Kush e solli Doruntinen?

Nga Ismail Kadare

Punoi: Albion
Begaj
 Kush ishte Ismail Kadare?
Ai është një ndër shkrimtarët më të mëdhenj
bashkëkohorë,akademik, ish-deputet i Kuvendit Popullor
 (1970-'82) dhe zv/kryetar i Frontit Demokratik.Si
shkrimtar shquhet kryesisht për prozë, por ka botuar edhe
vëllime me poezi dhe ese. Nisi të shkruajë kur ishte ende i
ri, fillimisht poezi, me të cilat u bë i njohur, e më pas edhe
prozë, duke u bërë prozatori kryesor shqiptar.Deri më sot
veprat e tij janë përkthyer në rreth 45 gjuhë të ndryshme,
duke qenë kështu përfaqësues kryesor i letërsisë shqipe
nëpër botë.
 Vepra
Novela " Kush e solli Doruntinën " u botua për herë të parë në tetor të 1979 dhe
mbështetet në motivet e këngës së njohur legjendare mbi besën e Kostandinit .
Vetë Kadare synonte me këtë vepër të krijonte fytyrën e vërtetë të Shqipërisë ,
që , siç shprehet ai : " kur të shembeshin muret , shqiptarët të mos zgjoheshin dhe
të dilnin nga izolimi duke u hutuar nga kaosi i përgjithshëm " . Ata duhet të kishin
ngritur arkitekturën asaj që duhet të rindërtonin , e cila do të kishte fytyrë krejt
shqiptare dhe me besë . Vepra e Kadaresë " Kush e solli Doruntinën ” ka në
qendër një personazh që ringjallet . Ndoshta nuk është aq e rëndësishme se
ç'mision e ka kthyer atë në këtë botë , pasi më e rëndësishme është se si u ringjall
ai . Me ç'fuqi shpirtërore erdhi prej andej nga nuk ka kthim , duke u barazuar me
një Krisht ? Motivi i ringjalljes është një nga më tipikët e eposeve , baladave dhe
legjendave tona , madje , si ballkanas të vjetër , shqiptarët i kishin të gatshme
motivet e kalimit nga jeta në vdekje dhe anasjelltas , për vetë shtratin e hershëm
pagan të kulturës autoktone . Asgjë më mirë se legjenda e Kostandinit nuk i
kishte aq të përsosura mjetet për këtë .
 Vepra
Arti i Kadaresë do të duket në mënyrën se i qaset legjendës së lashtë të besës . Titulli i veprës " Kush e solli
Doruntinën " do thotë se autori merret me thelbin e arsyeve pse është krijuar dhe ka jetuar kjo legjendë .
Sintaksa pyetëse e titullit pa intonacionin pyetës do të thotë se lexuesi e di përgjigjen : mekanizmi që e
krijoi është ende i gjallë , se shqiptarët si komb janë ende në udhëkryq . Fabula e novelës është më e gjerë
se subjekti i saj . Ajo përfshin vetë legjendën si parahistori , përfshirjen e kapitenit Stres në zbulimin e
enigmës që nënkupton titulli dhe përfundimin e pazakontë , i cili sikur të kthen në të njëjtën pikë nga ishte
nisur . Kështu , e paprekur , legjenda dhe mesazhi i saj riaktivizohet dhe hedh ura të reja me
bashkëkohësinë dhe të ardhmen . Kadareja ekspozoi një nënshtrat krejt të mospërfillur të kulturës
kombëtare . Legjenda e Doruntinës nuk ishte " punë legjendash " , por konkluzion i një epoke historike .
Ajo shpallte lidhjet e lashta të kulturës së popullit tonë me ato të vendeve të qytetëruara të kontinentit .
Në më pak se 50 vargje , të parët e shqiptarëve jepnin dhe merrnin me një botë të tërë , bënin krushqi
gjer në Bohemi , lidhnin aleanca me baronë dhe fisnikë të afërt dhe të largët , lëviznin të sigurt në të gjithë
hapësirën kontinentale . Ata ishin pjesë integrale e kësaj bote . Miqësitë e tyre gjendeshin “ nëntë male
kaptuar " . Të shkoje në viset gjermane apo më tej për ta ishte njësoj sikur të thoshe : " po shkoj në krushqi
" . Kështu që , në Shqipërinë e mbyllur të viteve '70 , kjo mund të ngjallte zemërim dhe pakënaqësi ,
ndërkohë që novela predikonte hapjen . Kadare paraqiste si shembull humanizmin e bashkatdhetarëve të
vet , duke bërë thirrje për një ringjallje të vlerave morale
 Subjekti dhe personazhet
Subjekti i veprës mund të thuhet me pak fjalë , por pasçdo hallke të tij rri një interpretim , kështu që
tregimi i subjektit përfshin edhe analizën e tij . Kapiteni i një konteje të Arbrit , Stresi , një nëpunës
perandorisë së Bizantit , i cili ka për detyrë të ruajë rendin nga keqbërësit , merr vesh për kthimin e
çuditshëm të vajzës së vetme të Vranajve nga një vis i largët i Europës Qendrore . Atje larg e kanë
martuar , por vetëm pas betimit të një prej nëntë vëllezërve , Kostandinit , se do t'ia sjellë nënës në shtëpi
sa herë të jetë malluar . Por , bashkë me lajmin e kthimit vjen dhe dyshimi për një krim : nëna plakë dhe
vetë Doruntina janë në prag të vdekjes , madje , më e pabesueshmja , Doruntina paskësh thënë se e solli
vëllai i vogël , i vdekur bashkë me vëllezërit e tjerë para tre vjetësh . Por të vërtetën ato e marrin me vete
në varr , dy gratë vdesin shumë shpejt . Kështu , natyrshëm , mbetet enigma : Kush e solli Doruntinën ?
Stresi kërkon dhe mbledh informacione e fakte për të provuar se këtu fshihet një gënjeshtër e zakonshme ,
një mashtrim , një aventurë , një hakmarrje ose diçka tjetër , që nuk ka asnjë lidhje me ngritjen nga varri të
dikujt . Për çudi , informatorët e tij , kudo nëpër principatë dhe përtej kufijve , madje edhe të dërguarit e
burrit të Doruntinës nga Bohemia e largët , provojnë vërtetësinë e mjaft prej thënieve të saj . Por , krahas
këtyre meditimeve dhe kujtimeve , edhe tek ai vetë zbulohet një botë trazimesh , brengash dhe pikëllimi
për martesën e Doruntinës larg . Ndjenja e hershme e dashurisë për Doruntinën vazhdon të jetojë
qetësisht , si një plagë e vjetër që rrinte disi mënjanë , e papërzier me ngjarjen që posa kishte ndodhur .
Stresi bën dy " gabime " të pafalshme .
 Subjekti dhe personazhet
E para nuk arrin të pyesë para se të vdiste nënën për çka kishte parë atë natë dhe , së dyti , ai kërkon të
dhëna në bujtina të ndryshme për ardhjen e dy personave , një grua dhe një burrë në të njëjtin kalë , deri
në datën 11 tetor , por nuk kërkon aspak kapjen e udhëtarit të vetmuar që do të përpiqej të ikte pas asaj
nate . Ngjajnë si harresa , të cilat ndreqen po nga ai vetë , megjithëse pasojat janë të pandreqshme .
Ngjizja e variantit të Doruntinës se e ka sjellë Kostandini , vjen dhe zë vend pjesë - pjesë tek ai , në fillim si
hamendje : po sikur të jetë diçka që mendja është vështirë ta rrokë ; më tej vjen krahasimi i gruas së tij me
Doruntinën , imazhi i së cilës ka diçka qiellore që s'e kishte asnjë tjetër . Personazhi shumë interesant i
veprës është ndihmësi i kapiten Stresit , në gojën e të cilit autori vë mendime dhe fjalë që ngjajnë të
panatyrshme , por që kanë nëntekst të fuqishëm dhe sikur ndihmojnë në shkyçjen e asaj që Stresi vetë
nuk pranon ta shprehë me fjalë . Ai duket sikur ka çelësat për të hapur shtegun e pranimit të ireales ,
ndërkohë që Stresi përdor racionalen , faktin . Ndërfutja e herëpashershme e fjalëve të baladës së
vajtojcave , që i jep një formë të re ngjarjes në ndërgjegjen e Arbrit , janë edhe ato shtysa drejt këtij truku ,
sikur ndihmojnë të krijojnë atë që tashmë nuk di ta shpjegojë askush , por që i ka fillesat e veta në mes
njerëzve . Përforcohet imazhi qiellor i Doruntinës , si një ëndërr , si diçka që nuk i takon plotësisht as jetës ,
as vdekjes , që nuk mund të shpjegohet me asgjë materiale të kësaj bote . Legjenda bën udhën e saj sipas
ca ligjeve të tjera , të ngjashme me ato të epokave të përfytyrimeve mitike për botën , jehona e të cilave
është ende shumë e ndjeshme në psikologjinë e njerëzve .
 Subjekti dhe personazhet
Ngjan se Stresi bën gjithçka për të provuar të kundërtën , por ai , edhe pas pohimit banal të shtegtarit " të
çuditshëm " se e ka sjellë ai Doruntinën , jep urdhrin e papritur : " Te vihet në torturë ! " . Gjithçka
zhvillohet në të kundërt të normales dhe urdhrave të kryepeshkopit dhe autoriteteve të larta të vendit .
Megjithatë , është kryepeshkopi që shqipton për herë të parë qartë frazën : " Ç'fuqi e ngriti atë nga bota e
tejjetshme , ç'mesazh do t'i sillte ai që andej njerëzimit ? " . Vetëm pas kësaj gjemë në mendimet e Stresit
të njëjtën pyetje , vetëm se jo në vetë të tretë , por në vetë të dytë : " Ç'pate që u ngrite nga dheu ...
ç'mesazh doje të na sillje ... Stresi u habit edhe vetë nga kjo pyetje që u ngjit në formë psherëtime prej
thellësive të tij . " Në ndërtimin artistik të veprës vihet re se subjekti ecën në dy linja : ritregimi i historisë
së familjes Vranaj me epilogun e saj të tmerrshëm ( nga e shkuara në të tashmen ) dhe procesi i hetimit të
Stresit për të zbuluar të vërtetën e ngjarjes dhe domethënien e saj ( nga e tashmja në të shkuarën ) . Këto
dy linja duket sikur ecin përkundër njëra - tjetrës për nga qëllimi dhe si rrjedhojë e kohore , por në fakt ato
zhvillohen në të njëjtin kah deri në një linjë të vetme . Në sfond rrinë rreziqet e reja të lemerishme që
priten të vijnë . Gjithçka s'është gjë tjetër veç përgatitje për sfidën që do të zgjasë shekuj me radhë . Në
këtë kuptim , gërshetimi i dy linjave , që duket sikur ecin në drejtim të kundërt , në fakt , janë dy armët me
të cilat Arbri përgatitet të përballojë rrebeshin që nuk do të vijë vetëm në një krah , por nga të katër pikat
e horizontit . Ai përgatitet të luftojë me gjithçka : me racionalen dhe iracionalen ; me mendjen dhe shpirtin
; me të gjallët dhe me të vdekurit e tij .