarin e kthyer nga lufta, i cili faktikisht është vrarë
në luftë, por nga malli për të parë të ëmën vjen për të vizituar i plagosur, ndërsa atje jashtë po
e pret vdekja, ky ushtar me emrin Xhovani deri sa po çmallej me të ëmën e tij ishte i mbushur
me pyetje nga e ëma e saj, ndërsa njeriu i çuditshëm që po e priste atje jashtë po e priste që ta
merrte përgjithmonë. E ëma e pyeste vazhdimisht të birin, pse ishte aq i çuditshëm njeriu atje
jashtë, ndërsa i biri i përgjigjej që nuk e dinte përse sepse e kishte takuar rrugës. Por takimi i
tij me të ëmën ishte i kufizuar, sepse sa më shumë kohë po kalonte Xhovani po ndjente më
shumë dhimbje dhe mezi po fliste nga plagët e marra. Kështu para se të ikte, përfundi asaj
pelerine, që në atë moment po dukej shumë më e zbehtë se vdekja që po e priste jashtë djalin,
ëma pa tek ishte bërë tërë gjak i djëli saj dhe duke e pyetur se çfarë i kishin bërë kështu ai u
përgjigj se tashmë ishte shumë vonë dhe se i duhej të ikte, kështu djali ikën bashkë me
vdekjen që po e priste jashtë, por në këtë rast u tregua pak a shumë e mirë po themi
kushtimisht duke ia lejuar djëlit ta shoh edhe njëherë për së gjalli të ëmën, që në një farë
mënyre duket shumë joreale, shumë larg asaj që shohim dhe besojmë, shumë e pavërtetë për
t’u besuar, që vdekja mund të presë dikë pa e marrë vetëm që të vizitojë të ëmën, nuk kemi
dëgjuar ndonjëherë që vdekja të jetë treguar kaq e butë, kaq e ngrohtë, sepse ajo është e
ftohtë, më e ftohtë se të gjithë akujt ë botës.
Kështu duke dëgjuar historinë e Xhovanit na kujtohet Kostandini të cilin le të themi se vdekja
e lejoi të ngritet nga varri për t’i hequr mallin të ëmës për të bijën. Por në këto histori kaq
joreale kur vdekja lejon ata që i ka marr njëherë të kthehën për pak edhe njëherë në botën e të
gjallëve, na bënë të kuptojmë që mitet janë kaq të mëdha, kanë aq shumë forcë, sa mbi to janë
krijiuar e rikrijuar histori pas historish, jo vetëm nga shkrimtarët tanë por edhe nga
shkrimtarët e huaj ata të letërsisë botërore.
 BESA OSE FJALA E DHËNË

Besa ose fjala e dhënë- e trajtuar shumë herë si një ndër çështjet më të rëndësishme të
popullit tonë dhe e ndjekur deri më sot nga studiues të ndryshëm, domethënia e saj ka mbetur
më po aq vlerë dhe më po aq peshë si ka qenë në fillim. Sami Frashëri kur shkruan për besën,
thotë që besa është një virtyt që asnjë popull në botë nuk e ka veç shqipatrëve, shqiptarët
gjithmonë janë lidhur me besë, sepse t’i jeje dikujt besën nënkuptonte që do ta mbaje dëri në
varr fjalën e dhënë. “Fjala e dhënë ngrit të vdëkurin nga varri, rrasa i bëhët kalë, e guri i varrit
shalë”, në rastin e Kostandinit.

Besa ose fjala e dhënë, me kultin e nderit është i lidhur edhe kulti i fjalës së dhënë ose siç
njihet ndër shqiptar 'kulti i besës'. Kjo është fjalë që nuk ekziston në asnjë gjuhë të botës
përveç në fjalorin e gjuhës shqipe. Në gjuhet ballkanike kjo fjalë ekziston vetëm si e huazuar
nga shqipja. Shpesh në përkthime nga gjuha shqipe fjala besë duke mos pasur barazi
kuptimore a frazeologji të ndonjë gjuhe tjetër, ajo jepet në formë shkrimesh shpjeguese, si një
dukuri e botës shqiptare, si albanizëm.

Besa, ose kulti i fjalë së dhënë, lidhet në burim me mitin biblik të fjalë: 'Në fillim ishte fjala'.
Para se të ishte shkrimi, kontrata, njeriu, bota ishte vet fjala. Ky kult madhështor, i cili, në
popujt evro-perëndimor pak nga pak mori karakterin e një idomene fetare kishtare, te
shqiptarët ruajti gjuhën e burimit. Lidhja në fjalë (besë) përbënte kanunin autoritetin më të
larë. Të gjitha marrëdhëniet në gjini, fis, famulli, bajrak dhe në nivelin më të lartë të
bashkësisë etnike lidheshin në fjalë përkatësisht në besë. Besa në vendin tonë është testament
moral qysh prej periudhës mitologjike. Dy baladat më rëndësishme “Rozafati” që ka motivin
e murimit, dhe ajo me motiv të ringjalljes “Besa e Konstadinit” lidhen me mbajtjen e besës që
sipas Ismail Kadaresë “Fjalën e dhënë, besën nuk e shkrin as dheu”. Kjo ndoshta është
arsyeja më e madhe që Kadare i ka trajtuar të dyja këto tema në romanet e tij “Ura me tri
harqe” që ka motivin e murimit dhe romani “Kush e solli Doruntinën” që ka motivin e
ringjalljes. Në kanun që po ashtu për shqiptarët është ndër më të rëndësishmit, madje jeta
sipas kanunit i ka përcjellë me vite shqiptarët, thuhet se e “folmja është e falme” ajo që
premtohet duhet patjetër të kryhet.

Shqiptarët u lidhen fort në fjalën e dhënë, lidhja për fjale përbënte autoritetin e lartë të
këtij populli. Të gjitha marrëdhëniet: në gjini, në fis, në besimet fetare, në bajrak, në nivelin e
bashkësisë etnike, madje edhe në marrëdhëniet ndëretnike, mbaheshin në fjalën e dhënë.

Besa është testamenti, morali i shqiptarëve qysh prej periudhave mitologjike. Për këtë
kemi dy balada më të rëndësishme që njeh folklori ynë, motivi i murimit për ngritjen e një ure
ose kështjelle, që në popull njihet si Nusja e Murosur në Urën e Shenjtë dhe ringjallja e
vëllait të vdekur, pasi kishte lënë peng fjalën e dhënë, që sipas botëkuptimit shqiptar, dheu
nuk e mban brenda atë që vdes me besë, për fjalën e dhënë por të parealizuar. Premtimin e
dhënë e mban edhe toka, element ky etnik shqiptar. Për këtë flet më së miri balada e
ringjalljes së vëllait të vdekur për t’ia sjellë s’ëmës të bijën sipas fjalës së dhënë dhe për t’u
rikthyer përsëri në varr.

Në fjalorin e gjuhës shqipe, fjala “BESË” me të gjitha akuivalentet e saja përfshin 38 fjalë
bazike, së bashku me kompozitat e sintagmat e ndryshme të cilat shpjegojnë, sidomos nga
aspekti gjuhësor, këtë fenomen të botës shqiptare. Fjala “BESË”, në Fjalorin e gjuhës së
sotme shqipe është përkufizuar si “zotim solemn për të vepruar së bashku për një qëllim, fjala
e nderit që jepet për të përkrahur dike, ose për t’ u lidhur me të”. Fjala e dhënë për diçka të
rëndësishme, fjala e nderit për ta plotësuar me doemos një detyrim që merret përsipër. “Besa
e burrit si pesha e gurit”, “Besa e shqiptarit si purteka e arit”.( Fjalori i gjuhës së sotme
shqipe, Prishtinë 1981. f. 126-128).

Albanologu më i njohur shqiptar, studiuesi Eqrem Çabej pohon se fjala "besë" nga gjuha
shqipe ka depërtuar në shumë gjuhë të Ballkanit. Këtë mendim Çabej e mbështet në studimet
e albanologëve: G Meyer, Franc Bopp, Dhimitër Kamarda, Brugman e të tjerë. (E. Çabej,
Studime gjuhësore, Prishtinë 1976.f.62.)

Eruditi, kulturologu dhe iluministi i famshëm shqiptar, Sami Frashëri, duke folur për këtë
sentiment autentik të racës shqiptare ka nënvizuar: “Besa e shqiptarit është dhe ka qenë
kurdoherë e ditur dhe e dëgjuar në gjithë botën. Besën që e jep shqiptari nuk e merr prapë,
nuk e prish, por e mbanë derisa të ketë një rektimë shpirti trupin e tij”. (Shqipëria ç’ ka qenë
ç’është dhe ç’ do të bëhet. Bukuresht 1899. f.77.).

Fenomeni i Besës është shumë i pranishëm në traditën dokesore shqiptare, sidomos në

“Kanunin e Lekë Dukagjinit” të cilin, në vitin 1933, At Shtjefën Gjeçovi, pasi e kishte
mbledhur dhe sistemuar nga goja e popullit edhe e kishte nxjerrë në dritë. Gjeçovi me këtë
rast flet për besën si akt juridik, si normativ i ligjit ekzistues, edhe pse ishte një akt juridik i
pashkruar, por që kishte mbijetuar nëpër shekuj me shumë e shumë shembuj. “Besa asht nji
vade lirije e sigurimi, [ndaluar] shpija e të vramit i jep dorasit e shpijarve të tij, tue mos i
ndjekë për gjak përkohësisht e deri në vade të caktueme”, kështu e kishte definuar “besën”
Shtjefën Gjeçovi në nenin 122 të Ligjit të Lekës. (Kanuni i Lekë Dukagjinit, Shkodër 1933, f
83.)

Në traditën gojore shqiptare, që nga lashtësia kanë arritur motive shumë interesante, që
lidhen mbi parimin e besës. Janë dy ndër motivet, të cilat në forma të ndryshme paraqiten
edhe te popujt e tjerë, por në traditën tonë përshkohen nga fenomeni i besës.

Flijimi në këndin e urës apo të kështjellës, lidhet me besën e vëllait të vogël 

Sipas këtij motivi të njohur si “Legjenda e murimit”, në cep të urës apo të kështjellës
flijohet gruaja e vëllait të tretë, më të riut, i cili nuk e kishte thyer besën, për dallim nga dy
vëllezërit të cilit u kishin treguar grave të tyre, që ditën e caktuar, të mos e sillnin ushqimin
për ndërtimtarët, sepse gruaja që do ta sillte edhe do të flijohej në këndin e urës, e cila nuk
mbante dot, pa flijuar një qenie, që do të ishte prodhim i besëmbajtjes.

Ringjallja për ta vënë në vend fjalën e dhënë në legjendën e Konstandinit dhe

Garentinës, apo Doruntinës 

Ringjallja, motiv i mirënjohur biblik dhe kuranor, në traditën gojore shqiptare lidhet me
zotimin, fjalën e dhënë. Nuk tretej dot në dhe, edhe me këtë rast vëllai i vogël, i cili për së
gjalli i kishte dhënë fjalën mëmës, se motrën e tyre të vetme, Doruntinën, do ta sillte, në të
“pame”, në shtëpi, meqë e kishin martuar në një vend të largët. Nëntë vëllezërit vriten në
luftë. Nëna verbohet dhe vajton fatin e zi. Ajo sjell në mend fjalët me besë të Konstandinit, i
cili nuk e kishte mbajtur besën për së gjalli. Konstandini ringjallet, merr me vete motrën
Doruntinë, e dërgon në shtëpi te e ëma që ndodhej buzë vdekjes dhe sërish futet në varr.
Ky motiv është i përhapur edhe te popujt e tjerë të Ballkanit dhe të Evropës. Motivi shqiptar
lidhet në një lloj triniteti gjithnjë me fenomenin e besës: flijimi, ringjallja dhe rinjohja.

PËRFUNDIM

Ka qenë me të vërtetë një temë që ka kërkuar përkushtim të madh si dhe njohje të shumë
fenomeneve që lidhen me temën.

Miti dhe intertekstualiteti janë fenomene që po ti shohim në përgjithësi janë shumë të

ngjashmë me njëra tjetrën dhe si të tilla kanë gjetur një shtrirje të gjerë në opusin e shkrimeve
të Kadaresë e sidomos në romanin “Kush e solli Doruntinën”.
Pyetjes se a ka mundur Kadare të realizojë një vepër të plotë të ngritur mbi mitin ose baladën
më të njohur shqiptare, atëherë mund të përgjigjemi që shkrimtari ka ndërtuar mbi mitin e
lashtë një roman të kohës sonë i cili është ndërtuar me mjaft kujdes dhe trajton në mënyrë të
kujdeshme të gjitha ngjarjet që ndodhin përbrenda këtij romani. Një roman i përmubushur, si
për nga rrëfimi, përshkrimi, personazhet, veprimi dhe gjithçka tjetër që lidhet me të.
Një roman i cili të krijon mundësinë e studimit të tij në shumë fusha si në fushën e mitit, të
intertekstualitetit, mundësia e trajtimit të incestit brenda romanit, kërkimi i pandalshëm i
kapiten Stresit për zbardhjen e të vërtetës a bëhet për t’u zbuluar e vërteta apo kapiten Stresi
dëshiron ta bëjë më të pranueshëm faktin që Kostandini është ngritur nga të vdekurit dhe ka
sjellur motrën në shtëpi. Po ashtu mundësia e krahasimit të kësaj me vepra të tjera, qoftë të të
njëjtit autor, qoftë me vepra të autorëve të tjerë.
Duke pasur parasysh të gjitha këto, kam përshtypjen që ky punim ka prekur dhe ka trajtuar
pikat kyçe që ishin bazë për këtë dësertacion.
Duke e trajtuar në përgjithësi veprën “Kush e solli Doruntinën”, për të kaluar pastaj në
sqarimin e shumë çështjeve, si atë të mititn në vepër, të intertekstualitetit, rimarrja e mitit në
lëtrsinë shqipe por edhe nga Kadare, trajtimi i personazheve , narracioni i romanit, krahasimi
i romanit me romanet e tjera si dhe krahasimi i romanit me mitin origjinal, kemi mundur të
vërjemë se sa autori ka arritur të realizojë baladën “Kostandini dhe Doruntina”. Prandaj mund
të themi padyshim që romani “Kush e solli Doruntinën”, është një roman i cili përmbushë të
gjitha pritjet e lexuesve dhe jo vetëm, por përmbushë edhe pritjet e studiuesve të shumtë dhe
kritikëve, të cilat pajtohen që romani i shkruar nga Kadare është ndoshta romani që i afrohet
më së shumti baladës, ose romani i cili realizoi në formën më të mirë baladën më të njohur si
dhe motivin më të njohur ndër popullin tonë, atë të ringajlljes.
Kadare në fakt ka zgjedhur motivin e ringjalljes për t’i folur lexuesit të tij për Shqipërinë e
zhytur në torturat e sistemit totalitar ose komunizmit dhe duke dashur t’i ndihmojë qytetarët e
tij që përmes këtyre temave që ai trajton në shkrimet e tij, ata të mund të gjejnë një zgjidhjë
për të dalë nga katrahura në të ciliën i kishte futur sistemi. Përmes kthimit të temat e vjetra ai
dëshiron t’i tregojë lexuesit se si Shqipëria ka qenë më herët dhe lidhjet e saj të shumta me
botën e jashtme, zhvillimin e saj që në kohërat antike dhe mënxyrën në të cilën ishte gjendur
në kohët moderne.
“Kush solli Doruntinën” nuk trajton vetëm temën e ringjalljes së Kostandinit për të mbajtur
besën e dhënë, por trajton gjithashtu kërkesën e autorit për ringjalljen e popullit për të dalë
nga ai mjerim në të cilin ishin futur. Prandaj duke e njohur opusin krijues të Kadaresë mund
të shprehemi që romani na fjalë i përmbushë të gjitha kriteret për të marrë epitetin që i kanë
dhënë dëri më tash dhe gjithashtu krijon mundësinë e studimit nga këndvështrime të
ndryshme edhe nga ky këndvështrim nga i cili është trajtuar në këtë punim.