UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI I FILOLOGJISË
DEGA E LETËRSISË SHQIPE

MITI GREK NË LETËRSINË E ROMANTIZMIT

EVROPIAN
(Trajtat e receptimit të temave të mitologjisë greke tek
shkrimtarët romantikë)

~ Disertacion i doktoratës ~

Mentori Kandidati
Akademik Rexhep Qosja Mr. Osman Gashi

Prishtinë
2004
 Përmbajtja

S h ë n i m, 5
Pjesa e parë
PREMISA DHE PARADIGMA

Kapitulli I: Mitet dhe mitologjia (Tipare themelore)

Hyrje, 8
Definicione, 14
Miti dhe letërsia, 17
Epoka e romantizmit, 24

Kapitulli II: Romantizmi evropian dhe mitologjia greke

Çështje themelore, 33
Mendimi kritik i romantikëve për mitologjinë, 38
Esteticizmi mitologjik dhe natyra romantike, 40
Natyra dhe mitologjia te Shatobriani, 46
Shkrimtarët romantikë dhe Homeri, 48
Mitologjia dhe folklori, 53

Pjesa e dytë
TRANSFORMIMET E TEMAVE TË MITOLOGJISË GREKE NË
ROMANTIZËM

Kapitulli I: Vjedhësi i zjarrit dhe pesha e ndëshkimit (Tema e

Prometeut nga Eskili tek Persi Shelli) 59
 Aspekte diakronike, 60
Shelli dhe Kitsi, 61
Prometeu i çliruar i Shellit, 63
Miti mbi Prometeun, 67
Konflikte perëndish apo individë që rebelohen, 71
Shelli dhe të tjerët, 85
Prometeizmi dhe Satanizmi (nga Miltoni te Bajroni), 88

Kapitulli II: Frankenshtajni ose pakti tragjik midis

Krijuesit dhe Krijesës, 94
Frankenshtajni dhe Prometeu, 104

Kapitulli III: Një histori romantike e shpirtit (Kitsi, Nervali,

De Rada) 111
Vetëdija mitologjike, 116
Endimioni i Kitsit, 118
Funksioni semantik i ëndrrës në veprën e J. De Radës
Këngët e Milosaos, 126
Novela Ëndrra dhe Jeta – Aurelia, 134
Hiperioni – apo ëndrra romantike, 138
Tema e “fantomave vigane” tek Gëte e Hajne, 140
„Zotërit e mundur“ (Hiperioni i Kitsit), 142
Poezia lirike e Kitsit, 147

Kapitulli IV: Rikthimi në zemrën e Natyrës, 153

3
Pjesa e tretë
SHKRIMTARËT E KUFINJVE

Kapitulli I: Gjurmët e Fridrih Hëlderlinit

Shturm und Drang-u dhe Romantizmi, 161
Fridrih Hëlderlini, 164
Lirika e Hëlderlinit dhe miti grek, 169
Simboli i Perëndisë, 173
Peshorja e Parkave, 178
Hiperioni ose eremiti në Greqi, 181

Kapitulli II: Shtytja e Demonit në vete (Hipertekstet

dramatike të H. F. Klaistit)
Veçoritë e dramës romantike, 187
Tragjedia Pentesilea, 194
Komedia Amfitrioni, 203

Kapitulli III: Parabola mitike (Zherar de Nervali)

Cikli i poezive Himeret, 213
Novela Pandora, 219

Ardhja nga miti dhe kthimi tek miti, 225

(Përfundim)
Bibliografia, 237
Literatura shkencore, 240
Indexi i emrave 246
Indexi i personazheve të mitologjisë greke 250

4
 Shënim

Pas vitesh të lodhshme, pas leximesh pa fund dhe qëmtimesh të pandërprera

të literaturës shkencore, ky disertacion doktorate është i përfunduar. Duket, në të

vërtetë, më parë vetëm si një variantë e mundshme. Ndjenja më e shpeshtë që e kam

provuar gjatë gjithë këtyre viteve studimi të kësaj teme do të mund të përcaktohej si

entuziazëm a ngazëllim. Ngase, në fakt, Romantizmi, më është dukur gjithnjë diç

më tepër se Drejtim, Rrymë, Lëvizje apo Prirje letrare. Për më tepër, është frymë,

ndjeshmëri, pozicionim psikologjik e shpirtëror i individit karshi botës së trazuar

e mospërfillëse. Në këtë kontekst, romantikët me krijimtarinë e tyre identifikoheshin

e shkriheshin brenda disa koncepteve a fjalëve kyçe, të cilat edhe në këtë punim janë

përdorur shumë, siç janë: Poezia, Poeti , Miti, Natyra, Ëndrra, Pambarimi

(Paskajësia).

Strukja e romantikëve në gjirin e heronjve të mitologjisë greke ishte, para së

gjithash, rikuptimësim, një rikthim tek burimet, tek fillesat, tek esencat apo

paragjërat. Gjithë këtë vajtje ardhje e kam sublimuar në një fjali, duke shfrytëzuar

5
një mendim të studiuesit Herman Broh, „ARDHJA NGA MITI DHE

RIKTHIMI TEK MITI“, apo si një hark i pafund, një ylber shumëngjyrësh, një

udhëtim i pandërprerë hapësirave të paana të qenësisë, të mikrokosmosit..

Ky punim doktorate është shkruar kryesisht brenda viteve 2001 – 2004,

paralelisht në Prishtinë dhe në Zagreb. Ndjej një nevojë të thellë të falënderoj

Mentorin tim Akademik Rexhep Qosja, shkrimtarin e madh e studiuesin e

përkushtuar të letërsisë shqipe, sidomos të romantizmit shqiptar, për kurajon që të

më gjendet pranë me këshillat dhe sugjerimet profesionale. Po ashtu, i bëj një

falënderim të veçantë mikut tim, profesorit të letërsisë së krahasuar në

Universitetin e Zagrebit, dramaturgut e regjisorit kroat, Prof. Dr. Boris Senker,

komunikimi me të cilin ka qenë një nga impulset kryesore për ta sjellë në këtë pikë

këtë tezë doktorate.

Prishtinë, prill 2004

6
 Pjesa e parë

PREMISA DHE PARADIGMA

 Kapitulli I

MITET DHE MITOLOGJIA

(Tipare themelore)

Hyrje

Ky punim mban titullin “Miti grek në letërsinë e romantizmit

evropian”. Duke qenë kaq i përgjithshëm, ai në mënyrë të natyrshme,
fillimisht, shtron çështje, premisa e orientime paradigmatike dhe
konceptuale. Gjatë analizave dhe interpretimit që do t’u bëhet veprave si
dhe dukurive letrare, një nga intencat e përhershme do të jetë veçimi i, së
paku, dy kategorive apo segmenteve të rëndësishme, të cilat kanë të
bëjnë me praninë, vendin, influencën dhe rolin e mitologjisë (në radhë të
parë asaj greke) në letërsinë e romantizmit evropian. Domethënë jemi

para një fushe të gjerë interpretimi në shkallë referencash,

reminishencash, raportesh, kongruencash e filiacionesh, të miteve greke
në njërën anë dhe të romantizmit evropian si formacion stilistik e
kompleks letrar në letërsinë evropiane të gjysmës së parë të shekullit
XIX, në anën tjetër.
Tema gjithsesi do të zhvillojë në gjithë strukturën e saj një qasje
komparative dhe veprat e po ashtu edhe dukuritë letrare do t’i vështrojë,

në radhë të parë, nga pikëvështrimi intertekstual dhe tematologjik,

dmth. duke i analizuar përbërësit themelorë të veprave letrare në mënyrë
imanente dhe duke i vënë ato në përqasje e relacione me vepra të tjera të
autorëve tjerë apo të letërsive të tjera.
Që nga vitet gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar në studimet
teoriko-letrare në Evropë, sidomos në ato të rrethit të strukturalistëve
francezë ka pasur një vërshim gjykimesh e interpretimesh konceptuale
rreth termit intertekstualitet. Julia Kristeva theksonte që “çdo tekst është
i komponuar si një mozaik citatesh dhe se çdo tekst, në të vërtetë, është
asimilim dhe transformim i ndonjë teksti/vepre të mëhershme”1.
Në përmbledhjen e studimeve me titull “Intertekstualiteti dhe
intermedialiteti” të botuar më 1988 në Zagreb, që në hyrje, jepet ky

definicion:

“Intertekstualiteti është një raport i tillë midis teksteve letrare, në të

cilin, për të njohur një vepër është e rëndësishme njohja e një vepre tjetër,
përmes së cilës ky relacion është i përmbushur me kuptimësi që në një
mënyrë tjetër nuk do të mund të realizohej. Psh. “Uliksin” e Xhojsit nuk
është e mundur ta kuptojmë drejt jashtë raporteve të atij romani me
“Odisenë” e Homerit” 2.

Intertekstualiteti nuk mund të lidhet vetëm me tekstin apo veprën

letrare. Ai ka të bëjë edhe me periudhat apo epokat letrare, me vetë
letërsitë apo komplekset e mëdha letrare, mirëpo ka të bëjë në mënyrë të
drejtpërdrejtë edhe me zhanret, me temat, me stilin, gjithnjë duke pasur
parasysh aspektin diakronik dhe atë sinkronik.
Sipas studiuesit Miroslav Beker „duhet pasur parasysh që
konceptin e intertekstit të mos e ngatërrojmë me konceptet e ndikimeve
dhe burimeve, por se këtu kemi të bëjmë me një pëlhurë apo me rrjeta
heterogjene, ku prejardhja nuk mund të përcaktohet qartë“. Beker i
referohet edhe Rolan Bartit lidhur me këtë problem. Sipas Bartit „të bësh

9
përpjekje për të gjetur „burimet“, „ndikimet“ e ndonjë vepre, domethënë
të biesh në kurthin e miteve mbi prejardhjen“ 3.
Në historinë e letërsisë botërore, sidomos në letërsitë e lashta, në
radhë të parë, në letërsinë romake, gjejmë shumë shembuj, ku koncepti i
origjinalitetit nuk kuptohej siç kuptohet më pas në epokat tjera letrare.
Komeditë e Plautit, „Eneida“ e Virgjilit, epet e Lukanit, veprat e Senekës
etj. kishin shfrytëzuar modelet letrare të letërsisë antike greke, duke i
përkthyer apo adaptuar origjinalet greke në latinishte. Një shembull
tjetër do të mund të ishte një vepër e mrekullueshme e letërsisë klasike
indase „Pançatantra“, të cilën e kishin marrë si model autorë nga letërsi
të ndryshme të vjetra e të reja. Kjo vijë intertekstuale do të mund të
dukej kështu:

Pançatantra (letërsia indase) -------> Kalila ve Dimna (letërsia e

Iranit) ------> Ezopi (letërsia antike greke) -------> Fedri (letërsia
romake) -------> La Fonteni (letërsia franceze) -------> Krillovi
(letërsia ruse) -------> Naim Frashëri dhe Çajupi – Lulet e
Hindit (letërsia shqipe).

Po kështu mund të pohohet edhe për Shekspirin, i cili një pjesë të

madhe të përmbajtjeve të dramave të tij i kishte bartur nga vepra e
autorë të njohur më parë. Sipas M. Beker, „në këtë rast nuk kemi të
bëjmë me tekstin, i cili i ka borxh prejardhjen ndonjë autori nga e
kaluara, por janë tema, motive, shprehje dhe veprime, që përsëriten dhe
modifikohen nga një vepër në tjetrën, nga një gjeneratë shkrimtarësh në
tjetrën“4.
Përse jemi përcaktuar për të studiuar në këtë punim pikërisht
mitologjinë greke dhe jo mitet e popujve të tjerë ose psh.mitet biblike dhe
përse pikërisht letërsinë e romantizmit evropian e jo, Klasicizmin,
Barokun, Realizmin apo letërsinë e shekullit XX? Çështjes së dytë do të

10
përpiqemi t’i japim përgjigje në kapitullin e dytë ndërsa çështja e parë do
të fillohet të trajtohet më gjerësisht në këtë kapitull.
Pa dyshim marrja me një problem të këtillë siç është prania dhe
funksioni i mitit në letërsi, që në nismë duket një sprovë e veçantë dhe
prodhon një pasiguri të pëhershme ngase kemi të bëjmë me një fushë që
kërkon të përkufizohet dhe të përcaktohet në mënyrë të saktë, ndërkaq,
në anën tjetër, problemet janë shpesh të rrëshqitshme e kundërthënëse
sa që herë-herë arrijnë ta zbehin edhe entuziazmin fillestar të studiuesit
edhe pse është fjala për çështje fundamentale të historisë së letërsisë
evropiane të shekullit XIX.
Ka më shumë se dy shekuj (nëse e abstrakojmë periudhën e
Klasicizmit francez) që studiues të shumtë, filozofë, filologë, historianë e
teoricienë të letërsisë aktivisht merren me mitologjinë, me strukturat e
saj të thella, me raportet e saj me letërsinë, domethënë me atë tipar
jashtëzakonisht të rëndësishëm e të pashmangshëm që bart letërsia në të
gjitha periudhat e saj – siç është miti – motivet, temat, personazhet, stili,
mendimi, filozofia e veçantë e tij etj.
Për ta pasur më të qartë gjenezën e mendimit shkencor për
mitologjinë do të duhej kujtuar para së gjithash mendimet dhe tezat
rreth kulturës e artit të lashtë grek dhe të mitologjisë në përgjithësi si
dhe mitologjisë greke veçanërisht, të studiuesve si Xhambatista Viko 5 e
Johan Vinkelman 6 e më pas edhe të përfaqësuesve të Lëvizjes letrare
“Stuhi e Vrull” (Shturm und Drang), Johan Wolfgang Gëte e Fridrih
Shiler.
Ekziston sot një numër i madh studiuesish të problemeve të
mitologjisë dhe po ashtu një numër tejet i madh studimesh të kësaj
fushe, një pasuri përmasash marramendëse, që mitin e determinojnë si
një nga çështjet primare të historisë shpirtërore e kulturore të njerëzimit,
të qeniesisë së tij, si një farë kodi të të gjithë ekzistencës së tij. Është
shkruar, domethënë, një literaturë e tërë diskursive që merret me

11
definimin e mitit brenda strukturës së filozofisë, të historisë, të folklorit;
me gjenezën, karakterin, burimet e tij; me transformimet dhe ndryshimet
e tij në kohë e hapësirë. Edhe qasjet a pikëshikimet ndaj mitit kanë qenë
gjithsesi të llojllojshme: filozofike, psikologjike, historike, etike, estetike,
letrare, stilistike.
Ekzistojnë po ashtu studime të shumta krahasimtare nga kjo
fushë, të cilat merren me çështjet e raporteve, të qarkullimit a të
dyndjeve, të huazimeve a jehonave, të ngjashmërive e shpërndërrimeve
në kohë e në hapësirë, të temave, motiveve, syzheve e personazheve
mitologjikë.
Në shekullin XX nga gjithë ky konglomerat çështjesh dhe
interesimesh kanë filluar të veçohen edhe një sërë shkollash “mitologjike”
që i qasen studimit të saj si dhe raporteve me fushat tjera të dijes
(sidomos raporteve me letërsinë) nga këndvështrime specifike e
origjinale 7.
Përqendrimi ynë në studimin “Miti grek në letërsinë e romantizmit
evropian” do të jetë, në radhë të parë, tek raportet: Miti - Letërsia si dhe
rrjedhojat e tyre: interferencat, marrëdhëniet, historia e letërsisë botërore
dhe miti, aspektet zhanrore dhe mitologjia etj. Në mënyrë të veçantë do të
bëhen përpjekje për të hulumtuar dhe analizuar praninë dhe funksionin
e mitit grek në letërsinë e romantizmit evropian, duke mos lënë assesi
anash as sintagmën “mitet letrare”. Miti, në të vërtetë, është i lidhur me
vetë rrënjët e letërsisë, me gjenezën e saj. Ai ishte, në qoftë se nisemi nga
aspekti i përgjithshëm, edhe “formë e sinkretizmit të zhanreve”
(Veselovski) si dhe “një mjet për formësimin figurativ të veprave letrare,
që atë e vë në korrelacion me metaforën e sidomos me simbolin”.
Miti mund të shfrytëzohet në veprën letrare në mënyrë integrale me
gjithë kuptimet e tij, por mund të jetë edhe vetë një nga përbërësit e saj,
si psh. në veprat poetike si një gjuhë e veçantë poetike.

12
 Ekzistojnë dallime të dukshme midis mitit si të tillë dhe miteve
letrare. Analiza e mirëfilltë e mitit do të nënkuptonte, midis tjerash,
studimin e motivit (siç është motivi i dashurisë së përjetshme e të
pavdekshme) si dhe studimin e temës (tema e dashurisë tek mitet mbi
Orfeun dhe Euridikën, Adonisin, Erosin, Psikën, tema e dashurisë në
tekstin biblik “Kënga e këngëve” etj). Në anën tjetër miti letrar ka të bëjë
me një tërësi paraqitjesh të personazheve mitologjike në një periudhë
letrare, në një letërsi, por edhe në një zhanër a lloj letrar. Duke qenë se
mitologjia është një sferë shumë e gjerë, pikëmbështetja themelore gjatë
hulumtimit tonë do të jetë, në radhë të parë, mitologjia greke me tërë
arealin e saj përmbajtësor dhe me personazhet e saj si njëra ndër
mitologjitë më të rrumbullakësuara, më të kristalizuara e më të
formësuara si dhe me ndikim pakrahasimisht më të madh se sa të tjerat
në letërsinë botërore.
Do të bëhen përpjekje gjithnjë për ta shfrytëzuar dhe shpjeguar në
mënyrë të drejtë terminologjinë shkencore. Nocionet si mit, mitologji,
mitologjizim, demitologjizim, remitologjizim, mitkrijim, mendim poetik
mitologjik, mitoiditet, letërsi neomitike, mitomani, vërtetësi mitologjike,
mitografi, mitopoeia, simbolikë mitologjike, mitemë, mitos, koloristikë
mitike, madje edhe mitohistori etj. janë bërë të zakonshme dhe shumë të
eksploruara në studimet e këtij lloji dhe të pashmangshme nga fjalori
terminologjik i secilit hulumtues të këtyre problemeve.
Në studimet letrare shqiptare ekziston një zbrazëti e madhe në
studimin e mitit dhe të raporteve të tij me letërsinë, ndonëse letërsia
shqipe, sidomos e shekujve XIX dhe XX ofron lëndë të shumtë studimore.
Romantizmi shqiptar ka prodhuar vepra letrare e krijime të ndryshme,
ku mitologjia është një nga përbërësit e saj qenësorë dhe duke qenë
kështu ajo inkuadrohet në mënyrë të natyrshme në kuadrin e
romantizmit evropian.

13
Definicione

A mund ta konsiderojmë mitologjinë si një parahistori të letërsisë?

A lidhet ajo me fëmijërinë e njerëzimit? Si të definohet dysia Miti -
Logosi dhe çështja e përhershme e përparësisë; pastaj Miti dhe Rituali;

problemi i Arketipit? Janë këto vetëm disa nga çështjet me të cilat janë
marrë dhe të cilat i kanë interpretuar studiues të shumtë. Për të pasur
një pasqyrë më të qartë për gjerësinë e preokupimeve shkencore të
hulumtuesve të mitologjisë do të paraqesim më poshtë, në aspekt
diakronik dhe sinkronik disa nga mendimet, idetë dhe definicionet e
studiuesve të ndryshëm.
Mitologu rus Eleazar Meletinski ka shkruar veprën me titull
“Poetika e mitit”, një vepër githëpërfshirëse ku studion relacionet e
bashkëlidhjet e miteve me letërsinë në kohë të ndryshme e në hapësira të
ndryshme, ndonëse edhe vetë ka shprehur një dozë të caktuar dyshimi
mbi mundësinë e përdorimit të kësaj sintagme. Edhe pse vepra e tij i
kalon suazat e studimit të pranisë së mitit në letërsi, pikërisht në këtë
fushë ai përqendrohet më shumë, duke e paraqitur atë prani në një
rrjedhë historike, sipas epokave, formacioneve stilistike apo komplekseve
letrare. Pjesa më e madhe e veprës së Meletinskit merret me analizën e
dukurive, të veprave e të autorëve, që i takojnë letërsisë së shekullit XIX
përgjithësisht si dhe romanit të shekullit XX në mëyrë të veçantë.
“Mitologjia”, pohon ai, “duke pasur parasysh simbolikën e saj të
përhershme, është veçanërisht e lidhur me ‘psikologjinë e thellësisë’
(term i marrë nga M. Eliade), një gjuhë e përshtatshme për përshkrimin e
modeleve të përhershme të sjelljeve individuale e shoqërore, e të disa
ligjeve esenciale të kosmosit shoqëror e natyror” 8 Është e mundur, pa
dyshim, të flitet për natyrën metaforike të mitit, që në periudhat e
drejtimet e ndryshme letrare, ka fituar konotacione, përmasa e
pikëshikime të veçanta.

14
 Po ashtu krahas mitit, në historinë shpirtërore të njerëzimit
gjallëron edhe një nocion që ka të bëjë me fundamentin psiko-social të
njeriut – religjioni. Këto dy elemente (miti dhe religjioni) herë
gërshetohen me njëra tjetrën e herë zhvillohen në mënyrë paralele në
mbamendjen kolektive të njerëzimit, duke krijuar kështu një substrat e
thesar të përjetshëm pa të cilin njeriu po si edhe vetë natyra njerëzore do
të dukej sikur një shkretëtirë.
Në këtë kontekst është inicial mendimi i A. Bergsonit mbi
mitologjinë e religjionin: “Mitologjia dhe religjioni”, pohon ai, “janë
reaksion mbrojtës i natyrës ndaj forcave të llojllojshme të intelektit,
veçanërisht lidhur me botëkuptimin mbi pashmangësinë e vdekjes” 9.
Në anën tjetër studiues të ndryshëm i janë qasur mitologjisë, duke
e parë atë nga aspekti i ligjësive e i disiplinave të ndryshme shkencore si:
filozofia (Ernst Kasirer); psikologjia (Karl Gustav Jung); strukturalizmi
(Klod Levi Stros). Ernst Kasirer është ndër hulumtuesit më të
rëndësishëm të mitologjisë. Ai mitologjinë e konsideronte, bashkë me
gjuhën dhe artin, përgjithësisht, “si një formë simbolike autonome të
kulturës, e cila dallohet veçanërisht për nga mënyra specifike e
objektivizimit simbolik të fakteve sensuale si dhe të emocioneve” 10 . Ai,
madje, këtë koncept të tij sikur e absolutizon me pohimin se “njeriu
është kafshë simbolike”.
Në veprat e tij studimore Kasireri nxjerr edhe përfundime me
interes që kanë të bëjnë me epoka a formacione të veçanta stilistike,
letrare si psh. me romantizmin kur pohon se “vetëdija mitike (për
romantikët, vër. O. G.) na e përkujton shifrën, për të cilën është i
nevojshëm çelësi”. Një botëkuptim i tillë ndaj mitit tërheq rrënjët që nga

filozofia mesjetare dhe gjen shtrirje e rishfaqet edhe në romantizmin e

shekullit XIX. Romantikët përgjithësisht nuk kanë bërë dallim të qartë
midis shenjës dhe objektit (sendit). Nga prodhimi letrar i romantikëve do
të mund të veçonim shumë krijime, ku përcaktohet një qëndrim i veçantë

15
ndaj fjalës, ndaj verbit poetik, që shpeshherë kufizon me përcaktimin e
domethënies magjike të fjalës, të vargut, si një formulë magjie.
Të një rëndësie të veçantë për studimet mbi mitologjinë në
shekullin XX janë edhe veprat e Karl Gustav Jungut. Termi që ai e
përhapi në studimet teoriko-letrare është Arketipi11, i cili përgjithësisht
paraqet figurat simbolike, pamjet dhe situatat në të cilat janë
përfaqësuar elementet më qenësore dhe më kuptimplota të ekzistencës
njerëzore. Ndonëse fillet e një koncepti të tillë janë parë edhe më heret se
të paraqiteshin tek psikologu zviceran K. G. Jung, në veprat e Xh.
Frejzerit, për shembull, ky term tek Jungu lidhet në radhë të parë me
teorinë mbi të pavetëdijshmen kolektive, ku sipas tij edhe gjenden ato
personazhe, pamje a imazhe të jetës njerëzore.
Sipas Jungut, në kuptim të ngushtë, arketipet ishin “pamje mitike
– religjioze mbi parajsën dhe ferrin, perëndinë dhe djallin, për lindjen,
vdekjen, ringjalljen” etj. Sot në studimet letrare kuptimi a domethënia e
arketipit është zgjeruar shumë dhe ka të bëjë me të gjithë tipat,
karakteret e situatat qenësore e të përhershme që gjithnjë përsëriten në
jetën e njeriut a të kolektivitetit.
Për psikologun Karl Gustav Jung “mitet janë zbulime primitive të
shpirtit paravetëdijesor, rrëfime të vetvetishme (instiktive) për ngjarjet e
pavetëdijshme shpirtërore.” 12 Teoritë e tij mbi arketipin dhe të
pavetëdijshmen kolektive sot kanë ithtarë të shumtë sidomos tek
studiuesit e mitologjisë.
Gjithashtu nuk do të mund ta abstrakonim kurrsesi Klod Levi-
Strosin, krijuesin e tipologjisë strukturale të miteve. Ai mitin bashkë me
muzikën i konsideronte si “makina për ndaljen e kohës”. Nga përsiatjet e
tij për semantikën e mitit, për funksionin e tij në zbërthimin e
domethënies së jetës e të njeriut, miti del njëkohësisht edhe diakronik
edhe sinkronik, dmth.:
a) si një rrëfim (narracion), apo histori mbi të shkuarën dhe

16
 b) si një farë mjeti që do ta shpjegonte të tashmen, madje
edhe të ardhmen e njerëzimit;
Letërsia e shekujve të fundit, sidomos nga epoka e Romantizmit
është e prirur, pa dyshim, që mitin ta vështrojë si një lloj çelësi për të
depërtuar në shtresimet a shtigjet e panjohura të shpirtit njerëzor dhe si
një mënyrë e projektimit të ardhmërisë së tij. Andaj nuk qëndron larg as
pohimi se “romantizmi synon të ardhmen, por adhuron të kaluarën”.

Miti dhe letërsia

A do të mund të interpretohej miti si i veçuar dhe autonom nga

fushat e tjera të dijes: nga psikologjia, filozofia, nga artet, letërsia? Kjo pa
dyshim nuk është e mundshme.
“Nuk ka mit pa narracion”13, pohonte Klod Levi - Stross.
Shtrati, burimi dhe shëmbëllesa më e thellë e kërkimit të
kuptimeve të mitit është letërsia. Një ndër veprat shkencore që trajton në
mënyrë të gjithanshme pikërisht raportet e mitit me letërsinë,
veçanërisht vendin e mitit në letërsinë e lashtë greke është vepra “Miti
dhe letërsia antike” e autores Ollga. M. Frejdenberg. Pohimet e saj
“Mitologjia është pikëpamja më sistematike ndaj botës, ndonëse sistemi i
saj ndërtohet nga elemente heterogjene”; dhe “miti është sistem
antikauzal i metaforave” 14 , dëshmon për një depërtim në thellësitë
kuptimore të mitit si dhe në rolin e tij të jashtëzakonshëm për krijimin e
formave, syzheve, përmbajtjeve, personazheve si dhe të proceseve letrare.
Për Frejdenbergun, po ashtu, “mitet dhe ritualet përbëjnë bazën formale
të dy formave të ndryshme ideologjike, të folklorit dhe të religjionit: edhe
religjioni edhe folklori në tërësi (ndonëse në mënyra të ndryshme),
pranojnë në vete një material të njëjtë, të vjetër kuptimor, bazohen në të
dhe më në fund e absorbojnë atë”15

17
 Kur jemi tek Frejdenbergu dhe analizat e saj lidhur me mitologjinë
greke, gjithsesi duhet përqendruar vëmendjen në atë shkallë të
ekzistencës së mitologjisë, kur letërsia greke kishte arritur kulmet me
epet homerike “Iliadën” dhe “Odisenë”, me epin didaktik “Punët dhe ditët”
të Hesiodit si dhe me lirikën, tragjedinë dhe komedinë e lashtë greke.
Duke qenë se mitet greke i karakterizonte antropomorfizmi nuk
është fare e çuditshme përse gjithë ai korpus veprash letrare greke, në
radhë të parë të periudhës helene (arkaike), është esencialisht i lidhur
me temat, motivet, personazhet, syzhetë, imazhet e fatet e atyre heronjve
mitikë. Mitologjia greke në atë kohë ishte shndërruar në një religjion
zyrtar të të gjithë shoqërisë greke dhe ndonëse ishte një religjion politeist,
shkalla e bashkëjetesës së tij me njerëzit dhe jetën e tyre kishte shkuar
deri në skajshmëri. Shumë pak gjëra i dallonin personazhet e miteve
greke nga të vdekshmit tokësorë: ndoshta vetëm pavdekësia dhe forca e
tyre e pashterrshme fizike, gjë të cilën shoqëria njerëzore vetëm mund ta
imagjinonte.
Çfarë janë në të vërtetë dhe në ç’mënyrë na shfaqen përpara
heronjtë e miteve greke siç janë: Edipi, Orfeu, Prometeu, Odiseu, Elektra,
Medeja, Pandora, Endimioni, Ifigjenia, Hiperioni, Helena, Akili,
Agamemnoni, Dionisi, Apolloni, Pentesilea, Amfitrioni, Sozia, Jupiteri,
këto karaktere të amshueshme e të papersëritshme? Në çfarë raportesh e
relacionesh me ta do të qëndronin krijesat shumë më të reja letrare si
Hamleti, Don Zhuani, Don Kishoti, Fausti, Robinson Kruso, Guliveri; në
çfarë nivelesh krahasuese do të mund t’i vendosnim këto dy botëra.
Është e padyshimtë se, veçanërisht tek letërsia antike greke ekzistonte
një lidhje gjenetike e letërsisë me mitologjinë. Mirëpo me këtë fakt edhe
nuk kemi sqaruar shumë gjëra. Është tepër e vështirë ta njohim në
thellësitë e tij mitin grek dhe raportet e tij me letërsinë si dhe të
zbërthejmë elementet dhe përbërësit e tyre pa i studiuar në mënyrë të
veçantë atë që e përmendëm më sipër, dy elementet thelbësore:

18
 a/ folklorin dhe
b/ religjionin.
Tërë kompleksiteti dhe gjithanshmëria e mitit janë shprehur në
këtë gjykim të studiuesit të tragjedisë së lashtë grekë Zoran Çolakoviq:
“Miti nuk është as rrëfim epik e as rrëfim i shenjtë, as element që
inkorporohet nga jashtë në legjendat, epet, tragjeditë, në shkrimin e
shenjtë as kudo qoftë i fshehur. Miti nuk është as besim në këtë apo atë
gjë, as rrëfim profetik a i shenjtë. 16 Lidhur me këtë çështje kanë shprehur
gjykimet e tyre edhe Meletinski, Losev, Paul Tilich etj. “Miti është”,
konstatonte, duke e përmbyllur mendimin e mësipërm Çolakoviq,
“mundësi dhe forcë e çdo narracioni”, duke vazhduar me një si
kontrapunkt: “mendoj se sintagmat “mendimi mitologjik” dhe “narracioni
mitologjik”, janë mistifikime. Nuk ka mit mbi Edipin, Jezusin, Zeusin…
Miti jeton në rrëfim, i pavarur nga ai. Miti është produkt i aftësisë
mitkrijuese“ 17. Ndërkaq, sipas Meletinskit, “letërsia është gjenetikisht e
lidhur me mitologjinë përmes folklorit; veçanërisht letërsia tregimtare
(tregimi, novela, romani – përmes rrëfimit popullor dhe epit heroik” 18.
Duke krahasuar mitin me poezinë mitologu rus Losev konstaton:
”poezia është e përjashtuar nga faktografia, ndërkaq miti nga kuptimësia
e jetës së përditshme, nga përmbajtja e saj e zakonshme ideore dhe nga
qeniet tërësisht abstrakte dhe diskrete” 19.
Paul Tilich, teologu i njohur gjerman, këtë problem e sheh më tepër
nga prizmi i religjionit dhe shprehet pak a shumë në mënyrë të njëjtë se
“simbolet e religjionit nuk paraqiten të izoluara. Ato janë të grumbulluara
në ‘rrëfimet mbi perënditë’ që në të vërtetë është edhe domethënia e fjalës
greke “Mythos”. Perënditë janë figura të individualizuara, analoge me

personalitetet njerëzore, të diferencuara në aspektin gjinor, pasardhës të

njëri tjetrit, të lidhur në dashuri dhe në urrejtje, të cilët e krijuan botën
dhe njeriun dhe të cilët veprojnë në kohë dhe hapësirë” 20.

19
 Që në filozofinë antike janë bërë përpjekje që miti të interpretohet
në mënyrë të gjithanshme. Aristoteli e vështronte atë si të pandashëm
nga letërsia. Për të “miti është fjalë për intrigën, strukturën tregimtare,
fabulën”. Antonimi dhe kontrapunkti i tij do të ishte Logosi.
Ithtarët e qasjes imanente ndaj mitit, që rezultatet përpiqen t’i
nxjerrin përmes studimit të brendisë së veprave letrare, e shpjegojnë
figurativisht këtë çështje, duke e krahasuar me teknikat hulumtuese të
oqeanografisë dhe të speleologjisë. Në këtë mënyrë e kishte vështruar
problemin e hulumtimit të atij thesari të fshehur në të pavetëdijshmen
kolektive Karl Gustav Jung, të cilin e përbënin mitet, simbolet e figurat e
stisura nga imagjinata e njeriut të lashtë.
Miti dhe bota shpirtërore e njeriut, reminishencat, miti dhe ëndrra
si dhe probleme të tjera janë studiuar edhe nga psikologu me famë
Sigmund Frojd. Është kuptimplotë mendimi i tij se “Miti është mbetje nga
jeta kolektive infantile e popujve ndërsa ëndrra është mit i individit. 21
Në tërë letërsinë e lashtë greke kanë bashkëjetuar apo janë
zhvilluar parlelisht duke interferuar me njëra tjetrën, dy tema shumë të
eksploruara: Ëndrra dhe Vdekja. Mundësia e interpretimit të

përdegëzimeve të këtyre temave është evidente në qoftë se i vështrojmë

edhe në kontekstin e letërsive të mëvonshme të reja evropiane. Problem
herë-herë esencial në këtë fushë është studimi i mënyrave të shfrytëzimit
të mitit nga letërsia: është ai shfrytëzim i drejtpërdrejtë apo i tërthortë; a
është miti vetëm një nga burimet e frymëzimit, shfrytëzimi i tij a është
integral apo parcial; pastaj alegoreza, transformimi dhe madje hibridizimi
i temave dhe i motiveve mitologjike etj.
Në këtë mënyrë vijmë ngadalë tek çështjet: Miti Letrar apo Miti në
Letërsi. Çfarë do të ishte në këtë kontekst Letërsia Neomitike, ajo
letërsi, e cila nga trashëgimia mitologjike i shfrytëzon modelet e gatshme,
ose që lëndën e merr nga jeta bashkëkohore mirëpo atë lëndë e organizon
sipas parimeve mitopoetike?

20
 Miti është jashëkohor (madje akohor) ndonëse jo edhe
jashtëhapësinor, një botë e pafundësisë apo e paskajësisë. Një
mikrokozmos që tërheq tërë frerët e universalitetit shpirtëror të njeriut.
Madje, siç del nga pohimi i eseistit dhe poetit meksikan Oktavio Paz “miti
paraqet të kaluarën që po ashtu është edhe e ardhme” 22
Sipas gjithë kësaj që u tha më lart del se miti është esencialisht i
lidhur me njeriun, botën e tij të brendshme e të jashtme dhe duke qenë
se njeriu është edhe pjesë e kolektivitetit edhe miti është pjesë e
kolektivitetit, përbërës themelor i statusit të tij, një model i përkryer i
botës së tij shpirtërore, i cili rishfaqet gjithnjë i ripërtërirë e i rifreskuar
në të gjitha etapat e ekzistencës së tij shpirtërore.
Ringjallja dhe rihyrja e mitit në strukturat e veprave letrare
sidomos në shekullin XX dëshmoi pikërisht për gjithkohësinë e tij.
Shembulli më i drejtpërdrejtë për këtë janë veprat shembullore letrare si
“Josifi dhe vëllezërit e tij” e Tomas Manit (ku janë inkorporuar mitet
biblike), “Uliksi” i Xhejms Xhojsit (miti mbi Odiseun), “Procesi” dhe
“Kështjella” të Franc Kafkës (miti mbi Sizifin), “Njëqind vjet vetmi” (miti
mbi Edipin) dhe sidomos novela “Gjethurinat” e G. G. Markesit (miti mbi
Antigonën dhe vëllain e saj Polinikun).
Në mënyrë tejet sinjifikative, lidhjen organike të mitit me letërsinë
e kishte shprehur në deceniet e para të shekullit XX studiuesi francez i
letërsisë Alber Tibode. Ai konstatonte: “Miti, të cilin në art e solli Platoni,
siç e solli Homeri epopenë, paraqet idenë, të cilën e bart rrëfimi, ku ideja
është shpirti ndërkaq rrëfimi trupi, dhe njëra nga tjetra janë të
pandashme”.23
Çfarë mund thuhet për sintagmën në vështrim të parë paradoksale
“miti historik”. Është kjo diç aksidentale në studimet e mitologjisë apo
vërtet mund të interpretohet si e këtillë, përgjigjen mbase më të
qëndrueshme e jep teologu Paul Tilich, studiues i të ashtuquajturit
trekëndësh Miti – Simboli – Religjioni (Zoti). “Historia dëshmon se nuk

21
ekzistojnë vetëm mitet natyrore”, pohon Tilich, “por edhe ato historike.
Në qoftë se bota kuptohet si një fushëbetejë midis dy fuqive hyjnore sikur
në Persinë antike atëherë ai është mit historik. Në qoftë se Krishti – një
qenie transcendentale hyjnore – paraqitet në plotëninë e kohës dhe vdes,
jeton e ringjallet, atëherë ky është mit historik.” 24 Kjo çështje, ndryshe,
në fjalorët e religjionit është quajtur edhe euhemerizëm25.

Nga këndvështrimi historik çështje të ndryshme të mitit ka trajtuar

edhe historiani i njohur Robin Xh. Kolingvud. Ai mbron tezën se “miti i
vërtetë gjithnjë e ka karakterin e teogonisë” 26 , duke e zhvilluar më tej
këtë tezë me pohimin se në historiografinë greke dhe romake Perënditë
kanë qenë të definuara sipas analogjisë me sundimtarët njerëzorë. Ka
ekzistuar ky sistem kierarkik sipas Kolingvud:

MBRETI
NËPUNËSI I LARTË
NËPUNËSI I ULËT
VARTËS

Ndërsa tek miti:

ZOTI!
NËPUNËSI I LARTË
NËPUNËSI I ULËT
VARTËSI

Këtë Kolingvud e quan Histori teokratike. Ndonëse bën një

përvijim të tillë kierarkik ky studiues megjithatë, në anën tjetër, vë edhe

një distinksion tepër të përcaktuar midis mitit e historisë. Ai pohon diç
që në vështrim të parë duket paradoksale dhe sikur bie ndesh me
konstatimet e tij të mëparshme. „Miti“, thotë ai, „nuk ka fare lidhjeje me
veprimet njerëzore; ai është i çliruar nga elementet njerëzore dhe

22
personazhet kryesore të atyre tregimeve janë përgjithësisht perënditë
(mitet kosmogonike dhe eshatologjike) 27. Një gjykim i këtillë e përjashton
padrejtësisht mundësinë e pikëshikimit simbolik të mitit dhe të
semantikës së tij, për të cilin fakt është folur më herët në këtë punim.
Gjithnjë sipas Xh. Kolingvud, „duke mos qenë veprime njerëzore
ato veprime perëndish nuk janë ngjarje që kanë datë të fillimit në të
shkuarën dhe qëndrojnë tej llogaritjes sonë të kohës; - edhe pse miti
është shkruar sipërfaqësisht në formën kohore ngase e lidh rrjedhën e
ngjarjeve në një rend të determinuar, forma, thënë në mënyrë strikte,
nuk është kohore, por kuazikohore“ 28.
Një përqasje a krahasim në këtë kontekst do të mund të bëhej kur
e vështrojmë vetë natyrën e letërsisë:

 cili do t’ishte kuptimi i vërtetë i saj, si do t’i kufizonim në

kontekstin kohor e hapësinor veprat më të arrira të letërsisë së
përbotshme?

 çfarë do të mund të ishte qasja jonë kur e lexojmë dhe e

studiojmë „Gilgameshin“, „Librin egjiptas (apo tibetas) të të
vdekurve, „Dhjatën e vjetër“, „Mahabharatën“, „Iliadën“,
„Odisenë“, „Shahnamenë“, „Komedinë hyjnore“, „Faustin“?
Edhe veprat e jashtëzakonshme letrare janë po ashtu
jashtëkohore 29, madje nuk kanë as kufij hapësinorë. Ato kanë rëniet e
ngritjet e tyre, përçmimin e denigrimin, por kanë edhe diçka shkëlqyese,
magjike, andaj gjithnjë si lexues na mahnisin dhe gjithnjë rizbulohen në
një sfond të ri. Çdo rilexim është një fillesë e re. Dhe nuk ka vepër të
madhe letrare, si nga ato që u përmendën më sipër, por edhe shumë të
tjera, të cilat nuk përmbajnë në brendinë a strukturën e tyre elemente
tematiko – motivore, personazhe, figuracion, stil apo pasazhe mitologjike,
ndonëse mund të mos jenë fare mbindërtime mitologjike në kuptim të
thjeshtësuar.

23
 Epokat e ndryshme letrare, drejtimet, rrymat a shkollat kanë
shprehur botëkuptime të veçanta ndaj mitit dhe qëndrime nga më të
ndryshmet, që nga ato thellësisht negative deri tek një qëndrim entuziast,
ngazëllyes e jokritik.

Epoka e romantizmit

Zgjedhja dhe përcaktimi në këtë rast për t’i studiuar këto relacione
tek shkolla romantike evropiane nuk është e rastësishme. Drejtimet
pararendëse të Romantizmit që nga Renesansa, Baroku, Klasicizmi dhe
sidomos Iluminizmi mbajnë qëndrime nga më të ndryshmet ndaj
mitologjisë, nganjëherë diametralisht të kundërta, sidomos ndaj
mitologjisë greke e romake, ndërkaq drejtimet letrare të fundit të
shekullit XIX, të cilat janë cilësuar edhe si produkte apo si „foshnje të
romantizmit“ si dhe realizmi i shekullit XIX e proza e shekullit XX e
transformojnë mitin, shpesh edhe e rikrijojnë, duke i vënë kështu baza të
reja mitologjisë si një nga komponentet kryesore të strukturës së veprave
letrare.
Qëndrimi i veçantë, pa dyshim origjinal e i papërsëritshëm i
romantizmit ndaj mitologjisë, një qëndrim në radhë të parë estetik, është
një nga problemet themelore, të cilat do të trajtohen në këtë punim me
gjithë variacionet tij dhe konsekuencat që ka prodhuar në periudhat e
rrymat e mëpastajme të letërsisë evropiane.
Pa abstrakuar vështirësitë e sfidat e shumta, më të cilat do të
ndeshemi, një nga synimet përfundimtare do të jetë veçimi dhe
përcaktimi i një tipologjie temash e motivesh më të shpeshta e më
funksionale mitologjike në veprat e romantikëve evropianë. Do të ishin
ato jo vetëm rezultate por edhe pikënisje për sqarimin dhe përgjigjjen në
pyetjen se pse në tërë letërsinë pasromantike e në atë të shekullit XX në
Evropë ndeshim në një vërshim prirjesh e orientimesh që në strukturat e

24
veprave letrare të të gjitha zhanreve të ndërfuten elemente mitologjike (në
masë shumë të madhe të mitologisë greke) që nga niveli i
reminishencave, temave, ideve, personazheve, domethënë në formën dhe
në frymën e tyre. Shembulli më kuptimplotë për këtë fakt është romani.

***
Në tërë historinë e qytetërimit evropian e botëror mitologjia ka qenë
një nga shtyllat e ekzistencës shpirtërore të njeriut e të kolektivitetit.
Popujt i kanë krijuar mitet, i kanë vënë në funksion të ligjësive të jetës së
tyre, por njëkohësisht edhe kanë bërë përpjekje për t’i interpretuar ato. I
kanë interpretuar si dhe i kanë rikrijuar në mënyra të ndryshme,
varësisht nga shkalla e zhvillimit të vetëdijes së tyre, mirëpo në jetën e
tyre gjithnjë kanë bashkëjetuar këto dy tipe interpretimesh: ai i
fenomeneve jetësore, kosmike, atmosferike, i raporteve ndërnjerëzore si
dhe interpretimi i vetë mitit, që me kohë ka prodhuar versione të
ndyshme të qasjes ndaj tij (fillimisht si mitografi, përkundër logografisë).
Studiuesit kanë veçuar një numër tejet të madh të tipeve të miteve,
bazuar në përmbajtet e syzhetë e tyre, siç janë: mitet mbi origjinën
(kosmogonike); mitet eshatologjike dhe destrukcioniste; mitet mesianike
dhe milenarike; mitet mbi heronjtë kulturorë dhe mitet soteriologjike;
mitet mbi Kohën dhe Përjetësinë; mitet mbi profetizimet dhe destinimin;
mitet e ringjalljes dhe të përtëritjes; mitet mbi kujtesën dhe harresën;
mitet mbi ekzistencën supernatyrale dhe hyjnitë qiellore; mitet mbi
transformimet e shumë tipe të tjera. (më gjerësisht shih tek
„Encyclopedia Britanica“).
Gjithashtu ekzistojnë shumë teori, që kanë trajtuar prejardhjen e
mitologjisë, nga të cilat veçohen sidomos:
1. Teoria skripturale (biblike ose e shkrimit shenjtë), e cila
pretendon që të gjitha mitet dhe legjendat janë rrjedhojë e
shkrimeve të shenjta narrative;

25
 2. Teoria historike; sipas saj të gjitha personazhet mitologjike
kanë qenë qenie reale historike dhe të gjitha rrëfimet mitike e
legjendat janë ngjarje të vërteta që kanë ndodhur në një kohë të
largët;
3. Teoria alegorike shtron tezën se të gjitha mitet e lashta janë
imazhe alegorike dhe simbolike, të cilat shprehin kategori të
caktuara morale, religjioze ose filozofike si dhe fakte historike,
të shprehura përmes alegorisë.
4. Teoria fizike: Mitet personifikojnë forcën e natyrës dhe

elementet që e shprehin atë si: ajri, zjarri, uji.

Fjala e gjuhës së lashtë greke Mythos domethënë fjalë e thënë, por
në një shkallë më të lartë ka të bëjë me rrëfimin, ose narracionin, i cili
dallon nga rrëfimet historike, të cilat shprehin të vërteta empirike dhe
përmbajtësisht e historikisht mund të verifikohen. Rrëfimet mitologjike
nuk mund të verifikohen në rrugë normale dhe shprehin të vërteta
imagjinative, fiktive. Megjithatë miti është i lidhur në të gjitha aspektet
me jetën e njeriut, me përvojën e tij; është, të thuash, zë i brendshëm i tij
i lidhur me ballafaqimet me botën që e rrethon, kërkesë për përgjigjje
rreth origjinës së botës, të gjithësisë, të perëndive. Është shpeshherë
edhe ikje nga pesha e rëndë e të përditshmes, e reales dhe hyrje në zonën
shkëlqyese të ëndrrës, ku gjithçka i nënshtrohet botës së brendshme e
ndjeshmërisë së hollë të njeriut, emocioneve e kërkesave për qetësi e
harmoni në universin e trazuar.
Në të vërtetë pjesa dërmuese e studiuesve të sotëm të miteve e vë
atë në radhën e elementeve bazike të ekzistencës njerëzore, siç mund të
shihet edhe nga ky mendim i Milivoj Solarit: “Miti është’, pohon ai,
„fillimi, madje burimi nga i cili kanë lindur religjioni, arti, filozofia dhe
shkenca, prandaj nuk ka dyshim që atë duhet vënë tek parafenomenet e
ekzistencës njerëzore”. 30

26
 Njeriu i lashtë përmes mitit kishte shkrirë e njësuar botën reale, të
prekshme me botën fantastike, imagjinative si dhe me të mbinatyrshmen.
Një shkrirje e këtillë ishte inkarnuar në mënyrë të veçantë në artet dhe
në letërsinë, përgjithësisht (gojore e të shkruar), andaj qëllimi i mitit dhe
mbijetesa e tij i referohen në mënyrë të drejtpërdrejtë edhe folklorit edhe
letërsisë.
Njeriu i lashtë gjithashtu e kishte vënë një kufi në skaj të hapësirës
së tij të njohur. “Për shoqëritë tradicionale”, shkruante Mirçea Eliade,
“është karakteristik kufiri i vetëkuptuar midis territorit brenda të cilit
jetonin dhe një hapësire të panjohur e të papërcaktuar që i rrethonte.
Vendi i tyre ishte, “Bota” (më saktë “bota jonë”), Kosmosi; mbetja më nuk
është Kosmos, por një lloj i “botës tjetër”, të huaj, hapësirë kaotike e
banuar me qenie të mbinatyrshme, demonë dhe fantomë.” 31
Historia e letërsisë botërore është e lidhur me mitet në mënyrë të
pashkëputshme. Mbase njohja më e mirë e atyre rrëfimeve mitologjike si
dhe e personazheve të tyre është bërë përmes veprave të ndryshme
letrare si dhe të mediumeve të tjera artistike. Epokat letrare, formacionet
stilistike, lëvizjet, rrymat e doktrinat ndryshme letrare kanë krijuar
raporte të veçanta ndaj mitit dhe mitologjisë. Për këtë punim është
zgjedhur pikërisht studimi i raportit dhe relacionet që ka krijuar
romantizmi evropian me mitologjinë greke. Rëndësia e gjithë kësaj do të
ishte përcaktimi i përfundimeve që dalin nga rigjallërimi, marrja e
funksioneve të veçanta si dhe rishfaqja në një dritë të re e temave,
motiveve si dhe e personazheve të mitologjisë greke në letërsinë e
romantizmit evropian.
Në romantizëm kishte ndodhur “një shikim ndryshe” i miteve
greke, shpeshherë origjinal e i papërsëritshëm në drejtimet tjera letrare,
madje edhe në periudhat e mëvonshme të letërsisë evropiane dhe në këtë
mënyrë pati një ndikim të jashtëzakonshëm edhe në letërsinë
bashkëkohore si dhe më gjerë, në vetë jetën e njeriut modern.

27
 Mitet nuk janë braktisur dhe rrëfimet mitike nuk janë shuar as në
ditët e sotme. Mircea Eliade e shpjegon ekzistencën e sotme të miteve në
këtë mënyrë:

“Do të mund të shkruhej një vepër e tërë për mitet e njeriut

modern, për mitologjitë e shndërruara në spektaklet që ai i do, në
librat që i lexon. Kinematografia, ajo “fabrikë e ëndrrave”, po merr
dhe po trajton motive të panumërta mitike; …madje edhe leximi
përmban funksion të caktuar mitologjik, jo vetëm sepse bart rrëfimin
e miteve nga shoqëritë arkaike dhe nga letërsia gojore, e cila ende
gjallëron në bashkësitë rurale të Evropës, por, veçanërisht, për
shkak se leximi i siguron njeriut modern një “kërcim” apo një hap më
tej nga koha, ngjashëm me veprimet e miteve.” 32

Krejtësisht në fund do të mund të konstatonim se studimi i miteve

nënkupton natyrshëm studimin e krijimtarisë letrare dhe anasjelltas
studimi i letërsisë e vetëkupton analizën e miteve, të simbolikës së tyre,
të domethënies e të thellësisë së tyre kuptimore.

28
Shënime


Termi tematologji, sipas komparatistit kroat Miroslav Beker, „i ka rrënjët
tek fjala greke tema dhe ka këto kuptime: 1. mendimi kryesor i shqyrtimit
ose diskursit, 2. lënda e një shqyrtimi ose e një trajtimi artistik dhe 3.
detyra, veçanërisht një detyrë shkollore me shkrim (...) ...Shkrimet
tematologjike na mundësojnë ta krahasojmë frymën e prodhimeve letrare të
kohëve të ndryshme, të formacioneve shoqërore dhe të individëve“.
(Miroslav Beker: Uvod u komparativnu književnost, Zagreb 1995, faqe 95,
103.
1 Cituar sipas „Intertekstualnost § Intermedijalnost“, përmbledhje
punimesh, përgatitur nga Zvonko Maković, Magdalena Medarić, Dubravka
Oraić dhe Pavao Pavličić, Zagreb, 1988, faqe 10.
2 Ibid., faqe 7.
3 Ibid., faqe 11.
4 Ibid., faqe 11.
5 Xhambatista Viko (1668 – 1774). Ka qenë themelues i filozofisë së
historisë, të cilën e ka konstituuar si dije të veçantë, duke konsideruar se
historia e njeriut është vepër jashtë botës së natyrës, të cilën e ka krijuar
Zoti dhe e cila për këtë arsye nga njeriu nuk mund të njihet. Zhvillimin e
shoqërisë Viko e ka ndarë në tri periudha të mëdha: në periudhën
teokratike, heroike dhe njerëzore, kurse, sipas tij, këto periudha shprehen
me gjuhë hieroglifesh, metaforike dhe analitike; në fazën e „fëmijërisë së
njerëzimit“ krijohen mitet, në të dytën epet heroike popullore (Viko
mendonte se epopetë homerike janë vepra kolektive të poetëve – rapsodë),
kurse në të tretën mençuria e pjekur racionale dhe filozofike. Në saje të një
koncepsioni të tillë të thellë dhe sintetik të historisë dhe të njerëzores, ky
filozof napolitan ka mundur të kuptojë veprat aq të ndryshme të gjenisë
poetike siç janë „Iliada“, „Odiseja“ si dhe „Komedia hyjnore“: në veprën e
parë (në „Iliadë“) ashpërsia e Akilit, sipas tij, është manifestim i rinisë
barbare të Greqisë së vjetër; në të dytën „Odiseja) është dinakëria dhe
29
kujdesi mendor i Odiseut, manifestim i muzgut të kësaj faze dhe fillimi i
pjekurisë racionale të botës greke. (cituar nga „Historia e letërsisë botërore,
4“, Prishtinë, 1986, faqe 114 – 115
6 Johan Joahim Vinkelman (1717 – 1768). Shkroi veprën „Historia e artit të
epokës së vjetër“, „Mendime dhe imitime të veprave greke“ etj. Gëten dhe Shilerin
sipas Vinkelmanit, i bashkonte bindja se klasika antike ofronte një model
universal kulturor. E çmonin si model sidomos kulturën estetike të antikës
greke; në të e shihnin shembullin e kulturës harmonike shoqërore të
pahijesuar me ideologjinë e feudalizmit dhe me dogmatizmin klerikal.
Konceptin e tyre poetologjik, të karakterizuar me tematikën gjithënjerëzore
dhe me stilin sublim të një niveli të lartë, e formuan në pajtim me
tendencën e cila në shekullin e iluminizmit, e veçmas në periudhën e
Revolucionit francez të 1789-ës, kishte edhe kuptim estetik, edhe politik.
Kjo tendencë është e mbushur me mallin për botën e largët të së kaluarës
antike, për atë „harmoni të shpirtit dhe trupit“, e cila është ide prijëse e
mitit gjerman për të kaluarën greke, që nga vizioni i Vinkelmanit për
bukurinë e mermertë deri te dalldia plot epsh e Hëlderlinit“. (Cituar nga
„Historia e letërsisë botërore 5“, Prishtinë, 1989, faqe 92 – 93.
7 Gjatë shekullit XX janë zhvilluar shumë teori dhe shkolla të tilla
mitologjike që i janë qasur mitit nga pozicione të ndryshme toriko – letrare,
historiko – letrare, filozofike, psikologjike etj. si: shkolla antropologjike
angleze (Frejzer, Malinovski), shkolla sociologjike franceze (E. Dyrkem,
Levi-Bryl), teoria simboliste e mitit (Ernst Kasirer), shkolla psikanalitike
(V. Vunt, S. Frojd, C. G. Jung), strukturalizmi (Klod Levi-Stros), etj.
8 Eleazar Meletinski: Poetika mita, Beograd (pa vit botimi), faqe 11.
9 H. Bergson, Les deux sources de la morale et de la religion, Paris, 1932,
(cituar sipas E. Meletinsiki, Poetika mita, Beograd, faqe 28).
10 Ernst Kasirer: Filozofija simboličkih formi, Beograd, 198
11 Arketipi: paramodel; figura simbolike, pamje dhe situata në të cilat janë
paraqitur elementet më qenësore dhe më të qëndrueshme të ekzistencës
njerëzore. Sipas Jungut ato do të ishin: pamje ose imazhe mitike e
30
religjioze të parajsës dhe të ferrit, të perëndisë dhe të djallit, lidhur me
lindjen, vdekjen e ringjalljen etj. Ndryshe janë quajtur edhe imazhe
primordiale apo madje imazhe mitologjike. Ndërkaq Gilbert Durand në
veprën e tij “Strukturat antropologjike të imagjinares”, ndërlidhet me
konceptet e Jungut mbi Arketipin dhe thekson: “Arketipet përbëjnë
substantifikime skemash. Jungu këtë nocion e huazon nga Jakob Burckhardt
dhe nga ai krijon sinonimet “imazhe primare”, “engrame”, “imazhe
burimore”, “prototipe”. Jungu shumë mirë përcakton veçoritë e rrugës
antropologjike të arketipeve, kur shkruan: “Imazhi primitiv duhet të jetë në
raport të pakontestueshëm me proceset e dukshme në natyrë, të cilat
procese pandërprerë përtëriten dhe janë gjithnjë aktive, por nga ana tjetër,
po ashtu është e padyshimtë që kjo ka të bëjë edhe me disa kushte të
brendshme të jetës shpirtërore dhe të jetës në përgjithësi…” (Gilbert
Durand: Antropološke strukture imaginarnog, Zagreb 1991, faqe 51.)
12 C. G. Jung, K. Kerenyi: Einfëhrung in das Wesen der Mythologie, (cituar
sipas E. Meletinski, Poetika mita ( vepër e cituar), faqe 66.
13 Klod Levi-Stross: The Structural Study of Myth, (cituar sipas E. Meletinski,
vepër e cituar, faqe 84.
14 Ollga M. Frejdenberg: Mit i antička književnost, Beograd, 1987, faqe 27.
15 Ibid., faqe 22.
16 Zoran Colaković: Tri orla tragićkoga svijeta, Zagreb, 1989, faqe 32.
17 Ibid., faqe39.
18 E. Meletinski, vepër e cituar.
19 Ibid.,
20 Paul Tilich: Dinamika vere, Beograd, 1988, faqe 47.
21 E. Meletinski, vepër e cituar, faqe 60.
22 Ibid., faqe 213.
23 Alber Tibode: Francuska književnost, Sarajevë, 1961.
24 Paul Tilich: vepër e cituar, faqe 31.
25 Euhemerizmi: Hipoteza, sipas të cilës miti është i bazuar në personazhet
dhe ngjarjet e vërteta historike. Euhemeri ishte një shkrimtar grek, i cili
31
besonte se kishte zbuluar prejardhjen e perëndive. Ata sipas tij ishin
mbretër të dikurshëm të divinizuar.
26 Robin Ð. Kolingvud: Ideja istorije, Zagreb, 1986, faqe 21.
27 Ibid., faqe 22.
28 Ibid.,
29 Lidhet me kuptimin e rëndësisë dhe të vlerës së tyre ndërkaq jo në
raportin me realitetin.
30 Milivoj Solar: Edipova braća i sinovi, Zagreb, 1998, faqe 17.
31 Mircea Eliade: Sveto i profano, Zagreb 2002, faqe 20.
32 Ibid., faqe 125.

32
 Kapitulli II

ROMANTIZMI EVROPIAN DHE

MITOLOGJIA GREKE

Çështje themelore

Ekzistojnë disa rrafshe të veçanta interpretimi apo pikëvështrime,

ku do të mund të përqendrohej hulumtimi dhe studimi i raporteve e i
lidhjeve të letërsisë së romantizmit me mitologjinë. Përcaktimi, në këtë
rast, për mitologjinë greke nuk është bërë rastësisht. Gjerësia dhe
kompleksiteti i influencës dhe rëndësia e mitologjisë greke përgjithësisht
për kulturën e letërsinë evropiane ka qenë vendimtare për të veçuar
studimin e pranisë dhe të funksionit të temave të saj në letërsinë e
romantizmit evropian.
Siç kemi pohuar në kapitullin e parë, mitologjia nuk është, të
thuash, një veshje e letrësisë, diç që i përngjitet nga jashtë, ajo është, në
të vërtetë, pjesë përbërëse e strukturës së veprave letrare dhe studimi i
saj shkon bashkë me studimin e përbërësve të tjerë të atyre veprave.
Vështruar në aspektin diakronik prania e mitit në periudha, drejtime apo
rryma të ndryshme letrare si dhe mënyra e transformimit të temave të tij
në to ndryshon varësisht nga filozofia e konceptet letrare që mbretëronin
në ato periudha letrare.

33
 Do të mund të veçonim në këtë kontekst probleme e tema të
shumta që janë hulumtuar ose për të cilat gjithnjë mund të flitet si:
 Raporti i letërsisë greke me mitin;
 Drama (tragjedia) greke dhe miti;
 Letërsia romake dhe miti;
 Miti dhe religjioni në letërsinë e Mesjetës;
 Letërsia Renesansës dhe mitologjia greke:
 Baroku dhe mitologjia greke:
 Klasicizmi, iluminizmi dhe mitologjia greke etj.
Pse pikërisht është zgjedhur romantizmi evropian?
Ky formacion stilistik është shumë kompleks, një fenomen, i cili,
nuk është zhvilluar njëkohësisht në vende të ndryshme të Evropës dhe i
cili, nuk është udhëhequr gjithnjë nga parime e veçori identike krijuese
dhe as nuk është identik në aspektin e ideve e të parimeve estetike.
Ndonëse është studiuar jashtëzakonisht shumë, deri sot studiuesit e tij
nuk kanë arritur të shpalojnë thellësitë e tij të pamatshme dhe ta
përkufizojnë plotësisht në kohë e hapësirë. Nuk mund të thuhet as se
ekziston vetëm një manifest letrar i romantizmit, ekzistojnë shumë të
tillë, të cilët kanë pasur ndikim të drejtpërdrejtë në vende e në kultura të
caktuara, por tek disa të tjera madje nuk qenë njohur fare. Shpeshherë
shkrimtarë të ndryshëm romantikë i krijonin veprat e tyre pa e
konsideruar veten pinjollë të këtij formacioni stilistik, ndonëse ato vepra i
kishin të gjitha tiparet e tij.
Si e tillë letërsia e romantizmit në vende të ndryshme të Evropës,
madje edhe në Amerikë, ka ruajtur tiparet e strukturën e saj jo vetëm
gjatë gjithë shekullit XIX, por ishte shtrirë diku-diku edhe në vitet e para
të shekullit XX, sidomos tek letërsitë e popujve të Evropës Juglindore.
Me ndjeshmërinë e veçantë dhe raportin me botën e jetën letërsia e
romantizmit do të mund të quhej kushtimisht letërsi rrënuese dhe letërsi
krijuese njëkohësisht, apo një letërsi opozitare siç është thënë shpesh nga

34
studiuesit e saj. Ajo ishte në opozicion me klasicizmin 1 , në raste të
shumta edhe me iluminizmin, por edhe me vetveten ndonjëherë!
Gjykimet që jep Viktor Ygo në parathënien e dramës së tij „Kromuell“
janë shumë të rëndësishme për historinë e kulturës e të letërsisë së
Evropës që nga antikiteti. Ai shprehet:

“Një civilizim i llojit të njëjtë, ose të përdorim një shprehje më

të saktë ndonëse më të gjerë, një shoqëri e njëjtë nuk e ka populluar
gjithnjë Tokën. Njerëzimi në tërësi është shtuar, është zhvilluar,
është pjekur sikur secili nga ne. Ka qenë fëmijë, ka qenë njeri i
rritur; dhe tash po e shohim në pleqërinë e tij të thellë. Para epokës,
të cilën shoqëria bashkëkohore e quan epoka e vjetër, ka ekzistuar
një tjetër epokë, të cilën popujt e lashtë e kishin quajtur mitologjike
dhe të cilën më saktë do ta quanim epoka primitive. Janë këto,
domethënë tri epoka të mëdha të civilizimit nga fillimet deri në ditët e
sotme”2

Romantizmi i Evropës perëndimore lind si reaksion i drejtpërdrejtë

ndaj klasicizmit francez. Gjithashtu ai i përjashton përgjithësisht parimet
iluministe ngase në radhë të parë e mbithekson përparësinë e parimit të
ndjenjës përpara parimit të arsyes.
A mund të thuhet e njëjta gjë për romantizmin e Evropës
juglindore? 3 Në shumë raste assesi jo. Për një pjesë të madhe të
romantikëve të Ballkanit romantizmi nuk është asgjë tjetër përveç një
bashkëdyzim i iluminizmit, didaktizmit dhe romantikes. Shembull i
veçantë për këtë është vepra letrare e romantikut shqiptar Naim
Frashërit, por edhe e pjesëtarëve të romantizmit të sllavëve të jugut, të
romantizmit grek, madje edhe e disa shkrimtarëve të romantizmit italian.
Romantizmi evropian kishte formësuar një qëndrim të veçantë ndaj
të kaluarës: asaj historike, por edhe asaj mitologjike, legjendare si dhe

35
ndaj të ardhmes. Si një nusprodukt të këtij qëndrimi romanikët e kanë
zhvilluar deri në skajshmëri një tipar që u bë pjesë e botës së tyre poetike
dhe jetësore, ekzistenciale – Ikjen. Ishte kjo mbase filozofia a
botëkuptimi i tyre mbi shpërndërrimin apo transformimin e gjithçkaje;
ndryshe mund të thuhet, parimi i ndryshueshmërisë së amshueshme.
Çfarë është atëherë raporti i letërsisë romantike me mitologjinë?
Një pjesë të të vërtetës e gjejmë tek pohimi i Fridrih Shlegelit: „Romantike
është ajo që një lëndë sentimentale na e paraqet në një formë fantastike“.
Raporti i letërsisë romantike me mitologjinë nuk është një çështje
shumë e hulumtuar ndër studiuesit e tij ndonëse është një çështje tejet
komplekse. Shumë kritikë e historianë të letërsisë e kanë ndërlidhur këtë
madje herë-herë edhe e kanë ngatërruar me aktin e një simpatie dhe
dashurie të veçantë që tregonin pararomantikët dhe romantikët si:
Herderi, Gëte, Shileri, Shenie, Hëlderlini, Kitsi, Bajroni, Shelli, Vinji,
Foskolo etj. për famën e lashtësisë greke, për trashëgiminë e historinë e
saj. Identifikimi i popullit grek të shekullit XIX me grekët e lashtë dhe
kulturën e lashtë greke tek romantikët është gati gjithnjë evidente dhe
këtu njëherit zënë fill moskuptimet e divergjencat. Është emërtuar kjo si
filhelenizëm romantik (i cili, në të vërtetë ishte ekspresion i pastër

estetik romantik), me të cilën dukuri lidhen shumica e shkrimtarëve që u

përmendën më lart. Protagonisti i romanit të Hëlderlinit Hiperioni nga një
idealist i jashtëzakonshëm u shndërrua në humbës ngase nuk e kuptoi
me kohë se Greqia e re nuk ishte ajo Helada e lashtë e ëndrrave dhe e
vizioneve të tij.
Po ashtu romantizmin si kompleks letrar e përgjithësisht si filozofi,
e karakterizonte historizmi e jo mitologjizmi. Çfarë ishte atëherë

qëndrimi i përgjithshëm i romantikëve ndaj mitologjisë greke? Në

ç’mënyrë e pranuan dhe e shfrytëzuan? Në çfarë përmasash arriti ajo
prani, produktet e saj, çfarë ishin rezultatet dhe ç’qëllim kishte
shfrytëzimi i miteve greke tek një letërsi që e karakterizonte historizmi?

36
Divergjencat e këtilla mbase e kishin shtyrë historianin rus të letërsisë P.
S. Kohan të shprehej: „romantizmi është lëvizje e papërcaktuar në

themelet e të cilës qëndron imagjinata dhe vështirë që do të mund të

karakterizohej si një drejtim i përcaktuar e i sistematizuar“ 4
Pikërisht këto janë disa nga problemet, të cilave do të bëhet
përpjekje t’u jipet përgjigjje dhe të shpjegohen në këtë studim. Interesimi
për mitologjinë tek shkrimtarët romantikë sillet midis ngazëllimit të
përgjithshëm, në njërën anë dhe dëshirës a intencës për ta mbindërtuar
atë apo për të rikrijuar diç nga temat e motivet e miteve greke, në mënyrë
që të arrihet tek një substrat a produkt i stisur në esencë sipas parimeve
romantike, në anën tjetër. Jo gjithherë kishin sukses në këtë aspekt.
Duke qenë të udhëhequr nga parimi i lirisë krijuese, i lirisë së
gërshetimit të formave letrare, të stilit e figuracionit, ata shpeshherë
mitin grek e shfrytëzojnë vetëm si pikënisje, si frymëzim, një si parabolë
nëpërmjet të të cilës kërkojnë si dhe përpiqen ta ndërrojnë identitetin
aktual të individit dhe të kolektivitetit. Prandaj në romantizëm gati
gjithnjë kemi zhdukjen apo zhbërjen e kufirit midis mitit e përrallës, të
legjendës, të gojëdhënës, të mbinatyrshmes, por me të gjitha këto
bashkjeton edhe historia. Për ta nuk vlen më plotësisht parimi: „mitet tek
të cilat më nuk besohet bëhen përralla, ndërkaq përrallat në vërtetësinë e
të cilave fillohet të besohet bëhen mite“.(Meletinski, Poetika mita) Nuk
vlen ngase romantikët përgjithësisht nuk i vendosnin në pozicione
kundërthënëse mitin e historinë. Intencë e tyre, siç kishte konstatuar po
ashtu edhe Meletinski, ishte afrimi i këtyre dy elementeve.
Përfundimisht, qëndrimi i romantikëve ndaj mitologjisë greke është
një qëndrim jotradicional, krejtësisht i ri. Sërish do të përmendim
mendimin e Meletinskit, i cili e kishte vërejtur qartë këtë funksion të ri,
kur pohon se: „Filozofia romantike e ka interpretuar mitin kryesisht si
fenomen estetik, por njëkohësisht i ka kushtuar rëndësi të veçantë si një
prototipi të krijimtarisë artistike, që ka domethënie të thellë simbolike“. 5

37
Mendimi kritik i romantikëve për mitologjinë

Për të pasur një pasqyrë të qartë si dhe informacione të

drejtpërdrejta për praninë e mitit grek në romantizëm do të duhej, në
radhë të parë të analizonim mendimin kritik, teoriko-letrar e historiko-
letrar të vetë përfaqësuesve të romantizmit, të shprehur nga ta në veprat
a shkrimet e ndryshme diskursive. Nga këtu pastaj do të mund të
veçonim konceptet themelore të romantikëve që kanë të bëjnë me
raportin e tyre me trashëgiminë letrare të Greqisë së lashtë. Siç është
theksuar romantizmi nuk ishte një sistem unik letrar, i ndërtuar vetëm
në bazë të një programi apo manifesti letrar dhe estetik, por një
konglomerat botëkuptimesh, tendencash, idesh, orientimesh e metodash
që rezultuan në një formacion kompleks estetik e filozofik i cili u quajt
romantizëm. Shpeshherë për modele që shprehin në mënyrë të
përgjithshme natyrën e tij origjinale e specifike merren vepra të
ndryshme letrare si psh. „Meditime poetike“ (Alfons dë Lamartin); veprat
e W. Wordsworthit, S. T. Kollërixhit etj.
Midis të gjithë krijuesve romantikë janë pa dyshim të
pakapërcyeshme mendimet dhe idetë kritike, estetike e teoriko – letrare
të romantikëve gjermanë. Përgjithësisht sot është pranuar konstatimi se
në Gjermani u hodhën bazat teorike të romantizmit veçanërisht nga
vëllezërit Shlegel (Fridrih dhe August Vilhelm), Shelingu, Novalisi etj., por
s’duhet vënë mënjanë as romantikët e vendeve të tjera si Shatobriani,
Viliem Hazlit, Persi Shelli, të cilët prekën aspekte të veçanta të parimeve
krijuese të trashëgimisë letrare botërore, veçanërisht pasurinë e formave,
gjinive, temave e syzheve të letërsisë antike greke e të letërsisë romake.
Një shëtitje imagjinare nëpër shkrimet kritike, teorike e estetike të
romantikëve evropianë do të na i bënte më të qarta, në fund të fundit,
edhe vetë burimet e lindjes së letërsisë romantike. Nga një lexim i tillë do
të arrinim në përfundimin se ekzistojnë shumë afri, koncepte të

38
përbashkëta, interferenca, si psh. me epin, tragjedinë, lirikën antike;
pastaj tiparet si natyra romantike dhe natyra e mitologjisë greke etj.
Mirëpo romantizmi kishte prirje për konvergjimin, përzierjen,
hibridizimin edhe të kategorive estetike, madje edhe të vetë mitologjisë.
Po të vështrojmë veprat e veçanta që bartnin tema, motive e syzhe nga
mitologjia greke, do të shohim se ajo bartje nuk ishte një bartje
mekanike e atyre temave, por një transformim mbi bazën e parimeve
themelore romantike, dhënie e një funksioni të ri gjithnjë sipas të
ashtuquajturit historizëm romantik. Personazhet si Prometeu, Hiperioni,
Endimioni, Pandora, Odiseu më parë shfaqen si krijesa romantike se sa
si figura nga mitologjia dhe eposi i lashtë grek. Andaj duhet pranuar si të
drejtë mendimin e E. Meletinskit se „në romantizëm ekzistojnë fillesat e
qasjes historike ndaj mitit dhe formave të ndryshme nacionale të tij“ 6.
Romantikët mbështeten së tepërmi në ndjenjat, fluturojnë në
krahët e fantazisë në kohë e hapësirë. Më tej, nga fantastikja kalojnë
drejtpërdrejt në përrallë, legjendë, mit, pa i veçuar kufijtë e asnjërës.
Folklori, traditat e zakonet popullore janë po ashtu shtrat dhe
pikëmbështetje e romantikëve. Prandaj, siç është thënë, „përralla në
romantizëm nuk konsiderohet vetëm një lloj i prozës popullore, por para
së gjithash, një paradigmë e poeticitetit“. Proza romantike, siç do të
shohim, sidomos tek veprat e romantikëve gjermanë E. T. A. Hofman,
Adalbert fon Shamiso, Fridrih de la Mot Fuke, Ludvig Tik, Klemens
Brentano, e përforcon këtë tezë, ngase narracioni përrallor është
mbizotërues në prozën romantike përgjithësisht e në veçanti në prozën e
romantizmit gjerman.

„Besoj se në përrallë mund të shpreh më së miri orientimin tim

shpirtëror. Gjithçka është përrallë“, thotë Novalis 7 në „Fragmentet“ e tij,
duke vazhduar gjithashtu se „fantazia e vë botën e ardhme ose në lartësi
ose në thellësi apo tek ne në formën e metempsikozës. Ne ëndërrojmë për

39
udhëtime në gjithësi; a nuk gjendet gjithësia në ne? Ne nuk i njohim
thellësitë e shpirtit tonë. Një rrugë misterioze na çon përbrenda. Amshimi
me botërat e saj, e kaluara dhe e ardhmja gjenden në ne ose askund“. Apo
konstatimi tjetër: „në përrallën e vërtetë gjithçka duhet të jetë misterioze, e
çuditshme, e palidhur dhe e gjallëruar“ 8.

Koncepti primar këtu, apo një fillesë teorike është jo gjeneralizimi a

mbitheksimi i rolit të përrallës si lloj i krijimtarisë orale, por në radhë të
parë i narracionit përrallor që ka për pikënisje fantazinë dhe fantastiken,
imagjinaren, të çuditshmen, misteriozen. Ajo për pandan e ka realitetin,
rrëfimin historik apo jetësor, domethënë dokumentaritetin, të cilat
koncepte edhe romantizmi përgjithësisht i braktisë a i hedh poshtë fare
ose në rastin më të mirë i transformon dhe i hibridizon sipas koncepteve
e parimeve të tij filozofike e teoriko – letrare. Kjo ndodh ngase romantikët
përgjithësisht nuk udhëhiqen nga parimi i arsyes, por nga ndjenjat,
pikëpamjet e tyre janë refleksione të shpirtit të tyre të trazuar,
mospajtues e refuzues.

Esteticizmi mitologjik dhe

Natyra romantike

Njëra ndër veprat letrare, ku në mënyrë shumë domethënëse

shprehet ky botëkuptim mbi rolin e përrallës në letërsi si dhe fshirjen e
kufirit midis mitit, përrallës e realitetit, është novela „Undine“ e
romantikut gjerman Fridrih de la Mot Fuke. Kjo novelë është
përgjithësisht e ndërtuar mbi parime sinkretike e bashkëdyzime të
motiveve përrallore e mitologjike. Bota e shpirtërave gjendet në natyrën e
gjallë e të personifikuar dhe ajo botë na shfaqet edhe si natyrë e vërtetë,
e dukshme e e prekshme, por edhe si frymë lëvizëse e saj. Në këtë botë
plot laryshi Fuke nuk vë vetëm karaktere të thjeshta, por para së

40
gjithash, personifikime të vetive njerëzore, kategori, në radhë të parë,
morale e metafizike siç janë: besnikëria, dashuria, durimi, tradhtia etj.

Një plak dhe një plakë jetonin në një pyll të errët, pranë një
liqeni. Ata kishin edhe një vajzë, Undinën, e cila kur kishte qenë
fëmijë kishte ardhur rastësisht në kasollen e tyre pas përmbytjes së
barkës, në të cilën gjendeshin edhe prindërit e saj. Pak kohë më
parë edhe pleqtë kishin humbur vajzën e tyre të vetme në liqen.
Një natë në kasolle ia beh një kalorës i panjohur dhe Undina e
lut që t’i rrëfejë përjetimet e tij gjatë endjeve nëpër pyll. Kalorësi nuk
do t’i plotësojë vajzës këtë dëshirë dhe ajo e hidhëruar zhduket nga
kasollja. Pas një kërkimi të gjatë Undinën e gjejnë në pyll dhe pasi e
kthejnë në kasolle kalorësi detyrohet t’i rrëfejë për ato që kishte
përjetuar gjatë udhëtimit nëpër pyll dhe për takimet e tmerrshme me
qeniet e çuditshme (xhuxhin, njeriun e bardhë...).
Stuhia dhe një shiu i madh i bllokon banorët e kasolles për një
kohë të gjatë. Kalorësi nuk mund të shkojë dhe Undina gëzohet. Ajo
kishte filluar ta dashuronte kalorësin.
Më pas në kasolle vjen një prift plak, i cili, i kurorëzon dy të
rinjtë dhe Undina më në fund i zbulon kalorësit fshehtësinë e saj.
Ajo nuk ishte qenie njerëzore, por një fantazmë uji, që u takonte
qenieve, të cilat, nuk kishin shpirt, por gjendeshin tek elementet e
ndryshme (uji, rëra, drurët). Ajo, në të vërtetë kishte arritur ta fitojë
shpirtin me kushtin që burri i saj i ardhshëm ta dashuronte
pafundësisht deri në vdekje.
Vajza e vogël, të cilën e kishin humbur pleqtë kohë më parë
quhej Bertalda. Ajo e kishte njohur kalorësin dhe kishte qenë e
dashuruar në të. Ajo, në të vërtetë, nuk kishte vdekur, por jetonte në
qytet. Undina pasi e merr vesh këtë gjë e bashkon Bertaldën me
prindërit e saj, por Bertalda e urrente Undinën. Më në fund Undina

41
 do të jetë e detyruar t’i tregojë asaj për prejardhjen e saj. Pas një
fjalosjeje me Undinën Bertalda zhduket në luginën e zezë dhe pas
saj vihen kalorësi dhe Undina. Pasi arrijnë ta gjejnë vendosin të
shkojnë të gjithë së bashku për një vizitë në Danub. Atje edhe do të
ndodhë shkatërrimi i plotë. Shpirtërat e ujit e ngacmojnë Kalorësin
dhe Bertaldën dhe Kalorësi hidhërohet në Undinën. Undina shkrihet
në ujë dhe kalorësi vendosë të martohet me Bertaldën.
Undina, një princeshë uji, mërzitet shumë dhe pas kësaj jeta e
kalorësit duhet të përfundojë. Ai edhe vdes në prehrin e saj,
pikërisht në ditën kur do të martohej me Bertaldën.

Në shkrimet e tij kritike, estetike e teorike August Vilhelm Shlegel

shqyrton çështje të ndryshme që lidhen me civilizimin, letërsinë, por edhe
me mitologjinë greke. Ai në veprën e tij „Ligjëratat mbi dramaturgjinë“
përqendrohet në gjetjen e vendit të individit (është fjala për njeriun e
Greqisë së lashtë) në konstelacionin e natyrës. Grekët e lashtë, sipas
Shlegelit bashkëjetonin me natyrën, ishin të ngazëllyer e të entuziazmuar
me gjithëfuqinë e harmoninë e saj. „I gjithë arti i tyre“, pohon ai, „është
shprehje e vetëdijes mbi këtë harmoni të të gjitha forcave natyrore. Ata e
kishin zbuluar poetikën e kënaqësisë“. Shihet qartë se A. V. Shlegel
është i preokupuar me faktin se, sipas tij, vetëm tek grekët e lashtë po
gjente një identifikim të plotë të njeriut me natyrën në të gjithë përbërësit
e saj, por një identifikim të tillë tek shkrimet e tij do ta hasim edhe kur
kemi të bëjmë me religjionin grek apo mitologjinë greke 9. „Religjioni i tyre
ishte shprehje e një adhurimi të forcave natyrore dhe i jetës tokësore“.
Është ky një nga shembujt e drejtpërdrejtë të një qasjeje historike, madje
historiciste ndaj mitologjisë greke si dhe ndaj mitit përgjithësisht.
Relacionet Njeriu – Religjioni – Natyra janë të pashkëputshme
dhe pandashmërisht të lidhura sipas Shlegelit, ngase, sipas tij,
„Religjioni është burim i ekzistencës së njeriut. Po të ishte e mundur që

42
njeriu t’i mohojë të gjitha religjionet, madje edhe ato të nënvetëdijshme
dhe të vetëvetishme atëherë ai (njeriu) do të bëhej tërësisht sipërfaqësor
dhe nuk do të kishte më brendi.“
Njëri ndër romantikët gjermanë të fillimeve Johan Paul Rihter në
trajtesat e tij estetike veçon problemin e stilit romantik, duke ia
kundërvënë atë stilit të letërsisë së lashtë greke. Është me interes
konstatimi i tij se figuracioni, karakteret, motivet e letërsisë greke lehtë
do të barteshin në letërsinë romantike, duke mos e humbur frymën e
tyre, ndërkaq kjo do të ishte e pamundur anasjelltas, që fryma e
romantizmit të bartet në letërsinë greke. Përjashtim do të mund të bënte
vetëm shfrytëzimi i kategorisë estetike të të madhërishmes, që si një
„perëndi kufiri“ e lidh antiken me romantiken. Ai gjithashtu përpiqet ta
gjejë romantiken tek kultura e lashtë greke dhe atë e sheh sidomos te
Homeri, pastaj te tragjedia „Mbreti Edip“ e Sofokliut, te „Prometheu i
lidhur“ e Eskilit etj.
Teoricieni i romantizmit anglez Viliem Hazlit 10 ka identifikuar katër
vepra kryesore poetike në kulturën botërore, të cilat u takojnë epokave të
ndryshme historike: epet e Homerit, Biblën, Danten dhe Osianin. Si
shihet, midis tjerash, ndër majat e letërsisë ai vë edhe „Këngët e
Osianit11“, tek të cilat pohon se „gjejmë kalbjen e jetës dhe kataklizmën e
ngadalshme“. Identifikimi që Hazlit i bën Osianit me të ashtuquajturën
„dhembje të shekullit“ apo „pikëllim botëror“ është në esencën e filozofisë
e të poetikës romantike dhe kjo gjë shprehet në mënyrë të qartë e të
drejtpërdrejtë. „Ai (Osiani, vër. O. G.) jeton vetëm në kujtimet dhe
dhembjen për të kaluarën: derisa Homeri është forcë primare dhe
mugullim, Osiani është kalbje dhe pleqëri e poezisë. Ka një përshtypje që
e pohon ai (Osiani) më plotësisht se sa të gjithë poetët tjerë, kjo është
ndjenja e privimit, e humbjes së të gjitha gjërave, miqve, emrit të mirë,
atdheut – ai është madje edhe pa perëndi në botë“ 12.

43
 Refleksione mbi raportet e letërsisë romantike me letërsinë e lashtë
greke si dhe mbi „romantiken“ tek letërsia e këtyre dy epokave japin edhe
Li Hant, pastaj poetët e fazës së parë të romantizmit anglez Uiliem
Uordsuorth, Semjuel T. Kollërixh e sidomos Persi Shelli në traktatin
estetik „Mbrojtja e poezisë“. Kulturën e lashtë greke si dhe letërsinë e
lashtë greke autori i „Prometeut të çliruar“ e konsideronte shtyllë nga ku
burojnë të gjitha civilizimet e mëvonshme.
Ai në veprën e tij shprehej: „Në këngët e Homerit dhe të
bashkëkohësve të tij gjallëronte Greqia fëmijnore; ato këngë janë
elemente të atij sistemi shoqëror, i cili paraqet burimin nga ku rrjedhin të
gjitha civilizimet e mëvonshme. Përsosmërinë ideale të epokës së tij
Homeri e mishëroi në karakterin njerëzor; ne as që dyshojmë se ata që i
kanë lexuar vargjet e tij, janë ngritur deri në shkallën e një ambicieje që
të bëhen vetë të ngjashëm me Akilin, Hektorin dhe Odiseun; e vërteta dhe
bukuria e miqësisë, atdhetarizmi dhe besnikëria ndaj një gjëje, deri në
palcë kanë qenë të zbuluara në ato krijesa të pavdekshme“. 13
Në parathënien e dramës së tij „Kromuell“, e cila u bë pastaj një
nga manifestet e romantizmit, Viktor Ygo, gjithashtu shprehet: „Fryma
bashkëkohore, që është në të vërtetë, një bashkëdyzim i groteskës me të
madhërishmen paraqet një antipod të thjeshtësisë dhe të
njëtrajtshmërisë së frymës antike“. Për romantizmin, sipas Ygosë, mbi të
gjitha kategoritë estetike qëndron e bukura. „Bota antike“, do të

përfundojë Ygo, „kurrë nuk do ta krijonte veprën „Bukuroshja dhe bisha“

(Le prince de Beaumont)14
Në këtë parathënie Ygo kërkoi braktisjen definitive të njësive a
uniteteve të dramës. Ai shkruan: „Melpomena 15 , siç e quan veten,
frikohet kur duhet prekur historinë e vërtetë (...) kujdesin për vendin dhe
kohën e dramës ia lë rrobaqepësit teatror (...) Historia e vërtetë është e
pakëndshme dhe bartë në vete një duhmë të rëndë. Si do të mund të

44
toleroheshin në skenën tragjike mbretërit, të cilët betohen si karrocierët,
apo mbretërit, të cilët sillen si tregtarët... 16
Në qoftë se e pranojmë se bazën filozofike të romantizmit në
Gjermani e përgatiti dhe e nxiti filozofia idealiste gjermane, kurrsesi, nuk
do të mund ta abstrakonim veprën e Fridrih Shelingut. Në pikëpamjet e
tij filozofike vend qendror zënë katër elemente themelore, të cilat më vonë
i shfrytëzuan dhe në të cilat u mbështetën mendimtarët romantikë
gjermanë dhe më gjerë si dhe krijuesit romantikë nga të gjitha vendet
evropiane.
Ato elemente janë:
a. Shkaku i drejtpërdrejtë i të gjitha arteve është
perëndia;
b. Kusht i domosdoshëm i çdo arti është mitologjia;
c. Karakteri i mitologjisë së vërtetë është karakteri i
universalitetit, i pambarimit (pafundësisë), dhe
d. Mitologjia realiste kulminacionin e saj e arriti në
mitologjinë greke ndërsa ajo idealiste me kohë u
shndërrua në krishterizëm17.
S’do mend se idetë e Shelingut janë në masë të madhe edhe
premisa bazë të poetikës së romantizmit, që u krijua më vonë.
Nëse provojmë të zbërthejmë nocionet themelore të gjykimeve të
Fridrih Shelingut atëherë lista do të dukej kështu:
a1. Perëndia
b1. Mitologjia
c1. Pambarimi, pafundësia
d1. Në këtë pikë do të mund të vendosnim dy degëzime,
që po ashtu janë komplementare me frymën e krijimtarisë
romantike:
1. Mitologjia greke – realizmi dhe
2. Krishterizmi – idealizmi

45
 Idetë e Fridrih Shelingut më tepër se konstatime janë gjetje dhe
determinime fenomenesh edhe letrare dhe artistike, të cilat më vonë,
gjatë decenieve të para të shekullit XIX, do të prodhojnë vepra të
rëndësishme që do të zhvillojnë më tej idetë e tij dhe filozofinë e tij,
sikundër janë veprat e Bajronit, të Hajnrih Hajnes, Viktor Ygosë,
Pushkinit, Kitsit, Shellit, Hëlderlinit, Klajstit. Nga kjo pikë, mbase, duhet
parë edhe qëndrimin kompleks të shkrimtarëve romantikë ndaj religjionit
në përgjithësi si dhe ndaj krishterimit në veçanti.

Natyra dhe mitologjia te Shatobriani

Romantiku francez Shatobriani në veprën e tij të përfolur „Gjeniu i

krishterimit“ (Paris, 1802), i bën një vështrim interesant raportit të
letërsisë romantike me mitologjinë që pak a shumë ndryshon nga
mendimi i romantikëve të tjerë. Ai këtë raport e përcakton në dy kategori:
 Në Natyrën, nga e cila rezulton Natyra romantike dhe
 Në Mitologjinë, e cila e prodhon Natyrën mitologjike
Pozicioni i tij është jo vetëm i një romantiku të mirëfilltë, por edhe i
individit, i cili problemet i vështron nga këndi i filozofisë së krishterimit.
Idetë e Shatobrianit janë me interes edhe ngase pak a shumë shmangen
nga pikëpamjet e estetëve e të teoricienëve të tjerë të romantizmit,
veçanërisht të atyre gjermanë. Fryma e esesë së tij „Natyra dhe
mitologjia“, në të vërtetë është antimitologjike, prohistorike, mirëpo edhe
prokrishtere. Dhe kjo frymë u bë shpesh dominuese në mendimin e një
pjese të shkrimtarëve romantikë. Megjithatë Shatobriani pranon se madje
edhe poetët antikë grekë në veprat e tyre e kishin përshkruar herë-herë
natyrën me nota të fuqishme dhe e kishin ndjerë peshën e rëndësinë e
saj si dhe i kishin shprehur lidhjet shpirtërore të tyre me të. Por ishte
mitologjia sipas Shatobrianit ajo që e privoi natyrën nga kënaqësitë e
vërteta! „Mungesa e parë dhe më e madhe e mitologjisë“, pohon ai, „ishte

46
para së gjithash në faktin se e reduktoi natyrën dhe nga ajo e largoi të
vërtetën“.18
Antika greke nuk e njihte poezinë deskriptive ngase nuk e njihte
natyrën. Arsyeja themelore ishte mitologjia, e cila sipas Shatobrianit,
gjithësinë e populloi me fantazma) shumë harmonike, ndërkaq „veprën e
Krijuesit e privoi nga serioziteti, e madhërishmja dhe qetësia“.
Në të vërtetë, duke rekapituluar betejën shumëshekullore midis
mitologjisë, paganizmit, politeizmit dhe krishterimit, Shatobriani me
shkrimet e tij vihet në anën e krishterimit dhe atë e merr si faktor të
përgjithshëm harmonie. „Perëndia, duke iu kthyer veprës së tij, i dha
natyrës madhështinë e saj të pamatshme“ 19 , shprehet më në fund
Shatobriani.
Duke mos hyrë në analizën e përimtuar të botëkuptimeve filozofike
të Shatobrianit duhet mbajtur parasysh një gjë: Shatobriani mendon,
shprehet dhe ndjen si romantik. Natyra për romantikët është strehë,
milie paqeje e qetësie, është ajo që vë në lëvizje të gjitha potencialet
krijuese të botës njerëzore. Bashkëjetesa shpirtërore e Shatobrianit me
natyrën shtrihet gjer në një shkrirje të plotë me të - në panteizëm.
Romantikët evropianë përgjithësisht e shpirtëzonin, e shenjtëronin
natyrën, e ndjenin dhe e kuptonin, e konsideronin si frymë të gjallë të
përhershmërisë.
„Lidhja me natyrën tek njeriu është instikt“ 20, konstaton në mbyllje
të esesë së tij „Natyra dhe mitologjia“ Shatobriani.
Ndonëse kjo ese e tij përgjithësisht krijon bindjen për shkëputjen e
lidhjeve me tërë atë trashëgimi të botës antike, ai assesi nuk mund të
abstrakojë një prirje të tillë dhe praninë e saj në letërsinë e kohës së tij,
pasi, në anën tjetër edhe teoricienët gjermanë të romantizmit e kishin
vërejtur se ekzistonin lidhje e relacione të ndryshme të tilla sa të thuhej
„nganjëherë edhe shkrimtarët e lashtë grekë janë romantikë“, ose se edhe
në epet e Homerit mund ta shohim romantizmin etj.

47
Shkrimtarët romantikë dhe Homeri

Një çështje tjetër e veçantë është edhe raporti midis romantikëve

evropianë dhe Homerit si dhe veprave të tij epike. Tek një pjesë e
shkrimtarëve, Homeri, por edhe personazhet e epeve të tij si Akili, Ajaksi,
Odiseu, Priami, Nestori, Hektori etj. si dhe Perënditë e Olimpit dhe roli i
tyre në Luftën e Trojës, u bënë personazhe, simbole e idhuj nga bëmat e
të cilëve ata mrekulloheshin. Ndonëse kjo s’kishte të bënte vetëm me
Homerin e veprat e tij, ky poet i lashtë grek ishte mbase më i lexuari e më
i komentuari në të gjithë shekujt pas antikës. Rëndësia e lidhjes së
drejtpërdrejtë të romantizmit me letërsinë, kulturën dhe mitologjinë e
lashtë greke shihet posaçërisht në shembujt e poetëve Xhon Kits dhe
Fridrih Hëlderlin.
Për poetin anglez Xhon Kits dhe atë gjerman Fridrih Hëlderlin
pohohej se „ paraqisnin ringjalljen e frymës së vërtetë helene në poezinë
evropiane, e cila, më heret, gjatë periudhës së klasicizmit, mbështetej
kryesisht në letërsinë romake.“ Po ashtu është theksuar se „kthimi i
Kitsit dhe i Hëlderlinit tek klasika greke paraqet përpjekjen që të
ringjallet dhe sërish të kapet ndonjë raport metagjuhe helene ndaj
mbretërisë së mitit.21
„Poeti është si Odiseu“, shkruante Hajnrih Hajne. Në poemën e tij

„Deti i Veriut“, të cilën e karakterizon edhe dimensioni autobiografik dhe

ngjyrimet satirike, ai e krahason poetin me Odiseun dhe kumti i tij
përhapet nga pozicioni i Perëndisë së Detit:

Mos ki frikë, vjershëtorth, kurrë s’më ke zembruar

Asnjë pirgth s’ke prekur
Asnjë qimezë nuk ke futur
Në syrin e birit tim Polifemos

48
 Në krahasimet që i bën midis Homerit – Biblës – Dantes – dhe
Osianit, atëherë kur e ballafaqon poezinë e Homerit me shkatërrimin dhe
dekompozimin osianik kritiku anglez i shekullit XIX Uiliem Hazlit
konstaton se “në poezinë e Homerit si një poezi heroike mbizotëron
parimi i aksionit ose i jetës; ajo që të bën të mrekullohesh te Homeri
është shumësia e gjërave, shkëlqimi i tyre, vërtetësia e tyre, forca dhe
llojllojshmëria. Homeri, sipas Hazlit, përshkruan edhe trupat edhe
shpirtërat e njerëzve.22

Persi Shelli, në anën tjetër pohonte se në epet e Homerit dhe të

bashkëkohësve të tij gjallëronte Greqia fëmijnore.

***
Nuk duhet vënë mënjanë as rëndësinë e ndikimit të tragjedisë
greke në romantizmin evropian, i cili ndikim në mos qoftë i drejtpërdrejtë
sikur ai i Homerit është i tërthortë dhe shtrihet në forma të ndryshme, në
vepra të shumta romantike.
Drama romantike për herë të parë në historinë e saj i theu
rregullat e ngurta të formësuara që nga dramaturgët e lashtë grekë dhe e
njohur nga “Poetika” e Aristotelit. Fatet e heronjve të dramave romantike
nuk ishin më të determinuara nga Fati i paracaktuar e nga
pashmangësia. Veçanti e dramës së romantizmit është se e shquan
shumë shumëllojshmërinë dhe përqendrohet më parë tek mprehtësia e
përshkrimit të situatave se sa tek konflikti tragjik. Edhe në tragjedi
romantikët trajtuan tema krejtësisht specifike, të cilat lidheshin me
botëkuptimet e tyre filozofike, ishin temat metafizike mbi fshehtësinë apo
enigmën e jetës.
„Në romantizëm“, theksonte në një studim të saj Maria Janjion,
„heroi tragjik shndërrohet në individ romantik kryengritës e të
pasionuar“. 23 Ishte ai një individ i rebeluar si psh. Prometeu i Shellit,
Manfredi e Kaini të Bajronit, Demoni i Lermontovit, Pan Tadeushi i

49
Mickijeviçit, një rebelim ky që herë-herë ngrihej deri në shkallën e
revolucionaritetit.
Pa dyshim mund të themi se në romantizëm ekziston koncepti i
prometeizmit, i cili vërehet tek Bajroni e Persi Shelli si edhe më parë tek
Gëtja dhe sikur me këtë bëhet e qartë se romantizmi kishte gjetur
formulën e një qasjeje të veçantë ndaj antikitetit grek e posaëërisht ndaj
letërsisë e mitologjisë greke. Ky koncept tek romantikët shkonte
nganjëherë krahas, por shpesh edhe bashkërisht me konceptin e
satanizmit, i cili prodhoi forma të shumta të trajtimit të problemeve

ekzistenciale e shpirtërore të njeriut, në mënyrë të veçantë tek disa

romantikë dhe më pas tek rrymat e doktrinat letrare pasromantike.
Në poemën dramatike “Manfredi” të Bajronit, e cila, pa dyshim,
është enigma qendrore e dramës romantike, psh. mund të veçojmë një
tufë të gjerë motivesh tipike romantike si:
 Vetëdija e sëmurë e destruktive;
 Mëkati i fshehur;
 Primitivizmi i pastër parashkencor i civilizimit;
 Nihilizmi;
 Forca e imagjinatës;
 Mëkati seksual;
 Frika – guximi – mosbindja – faji;
 Vetëmashtrimi;
 Zemërimi;
 Mospranimi i të mbinatyrshmes si dhe njëkohësisht
mbështetja tek ajo;
 Gjakimi për vdekjen – harresa e jetës dhe e
pavdekësisë;
Jo vetëm kaq, romantizmi, përgjithësisht, e kishte ngritur në parim
krijues edhe të ashtuquajturin hibridizim të miteve të ndryshme (psh. në

50
veprat e Fridrih de la Mot Fuke-së dhe E. T. A. Hofman), duke shkuar më
tej edhe në provën e krijimit të miteve a personazheve të reja mitologjike.
A mund të flitet sot për mitologjinë e natyrës si përcaktues të
sistemit letrar të romantizmit? Gjithsesi po ngase filozofia e natyrës në
romantizëm është një nga kyçet e kuptimit të ideve themelore të
pjesëtarëve të tij.
Që në fillimet e tij romantizmi u ballafaqua me kontradikta e
rezistenca herë-herë shumë të ashpra. Johan Wolfgang Gëte, kemi
theksuar më parë në këtë punim, shprehte dyshimin, frikën e tij në
qëllimet e mira të romantikëve, të cilët i jipnin përparësi ndjenjës e
imagjinatës përpara arsyes e racionalizmit. Dy mendime të studiuesit
gjerman Werner Heisenberg e dëshmojnë qartë një pozicionim të këtillë të
Gëtes. Ai në shkrimin tij „Botëkuptimi mbi natyrën tek Gëtja“ 24 shtron
pyetjen“: „Përse Gëte nuk e pranoi romantizmin?“, dhe njëkohësisht
përgjigjet „Gëte shpesh dhe me ngulm debatonte me ta. Gjithnjë u bënte
të njëjtat vërejtje: për subjektivizmin, misticizmin, entuziazmin, prirjen
për ekstremet, për paskajësinë, sëmundjen, për arkaizimin,
shpirtvogëlsinë, etj“. Qëndrimet e Gëtes kishin të bënin edhe me
ndryshimet që po ndodhnin në fushën e shkencave të natyrës në fund të
shekullit XVIII dhe më pas në shekullin XIX, ku po krijohej „një botë, e
cila po përgatitej që me ndihmën e racionalizmit, të shkencave të natyrës
dhe të teknikës të shndërrohet në një tërësi kushtesh objektive dhe
praktike të jetës së jashtme, duke mos lënë vend për personalitetin e
tërësishëm, dëshirat e tij, shpresat dhe vuajtjet“ 25.
Sipas Heisenberg, Gëte këtë botëkuptim e kishte shprehur edhe në
veprën e tij kapitale, në tragjedinë „Fausti“. „Gëte i frikësohej
abstraksionit të shkencave të natyrës“, pohon ai, „dhe neveritej nga
pakufishmëria e tyre ngase në to ndjente forcat demoniake, ndaj nuk
dëshironte t’i nënshtrohej rrezikut. Ato forca ai i personifikoi në Mefiston.
Gëte e ndjente se edhe në romantizëm veprojnë forca të ngjashme. “ 26

51
 Romantikët u përpoqën ta njësojnë në imagjinatën e tyre të
kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Çfarë dëshironin të dëshmonin
me këtë? Ata askund s’gjenin prehje, strehë, mbështetje. Nëse i
ktheheshin të kaluarës, i ndante balasti i së tashmes, nëse fluturonin në
ardhmëri, në të vërtetë ishte kjo një ëndërr e tyre fëmijnore e
konstruktuar në imagjinatën e tyre të bujshme.
Për ta do të vlente thënia: „ta rikonstruktosh të kaluarën është po
aq e vështirë sikur edhe ta parashikosh të ardhmen“ 27
Miti i lashtë mbi Orfeun në romantizëm ishte shndërruar në mit
mbi poetin profet, kasnec apo zëdhënës të njerëzimit.
Në romantizëm për më tepër bashkëjetojnë personazhet si
Prometeu e Krishti, Pandora, Didona, Pentesilea, Odiseu, Hermesi,
Fosfori, Lila...
Mitologjinë greke e karakterizonte antropomorfizmi: tërë vëmendja
ishte e përqendruar në mënyrë alegorike tek fatet e njerëzve. 28 Ndërkaq
edhe në romantizëm këndohet për njeriun, fatin e tij, vendin e tij në
botën e trazuar. Këndohet me nota të theksuara dëshpërimi, pikëllimi e
rezignate për Rrethin (milieun), që po ia zinte frymën individit, për të
kaluarën, ku nuk mund të shkohej veçse me imagjinatë, për të ardhmen
gjithsesi të panjohur e të pasigurtë, këndohej për pafundësinë (l’infinita),
universalitetin, mirëpo më shpesh për universalitetin, thënë më drejt, për
universin e dhembjes. Duket sikur romantikët tërë atë antropocentrizëm
të lashtë grek e personalizojnë, e individualizojnë dhe e bëjnë akoma më
njerëzor.
Në letërsitë e Evropës juglindore shfaqjes së kësaj dukurie (të
pranisë së miteve greke) duhet pasur parasysh edhe prirjen e veçantë të
poetëve që të mbështeten me çdo kusht në traditën folklorike të popujve
të tyre, ngase kjo ishte një mjet efikas për ringjalljen e potencialeve
krijuese të individit apo të kolektivitetit me qëllim të çlirimit nacional dhe
social.

52
Mitologjia dhe folklori

Rëndësia e veçantë që iu atribua folklorit në romantizëm nuk ishte

specifike vetëm për letërsitë e Evropës Juglindore. Ajo hetohej mirëfilli

edhe në letërsinë gjemane që nga fillimet e romantizmit, por më parë

edhe tek Johan Gotfrid Herderi si dhe tek lëvizja letrare „Shturm und

Drang“. Është tejet vështirë që të përcaktohet vendi që zënë në konteksit

e romantizmit evropian poetët si Gëte, Shileri, por edhe Hëlderlini.

Studiuesit shpeshherë kanë mbetur të stepur kur kanë vënë në përqasje

veprat e Gëtes si „Faustin“ dhe „Vuajtjet e Djaloshit Verter“. Nga

ç’pikënisje dhe ç’nxitje e shkroi Gëte veprën e parë dhe nga ç’pikënisje e

ç’nxitje veprën e dytë? Në cilën vepër ka më tepër gjykim racionalist e në

cilën më shumë ndjeshmëri romantike? Po kështu mund të pohohet edhe

për dramat e Fridrih Shilerit (sidomos për personazhet e tij Vilhelm Tel,

Franc e Karl Mor etj.)

Kur bëjmë fjalë për raportet e këtyre shkrimtarëve me kulturën e

antikitetit grek përgjithësisht e me letërsinë antike greke në veçanti,

çështja bëhet edhe më komplekse. Shembujt si „Ifigjenia në Tauridë“ apo

vjersha „Prometeu“ e Gëtes, pikëpamjet estetike të Shilerit, poezia e tij, i

referohen, secila nga pozicione të ndryshme, raporteve me kulturën e

antikitetit dhe me mitologjinë greke.

Një botë më vete është poezia e Hëlderlinit, njërit prej poetëve më

kompleksë, më kontraverzë, por edhe më të thellë në gjithë letërsinë

gjermane e më gjerë. I panjohur, i pastudiuar e i pakuptuar sa duhet

edhe në tërë shekullin XX ai vërtet është ringjallësi i frymës së letërsisë e

mitologjisë helene në shekullin XIX, veçanërisht brenda korpusit

romantik. Përkatësia e tij romantike është sot e padyshimtë, ndonëse në

veprën e tij gjejmë edhe shumë shkëndija tiparesh që e lidhin me

53
„Shturm und Drangun“ dhe Racionalizmin gjerman. Ai ishte, ishte thënë

jo një herë „profet, i cili bartë nëpër botë mesazhin e perëndive, por edhe

po të mos sillte asnjë mesazh – do të mbetej profet“. Romantikët e

mëvonshëm, jo vetëm ata gjermanë, i detyrohen shumë edhe Gëtes, edhe

Shilerit, edhe Hëlderlinit.

***

Një temë tjetër veçanërisht sfiduese, është edhe struktura, poetika,

figuracioni e stili i veprave letrare romantike. Çfarë bartjesh,

pikëtakimesh, bashkëlidhjesh kemi në këtë sferë me mitin e letërsinë e

lashtë greke? Narracioni fragmentar , eliptizmi, hibridizimi i llojeve e i

zhanreve letrare (micsture of genres), madje fshirja e shpeshtë e kufijve

midis tyre në romantizëm, nuk ishin të panjohura për shkrimtarët antikë

e as për rrëfimet mitologjike. Mirëpo romantikët nuk e sollën frymën e

letërsisë antike greke, sidomos mitin grek, në shekullin XIX ngase

dëshironin ta ringjallnin si të tillë dhe ta kodifikonin si religjion, si normë

të sjelljes apo si filozofi jetësore. Romantizmin, kemi theksuar,

përgjithësisht e karakterizonte parimi i historizmit dhe jo ai i

mitologjizmit, andaj arsyeja themelore ishte pa dyshim ajo estetike.

Shkrimtarët romantikë ishin, të thuash, gjurmues perlash dhe tek bota

antike gjenin përplot perla të tilla që në shekullin XIX tash pas sa e sa

shekujsh shkëlqenin me një dritë të veçantë e magjike.

Gjykimet, mendimet e idetë që i theksonte Persi Shelli përmes

personazhit të tij - Prometeut, Kitsi përmes Hiperionit, mendimet e

Alkmenës, Amfitrionit, Pentesileas së Klaistit tash duken si ide, gjykime e

mendime të njerëzve të shekullit XIX që ishin të përfshirë nga fryma e

Revolucionit Borgjez Francez të 1789-tës, nga vizioni e ëndrra për një

botë të re e krejtësisht të ndryshme nga ajo që aktualisht e jetonin dhe jo

54
nga fryma e epokës heroike e mitologjike greke. Ata shprehnin

preokupime çfarë kishin shprehur edhe autorët e tyre në veprat e

ndryshme diskursive, teorike, kritike e estetike.

Më pas, në kapitujt vijues do të trajtojmë pikërisht këto krijime dhe

këta autorë në mënyrë të veçantë, me qëllim të gjetjes referencave e

relacioneve të këtilla, për të provuar pastaj hartimin e një katalogu a

tipologjie temash e motivesh mitologjike greke të realizuara, të

sublimuara e të rikrijuara nga shkrimtarët e romantizmit evropian.

55
Shënime

1 Viktor Hygo në parathënien e dramës së tij Kromuell përfundimisht hedh

poshtë rregullat a kanonet e ngurta të klasicizmit, duke i dhënë përparësi
letërsisë së re që po lindte dhe që ai e quante romantike.
2 Viktor Igo: Viðeno, rečeno, doživljeno, Beograd, 1985, faqe 34.
3 Koncepti Romantizëm i Evropës Juglindore edhe në këtë punim
përgjithësisht do të përdoret për të përfshirë edhe letërsitë romantike të
popujve të Ballkanit (shqiptare, greke, bullgare, rumune etj.)
4 P. S. Kohan: Istorija zapadnoevropske književnosti I, Sarajevo 1957, faqe 276.
5 Eleazar Meletinski: Poetika mita, faqe 123.
6 Ibid., faqe 132.
7 Novalis: Himne noći, Fragmenti, Zagreb, 1998, faqe 67.
8 Ibid., faqe 71.
9 Shlegeli dhe disa teoricienë të tjerë të romantizmit shpesh i
barasvlerësonin nocionet mitologji dhe romantizëm.
10 Uiliem Hazlit, në librin: O poeziji (Izbor izabranih eseja), Beograd, 1956,
faqe 102.
11 Osiani (Ossian), ishte emri i një poeti irlandez, këngët e të cilit, si duket,
ishin përkthyer dhe njohur në Evropë nga Xhejms Makfersoni në vitin
1760. (Për Këngët e Osianit, mistifikimin letrar dhe lidhjet me romantizmin,
kemi shkruar tek libri Studime interliterare, Prishtinë, 2001).
12 Ibid., faqe 104.
13 O poeziji (izbor engleskih eseja), Beograd, 1956, faqe 107.
14 Viktor Igo, Viðeno, rečeno, doživljeno, Beograd, 1985, faqe 35.
15 Njëra nga nëntë muzat, mbrojtëse e tragjedisë.
16 Jan Kott: Rozalindin spol (Eseji), Zagreb, 1977, faqe 9.
17 F. V. J. Sheling: Filozofija umetnosti Beograd, 1984.
18 Shatobrian: Duh hriščanstva, Zagreb, 19...
19 Ibid., faqe...
20 Ibid., faqe...
56
21 Albert Kuk: Mit i jezik, Beograd, 1986, faqe 320.
22 O poeziji (izbor engleskih eseja), Beograd, 1956, faqe 102.
23 Maria Janjion: Romantizam, revolucija, marksizam, Beograd, 1976, faqe
288.
24 Werner Heisenberg: Schritte über Grenzen, R. Piper & Co. Verlag,
Mënchen, 1976, faqe 243 – 261.
25 Werner Heisenberg, punim i cituar.
26 Ibid., faqe 254.
27 E. Leach. dhe D. Alan. Aycock.: Strukturalističke interpretacije biblijskog
mita, Zagreb, 1988, faqe 77.
28 Mitologjia greke në kohën kur u krijua letërsia helene dhe përgjithësisht
kultura e lashtë helene kishte arritur në shkallën e antropomorfizmit.
Shumë më heret (edhe në mitologjitë tjera të popujve të lashtë) kanë qenë
të njohura fazat kur perënditë ishin theriomorfe (personifikime kafshësh) dhe
dendromorfe (personifikime bimësh).

Sipas Theodor W. Adorno, “koncepcioni romantik i fragmentit si një
krijesë, e cila nuk është e plotë, por zhvillohet përmes autorefleksionit deri
në paskajësi, e mbron atë motiv antiidealist mu në mes të idealizmit”.
(Theodor W. Adorno: “Filozofsko – sociološki eseji o književnosti”, Zagreb,
1985, faqe 29.)

57
 Pjesa e dytë

TRANSFORMIMET E TEMAVE TË MITOLOGJISË

GREKE NË ROMANTIZËM

58
 Kapitulli I

VJEDHËSI I ZJARRIT DHE PESHA E NDËSHKIMIT

(Tema e Prometeut nga Eskili tek Persi Shelli)

Midis të gjitha miteve greke dhe midis të gjitha personazheve të tij,

ai mbi Prometeun ka qenë ndër më të pranishmit dhe më të shfrytëzuarit
në tërë letërsinë botërore të të gjitha kohëve. Duke marrë funksione të
ndryshme, duke pësuar transformime e konotacione nga më të
llojllojshmet, si i tillë, ai është bërë edhe objekt trajtesash sërish
multidisiplinare: trajtesash teoriko-letrare, historiko-letrare, filozofike,
psikologjike, historike etj.
Romantizmi është shembulli më kuptimplotë i një ballafaqimi të
këtillë dhe i një këndvështrimi specifik ndaj këtij personazhi të
mitologjisë greke. Në radhë të parë, raporti që e krijuan romantikët
anglezë të fazës së dytë, sidomos Kitsi, Shelli e Bajroni me mitologjinë
greke (në këtë kontekst edhe me mitin e temën letrare mbi Prometeun),
kërkon një vështrim e analizë të thellë dhe të shumanshme.
Nocionet si “prometeizmi”, “satanizmi” (veçanërisht kur kemi të
bëjmë me krijimtarinë letrare të Shellit e të Bajronit), që në veçanti lidhen
kuptimisht me dukurinë e “rebelimit romantik” (M. Janjion) i referohen,
para së gjithash, veprave të këtyre romantikëve anglezë, ndonëse jo
vetëm veprave, por edhe jetës së tyre si dhe qëndrimeve e botëkuptimeve
të tyre politike, sociale e letrare. „Nga të gjitha qeniet e imagjinuara“,

59
shprehej Shelli, „Satana është i vetmi, i cili deri diku i gjason Prometeut.
Prometeu është personifikim i përsosmërisë më të lartë morale dhe
intelektuale“. 1
Problemet e rëndësishme, në të cilat do të përqendrohej studimi
ynë mbi këtë problem do të ishin gjithsesi: drama lirike e Persi Shellit
“Prometeu i çliruar”, poemat e Xhon Kitsit “Hiperioni” e “Endimioni” dhe
drama apo misteri i Bajronit “Kaini” ndonëse në shtresimet e tij figurative
raportet me veprat tjera të përmendura më sipër do të ishin pakëz më të
largëta.
Për arsye të universalitetit të simbolikës së saj (ajo, është thënë se
“përfshinë gjithë Tokën e Gjithësinë, të kaluarën, të tashmen dhe të
ardhmen e polemit njerëzor”) vepra e Persi Shellit “Prometeu i çliruar”
(Prometheus Unbound) ka qenë gjithnjë më shumë e popullarizuar dhe më
shumë e studiuar se sa veprat e dy autorëve të tjerë, Kitsit e Bajronit.

Aspekte diakronike

Vështruar në aspektin diakronik një pikë nistore për hulumtimin e

Temës së Prometeut do të duhej ta kishim veprën e poetit didaktik
antik grek Hesiodit “Punët dhe ditët” dhe pasazhet për Mitin mbi
Prometeun dhe Pandorën, dy personazhet dhe simbolet bipolare e
antinomike që u bënë më pas në të gjithë historinë kulturore të
njerëzimit arketipe, personifikime të tipave kontrastivë të të mirës,
mëshirës, mbi të gjitha humanizmit, bamirësisë, flijimit, durimit,
qëndresës (Prometeu), në njërën anë, dhe të keqes, mashtrimit, mëkatit,
shkaktarit të vuajtjeve njerëzore në anën tjetër (Pandora). Mirëpo, duke
qenë se mitet greke nuk mund të vështrohen ndaras, por gjithnjë në
relacione dhe interaksion midis tyre, ka mbetur më pak e studiuar një
çështje tjetër, raporti midis personazhit mitologjik të Prometeut dhe
vëllait të tij, njëherit pandanit të tij, Epimeteut 2.

60
 Rilindja e parë e vërtetë në letërsi e mitit mbi Prometeun, sa dihet
deri sot, pas Hesiodit, ndodhi tek tragjediani i parë antik grek Eskili.
Autori që e kishte zakon të shkruante trilogji, një të tillë e shkroi edhe me
temën që e mori nga miti mbi Prometeun. Të gjithë shkrimtarët e
mëvonshëm që u morën me këtë temë i referoheshin në mënyrë të
pashmangshme Eskilit dhe tragjedisë së tij “Prometeu i lidhur”, e cila i
shpëtoi zhdukjes. Kjo ndodhte edhe me Lukianin, që krijoi në fund të
epokës së antikitetit, pastaj me krijimet e neoklasicistit italian Vinçenco
Montit, të Gëtes, Bajronit madje edhe me krijuesit letrarë modernë, siç
është Franc Kafka.
Drama lirike e Persi Shellit „Prometeu i çliruar“ zë një vend të
çmuar në këtë kuadër, më parë për diferencat që sjell në krahasim me
dramën e Eskilit se sa me bartjen e frymës eskiliane në letërsinë e
shekullit XIX.

Shelli dhe Kitsi

Në historinë e letërsisë botërore si dhe në historinë e letërsisë

angleze janë shumë të rralla rastet kur dy krijues të mëdhenj
bashkëjetojnë me preokupimet e tyre, me ballafaqimet e tyre me jetën,
me botëkuptimet e tyre dhe me sensibilitetin sikur romantikët anglezë
Shelli e Kitsi. Afritë dhe njëkohësisht distancat midis tyre janë të
dukshme.
Cilat ishin ato gjëra që i bashkonin dhe ato që i ndanin këta dy
poetë:
 Ata e përfunduan jetën shumë të rinj: Kitsi 26 vjeç (1795 –
1821); Shelli 30 vjeç (1792 - 1822);
 Që të dytë kishin një potencial shumë të fuqishëm krijues;
 Pas vdekjes së Kitsit, Shelli shkroi poemën e mrekullueshme
“Adonais” 3 , duke e identifikuar Kitsin si poet sensitiv e të

61
 viktimizuar dhe duke e imagjinuar brenda atij rrethi edhe veten
e tij:

39.
“Ai nuk ka vdekur, ai më s’ëndërron –
Nga ëndrrat për jetën tashti ngadalë zgjohet –
Nuk vuan më; Ne na mundon tmerri,
në vizionet mahnitëse shpirti ynë i çuditshëm mëkatnon
....................................................................................
Si kufomë në varr, ne na kalbet gjoksi:
Dhembja na shtangon, na shterrë, luzma e shpresave
bulon
Në trupin e gjallë po sikur krimbat.

42.
Natyra dhe ai janë bashkuar në një;
Në muzikën e saj zëri i tij degëzohet
Si rrufeja zhgjetare, si këngë e ëmbël bilbili...
Ai është tash prani, të cilën e njohin
Gurët dhe bari netëve dhe ditëve...
(Shelley: Adonais4, përkthimi im)

Mirëpo ka diçka tjetër në jetën e tyre, para së gjithash, në atë

shpirtërore, në vizionet e tyre, në pamjet e jetës e të raporteve jetësore,
në shtresimet e botëkuptimeve mbi artin e letërsinë si dhe në ndikimin e
tyre tek njeriu, që e veçon Shellin e Kitsin relativisht shumë nga njëri
tjetri:
 Kitsi më shumë e pëlqente dhe e ndjente anën fizike,
sensuale, derisa Shelli atë metafizike, aspektin poetik dhe
filozofik;

62
  Prejardhja e Kitsit ishte nga shtresat e ulëta, Shelli vinte nga
shtresa e lordëve dhe ishte shkolluar në Oksford;
 Dhe më në fund, Kitsi, po sikur edhe Shelli, përgjithësisht
besonte në rolin e poetit në shoqëri, - poeti do të duhej të
merrte rolin prijës në shoqëri. Mirëpo shikuar përgjithësisht
poeti siç e shihte Kitsi duket më real, më tokësor, ndërkaq ai
i Shellit më nebuloz.
Mbi të gjitha, edhe Kitsi edhe Shelli, që të dytë, deri në skajshmëri
e donin mitologjinë, artin e letërsinë e lashtë greke dhe më pastaj u
morën në mënyrë shumë komplekse me temat e asaj letërsie si dhe të
asaj mitologjie.

Prometeu i çliruar i Shellit

Në parathënien e botimit të parë në gjuhën angleze të dramës lirike

të Shellit “Prometeu i çliruar” gjejmë shumë elemente që do të mund t’i
konsideronim si çelësa për interpretimin e strukturës së vetë veprës si
dhe përgjithësisht për vështrimin e pikëpamjeve mbi jetën dhe
pikëpamjeve letrare të Shellit, të cilat studiuesi mund t’i vërejë edhe tek
poezitë e tij lirike si dhe poemat tjera.
Shelli pohonte: “Unë i lejova vetes një liri të domosdoshme. Në
“Prometeun e çliruar” Eskili synonte ta pajtonte Zeusin me viktimën e tij,
ky ishte haraçi me të cilin ai do të paguante paralajmërimin për rrezikun
që e kërcënonte mbretërimin e tij, nëse ai martohej me Tetidën” 5.
Më poshtë ai, po ashtu, e shpjegon konceptin e tij mbi qasjen ndaj
temës që e kishte zgjedhur: “Nëse unë do të ndiqja këtë konceptim, kjo
gjë nuk do të ishte tjetër përveç se përpjekje për të rindërtuar dramën e
humbur të Eskilit”. Shelli këtë e quan “zgjidhje mjerane” dhe thekson se
“nuk i pëlqente pajtimi i mbrojtësit të njerëzimit me shtypësin” 6.

63
 Këto gjykime e konstatime të autorit të “Prometeut të çliruar”
duhet analizuar e zbërthyer, duke vënë theksin së paku në katër rrafshe
problemesh:
 Në rrafshin e ideve;
 Në rrafshin estetik;
 Në rrafshin e pikëpamjeve letrare të autorit dhe
 Në rrafshin e intertekstualitetit, i cili na duket më
domethënësi dhe ai përmes të të cilit arrihet të zbërthehet një qëndrim
primar, jo vetëm i këtij poeti, por edhe qëndrimet e përgjithshme të
romantikëve evropianë ndaj temave letrare të antikitetit grek, në radhë të
parë temave të mitologjisë greke.
Vështruar në kontesktin më të gjerë, të mbarë krijimtarisë
romantike, kjo parathënie e Shellit dhe gjykimet që shpreh ai aty janë
tipike për epokën. Do të shohim më pas edhe veprat e disa romantikëve
të tjerë si Hajnrih fon Klaist, Zherar de Nerval, Fridrih de la Mot Fuke për
të nxjerrë përfundime përgjithësuese, të cilat, pa dyshim shprehin
tendenca që assesi nuk mund të analizohen të shkëputura nga njëra
tjetra apo nga konteksti i përgjithshëm romantik.
 Shelli pohonte se „i kishte dhënë vetes liri të
domosdoshme“;
 Ai gjithashtu nuk dëshironte ta rindërtonte dramën e
humbur të Eskilit ngase i duket një zgjidhje „mjerane“
dhe më në fund;
 Ai ishte kundër pajtimit të mbrojtësit të njerëzimit me
shtypësin.
E shikuar nga ky këndvështrim Shelli, duke kundërshtuar të
shkruajë një vepër që do të pretendonte të mblidhte e të sistemonte
copëzat e shkapërderdhura të trilogjisë së tragjedianit grek Eskili, e cila
nuk njihej e plotë, do të zgjidhte rrugën e hartimit të një vepre të re mbi
Prometeun mitik, ku tragjedia e babait të dramës greke do të ishte vetëm

64
një pikë nistore. Mbase kjo, në vend të rindërtimit do të ishte një
mbindërtim, një hipertekst. Dhe duke parë strukturën e dramës lirike
„Prometeu i çliruar“ të Shellit, shtresimet simbolike, pozicionet e situatat
në të cilat gjenden personazhet, ky konstatim na duket pa dyshim i
vërtetë. Liria që i kishte dhënë vetes autori ishte plotësisht në natyrën e
tij, mirëpo gjithsesi edhe njëri nga parimet krijuese të romantikëve
evropianë përgjithësisht. Shkrimtarët romantikë e zhvillonin dhe e
mbronin me forcë lirinë krijuese. Koncepti mbi „lirinë e krijimtarisë“
rrjedh pikërisht nga periudha e romantizmit.
Nuk është larg nga ky pohim ajo që Herman Broh e quante
„autonomia e shpirtit njerëzor në romantizëm“. Në këtë kontekst edhe
vetë miti përafrohet me qasjen romantike ndaj botës, para së gjithash, në
qoftë se e vështrojmë nga konteksti i dysisë së tij. „Miti është
njëkohësisht diakronik (si rrëfim historik për të kaluarën) dhe sinkronik
(si mjet për shpjegimin e të tashmes madje edhe të të ardhmes“. (Klod-
Levi Stross)
Më në fund autori i „Prometeut të çliruar“ e shpjegon një element
që lidhet qenësisht me botëkuptimet filozofiko-politike të tij: Shelli
Prometeun e quan „mbrojtës të njerëzimit“, ndërkaq Zeusin „shtypës“.
Mbrojtësi i njerëzimit vuan, duron, nuk përkulet dhe mbi të gjitha, sipas
Shellit, nuk urren. Atë e udhëheqin parimet si:

Drejtësia – Liria – Dashuria;

Virtyti – Gjenia – Gëzimi – Dashuria;

Mirëpo ishte kundër:

Luftës – Gënjeshtrës – Frikës;

65
 Do të duhej studiuar me kujdes raportet midis tragjedisë së Eskilit
dhe të dramës lirike të Shellit për të zbërthyer se ç’bartte e ç’ruante në
veprën e tij Shelli nga Eskili dhe ç’braktiste. Konceptet si: Drejtësia,
Liria, Dashuria, Virtyti, Gjenia, Gënjeshtra, Frika, Lufta janë figura që
shtrihen në mbarë veprën e Shellit. Por ato ishin edhe koncepte që ai i
shprehu edhe në veprat tjera letrare si dhe në shkrimet e tij diskurzive.
Tiparet romantike bashkuar me humanizmin e thellë e bëjnë Shellin një
nga krijuesit e rrallë (ndonëse shpeshherë abstrakt e konfuz) që i ishte
qasur në mënyrë specifike edhe problemeve sociale të kohës së tij. Janë
kuptimplote vargjet ku Kori përpiqet ta kthejë Prometeun nga misioni i tij
fatal:

Mos me dijen mburresh vallë që krejt

njerëzve ua fale?
Dhe iu ndez etja – budalle, nuk ia fikin
as moçale

Dhe gjithnjë e djeg për brenda… 

Ose vargjet që midis tjerash bartin edhe shkëndija mesianizmi:

Një shpirt fisnik dhe i dëlirë

Na erdh mbi tokën tërë gjak,
Dhe fjalë e tij nuk ka të vdirë
Si jetëvrasësi farmak.

Në ç’dimension do të duhej vënë raporti midis veprës së Persi

Shellit dhe veprës së Eskilit? Kjo na vë përpara sprovash e dilemash të
shumta, ngase nga tragjediani antik grek njohim të plotë vetëm dramën
„Prometeu i lidhur“ dhe disa fragmente të „Prometeut të çliruar“.

66
 A i njohu ato fragmente romantiku anglez dhe, në të vërtetë, sa e
njihte mitologjinë greke në përgjithësi dhe mitin mbi Prometeun
veçanërisht?
A mund të thuhet me siguri se Shelli e mori lëndën nga tragjedia e
Eskilit derisa, po ashtu, do të mund ta merrte nga rrëfimet tjera mitike
greke drejtpërdrejt? Nëse e mbështesim hipotezën e dytë do të mund të
pohonim se „Prometeu i çliruar“ i Shellit është vepër që mund të radhitet
në arealin e letërsisë neomitike, ndërkaq në qoftë se e pranojmë hipotezën
e parë do të mund të konstatonim, siç kemi pohuar edhe më parë se kjo
vepër është një hipertekst, i ngjizur mbi brumin e një vepre të shkruar
në një kohë e në një hapësirë tjetër.
Më në fund, duke pasur parasysh se Shelli ishte shkrimtar
romantik, tërë këtë konglomerat çështjesh do të duhet ta vështrojmë në
kontekstin e këtij formacioni stilistik, të parimeve e të filozofisë së tij dhe
në përqasje me shembujt e autorëve të tjerë të kohëve e hapësirave të
ndryshme.

Miti mbi Prometeun

Shpjegimet e para të sistematizuara mbi perënditë greke i kemi nga

shkrimtari i lashtë grek, krijuesi i epit didaktik – Hesiodi. Epoka në të
cilën u krijua kultura dhe u zhvilluan gjinitë letrare greke: epi, lirika,
drama, është edhe kohë kur sistemin mitologjik grek e shohim të ngritur
në të ashtuquajturën fazë antropomorfe (perënditë kishin pamje njeriu).
Në veprën e tij „Teogonia“ Hesiodi do të shkruajë për epokën e Titanëve,
që nga Urani, Gea, Kroni, Zeusi etj. Ndonëse në mitologjinë greke nuk
gjendej asnjë rrëfim që përshkruante drejtpërsëdrejti gjenezën e llojit
njerëzor, sipas një rrëfimi mitik, që ka datë të mëvonshme pohohet se
Prometeu krijoi njeriun nga balta (dheu), të cilit pastaj Athena i dha
frymë dhe shpirt. Megjithëse nuk ka ndonjë besueshmëri se ky rrëfim

67
lidhet me Hesiodin, në anën tjetër, ekziston një lidhmëri me besimin
shumë të lashtë të grekëve se njerëzit, shtazët dhe shpezët, porsi bimët
mbijnë nga toka.
„Zeusi kufizoi pjellorinë e Tokës, i tërbuar pse e mashtroi titani
Promete, i biri i Japetit dhe vëlla i Atlantit, i cili më në fund u dënua dhe
u mbërthye në pranga në një shkëmb të Kaukazit, ndërkaq shkaba i
hante mëlçinë. Kështu ai u bë një nga ata titanë, ngërçet e tmerrshme të
të cilit shkaktonin tërmete“.
Dikur njerëzit dhe Perënditë hanin bashkë 7, por kur ata u ndanë,
Prometeu therri një ka të madh dhe trupin e tij e ndau në dy grumbuj të
veçantë. E vendosi në dy thasë: në njërin e futi mishin dhe pjesët e
brendshme të kaut, pastaj i mbështolli me lëkurë e i mbuloi me plënc
dhe zorrë, kështu që dukej si një kupë e vogël kundërmuese. Në anën
tjetër grumbulloi eshtrat, i mbështolli me dhjamë dhe ky grumbull dukej
shumë më i madh.
Sipas studiuesit argjentinas të tragjedisë greke Horhe Livraga,
vepra e të cilit (“Teatri i mistereve në Greqi-Tragjedia” është bërë një nga
referencat e pashmangshme kur studiohet drama e lashtë greke,
domethënia e këtij miti sërish “është e lidhur me prejardhjen e
njerëzimit. Sipas mistereve, njeriu me gjasë ishte entelehi ose frymë
eterike në kohën kur Toka ishte në gjendje të gaztë. Kishin kaluar
miliona shekuj dhe pas kondensimit të planetit, ishin kondensuar edhe
trupat. Trupat ishin bërë të rëndë, prandaj iu duheshin eshtrat për
mbrojtjen e pjesëve vitale dhe si mekanizëm për lëvizje. Kështu, nga
njerëzimi „pa eshtra“ lindi njerëzimi „me eshtra“. Një jehonë të këtij miti e
gjejmë edhe në Dhjatën e Vjetër, në rrëfimin për krijimin e Evës nga një
„brinjë“ e Adamit8.
Zeusi i tërhoqi vërejtjen Prometeut se grumbujt, që ai kishte
përgatitur për ta nderuar atë dhe nga të cilët ai duhej të zgjidhte, nuk
ishin të njëjtë, por Prometeu, duke u bërë zemërgjerë, i ofroi Zeusit të

68
zgjidhte vetë cilën pjesë e donte. Zeusi u mashtrua, zgjodhi eshtrat dhe
dhjamin. Që nga ajo kohë njerëzit digjnin në altare vetëm eshtra dhe
dhjamë, të cilat ua kushtonin perëndive, ndërkaq mishin e ndalnin për
vete.
Këtij miti etiologjik iu dhanë edhe shpjegime të tjera: theksohej se
Zeusi nuk ishte i mashtruar, por ai u tërbua vetëm nga mendimi që
njerëzit përpiqeshin ta mashtronin. Mbase nga këto diskonsekuenca në
rrëfimet mitologjike mbi Prometeun, studiuesi i tragjedisë greke Albin
Leski s’kishte mundur t’i ikte tundimit dhe të pohonte: „Assesi të
zhduken dyshimet mbi autenticitetin e Prometeut“9.
Sipas studiueses Helena Petrovna Blavatsky „miti mbi Prometeun
ka domethënie më të thellë dhe rrënjë më të lashta dhe se emri i tij
rrjedh nga fjala pramantha, që në gjuhën sanskrite domethënë „shkopi i
zjarrtë“. Më pas nga po i njëjti autor ky mit lidhet me pitris agnishvattas
ose „etërit e zjarrit“, me manasaputras ose „sjellësit e mendjes“. Në të

vërtetë, sipas një gojëdhëne të lashtë, që e kishte gjetur Blavatsky,

„Prometeu paraqet një valë të madhe të qenieve hyjnore, të cilat për
njerëzimin e kanë „vjedhur“ „shkëndijën“ e mendjes, sepse u mëshiruan
nga gjendja në të cilën gjendeshin njerëzit – pa mendje, e cila do t’iu
mundësonte qasje në sferat më të larta të vetëdijes“. 10
Transformimet e mitit mbi Prometeun në kohë të ndryshme ishin
të shumta ndërkaq, ekzistonte edhe një rrëfim popullor i marrë nga
përrallat, i cili konsiderohet si një nga rrëfimet bazike që e shpaloste
parahistorinë e Titanit Promete.
„Kur njerëzit u kujtuan se perënditë jetonin në qiell, filluan të
besonin se ata kënaqeshin me aromën e flive të djegura dhe se në të
vërtetë jetonin nga tymi. Pastaj u soll tradita e flijimit me zjarr, sipas të
cilës viktima digjej për nder të hyjnive, kështu që duhej shpjeguar përse
hyjnitë po fitonin pjesët më të këqija. U „ftua“ motivi i Mashtruesit nga

69
rrëfimet popullore dhe mashtrimi zuri vendin e tij në rrëfimin se si u bë
bota e këtillë.
Zeusi pastaj në shenjë hakmarrjeje e fshehu atë zjarr ose e mori
nga drurët e frashërit, nga të cilët njerëzit e nxirrnin duke fërkuar degët e
tij të thata. Por Prometeu si një „hero i mirë kulturor“ e vodhi sërish atë
zjarr nga qielli, i cili në të vërtetë shihej në diell dhe tek yjet dhe nga ku
lëshohej përmes shkëlqimit të vetëtimave. E mori dhe e fshehu, e kishin
bartur edhe vetë njerëzit më parë, në kërcyellin e shpuar të bimës së
marajës së thatë, të mbyllur me baltë në të dy anët, në mënyrë që të mos
i dobësohej shpejt forca e flakës. Nga ky fakt shohim diç që e
shpërndërron tërë një sistem. Nuk kishin qenë perënditë posedues të
parë të zjarrit, por në një kohë të caktuar, në shenjë hakmarrjeje ata e
kishin vjedhur atë nga njerëzit.
Në epin didaktik „Punët dhe Ditët“, veprën e parë të shkëlqyeshme
pashomerike, Hesiodi, që në këngën e parë, rrëfen për mitin mbi
Prometeun. Ky rrëfim është tërësisht në frymën e përgjithshme pesimiste
që bartte tërë epi i tij „Punët dhe Ditët“. Derisa Eskili në tragjedinë e tij
nuk e përmend lidhjen e Prometeut me Pandorën e as „Arkën“ e saj, duke
e paraqitur Prometeun si „vjedhës të zjarrit“, por të „zjarrit të shenjtë“,
Hesiodi në epin e tij didaktik e fut këtë figurë, që në të vërtetë shpreh një
veprim tjetër të Zeusit për ta shtypur racën njerëzore, përmes gruas së
bukur – Pandorës („biorobotit“ – siç e quante H. Livraga), e cila në tokë
solli të gjitha të këqijat.

„ ...Ati i Zotrave dhe i njerëzve;

Urdhëroi Hefestin e njohur: Sa më shpejt
Dheun e ujin t’i përziejë, zërin e njeriut dhe forcën
Në të ta vërë dhe hyjneshave të amshueshme t’u
përngjajë.
..........................................................................

70
 Është (raca e tashme njerëzore) fis prej
Hekuri. Jo, kurrë
S’do t’i ndahet vuajtja ashtu edhe vajtimi
Dhe shkatërrimi i plotë, ditë e natë;
Ndëshkime t’rrepta zotat do t’u japin. 11

Epi didaktik “Punët dhe ditët” është, mbase, kjo vepra e parë, në të
cilën përveç se në rrëfimet mitologjike e legjendat popullore, fillet e
konfliktit të Zeusit me Prometeun paraqiten në një vepër të shkruar. Kjo
lëndë e kishte intriguar pa dyshim edhe Shellin, sikur edhe të tjerë
letrarë para tij. Arketipi i Prometeut dhe tema letrare me emrin e tij
vazhdonte të gjallëronte dhe të shqetësonte krijuesit letrarë, para së
gjithash, si një simbol i ndjenjës humane, i lirisë, i miqësisë dhe i
qëndresës.
„Prometeu liridashës, të cilit edhe vuajtjet më të tmerrshme i janë
më të dashura se sa robëria, u bë mishërim i arsyes dhe luftëtar kundër
çdo force e cila don ta robërojë shpirtin e njeriut“12

Konflikte perëndish apo individë që rebelohen?

Në veprën „Prometeu i mbërthyer” të Eskilit veprojnë këto

personazhe: Pushteti, Forca, Vullkani (Hefesti), Prometeu, Kori i Nimfave
– bijave të Oqeanit, Oqeani, Ioja, Merkuri. Tek “Prometeu i çliruar” i
Shellit i gjejmë edhe një numër personazhesh, të cilat nuk figurojnë fare
tek Eskili: Demogorgoni, Toka, Apolloni, Herkuli, Asia (e bija e Oqeanit) si
dhe personazhe të tjera të cilat përgjithësisht duket të jenë personazhe
simbole si Faunë, Furi etj. Asia cilësohet si perëndeshë e dashurisë dhe e
pranverës, Demogorgoni është përjetësia dhe domosdoshmëria. Pandan
Prometeut që mund të merret edhe si personifikim i frymës njerëzore, në

71
anën e kundërt si simbol i tiranisë së Shtetit dhe Kishës na paraqitet
Zeusi. Në këtë kontekst, mbase duhet rikujtuar mendimin e filozofit
gjeman Fridrih Sheling dhe përqasjet që u bëri mitologjive të popujve të
ndryshëm në lashtësi. Ai shpreh mendimin se “mitologjia greke është
thellësisht simbolike, ajo indase përgjithësisht alegorike, ndërkaq ajo
persiane – skematike”13
Në tragjedinë e Eskilit të gjitha personazhet janë nga kuadri i
perëndive, jo personazhe njerëzore. Dramat e tij nisen përgjithësisht nga
një premisë: ato vërtet janë gati gjithnjë “thërime nga sofra e Homerit”.
Duke qenë kështu vërejmë se konflikti i papajtueshëm e i thellë në
tragjedinë e tij “Prometheu i mbërthyer” është një konflikt perëndish.
Tema, motive a syzhe të këtilla gjejmë edhe tek epet e Homerit “Iliada”
dhe “Odiseja”. Këtë më së miri do ta shohim edhe në raportin dhe
qëndrimin e perëndive të Olimpit ndaj Luftës së Trojës.
Mendimet e studiuesve të letërsisë dhe të mitologëve edhe për këtë
çështje nuk kanë munguar. Thuhet: “Epoka mitike është epokë e
paragjërave dhe e paraveprimeve: zjarri i parë, shigjeta e parë, shtëpia e
parë…“14. “Është një paradoks fakti, pohon sërish Meletinski, se kosmosi
në mitet kryesore greke krijohet si rezultat i luftës së perëndive dhe
titanëve të brezit të ri të perëndive me brezin e vjetër dhe se titanëve
pjesërisht u është dhënë një kuptim i ri sikur forcave të kaosit”
(Meletinsiki, vep. cit.)
Më në fund tërë këtë imazh idesh për mitet si rrëfime për perënditë
dhe, thënë në mënyrë të thjeshtësuar, për qeniet mbinatyrore, e
përplotësojmë me mendimin tejet karakteristik e intrigues të Mirçea
Eliades: “Miti është rrëfim për atë që ka ndodhur in illo tempore, për ato

që kanë bërë zotërat dhe qeniet hyjnore në fillim të Kohës, e cila është, jo
kohë historike, prandaj edhe plotësisht iluzore, por kohë hyjnore,
domethënë, realitet i vetëm” 15. Një determinim të qartë dhe një kufi të

72
prerë në këtë kuadër e kishte vënë Eliade në një vepër të mëparshme kur
theksonte se “vetëm mitet kosmogonike janë mite të vërteta” 16.
Ajo që duket se del si një mesazh nga mitet greke përgjithësisht
dhe nga gjeneza e këtyre konflikteve të tyre kosmike, që e hasim edhe tek
Eskili, është se konfliktet tek perënditë ndodhnin përgjithësisht për
shkak të egoizmit personal si dhe të pasioneve të tyre të fuqishme.

“Eskili arriti në përfundim”, shkruante Milivoj Sironić, “se “forca lind

forcën dhe se mbi të tjerët mund të sundojë vetëm ai, i cili, është i aftë t’i
mbisundojë pasionet e tij” 17.
Kjo mund të shihet edhe tek vargjet e tij, të marra nga tragjedia e
tij “Prometeu i mbërthyer”:

… Kush nuk ka mëshirë

për këto të liga
se Zeusi
ky, duke pasur

gjithmonë një zemër

t’egër, të paepur
po tiranizon
fisin e Uranit
e nuk do pushojë,
veçse kur dikush
me një grusht të fortë
do t’ia rrëmbejë
fronin e fuqishëm.

Në tragjedinë e Eskilit, po ashtu, nuk ka ngjarje anësore,

episodike. Tërë energjia krijuese është përqendruar tek ajo që është thelb
i problemit: Prometeu dhe vuajtjet e qëndresa e tij. Për të dëshmuar
plotësisht këtë pozicion autori asnjëherë nuk e nxjerr nga skena

73
Prometeun. Është ky efekt i fuqishëm psikologjik që shikuesin e mban
gjithnjë në tension. Dhe mbi të gjitha, vëren Milivoj Sironiq, “në thelb të
“Prometeut të mbërthyer” qëndron konflikti i pasioneve”18.
Akti i vjedhjes së zjarrit, që ishte i ndëshkueshëm, si nukleus i
gjithë mitit mbi Prometeun, tek tragjedia e Eskilit pak a shumë vihet në
plan të dytë. Mund të jetë që kjo temë është shtruar më tepër tek pjesët
tjera të trilogjisë, të cilat nuk i njohim. Këtu, në radhë të parë, shkaqe të
vuajtjes së Prometeut bëhen mospërkulja e mosbindja e tij, refuzimi i
zbulimit të fshehtësisë që e tërbonte Zeusin, ngase, sipas mitit, ai
(Prometeu) posedonte edhe aftësi profetizuese.
Njohësi dhe studiuesi i shumanshëm i tragjedisë greke Albin Leski
paraqet një fakt të ri, të panjohur plotësisht më parë lidhur me veprat e
zhdukura të Eskilit. Sipas tij “kishte ekzistuar edhe vepra e katërt e
Eskilit “Prometeu zjarrndezës”, që nuk i takonte trilogjisë, por ishte një
lojë satirike.
Duke lexuar Albin Leskin mësojmë se sipas rregullores për
shkrimin e trilogjive, pas çdo trilogjie duhej të shkruhej edhe një “lojë
satirike“. E vetmja lojë e tillë satirike e ruajtur nga Eskili ishte “Persët”,
por ajo nuk kishte të bënte fare me trilogjinë mbi Prometeun, por i
takonte një trilogjie tjetër. Një mendim tjetër, pak a shumë të kundërt me
Leskin e shpreh më vonë edhe Horhe Livraga. Ai konstaton: “drama
satirike, elementi i katërt që i shtohet trilogjisë dhe me të cilën ajo
përfundon sipas të gjitha gjasave është quajtur ARGEJTË. Sikur të gjitha
tragjeditë edhe kjo sigurisht ka përfundur me solemnitetin kushtuar
Prometeut. Ai po ashtu ngul këmbë, përkundër shumë mendimtarëve të
tjerë, që kjo pjesë, sipas gjasash e zhdukur gjatë Mesjetës, e quajtur
“Prometeu zjarrsjellës”, është, në të vërtetë, pjesa e fundit e trilogjisë mbi
Prometeun, elementi i katërt i saj” 19
Në “Prometeun…” e Eskilit lexojmë se, zjarrit, Prometeu, në të
vërtetë, u solli njerëzve edhe këto gjëra:

74
  Përbuzjen për vdekjen;
 Shpresë për të verbuarit;
 Mësimin e arteve;
 Mësimin e ndërtimit të shtëpive e të anijeve;
 Përdorimin e drurit;
 Dallimin e stinëve;
 Mësimin e numrave;
 Shpjegimin e ëndrrave;
 Shërimin;
 Shpjegimin e fluturimit të zogjve;
 Mundësinë e zbulimit të hekurit, bakrit, argjendit, arit...
 I vuri kafshët në zgjedhë;
 zbuti kuajt;
Kjo listë e gjatë kaq gjithpërfshirëse domosdo na e rikthen
vëmendjen tek uvertura e mitit etiologjik mbi Prometeun, ku ai e krijoi
edhe vetë njeriun nga balta dhe uji.
Në qoftë se pajtohemi që Persi Shelli nuk kishte synim themelor ta
ringjallte tragjedinë e Eskilit me të gjitha komponentet e saj para
publikut anglez të shekullit XIX si dhe frymën eskiliane pas më se njëzet
shekujsh, as të krijonte një dramë konfliktesh e pasionesh të larta,
atëherë intencën e qëllimin e tij themelor do të duhej kërkuar diku tjetër.
Kujtojmë se, midis tjerash, mund të veçojmë dy burime apo pika nisëse
për të zbërthyer këtë fakt:
a) Shellin e mundonte, dhe kjo shihet në të gjitha veprat e tij,
mospërputhja tragjike midis natyrës dhe shoqërisë njerëzore. Studiuesit
e kanë përdorur në këtë kontekst shumë shpesh sintagmën rebelimi
romantik për të qartësuar pozicionin mohues dhe mospajtimin e
shkrimtarëve të formacionit stilistik të romantizmit me botën që i
rrethonte, për reagimin e tyre emocional, njerëzor ndaj të këqijave të
kësaj bote. Tre romantikët anglezë Shelli, Kitsi e Bajroni krijuan në

75
veprat e tyre përgjithësisht heronj të tillë të rebeluar që goditnin fort, që
kritikonin, por që ndonjëherë kishin edhe dëshirë të përmbysnin
shumëçka, si psh. Prometeu, Kaini, Hiperioni, Satanai, madje edhe
Krishti, pastaj Manfredi, etj.
„Lidhja e prometeizmit me satanizmin“, theksonte Maria Janjion,
„duket se është esenca e rebelimit romantik“ 20.
Shelli në dramën e tij lirike, që në fillim është pozicionuar qartë:

Por prapë s’do të doja tjetër short,

Veçse të jem për robin që lëngon
Fuqi dhe shpëtimtar në çdo rrezik
...Dhe qielli të mos mundonte njerëzimin.

Si një anë tjetër, e errët e pasqyrës duken këto vargje të Shellit të

shqiptuara nga Jupiteri i pasigurtë:

I plotëfuqishëm jam.
Çdo gjë përfund më rri, krejt e nënshtruar
Veç shpirti i njeriut zjarrpashuar,
Vërtit revoltën lart, që mund ta bëjë,
të pasigurtë mbretërimin tonë,
Dhe pse e ngritur mbi të vjetrën besë,
Dhe frikën që ka lindur me skëterrën…
(P.B. Shelli: Prometeu i zgjidhur)

b) Nuk mund të abstrakohen edhe elemente të ndryshme nga

jeta e Shellit, që pa dyshim si jehona, pasazhe, ide a substrate shfaqen
më vonë në veprat e tij. Është shkruar shumë për biografinë e Shellit dhe
për raportet e tij familjare, para së gjithash, për raportet e tij me babain.
Atij i kishin vënë nofkën „Shelli i çmendur“ dhe „Shelli ateist“. Nuk mund

76
të anashkalohet fakti se që në rini Shelli ishte i ekzaltuar me personazhin
e Prometeut. Filozofia prometeiste ishte krejtësisht komplementare me
ëndrrat e idetë e tij sublime dhe gjithsesi revolucionare rreth parimeve si:
Drejtësia – Liria – Dashuria – Virtyti, ndonëse pa e shmangur ndonjë
notë dyshimi:

Edhe shtegtarët e vetmuar pinë

Në vrullin e rinisë këtë verë
Lajthitëse të jetës që i thonë
Virtyt, Gjeni, Gëzim, Dashuri…

Rruga për t’i arritur ato ide, atë majën sublime të paqes
shpirtërore, posi Nirvanën e filozofisë indase, të individit dhe të
shoqërisë, është emërtuar nga Shelli si:
Vuajtje – Durim – Mospërkulje,
të cilave ua shton edhe një atribut tjetër –
Mosurrejtjen.
Dramën e Eskilit e shquan plasticiteti, përpjekja që të mbahet
papushim e përqendruar vëmendja dhe interesimi i lexuesit – shikuesit,
ballafaqimi në rrafshin dialogjik etj. Tek Shelli mbi të gjitha mbizotëron
alegorizmi në njërën anë dhe narracioni simbolik në anën tjetër (kjo
simbolikë është e përmasave universale), pastaj shquarja e ideve
autoriale (që nganjëherë zbret në drejtpërdrejtshmëri të skajshme),
ekzaltimi dhe njësimi me natyrën, si një nga tiparet edhe e gjithë letërsisë
romantike. Nga aspekti teatrologjik drama e Shellit, si një dramë lirike,
është pak e përshtatshme për t’u shfaqur në skenë. Ajo, po ashtu,
kufizon me një poemë dramatike, ku personazhet janë, më parë se njerëz
të zakonshëm, personifikime simbolike të pikëpamjeve shoqërore e
politike të autorit të saj 21.

77
 Shelli tërhiqte vërejtjen që “Prometeu i çliruar” të mos vështrohet si
një “sistem i kuptueshëm”. Megjithëse, vështruar përciptazi, kjo duket si
një tautologji, ai përmes kësaj e vë qasjen prej poeti përmbi atë të
mendimtarit racionalist. Assesi nuk mund të thuhet se kjo krijesë letrare
e Shellit nuk është ndërtuar mbi një sistem të përcaktuar që më parë.
Mirëpo duhet pasur parasysh se Shelli ishte romantik dhe premisat nga
të cilat ai niset për të ndërtuar atë ngrehinë të tij nuk janë të
njëtrajtshme, por tejet komplekse. Ai krijon dhe mohon dhe, duke
mohuar rikrijon. Idetë e vizionet e tij janë universale, gjithënjerëzore e të
gjithëkohshme. Rrëfimi i tij alegoriko – simbolik shpërfaq ëndrrën
sublime për çlirimin e njerëzimit nga robëria shoqërore e shpirtërore.
“Prometeu i çliruar” është pa dyshim, një himn i njeriut të çliruar. Kjo
shihet përgjithësisht tek vargjet e fundit të “Prometeut të çliruar”:

Pa mbretër ishin fronet dhe njeriu

Me njëri tjetrin bridhte, porsi shpirtrat.
Askush nuk qante, dhe askush se shkelte;
Dhe as urrejtje, as mospërfillje e as frikë,
As vetëdashje e as vetëpërbuzje.
Mbi ballin e njeriut s’shkruhej më,
Porsi mbi portën si katran të ferrit,
„Çdo shpresë lini ju që hyni brenda! 22“
Askush nuk ngrysej dhe askush nuk dridhej,
Askush më ethe frike nuk vërente
Në sytë e tjetrit urdhërin e ftohtë,
...........................................................
Askush me zor nuk shtrembëronte buzën.
Në linjat e së cilës e vërteta
E ngatërruar rrenën e përqeshte,
..........................................................

78
 Askush në zemër s’shkelte me ngërdheshje.
Shkëndija dashurie edhe shprese.
Gjersa, veç hi i hidhur në të mbetej.
..............................................................
Askush atë të folur të zakontë,
Të ftohtë, kallp e bosh s’e dërdëllinte.
Që egër shtynte zemrën ta mohojë.
..............................................................
As mburrje boshe. Xhelozi e cmirë
As pabesi, as turpërim i ligë,
Më e hidhura nga pikat që mban vreri,
S’ia prishnin shijen – mjaltë, prej nepenthe,
Të ëmblës dashuri…
(P. B. Shelli: Prometeu i zgjidhur)

Vargje të këtilla te “Prometeu i çliruar” ka shumë. Është e qartë,

autori në veprën e tij, përmes thënieve, dialogëve e gjykimeve të
subjektëve lirikë shpreh idetë e tij, ëndrrat e tij e idealet për jetën dhe
botën.
Gjykimet që kishte shprehur Tomas Sterns Eliot në studimin e tij
shumë të përfolur „Shelli dhe Kitsi“ edhe për këtë aspekt të filozofisë
poetike të Shellit janë padyshim sinjifikative e intriguese: „Shelli, sipas
tij, „kishte pikëpamje për poezinë, po poezinë e përdorte edhe për të
shprehur pikëpamje“. Dhe më pas, po ashtu theskon që „Shelli thoshte
se nuk e pëlqente poezinë didaktike, por vetë poezia e tij ishte kryesisht
didaktike“23.
Vargjet e fundit të „Prometeut të çliruar“ e ngrejnë në kulminacion
këtë shprehje të drejtpërdrejtë e transparente të ideve të këtilla të Eliotit.
Studiuesit e Shellit, ata të proviniencës evropianolindore i krahasonin

79
idetë e tij me „Manifestin komunist“ të Marksit dhe veprën e Shellit e
konsideronin madje si paraardhëse të veprës së Marksit:

E neveritshmja maskë ra,

Njeriu mbet pa skeptër e kufizime,
I lirë, i barabartë me të tjerët,
Pa klasa, pa tribu dhe pa kombe,
Pa ndjerë frikë, kulte, grada e mbret…

Megjithatë Shelli ishte i vetëdijshëm se mbi të gjitha ekzistonte

diçka që e determinonte botën. Kjo në “Prometeun e çliruar“ shprehet
nëpërmjet personazhit kompleks Demogorgonit:

Jo krejtësisht të shkëputur
Nga Shorti, Vdekja dhe Ndryshueshmëria
Dhe pse tamam si skllevër i sundonin;
Si pranga i përmbanin e s’i linin
Më lart të fluturonin se sa ylli
I largët nëpër qiell të padhunuar
Në kulmin – sterr të Hiçit të Pafund;

Vargjet e fundit sërish shpërthejnë plot vrull e shkëlqim:

... Dhe kënga jonë

Plot gaz përgjithmonë
Do ngrejë një botë me dijen në fron.

Ndoshta rreth kësaj çështjeje mund të duket interesant edhe një

pohim tjetër i protagonistit të Shellit: „Arti paska forcë më pak se sa fati“.
Është ky një konstatim i dhimbshëm, pikëllues, zhgënjyes. Përafrimi

80
thelbësor, në këtë konteskt, i dramës lirike të Shellit me tragjedinë e
Eskilit më duket më i mundshëm se gati kudo tjetër.
Fjalët çelës të përdorura në këtë vepër Shorti, Vdekja,
Ndryshueshmëria janë koncepte metafizike që qarkullojnë nëpër tërë
veprën e Shellit, jo vetëm tek “Prometeu i çliruar”, mirëpo është gjithsesi i
errrët e enigmatik e po ashtu edhe polisematik vargu: “Në kulmin – sterr
të Hiçit të Pafund”.
A s’pohonin në mënyrë identike edhe poetët e romantizmit gjerman
si Novalis, V. Shlegel, Johan Paul Rihter në krijimet e tyre, si dhe
romantiku italian Giaccomo Leopardi, psh tek vjersha „Pafundësia“:

... më beh ndjenj’ e përjetësisë,

e stinët e vdekura, e tashmja e gjallë,
e kumbimi i zërit të saj. Kështu mes kësaj
paanësie kridhet mendimi im,
e sa e ëmbël m’është kredhja në k’të det.“24

Duke u mbështetur gjithnjë në sfondin e gjykimeve të T. S. Eliotit

dhe në konstatimin e tij „Shelli e përdorte poezinë për të shprehur
pikëpamje...“, shohim se elemente të një ndjeshmërie të tillë gjejmë jo
vetëm në poezinë e poemat e tij, por edhe në shkrimet a trajtesat mbi
letërsinë e sidomos tek traktati „Mbrojtja e poezisë“. Në një letër të tij
Shelli i shkruante mikut të tij Pikokut: „Prometeu i zgjidhur“ sapo u
përfundua... Ajo është një dramë me personazhe e mekanizëm të
paprovuar më parë. Mendoj se përsosja e saj është më e mirë se çdo
përpjekje tjetër“ 25.
Po në këtë frymë ishte edhe pohimi i gruas së tij Meri
Wollstonecraft, e cila edhe vetë kishte shkruar një roman gotik me titull
„Frankenshtajni apo Prometeu modern“, një roman pasionesh dhe tmerri
dhe i cili, gjithashtu trajtonte çështje që lidheshin me mitin mbi

81
Prometeun: „Në të gjithë poemën mbizotëron njëlloj qetësie dhe frymë
hyjnore dashurie. Ajo zbut të torturuarit dhe është shpresë për atë që
pret gjersa profecia përmbushet dhe Dashuria e panjollosur nga ligësia
bëhet ligj i botës“26.
Shelli e identifikonte veten me „shpirtrat që sfidojnë qiellin“:

Ashtu si shpirtrat që sfidojnë qiellin

Mendimet mbledhin, gjersa e vërteta
E madhe plot me zjarr i çlirohet ndrydhjes
Dhe kombet rreth e rrotull shkunden fort
Gjer thellë nëpër rrënjë porsi malet.

Është kjo afërsisht e njëjta gjë që ai e pohonte në një vend tjetër

përmes gojës së personazhit të Furias:

...Të plotëfuqishmit duan mirësi

Të mirët duan pushtet
Të urtit duan dashuri
Ata që dashurojnë duan urtësi.

Shelli përsëriste shpesh që tragjedia e Eskilit nuk ishte e vetmja që

e frymëzoi atë për të shkruar „Prometeun e çliruar“. Ai madje
pretendonte të kishte shkruar „një vepër origjinale“.
Ç’voli, ç’shfrytëzoi dhe ç’la anash e ç’injoroi ai tek tragjedia e Eskilit?
Teoria e dramës antike e mbiëmonte fajin tragjik, heronjtë tragjikë i
nënshtroheshin Fatit, i cili qëndronte madje edhe mbi të gjitha hyjnitë.
Xhorxh Steiner kishte konstatuar se: „tragjedia ekziston në
vizionin e botës ku sundon Fati, domosdoshmëria iracionale, faji i
pashtrembëruar si dhe kobi i pashpjegueshëm e i mundimshëm. Nuk ka
sqarim, nuk ka shpëtim“. Ky konstatim është tejet intrigues edhe në

82
kontekstin e veprës së Persi Shellit. Duke pohuar kategorikisht se
tragjedia ka vdekur dhe për këtë „është fajtor pikërisht romantizmi“,
Steiner vazhdon me tezën e tij duke e zhvilluar këtë më tej se „vizioni
romantik i jetës, në masën më të madhe është jotragjik. Nuk ekziston për
të koncepti i fajit (njeriu rusoist nuk mund të jetë fajtor), nuk ka besim
në fatalizmin e të keqes („fati i lig“ nuk mund të ndryshohet) etj“27. Në
qoftë se në këtë kuadër e akceptojmë këtë mendim të studiuesit Xhorxh
Steiner, do të duhej të konstatonim se sipas atyre parimeve drama e
Shellit nuk do të mund të ishte tragjedi dhe duke mos qenë e tillë ajo
edhe realisht nuk mund të ketë hero tragjik. Heronjtë e Eskilit ishin të
tillë, ata udhëhiqeshin nga pasionet e larta, por edhe ishin të
predestinuar t’u nënshtroheshin ligjeve të Fatit, ndonëse kishte edhe
studiues, si Z. Çolakoviq, i cili theksonte që personazhin e Prometeut të e
Eskilit nuk duhet parë si figurë tragjike.
Duke mos i gjetur të gjitha ato që i dëshironte te Eskili, Shelli
gjithsesi e gjeti patosin e zjarrtë te dramat e tragjedianit tjetër antik grek
Sofokliut, ndërsa frymën kritike dhe afrinë me problemet e realitetit
shoqëror tek tragjediani i tretë grek Euripidi. Shelli arriti t’i gërshetojë të
gjitha këto elemente, duke ua shtuar mbi të gjitha frymën romantike,
ndjeshmërinë, brishtësinë, unifikimin me natyrën dhe virgjërinë e saj, iu
thadroi në mendje personazheve të bartura e të transformuara nga
antika greke të gjitha preokupimet dhe ëndrrat e tij mbi të ardhmen e
botës e të njerëzimit.
Konceptimi i veçantë i natyrës dhe unifikimi i njeriut me të, si u
tha më lart, do të shihet veçanërisht tek personazhi me peshë në
„Prometeun e çliruar“, Asia, që në të vërtetë është herë-herë Venusi e më
shpesh personifikimi apo shpirtëzimi i vetë natyrës mbushulluese.
Njeriu i Shellit, në të vërtetë, mund të thuhet (me fjalët e vetë
autorit), është një det i tërë me shpirtra që do të kishte tërë natyrën nën

83
kontroll të tij. Panteizmi i Shellit, që shprehet përmes shpirtëzimit të
gjithçkaje, është tipik romantik:

Dëgjo! Po flasin shpirtrat. Fjalë e ujshme

E gjuhëve ajrore ndihet.

Shelli e njihte shumë mirë mitin mbi Prometeun, shpjegimet e

ndryshme mbi të, mbi atë „që mendon përpara“, Prometeun – profet, por
edhe Prometeun – regjenerator. Përse? Sepse derisa Prometeu i Eskilit
pohonte:
„Di veç atë që do të vijë“

... i duronte dhembjet e tmerrshme, shkuljen e mëlçisë nga

Shkaba, protagonisti i romantikut Shelli gati i kishte harruar ato
dhembje nga që e kishte përfshirë një ekzaltim e mbushullim, jo vetëm,
kishim pohuar më parë, nga dashuria e pakufishme për njerëzimin, por
edhe nga se, pas netëve të tmerrshme, çdo mëngjes mëlçia e tij
regjenerohej.

„Dhe dashuria,
që botën mbushi porsi zjarr diellor,
Nga ti shpërthen, ndriti qiell e dhe.“28

Miti i lashtë grek për Prometeun ishte pika nga ku u nis Shelli për
të ndërtuar personazhin e tij romantik, plot ëndrra, ideale, vizione, të
rebeluar e ekzotik. Shelli e njihte pa dyshim shumë mirë edhe realitetin
anglez të kohës së tij si dhe lëvizjet politike e sociale që kishin përfshirë
gjithë shoqëritë evropiane në shekullin XIX. Ai u bëri jehonë të gjitha
atyre lëvizjeve, u dha kahje po sipas botëkuptimeve të tij, në radhë të
parë, nga pozicione emocionale e shpirtërore, mirëpo njëkohësisht edhe e

84
shpalosi jetën e tij personale, intime, të cilën e identifikoi me personazhin
e Prometeut mitologjik. Në këtë sfond ai vihet në një radhë bashkë me
Kitsin, Bajronin, por edhe me Gëten e Shilerin, përfaqësues të Lëvizjes
letrare „Shturm und Drang“.
Shelli ishte individ që e udhëhiqte pasioni për ndryshimin dhe
përmirësimin e botës dhe këtë ndryshim e përmirësim ai e shpallte më
shumë si poet se sa si doktrinar. Kjo shihet qartë tek vargjet:

Kupto këtë, kush njerëzve u sjell (sot?)

Padrejtësinë, dhe tallje, dhe zingjira,
nuk bën gjë tjetër veçse grumbullon
Mbi vete dhe mbi turmat mundimtare
Mijëra vuajtje, helme e rrebeshe!

Shelli dhe të tjerët

Historia e letërsisë botërore njeh shumë vepra, edhe përpara

romantizmit, të cilat trajtojnë tema të lidhura me mitin mbi Prometeun.
Kjo, në radhë të parë ka të bëjë me drejtimin e Iluminizmit si dhe
Lëvizjen letrare „Shturm und Drang“ në Gjermani.
Klaus Treger, i cili kishte ndërtuar tabelën e recepcionit të
Prometeut në letërsinë botërore përmend më tepër se dyzet vepra letrare
dhe trajtesa të gjera historiko-letrare, filozofike, mitologjike e religjioze –
vetëm brenda një shekulli (1750 – 1850), kushtuar „figurës së Titanit që
vuan, i cili pranohej si personifikim i historisë shpirtërore të njeriut
bashkëkohor“29.
Shembuj të këtillë gjithsesi karakterisitikë janë edhe krijimet si
„Kaini“ i Bajronit, „Hajdutët“ e Shilerit, poezia „Prometeu“ e Gëtes etj.

85
 Më parë se të merremi me këto krijime do të rikthehemi në shekujt
e parë të erës sonë, tek njëri nga autorët e rëndësishëm të antikës së
vonë greke – Lukiani. Studiuesit atë me të drejtë e quanin Volteri i
lashtësisë. E kultivonte prozën satirike. Në një nga dialogët e tij satirikë
ai merret edhe me raportin midis Prometeut të mbërthyer në shkëmb dhe
Zeusit. Lukiani fikson përmes një qasjeje ironike një moment nga miti,
vendimin e Prometeut që t’ia tregojë fshehtësinë Zeusit.
„Mos u përzje o Zeus, me atë nereidë, se, po të lind me ty një djalë,
djali do të ta punojë, po ashtu ia ke punuar edhe ti.“

Dialogu është përgjithësisht satirik dhe tek personazhi i Prometeut

nuk shohim mospërkulje, stoicizëm, qëndrueshmëri. Mbi këtë bazë do të
mund të vendosnim në pika krahasuese qëndrimin e Lukianit e të
antikës së vonë përgjithësisht, karshi mitologjinë dhe religjionit pagan
dhe filozofisë e poetikës së Eskilit. Satirizimi i heronjve mitologjikë grekë,
vënia e tyre në situata komike e përgjithësisht njerëzore mund të shihet
qartë edhe tek ky fragment i njërit nga dialogët e njohur të Lukianit:

Kuvendime të perëndive
1
Prometeu dhe Zeusi
1. PROMETEU: – Liromë, o Zeus: mjaft kam vuajtur deri më sot.
ZEUSI: Të të liroj ty, më thua? Ty që duhej t’i kishe prangat
edhe më të rënda? Ty që duhej të kishe mbi kokë tërë Kaukazin
dhe gjashtëmbëdhjetë shqiponja, që jo vetëm mëlçinë të ta hanin,
po edhe sytë të t’i nxirrnin, meqenëse na krijove të këtilla kafshë,
domethënë njerëzit, na vodhe zjarrin, na krijove edhe gratë! Pa le,
pastaj si ma hidhje në ndarjen e mishit, duke më vënë në tryezë
kocka të mbuluara me dhjamë, kurse pjesën më të mirë e mbaje
për vete!

86
 PROMETEU: Po a nuk e kam paguar mjaft shtrenjtë, duke
ndenjur kaq kohë i mbërthyer këtu pas shkëmbinjve të Kaukazit
dhe duke ushqyer me mëlëinë time atë zog të mallkuar,
shqiponjën?
ZEUSI: Kjo që pësove s’është as pjesa më e vogël e asaj që
meriton të pësosh.
PROMETEU: Po ti s’do të më lirosh falas, se unë, o Zeus, do të
të zbuloj diçka me shumë rëndësi.
2. ZEUSI: Kërkon të ma hedhësh me sofizma, o Promete?
PROMETEU: Ë’do të fitoja? Ti e di më së miri ku është
Kaukazi dhe pastaj nuk do të të mungojnë vargonjtë, në qoftë se
unë të bëj ndonjë dredhi.
ZEUSI: Thuaj më parë ë’shërbim të madh do të më bësh?
PROMETEU: Po të të them se ku po shkon tani, a do të më
besosh edhe për të tjerët orakuj?
ZEUSI: Po si jo!
PROMETEU: Ja, pra: ti po shkon te Tetida, për t’u bashkuar
me të.
ZEUSI: E gjete; po më pas ë’vjen? Fol, se më duket se ti thënke
me gjithë mend të vërtetën.
PROMETEU: Mos u përzje, o Zeus, me atë nereidë, se, po të
lindë me ty një djalë, djali do të ta punojë, po ashtu ia ke punuar
edhe ti...
ZEUSI: Kërkon të thuash se do të bie nga fuqia?
PROMETEU: Larg qoftë, o Zeus! Por bashkimi yt me të paraqet
vërtet një rrezik të tillë.
ZEUSI: Atëherë, po i them lamtumirë Tetidës. Dhe ti, o Hefest,
liroje Prometeun për këto që tha“. 30

87
Prometeizmi dhe satanizmi
(Nga Miltoni tek Bajroni)

Tema e Prometeut (mund të thuhet edhe e prometeizmit) paraqiste

një nga obsesionet jo vetëm për Persi Shellin, por edhe për gruan e tij
Merin, për Bajronin si dhe për klasikët e Vajmarit, Gëten e Shilerin.
Vërtet pohimi i Maria Janjion se „bashkimi i prometeizmit me satanizmin
duket të jetë esenca e rebelimit romantik“ ka të bëjë veçanërisht me disa
nga personazhet e dramave të Shilerit, të Bajronit e të Shellit. Po rrënjët
tërhiqen sidomos që nga epi alegorik „Parajsa e humbur“ e Xhon Miltonit.
Shkëndija të një fryme prometeiste vërejmë tek të dy vëllezërit Karl
dhe Franc Mor, personazhe të dramës „Hajdutët“ të Shilerit (1781), nga
të cilët, është pohuar se edhe rrjedh heroi i madh hajdut, imoral,
romantik. Prometeizmi i Karl Morit është quajtur fisnik, ndërkaq ai i
Francit – nihilist.
Franc Mor pohon: „njeriu lind nga balta dhe për një shkel nëpër
baltë, krijon baltën dhe duke u fermentuar sërish bëhet baltë, që më në
fund si një copë balte, të mos i ngjitet këmbëve të pasardhësit”. 31 Ai
shpreh edhe bindjen se lindja e njeriut është vepër e dëshirës
shtazarake. Në të nuk ka kurrfarë shkëndije hyjnore, “ai është baltë, Hiç,
Teatër hijesh”.
Ide, vizione e gjykime po kaq të çuditshme sa edhe te “Hajdutët”e
Shilerit ndeshim edhe te misteri “Kaini” i Bajronit. Në këtë vepër edhe
Kaini edhe Luciferi si dy personazhe qendrore janë personifikime të Zotit.
Dhe shpesh gati fshihet kufiri midis Hyjnisë dhe djallit. Sepse “sipas
koncepteve të Bajronit, Zoti është vrasës; duke vrarë të vëllain, Kaini
bëhet i barabartë me Zotin, merr atributin, i cili deri atëherë i përkiste
vetëm Atij”. 32 Domethënë Kaini krahasohet me hyjninë jo për faktin se ka
fuqi të krijojë, duke qenë i gjithëfuqishëm e i gjithëpushtetshëm, por për
faktin se mund të shkatërrojë dhe të vrasë atë që ka krijuar:

88
 Kaini
“……. Të lindësh
krijesa, që për shumë vite
do të vuajnë, pastaj të vdesin – domethënë
mendoj, vetëm të zgjerosh dhe të shumëzosh
vdekjet
…………………………………………….
Kaini
Si të bëhemi të pavdekshëm?
Luciferi
Me vuajtje.

Kaini
…Pse
Unë jetoj? Pse je ti fatkeq?
Dhe pse çdo gjë është fatkeqe? Mbase
Edhe Ai që na krijoi, është i tillë,
Kur qenie fatkeqe blatoi”33

Pothuaj të gjithë heronjtë e veprave të Bajronit e pak a shumë edhe

të Persi Shellit, sillen në të njëjtin rreth, janë të preokupuar me të njëjtat
dilema, janë individualitete të ndara në dysh, prometeistë në njërën anë
dhe njëherit satanistë e diabolikë. Nuk ndryshojnë shumë nga Kaini dhe
vëllezërit Franc e Karl Mori, personazhe të Shilerit, as personazhet si
Manfredi e Lara të Bajronit. “Një rebelim metafizik”, siç do të pohonte
shumë më vonë Alber Kamy tek “Njeriu i rebeluar”.
Në anën tjetër, edhe Johan Wolfgang Gëte kishte shkruar një poezi

me titull “Prometeu”, me vargje tejet të drejtpërdrejta, plastike, një

blasfemi të vërtetë kundër hyjnive. “Prometeu” i Gëtes duket sikur një

89
racionalist i ftohtë, urrejtës i tmerrshëm i gjithçkaje që përpiqet ta

errësojë mendimin e lirë dhe shpirtin e çiltër.

“Nuk njoh nën diell asgjë

Më të mjerë se ju, perëndira!

Madhërinë tuaj

Mezi e ushqeni

Me copra kurbani

Dhe me frymë uratash:

Dhe do të vdisnit urie

Sikur foshnjat e lypsat

Të mos varnin mbi ju

Shpresat e tyre të marra”. 34

Në vargjet e Gëtes nuk ka ankim, nuk ka pikëllim, dhe nuk ka as

lutje. Ka vetëm urrejtje dhe kundërshtim ndaj të gjithëfuqishmëve. Tërë

kjo pikërisht në frymën e filozofisë së lëvizjes letrare “Stuhi dhe Vrull”, që

e kishte inicuar vetë Gëtja dhe që pastaj i hapi rrugë romantikëve

evropianë, në radhë të parë atyre që e sfiduan realitetin dhe tërë kohën e

tyre si Bajroni, Shelli, Kitsi.

***
Shekulli i nëntëmbëdhjetë dhe ndryshimet që pësoi shoqëria

evropiane në këtë kohë në të gjitha komponentet e saj, domosdo që do të

reflektoheshin edhe në zhvillimet letrare. Romantizmi shpreh gjithë atë

disperzion dhe atë gjendje amullie që reflektohej nga zhvillimet shoqërore

të kohës. Të gjitha ato personazhe që nxirren si perla nga miti dhe nga e

kaluara, përgjithësisht, u nënshtrohen risemantizimeve, u vishen

atribute që i bënin të dukeshin zëdhënës të vetë Epokës. Prometeu i Persi

90
Shellit gjithsesi ishte i tillë. Tek i gjejmë shkëndija të të gjitha kohërave,

të të gjitha përpjekjeve të njerëzimit gjatë historisë së tij për mirëqenie

dhe për zhdukjen e padrejtësive, por para së gjithash, gjejmë zjarrin dhe

frymën romantike të shekullit të nëntëmbëdhjetë.

Do t’i përshtateshin përfundimit të këtij kapitulli vargjet që i vihen

në gojë personazhit të Demogorgonit:

Njeri që ishe dhe despot dhe skllav

Pleh dhe leshko, baltë dhe mashtrim

Dhe një shtegtar nga djepi gjer në varr,

Mes natës pus të ditës pambarim.

91
Shënime

1 P. B. Šeli: Osloboðeni Prometej (parathënia e autorit), Beograd, 1952, faqe 8.

2 Grekët që heret konsideronin se emri i Prometeut donte të thoshte
„paramendim“ ose „ai që mendon paraprakisht“, ndërkaq Epimeteu ishte „ai
që mendonte pas aktit“. Në shumë aspekte Prometeu sillej sikur të ishte
njeriu i parë. I mençuri, me vëllain e tij kokëgdhë, budalla.
3 Miti mbi Adonisin është një nga përfytyrimet më të përhapura në shumë
besime të vjetra mbi perëndinë, e cila vdes dhe ringjallet dhe që lidhet me
vdekjen e natyrës në dimër dhe me ringjalljen e saj në pranverë. Ka origjinë
fenikase ose siriane. (Todi Dhama: Fjalori i mitologjisë, Prishtinë 1988).
4 Shkëputur nga vepra Antologija engleske romantičarske poezije (përgatitur
nga Ranka Kuić), Beograd, 1986, faqe 277. (përkthimi im)
5 Persi Bisshi Shelli: Prometeu i zgjidhur, Tiranë, 1995, faqe 7.
6 Ibid., faqe 7.

Vargjet që citohen janë marrë nga: Persi Bisshi Shelli: Prometeu i zgjidhur,
Tiranë 1995, shqipëruar nga Perikli Jorgoni.
7 Një pjesë e shpjegimeve për mitin e Prometeut janë vënë sipas John
Pinsent, Grčka mitologija, Opatija, 1985.
8 Ibid., faqe 87.
9 Albin Leski: Grćka tragedija, Novi Sad, 1995, faqe 120.
10 Shih, Jorge A. Livraga: Kazalište misterija u Grčkoj (Tragedija), Zagreb,
2000, faqe 84 – 85.
11 Hesiod: Poslovi i dani, Novi Sad, 1994, faqe 46 (përkthimi im).
12 Milivoj Sironić: Rasprave o helenskoj književnosti, Zagreb, 1995, faqe 154.
13 Fridrih Sheling: Filozofija umetnosti, Beograd, 1984.
14 Meletinski, Poetika mita, faqe 176
15 Mircea Eliade: Sveto i profano, Zagreb 2002, faqe 59.
16 Mircea Eliade: Mit i zbilja, Zagreb, 1970.

92
17 Milivoj Sironić: Rasprave o helenskoj književnosti, Zagreb, 1995, faqe 144 –
154.
18 Milivoj Sironić, vepër e cituar.
19 Jorge Livraga, vepër e cituar, faqe 90.
20 Maria Janjion: Romantizam, revolucija, marksizam, Beograd, 1976, faqe
289.
21 Shelli krijoi, ciç kishim pohuar më parë edhe personazhe të reja, siç është
Demogorgoni.
22 Varg i Dantes, Ferri, Kënga III.
23 T. S. Eliot: Ese të zgjedhura, Prishtinë, 1982, faqe 224.
24 Giacomo Leopardi: Antologjia e prozës dhe e poezisë, Tiranë, 2001, faqe 84,
(Përktheu Dritan Thomollari).
25 Shelleys Letters, vol. II, faqe 94, letra 498; Cituar sipas Afrim Q.
Karaxhozi, Përsi Shelli – monografi, Tiranë, 1998.
26 Shellyes Works, faqe 297, cituar sipas Afrim Q. Karaxhozi, vepër e cituar,
faqe 144.
27 Shih, Marija Janjion, vepër e cituar, faqe 72.
28 Persi Bisshi Shelli: Prometheu i zgjidhur, Tiranë, 1995, faqe 94.
29 Cituar nga, Maria Janjion: Romantizam, revolucija, marksizam, Beograd,
1976, faqe 291.
30 Lukiani: Vepra të zgjedhura, Tiranë, 1979, faqe 172.
31 Fridrih Shiler: Drama në prozë, Tiranë, 1978
32 Maria Janjion, vepër e cituar, faqe 293.
33 Dž. G. Bajron: Izabrana dela, Beograd, 1976, faqe 99.
34 J. W. Gëte: Vepra të zgjedhura, Prishtinë, 1989, faqe 357.

93
 Kapitulli II

FRANKENSHTAJNI OSE PAKTI TRAGJIK MIDIS

KRIJUESIT DHE KRIJESËS
(Meri W. Shelli: „Frankenshtajni apo Prometeu modern“)

Romani „Frankenshtajni apo Prometeu modern“ i shkrimtares

angleze Meri Shelli është bërë objekt studimesh, analizash e
interpretimesh të shumëllojshme teoriko-letrare e historiko-letrare,
madje edhe interdisiplinare, që kur u botua për herë të parë e deri në
ditët e sotme. Mund të thuhet se ky receptim i gjerë i kësaj vepre në
studimet letrare angleze dhe evropiane nuk lidhet në mënyrë të veçantë
as vetëm me temën që trajton, as vetëm me mënyrën e trajtimit të
dukurive jetësore e as nuk veçohet vetëm për arsye të mjeteve stilistike
që përdorë autorja. Mbase një receptim kaq i gjerë, që nganjëherë kufizon
me ngazëllimin, ka ndodhur për shkak të të gjitha këtyre elementeve
bashkë dhe, në radhë të parë, për shkak se ka sjellë në letërsi një
personazh të veçantë, më mirë të thuhet një karakter specifik, që më
vonë u shndërrua në një arketip të vërtetë, i cili lidhej me vizionet,
ëndrrat e synimet utopike e fantastiko-shkencore të njeriut e të shoqërisë
në përgjithësi.
Gjithsesi Meri Shelli u bë e njohur në masë të konsiderueshme
edhe si gruaja e romantikut anglez Persi Shelli.
Mund të jetë vështrim i thjeshtësuar në qoftë se theksojmë që
interesimi ynë për romanin „Frankenshtajni apo Prometeu modern“ ka të
94
bëjë edhe me vetë titullin e tij si dhe me përmendjen e një personazhi të
mitologjisë greke, siç ishte Prometeu. Është, mbase, deri në një masë
kështu, nga që gjithsesi janë evidente lidhjet a analogjitë e kësaj vepre
edhe me poemën dramatike e Persi Shellit „Prometeu i çliruar“ si dhe me
frymën e përgjithshme të veprës së tij letrare, por, shikuar më gjerë, edhe
me krijimtarinë e dy poetëve të tjerë të romantizmit anglez Xhon Kits dhe
Bajroni. Sintagma „Prometeu modern“ në titullin e romanit është pa
dyshim intriguese, zgjon shumë asociacione edhe me një rreth më të
gjerë fenomenesh letrare, historike e mitologjike.
Kush ishte Frankenshtajni, kush ishte Djalli – Njeri dhe pse duhej
vënë nga autorja reminishenca tek Prometeu. Më është dukur tejet me
interes të qëmtoj në literaturën botërore për të gjetur a rigjetur
konkordancat, asociacionet, përkimet, bashkëlidhjet a relacionet, mbase
herë-herë edhe koincidente. Më në fund arrita të gjej një shteg: nga miti
tek letërsia dhe nga letërsia sërish tek miti 1. Sepse, në fund të fundit,
thoshte Northrop Fraj „letërsia kuptohet nga mitologjia“ dhe se „në
rastin më të mirë studimi i mitologjisë përbën bazamentin për studimin e
letërsisë“. Në nivelin praktik kjo atëherë do të thotë se „letërsia s’bën
asgjë tjetër veçse në mënyrën e saj riinterpreton mitet“. 2
Në këto tri shtylla që i theksova më lart do ta vendosë pjesën më të
madhe të analizës së romanit të Meri Shellit. Paraprakisht na imponohet
shpjegimi e komentimi i fenomenit bipolar, deri diku antinomik Krijuesi
dhe Krijesa, prishja e harmonisë, zhvendosja e kodeve, çrregullimi i
rendit hyjnor a i ligjeve jetësore.
Tek tragjedia „Fausti“ e Johan Wolfgang Gëtes kam ndeshur në një
pjesë tejet karakteristike, të cilën rrallë e kishin përmendur studiuesit e
veprës së tij: ishte kjo pjesa e fillimit në librin e parë „Prolog në qiell“, ku
Zoti dhe Mefistofeli diskutojnë gjatë për „jetën tokësore“ dhe në fund
bëjnë një marrëveshje për Faustin:

95
 MEFISTOFELI
O Zot, pasi po qasesh dhe një herë,
e pyet si na venë punët poshtë,
edhe dikur më shikoje me sy të mirë,
prandaj po ndodhem tok me robt e tu.
Më fal që s’di të flas me pohë e bujë
dhe droj mos më përqeshin gjindja rrotull;
patosi im do të bënte të qeshje,
po të mos ishe zvjerdhur nga të qeshurat.
Për diell e rrokullira s’di ç’të them,
shoh vetëm si rropaten njerëzit;
perëndith i botës mbetet siç ka qenë
dhe aq tuaf sa ditën e krijimit;
do të rronte ca më mirë, po të mos
i jepje një shkëndi nga dritë e qiellit,
q’e quan arsye dhe e përdorë të rrojë
më kafshërisht se gjithë kafshët.
I ngjan, me nder zotrisë suaj,
asaj gjinkallës shalëgjatë, e cila
gjithnjë fluron, kërcen, por, kur qëndron
në bar, ia thotë këngës saj të vjetër;
të rrij’ në bar gjithmonë, gjene ç’ka!
po jo; fut hundën në çdo plehë.

ZOTI
A s’paske tjetër gjë të më tregosh?
Gjithmonë vjen vetëm për t’u ankuar?
Asgjë nuk të pëlqyeka mbi dhe?

96
 MEFISTOFELI
Asgjë, zot! Keq e mos më keq të gjitha!
Më dhimbsen kur shikoj se ç’heqin njerëzit –
as vetë s’dëshiroj t’i ngas të gjorët.

ZOTI
E njeh ti Faustin?

MEFISTOFELI
Doktorin?

ZOTI
Robin tim.

MEFISTOFELI
Po, dhe sa bukur të shërben, se!
I marri s’ do të rrojë si të tjerët.
Jarmia e largon prej botës
dhe nuk kupton që ka shkalluar:
thërret prej qiellit yjtë më të bukur,
prej dheut gëzimet më të larta;
por asgjë, sado larg e afër qoftë,
s’ia shuan dyfn’ e shpirtit të tronditur.

ZOTI
Edhe në më shërben tani i përhënur,
shpejt do ta sjell në kthjelltësi mendore.
Kopshtari e di se druri që bleron
çel lule e pemë sa t’i vijë stina.

97
 MEFISTOFELI
A vëmë bast? E di se do fitoj.
Ju veç lejomëni ta çoj
në rrugën time si di vetë.

ZOTI
Gjersa të bëjë hije përmbi dhé,
ke leje ta përçosh në ngasje;
Njeriu që përpiqet, edhe gabon.

MEFISTOFELI
Ju falem, de; se me të vdekurit
s’kam dashur kurrë të kem punë.
M’i kënda faqet rrumbullake, plot freski;
kufomat nuk më kanë joshur kurrë.
Maçoku luan veç me minj të gjallë.

ZOTI
Po mirë, pra, ta lashë ty në dorë.
Largoje këtë shpirt nga stërburim i tij;
po munde ta zaptosh, përçoje
poshtë udhës sate së pagjarë;
Do turpërohesh kur të shohësh se:
njerinë e mirë edhe n’synim të errët
e çon n’udhën e drejtë vetëdija.

MEFISTOFELI
Mirë, po nuk do zgjatë shumë kohë.
Për bastin nuk kam frikë mos e humb.
Dhe po t’ia arrij qëllimit tim,

98
 lejomë të kënaqem prej triumfit.
Do hajë pluhur dhe me qejf të madh,

si kushëriri im, zëmadhi gjarpër 

ZOTI
Dhe mund të vish tek unë kur të duash;
shokët e tu s’kam urryer kurrë;
nga gjithë shpirtrat që mohojnë,
shpotari më mërzit më pak se gjithë.
Njeriu në punë lodhet, rreh të ngehet,
lakmon për një pushim sa më të plotë;
i jap për shok, pra, djallin ta ngacmojë,
q’e shtyn në punë e vepra të krijojë. –
Po ju, bijt e vërtet’ të perëndisë,
gëzoni bukurinë e gjithësisë;
amshimi, q’është e vepëron gjithmonë,
ju mban në rrathë t’ëmbl dashurie;
dhe ç’fërfërin në dukje luhatore
ta mbani në mendime të përherë!
Qielli mbyllet, kryeengjëjt shpërndahen.

MEFISTOFELI
Aty-këtu ma k’ënda ta shoh Plakun
Dhe ruhem fort të mos e prish me të.
Sa mirë, kur një zot i madh pranon
të flasë njerëzisht me djallin!
(Gëte, Fausti I,3)

Në anën tjetër rrëfimet dhe shpjegimet e shumta të mitit etiologjik

mbi Prometeun bëjnë me dije se ai ngjashëm me heronjtë kulturorë, vihet

99
në mbrojtje të njerëzimit, të cilin mendonte ta shkatërronte vetë Zeusi.
Mund të thuhet se Zeusi, duke i mësuar njerëzit ta ndezin zjarrin, ua
përçoi në të vërtetë atyre shkëndijën e shpresës për të mbijetuar.
Ndonëse perëndi e i pavdekshëm ai vuan nga shfrimi i mllefit të
Kryezotit. Qëllimi i tij realizohet ndonëse vetë ai gati as nuk i sheh as
nuk i ndjen rezultatet e atij qëllimi.
Personazhi Viktor Frankenshtajni në romanin e Meri Shellit krijon,
më mirë të thuhet ndërton, në laboratorin e tij një krijesë gati-gati të
pështirë (madje edhe kritika letrare këtë roman nganjëherë e kishte
quajtur “prozë të shëmtuar fekale”), një krijesë me përmasa jonjerëzore,
me shtytje e vese animaliste dhe shkatërrimtare, por, megjithatë, mbi të
gjitha, çuditërisht të arsyeshëm e racionalist. Zbulimi i tij njëherit ishte
edhe fatkeqësia e tij. Diku në meditimet e narratorit Viktor
Frankenshtajn pohohet: “është fatkeq ai që synon të pamundurën, por
edhe më fatkeq ai që e arrin atë.”
T’i kthehemi vrojtimeve fillimtare. Në të tre shembujt e mësipërm
vërejmë raporte ndërvarësie midis KRIJUESIT e KRIJESËS, raporte nga
më të ndryshmet si dhe përfundime nga më të ndryshmet.
Derisa tek “Fausti” kemi një “pakt hyjnor”, tek Prometeu, kemi një
konflikt hyjnor që trand Olimpin. Çfarë ndodhë tek romani gotik i Meri
Shellit? Para së gjithash, njeriu i zakonshëm, tokësori Viktor
Frankenshtajn përpiqet të marrë atributet e Perëndisë, të Krijuesit, dhe
duke qenë se krijesa e tij shket nga rendi i përcaktuar hyjnor, ai vuan,
vuan dhe më në fund pëson. Krijuesi dhe krijesa e tij janë vënë në një
rreth vicioz, pa rrugëdalje. Të dytë janë ndjekës dhe të dytë të ndjekur, që
të dytë janë viktima dhe më në fund bien në humnerë bashkërisht.
Në një nga dialogët e shumtë Djalli – Njeri i drejtohet Viktorit:
“Mos harro se unë jam qenia që ti nxorre në dritë me këto duar; unë
jam për ty siç ishte Adami për Hyjin e Madhërueshëm, veçse unë i ngjaj më
shumë engjëllit të rënë, të cilin ti e zbove për të mos ngjëruar gëzimin e

100
thellë. Kudo sytë më shohin lumnim, po, ja, mua s’më lënë të shijoj gëzimin
e parrizit. Dikurthi edhe unë isha shpirtmirë edhe zemërgjerë; fati i keq më
ktheu në armik të betuar. Bëmë, pra të lumtur dhe unë rishtazi do të shfaq
virtytet e para”. 4
Në shtresimet simbolike të romanit, që janë të thella dhe
polisemantike mund të nxjerrim konkluzione se autorja është përpjekur
që përmes personazhit të Viktorit të krijojë më parë një trup kulturor se
sa një përbindësh. Kjo shihet nga citati i mësipërm. Nisur nga një
deklaratë e saj se “romani i saj përshkruante rebelimin e fëmijëve ndaj
prindërve”, mund të konstatojmë se romani përgjithësisht, ka një rëndësi
e vlerë ngaqë na e paraqet një pamje të hijesuar të realitetit psikologjik e
shoqëror të kohës si dhe raportet ndërnjerëzore.
Në një nga studimet më të rëndësishme për romanin e Meri Shellit,
atë të Margaret Homans, „Të lindurit e Demonëve: Frankenshtajni dhe
mashtrimi i Amësisë” jepen gjykime të thella mbi këtë shprishje të rendit

natyror apo hyjnor që ka të bëjë me krijimin dhe amësinë, siç u pa edhe

në fragmentin e cituar më lart. Homans pohon: “Romani (Frankenshtajni
apo Prometeu modern) mund të ketë të bëjë me tmerrin që asocionon me

amësinë dhe, për më tepër, një lexim i tillë duket të jetë i ndikuar
padrejtësisht nga ndërhyrjet autoriale në Hyrjen e romanit, gjë që në
masë të konsiderueshme e injoron karakteristikën më të rëndësishme të
tij, atë që konsideron se Demoni nuk është fëmijë i lindur nga gruaja, por
një krijesë e krijuar nga mashkulli”. Homans në gjykimet e saj për këtë
paradoks niset nga paradigma filozofike e psikologjike dhe shprehet se,
“vështruar në mënyrë përmbledhëse romani ka të bëjë me konfliktin
midis teorive androcentrike dhe gjinocentrike (gynocentric) të Krijimit,
konflikt, i cili rezulton në denigrimin e të lindurit maternal (amësor)
përmes shmangies apo mashtrimit si lindje nga mashkulli” 5.
Më pas rrëfimi i Djallit – Njeri vazhdon me një ton që e shquan
ironia, sarkazmi dhe, para së gjithash, cinizmi. Po ashtu, në shumë

101
elemente pikëpamjet e Meri Shellit përputhen me botëkuptimet sataniste
të një radhe romantikësh evropianë. Djalli – Njeri shprehet:

“Unë i ngjaja Adamit, me të cilin, në fakt, nuk kisha asnjë pikëlidhje

për sa i përket ardhjes në ekzistencë; po gjendja e tij ishte shumë e
ndryshme nga e imja, po ta shikoje nga çdo këndvështrim. Ai (Adami, vër.
ime) kishte dalë nga duart e Hyut të Madhërueshëm si një krijesë pa të
meta, i lumtur dhe i hareshëm, që e rrethonte përkujdesja e Krijuesit të vet
nga çdo anë; atij i qe dhënë mundësia të fliste drejtpërdrejt dhe të njihte
qenie, që ishin shumë më të larta nga ai, kurse unë isha kaq i mjerë dhe i
vetmuar. Shumë herë e shikoja Satanain si emblemë simbolike të gjendjes
në të cilën isha katandisur, sepse shpeshherë si ai, kur vëreja lumninë e
dalzotësve të mi, më vinte të pëlcisja nga vreri i smirës që më vlonte
përbrenda si zjarrnajë.”

Përmes personazhit siç ishte Djallit – Njeri, që e nxori në dritë

Frankenshtajni, autorja zbërthen një mori tiparesh të botës njerëzore,
veset, injorancën, hipokrizinë e sadizmin, në përgjithësi përmes një
qasjeje psikoanalitike.
“Dikur isha zemërmirë”, thotë ajo krijesë e përçudshme, “shpirti
im vlonte nga dashuria dhe njerzillëku, po si mund të jetonte një njeri si
unë në mes të një breznie të mbrapshtë. Ja, ti që më ke krijuar ndjen

neveri për mua e lëre më të tjerët.” Ai e quan veten, madje, në një rast
„një krijesë e papërsosur e e vetmuar“ ( f. 93).
Sikur një mori romanesh e novelash romantike, siç janë ato të E.
T. A. Hofmanit „Eliksirët e Djallit“, Klemens Maria Brentanos „Rrëfimi për
Kasparin e mirë“, Ahim fon Arnimit, „Fisniku“, Ludvig Tikut, „Kodra
magjepsëse“, Johan Paul Rihterit, „Ëndrra e një të çmendure“, Fridrih de
la Mot Fukesë, „Undine“, romani i Meri Shellit vlon nga pasazhet
romantike, nga përshkrimet e natyrës e të botës së brendshme, nga

102
ndërthurja e realitetit, fantastikes, përrallores e mitikes. Tek
„Frankenshtajni apo Prometeu modern“ del qartë në sfond ekzaltimi
ekzotik romantik, përshkrimi i liqeneve të Bazelit si dhe i Shën
Petersburgut, i „shkëlqimit të përhershëm të Diellit“, pastaj i enigmave të
Polit të Veriut etj. Midis këtij grupi romanesh e novelash, që përmendëm
më parë, romani i Meri Shellit përmban edhe, së paku dy specifika:

 Inkorporimin e ideve dhe arsyeve për të shkruar këtë

roman, të vëna në parathënien e autores dhe

 Stilin dhe formën e të shkruarit, aspektin

narratologjik.
Të dy këto komponente e nxjerrin në shesh veçanësinë e këtij
romani karshi romaneve të tjera të përmendura si dhe pozicionin
krejtësisht origjinal autorial të Meri Shellit. Parathënia shpjegon
shumëçka nga botëkuptimet e autores dhe jo vetëm të saj, por edhe të dy
poetëve të romantizmit anglez, Bajronit dhe Persi Shellit. Autorja thekson
se kjo vepër e saj ishte një „roman, që edhe pse fund e krye i trilluar,
prapëseprapë, në pamje të parë, ngjan i vërtetë. „Frymëzimi“, si thekson,
„i erdhi pas një marrëveshjeje që kishte bërë ajo me Persi Shellin dhe
Bajronin, që të shkruanin rrëfenja me tema që ngjallnin frikën e me
personazhe të llahtarshme – djaj, vampirë qenie të mbinatyrshme. 6
Duket se basti i saj me dy poetët romantikë nuk del krejtësisht i
suksesshëm sepse ndeshet, në radhë të parë, me afinitetet e
botëkuptimet e tyre mbi letërsinë dhe artin përgjithësisht. Ajo këtë edhe e
pranon, kur pohon se Persi Shelli e Bajroni që në fillim kishin hequr dorë
nga shkrimi i rrëfimeve të tilla sepse botëkuptimin e tyre puro poetik nuk
mund ta transformonin lehtë në shkrimin e prozës.
Çështja e dytë, po kaq e rëndësishme, ka të bëjë me strukturën e
romanit, me formën e tij. Ndërtimi i romanit „Frankenshtajni apo
Prometeu modern“ na e përkujton në shumë pika mënyrën e ndërtimit të
„Don Kishotit të Mançës“ të Servantesit dhe të „Tristram Shendy-t të

103
Lorens Sternit, madje edhe ndonjë nga veprat e Markesit si „Kolonelit
nuk ka kush t’i shkruajë“ , „Gjethurinat“ etj.
Në romanin e Meri Shellit mund të numërojmë së paku tre
narratorë:
1. Robert Uolltoni, një marinar anglez, i cili nga tundimi për
të zbuluar vise të panjohura lundron në detrat e Polit të Veriut dhe kohë
pas kohe i shkruan letra motrës Margaret në Britani;
2. Viktor Frankenshtajni, protagonisti, i cili, në të shumtën e
herës i rrëfen Robert Uolltonit për mynxyrat e tij pas krijimit të qenies së
tij dhe ikjes së kríjesës – përbindësh nga laboratori i tij si dhe
3. Djalli – Njeri, i cili në raste të ndryshme i rrëfen krijuesit
të tij Viktor Frankenshtajnit jetën e tij pas ikjes nga laboratori.
Me këto elemente romani i Meri W. Shellit inkuadrohet plotësisht
në fondin më të çmuar të prozës romantike të shekullit XIX, e cila prozë
solli shumë risi në letërsinë evropiane, duke inkorporuar elemente si:
fragmentarizmin e strukturave, hibridizimin e zhanreve dhe të llojeve
letrare, eliptizmin, ndërlidhjen e elementeve fantastike, përrallore, të
mbinatyrshme dhe mistike.

Frankenshtajni dhe Prometeu

Akoma ka mbetur e paqartësuar plotësisht një dilemë e madhe, që

del nga vetë titulli i romanit: mundësia e përqasjeve të personazhit të
Frankenshtajnit me Prometeun e mitologjisë greke apo cilësimi i tij si një
„Promete modern“.
Ky hark që do të mund të quhej edhe intertekstual, dhe i cili, niset
që nga mitologjia greke, duke kaluar nëpër epoka të ndryshme letrare,
për të mbërritur më në fund në romantizmin e shekullit XIX, do të mund
të shtrohej edhe në këtë mënyrë:

104
 Prometeu i Eskilit Prometeu i Persi Shellit

Satanai i Miltonit

Frankenshtajni

Tek miti i lashtë grek për Prometeun, populli, masa e gjerë, e cila e
ndjen në shpatulla të ashtuquajturën „lojë me rregullsitë e natyrës dhe
ligjet e Perëndisë“, është gati tërësisht jashtë skenës. Po kështu ndodh
edhe me tragjedinë e Eskilit. Reperkusionet e konfliktit hyjnor domosdo
do t’i bartë vetë njerëzimi, por për mitin kjo sikur nuk ka rëndësi, derisa
tek tragjedia „Fausti“ e Gëtes dhe tek romani i Meri Shellit, vuajtjet,
dhimbjet dhe përplasjet hyjnore përtokëzohen, bëhen të prekshme.
Fausti është brenda rrethit, në të cilin ndodhin tragjeditë dhe herë-herë
pjesëmarrës i tyre: ajo e Gretës, e foshnjes së saj, e Valentinit, e Helenës,
Euforionit; po ashtu tek romani i Meri Shellit, tragjeditë e njëpasnjëshme
ndodhin tek ata që janë të afërt me Viktorin dhe vdekja e tyre i shkakton
vuajtje të tmerrshme atij. Ndjekësi dhe i ndjekuri janë në një pozitë. Të
dy kanë bërë të këqija, por jo drejtpërdrejt njëri-tjetrit. Vdekja e Uilliamit,
e Justinë Moricit, e Feliksit, Sofias e më në fund e Elizabetës, të
dashurës së rinisë e pastaj gruas së tij, pikërisht në ditën e martesës,
janë pikat ku shembet përfundimisht personaliteti i Viktorit dhe në këtë
mënyrë shembet lidhja, sado e vogël emocionale e shpirtërore midis
Krijuesit dhe Krijesës. Njëherit tundimi i tij dhe kërkesa me ngulm e
Djallit – Njeri, që t’ia krijojë një qenie tjetër, një grua, me të cilën do të
bashkëjetonte, nuk përfundoi me sukses. Në këtë mënyrë, Viktori nga një
krijues shndërrohet në një gjahtar që e ndjek hap pas hapi krijesën e tij.

105
 Fjalët e Përbindshit, që sikur dalin nga zhgënjimi i tij dhe ndjenja e
vetmisë „askush nuk mund të jetojë i vetmuar“ është shumë domethënëse

dhe më në fund njerëzore. Është kjo edhe një nga temat e preferuara të
romantikëve. Dëshira për ta shporrur vetminë i bënte romantikët
ekzotistë, pjesëtarë të rrymave Weltschmertz, Mal du Siecle; i bënte
avanturistë, i çonte në vende të panjohura më parë, por shpesh i kthente
edhe në të kaluarën që përjetohej si nostalgji si dhe i çonte në të
ardhmen përmes imagjinatës dhe si një utopi.
Në qoftë se Prometeu e krijoi njeriun nga balta dhe uji, Viktor
Frankenshtajni e krijoi Përbindshin e tij nga mbeturinat njerëzore. Ai
qëndroi muaj të tërë nëpër varreza, duke grumbulluar e seleksionuar
trupa e gjymtyrë kufomash. Madje ai nuk arriti që ta ndërtojë krijesën e
tij në përmasat e vërteta njerëzore. I mungonin mjetet dhe shpejtonte.
Ka edhe një dallim tjetër midis Prometeut dhe Frankenshtajnit: I
dyti, duke mos qenë Perëndi, por njeri, e krijoi dhe që nga çastet e para e
përçmoi dhe e urrejti krijesën e tij. Sepse ai nuk e kishte paraparë që ajo
t’i shkiste nga duart. Po ashtu, Viktori nuk kishte dashur të krijonte
qenie që riprodhonte a riprodhohej. Ishte ky një cikël i mbyllur që në
fillim. Andaj hakmarrja e mëpastajme është më tepër individuale se sa
kolektive.
Sa i ka shërbyer miti grek Meri Shellit për të krijuar romanin e tij
„Frankenshtajni apo Prometeu modern“. Megjithëse shumë përgjigjje e
intenca dalin nga parathënia e autores, ka akoma diçka që del nga
nënteksti i romanit.
Meri Shelli e shfrytëzoi në mënyrë shumë të lirë mitin mbi
Prometeun. Madje mund të thuhet se letrarizimi që ajo i bën këtij miti
është tipike romantike. Ajo që shquhet përgjithësisht në këtë roman
është tendenca e shprishjes së qenies shpirtërore të njeriut, e
dehumanizimit të saj në epokën e lindjes së fenomenit të industrializimit
në kontinentin e Evropës si dhe të keqpërdorimit të të arriturave

106
shkencore dhe teknologjike. Në këtë plan Meri Shelli dhe romani i saj
„Frankenshtajni apo Prometeu modern“ edhe sot nuk kanë humbur nga
pesha e rëndësia për shkak të thellësisë së gjykimeve dhe të
përgjithësimeve simbolike, të synimeve të njeriut për zbulimin e
fshehtësive të kësobotshme dhe të të ardhmes së saj e të njeriut si një
mikrokosmos në të.

***
Në këtë punim shpesh na ka rënë të flasim për ëndrrën si një temë
romantike si dhe për romantikët si ëndërrimtarët më të mëdhenj në
historinë e letërsisë botërore.
Është shumë karakteristike mënyra se si përshkruhet një ëndërr e
protagonistit të romanit „Frankenshtajni ose Prometeu modern“, ëndrra e
Viktorit, i cili e pa atë mu në natën kur e përfundoi punën e
mundimshme e rraskapitëse të gjallërimit të qenies së tij të tmerrshme.
Në qoftë se pajtohemi se ekzistojnë në përgjithësi, dy tipe të
përgjithshme ose dy nivele ëndrrash me specifikat dalluese të tyre:
1. Ëndrra nate dhe
2. Ëndrra dite
atëherë kjo ëndërr e Viktor Frankenshtajnit duket si një parashikim
tragjik, drithërues i asaj që do të përjetonte ai vetë si krijues pas shkarjes
nga dora të krijesës së tij:

Mu shti sikur pashë Elizabetën, që ecte tërë gjallëri nëpër

rrugët e Ingolstadit. I kënaqur dhe njëkohësisht i habitur i hodha
duart në qafë, po ndërkohë që e puthja në buzë ato u irnosën sikur
të kishin marrë ngjyrën e vdekjes. Gjymtyrët e saj zunë të
ndryshonin dhe mu bë sikur mbaja në krahë kufomën e sime mëje;
një qefin e mbështolli atë nga koka te këmbët, ndërsa unë shihesha

107
 sy me sy me krimbat që lëvrinin nëpër teshat e saja (Meri Shelli,
Frankenshtajni..., f. 46)

Është ky një vizion kataklizmatik. Viktori e pa dhe e kuptoi

përnjëherë rezultatin e krijimit të tij: krijimi i tij nënkuptonte, në anën
tjetër, shkatërrimin e më të dashurve të tij. Jeta dhe vdekja sikur
ndërrojnë vendin: nga krijesa apo eksperimenti i tij tek tek e ëma e tij. Ai
sikur nxorri nga varret pjesë të ndryshme trupi për të krijuar diçka dhe
në anën tjetër i bëri vend po në ato varre nënës së tij ose Elizabetës.
Shikuar më gjerë nga një pikëshikim simbolik e filozofik na duket ky akt
sikur një shprishje e rendit hyjnor të gjërave. Ndëshkimi është i rëndë,
prek në pikën më delikate si dhe po ashtu është i atypëratyshëm. Nuk ka
kthim prapa. Dëshira dhe intenca për rikrijimin e gjenit njerëzor sipas
autores është i ndëshkueshëm.
Mirëpo ky nuk është rasti i parë i shfaqjes së një ëndrre që ka të
bëjë me fitimin e atributeve të Krijuesit. Duhet gjithsesi t’i kthehemi
Prometeut, i cili krijoi njeriun e parë nga balta dhe uji; pastaj kemi
krijimin e Evës nga një brinjë e Adamit; të Pandorës nga perënditë greke
dhe më në fund të lindjes së Jezu Krishtit nga Shën Mëria pa kontakt me
mashkullin.

***

Shprehja, e cila qëndron më afër idesë së përgjithshme të romanit

„Frankenshtajni apo Prometeu modern“ është përmbysja. Aty gjithçka

duket e përmbysur: që nga raportet ndërmjet personazheve, idealet,

ëndrrat e vizionet e tyre, të cilat i karakterizon deziluzionimi, dëshprimi

e ankthi, por edhe rikthimi tek e kaluara – që duket si zhgënjim e

përhumbje dhe më në fund shohim edhe përmbysje të teorisë e të

teknikës së konvencave të shkrimit letrar.

108
 Kritika bashkëkohore letrare (psh. Studiuesi Brian Aldiss) e

konsideron këtë roman si prozën e parë fantastiko-shkencore në letërsinë

evropiane. Në një kontekst të këtillë krejtësisht të përmbysur lexuesi dhe

qëmtuesi i romanit të Meri Shellit do të ndeshet gjatë leximit në çdo hap

me kuptime të dyfishta, madje bipolare, alegorike e simbolike.

Ekziston gjithsesi një diskrepancë a disproporcion i thellë midis

asaj që do ta quanim personalitet i dyfishtë që haset gati tek të gjitha

personazhet e romanit. Krijesa e përçudshme të cilës i dha frymë Viktor

Frankenshtajni, në diskursin e tij është shumë elokuent, një racionalist i

vërtetë, është tejet i ndjeshëm, skofiar, ndërkaq në anën tjetër, i shfaq

drejtpërdrejt edhe prirjet kriminaliste e animaliste. Po kështu, sikur i

ndarë në dysh duket gjithnjë edhe Krijuesi i tij, të cilin e kishin brejtur,

që nga fillimi i punës, dilema e paqartësi, një mjegullnajë e përgjithshme.

Qëllimi i tij, mbase, nuk ishte negativ kur e projektoi krijesën e tij, gjenin

e ri, por ai nuk i kishte parashikuar fare reperkusionet negative. Sikur

nuk kishte menduar që krijesën e tij ta fuste në lumin e madh të

shoqërisë, ta ballafaqojë me kategoritë e ndryshme të saj. Ky kontakt i

parë, në të vërtetë pasoi me dhimbje e tragjedi të njëpasnjëshme.

Rikthimi tek miti grek mbi Prometeun (shpeshherë, në mënyrë

implicite vërehen edhe jehona të mitit mbi Edipin – krijimi si mëkat që

është i ndëshkueshëm, raporti i prindërve me fëmijët) në romanin e Meri

Shellit është pa dyshim më i veçanti në tërë letërsinë romantike. Do të

mund ta emërtonim si zhveshje apo copëzim, si pamje e këtij miti përmes

një pasqyre konkave.

Përfundimisht kjo vepër e romantikes angleze Meri Wollstoneraft

Shelli, duke pasur një nga frymëzimet e pikënisjet mitin mbi Prometeun,

u bë në shekullin XIX (i cili karakterizohej përgjithësisht si shekull i

revolucionit industrial) por edhe më pas, në shekullin XX, gjithsesi, një

109
mit i njeriut të deziluzionuar, të dëshpëruar e të rezignuar nga ajo që i

ofronte jeta dhe nga ajo që i ofronte shoqëria. Nëse e vështrojmë

simbolikën e këtij romani nga ky prizëm, atëherë do të na duket

kompatibile me këtë konstatim, përsëritja e një shprehjeje të

Përbindëshit, diku në dialogët e zjarrtë midis tij dhe Viktorit:

... „po si mund të jetonte një njeri si unë në mes të një

breznie të mbrapshtë !!!“...

Mospajtimi fundamental i romantikëve me kohën dhe me ralitetin

që e jetonin dhe dëshira për ta ndryshuar atë rrënjësisht është edhe një

nga kuptimet dhe intencat e romanit të Meri Shellit „Frankenshtajni apo

Prometeu modern“.

110
Shënime

1 Mund të përcaktohet edhe kjo rrugë: “Fausti” i Gëtes (miti mbi Faustin) –
“Prometeu i çliruar” i Shellit (miti mbi Prometeun) – Frankenshtajni.
2 Cituar sipas, Milivoj Solar: Edipova braća i sinovi, Zagreb 1998, faqe 181.

Gjarpri, në trajtën e të cilit, sipas mitit biblik, Satanai mashtroi Evën.
3 Johan Wolfgang Gëte: Vepra të zgjedhura, I, Prishtinë, 1988, faqe f. 74 –
78.
4 Meri Shelli: Frankenshtajni apo Prometeu modern, Tiranë, 2002, faqe 83.
5 Romanticism (përmbledhje studimesh), përgatitur dhe redaktuar nga
Cynthia Chase, Longman, London and New York, 1993, faqe 175 – 176.
6 Vërehet qartë analogjia me mënyrën e krijimit të novelave të Xhovani
Bokaçios Dekameroni. Shtatë vajza dhe tre djem të strukur në gjirin e
natyrës, larg Firencës së shkretëruar nga murtaja, i rrëfejnë njëri tjetrit
rrëfime për të davaritur vetminë dhe bezdinë.

111
 Kapitulli III

NJË HISTORI ROMANTIKE E SHPIRTIT

(Xhon Kits, Zherar de Nerval, Jeronim de Rada)

Jeta është shpresë e trëndafilit të paçelur...

Sa më shumë që bëjmë përpjekje për t’u thelluar në studimin e

letërsisë së romantizmit, në natyrën e saj specifike, në veçanësitë e
karakterit të krijuesve të tij dhe të krijimeve të tyre, aq më e vështirë
është të marrim përgigjje të plotë për arsyet e entuziazmit dhe të
ngazëllimit të tyre me mitologjinë përgjithësisht dhe me mitologjinë greke
veçanërisht dhe po ashtu edhe me letërsinë dhe kulturën e lashtë greke,
njëkohësisht.
Shumë romantikë e kishin riinterpretuar mitin grek, temat, motivet
e personazhet e tij dhe e kishin vendosur atë në funksion imagjinativ të
krijimit poetik, duke shkruar në të shumtën e rasteve vepra të një
karakteri mitopoetik.
Në ç’pozicion do të mund të vendosnim veprën e romantikut anglez
– Xhon Kits, kur bëjmë fjalë për këtë aspekt të krijimtarisë romantike?
Pse pikërisht Kitsin studiuesit e kishin cilësuar si krijues, i cili midis të
gjithë romantikëve, kishte bërë “kthesë të vërtetë mitologjike” dhe po
ashtu si “të dashuruarin në mitin dhe letërsinë e lashtë greke”?

112
 Vështirësitë që dalin gjatë studimit të veprës poetike të këtij poeti
janë të shumta dhe të natyrave të ndryshme. Ndër to do mund të veçojmë
këto çështje:

 Ekzistojnë disonanca të shumta, madje edhe

ndryshime thelbësore në strukturën e veprës së tij tërësore letrare;

 Kitsi jetoi shumë shkurt (26 vjet). Në veprën e tij

hetohet qartë dora rinore, çastet e ëndërrimeve djaloshare, në njërën anë
dhe një si pretenciozitet i skajshëm, mbase edhe vetëdija e tij për një
gjenialitet të lindur. Ai kishte pohuar madje: “Kur të vdes do të gjendem
në mesin e poetëve anglezë”.
Po të lexohen me kujdes disa nga vjershat e tij si “Vjeshtës”, “Odë
bilbilit”, “Odë melankolisë”, “Odë Psikës”, „Odë Urnës greke“ si dhe pjesë
të ndryshme të poemave të tij të gjata do të vërejmë, vërtet, shkëndija
përsosmërie e gjenialiteti por në shumë të tjera edhe atë dorë rinore që e
përshkonte naiviteti dhe shkarjet diletante.
Kitsi jetoi shkurt, mirëpo, sikur gjithë jetën e tij ia kushtoi poezisë.
Temat që trajtonte ai, ndonëse të trajtuara edhe më parë në letërsinë
angleze e evropiane (psh. tema e transformimit), lidhen jo vetëm me
prirjet e tij imagjinative e leximet e literaturës antike, por edhe me
situatat e jetës së tij reale si dhe të botës së tij shpirtërore. Kitsi përpiqej
të shndërrohej i tëri në poezi e të njësohej me të, me të bukurën poetike
dhe kjo ishte, shkruante:

„Sikur fundosesha në thellësitë e Léthas...”

 Studimi i veprës së Kitsit është i vështirë edhe për shkak të

fragmentaritetit të disa krijimeve të tij. Jeta nuk i premtoi t’i përfundonte
projekt – epet “Hiperioni”, “Endimioni”, dhe “Lamia”.
 Në raport me romantikët tjerë anglezë Kitsi, po ashtu, është
krejtësisht i veçantë. Në fillim të kapitullit për Persi Shellin kemi vënë

113
theksin tek disa pikëtakime e referenca midis veprës së tij e asaj të Persi
Shellit. Në këtë kapitull do të vëmë në pah disa nga dallimet thelbësore
tek sensibilitetet dhe filozofia krijuese e këtyre dy poetëve:
a) Kitsi po sikur Shelli ishte i dehur me natyrën dhe

pakalueshmërinë e bukurisë së saj, por jo me një natyrë eternale, me

hapësirën e paanë e të papërcaktuar, për çfarë karakterizohej Shelli.

Kitsi dashuronte natyrën konkrete, të prekshme, tokësore, sendet e

ndryshme si bimë, lule etj.

b) Nuk mund të abstrakohet fakti se në poezinë e Kitsit

shprehen shpesh edhe tone biografike. Jeta e tij e vështirë, vdekja e

anëtarëve të familjes, sëmundja e tij, opinioni kulturor i kohës i prirur në

mënyrë tejet kritike ndaj poezisë së tij që në fillimet e karrierës letrare;

jeta e tij intime, diskrepancat e mëdha midis ëndrrave të tij për të qenë

Poet i madh dhe moshës e përvojës së shkurtër në shtegun plot pengesa

të letërsisë;

A thua mund të kenë qenë satisfaksion i tij dhe përfundim i

kuptueshëm vargjet e poezisë së tij “Odë melankolisë”:

Ajo vren Bukurin, që duhet të vdesë;

Dhe me Harén, që ngutet t’ikë përher

Na e bën me dorë të na përshëndesë;

Dhe Ëndjen, që thith mjalt e i bëhet vrer;

Ah, dhe në vetë tempullin e Dëfrimit

Ka altar sovran Melankolia me vel,

Që e sheh veç aj, kujt gjuha di e pëlcet

Pas qjellzës fisme vilen e Gëzimit

Kurse shpirti i tij ndjen n’fund sa e hidhur del,

Dhe varet ndër trofetë e saj të zbeht.

(Kits, Odë melankolisë1)

114
 „Odë melankolisë“ shpreh në një mënyrë krejtësisht personale

idenë se njeriu duhet t’i shfrytëzojë et e tij „të melankolisë“ (të vuajtjes,

zemërimit, dhimbjes) që nga to të krijojë poezinë e mirëfilltë. Në këtë

mënyrë poezia e tij bëhet gjurmë a hulli në kohë dhe duke buruar nga

kategori të tilla si: vuajtja, zemërimi, dhimbja, domosdo bartë atribute,

para së gjithash, të zymta, ndjenja lektisjeje e nota pikëllimi e rezignate.

Ideja e cila del nga vargjet e mëposhtme:

Ajo vren Bukurin, që duhet të vdesë;

Dhe me Harén, që ngutet t’ikë përher

Na e bën me dorë të na përshëndesë;

...e lidhë Kitsin me romantikët tjerë anglezë – Bajronin dhe Shellin, por

edhe me shkrimtarët tjerë evropianë të romantizmit si Hajne, Leopardi,

Pushkini. Është arritja a rikthimi, më mirë të themi kontrapunkti i

melankolisë, që nuk paraqitet kurrsesi spontanisht e i atypëratyshëm,

por gjithsesi i vetëvetishëm, i vetëkuptuar dhe herë-herë, madje i kërkuar

me ngulm. Shembulli mbase më i drejtpërdrejtë për këtë fakt janë poezitë

e Novalisit (1772 – 1801) „Malli për vdekjen“ dhe „Kënga e vdektarëve“:

Ejani tash ku sundon terri,

në të tokës thellësi,

shenjë e nisjes së gëzuar është

kjo dhembje përplot egërsi.

115
Vetëdija mitologjike

Një element i veçantë në regjistrin e topikës së veprës së Kitsit

është edhe mitologjia greke. Pjesa më e madhe e krijimeve të tij përmban
figura, reminishenca, motive e personazhe të miteve greke. Nuk është ky
assesi një përdorim dekorativ i atyre temave, i motiveve e personazheve,
por një përdorim përgjithësisht i funksionalizuar. Kitsi nga mitologjia
greke kishte krijuar një religjion të tij personal. Në anën tjetër, ai, posi
edhe romantikët tjerë anglezë e përgjihësisht evropianë kishte qëndrim
kritik ndaj religjionit krishter dhe veten e konsideronte materialist.
Çfarë mund të thuhet për teologjinë e tij, a ishte ajo teologji e
bazuar përgjithësisht në parimet e të bukurës? Perënditë greke e
entuziazmonin Kitsin me aspektin e botës së tyre sensuale, me truporen,
me konkretësinë. Ata, në të vërtetë Kitsi i shihte si personifikime të
forcave tokësore, jetësore si dhe personifikime të vetë natyrës konkrete.
Kjo përputhet në tërësi me një nga teoritë e kohës mbi mitin, të cilën e
kishin përqafuar romantikët: miti është realitet i fshehur.
Një nga poezitë e tij më të shquara„ Odë bilbilit“ trajton një temë
që ishte tipike përgjithësisht për romantikët, dëshirën për Ikje nga
realiteti i vrazhdtë në botën e këngës së bilbilit, pohon autori „në
thellësitë e Léthas“:

Të zhdukem tej, në terr, dhe krejt t’harroj

Ato që ti ndër gjethe kurr s’ke ndjerë,
Lodhjen, mërzinë, ethet që unë duroj
Këtu, ku bota e ngrat’ rrënkojnë përherë;
Ku smundje e zi mbërthen pleqt e pazot,
Ku lind e vdes rini e dobt, pangirë;
Ku të mendosh do të thot të mbushesh vrer,
Maraz, dëshprim e lot;

116
 Ku nuri ikën shpejt nga syt e dlirë,
Dhe dashuria s’lakmon për ta veç një cop’here.

Po ashtu në poezinë „Vjeshtës“ gati si askund tjetër Kitsi solli

personifikimin mitologjik të figurës femërore të Vjeshtës. Në vargjet e
kësaj perle poetike, të cilën Kitsi e kishte shkruar pikërisht më 19
shtator 1819 në kohën e equinox-it ( kur dita dhe nata janë të
barabarta) e paraqet Vjeshtën jo si një stinë por si një perëndi, ngase në
të gjithçka të krijon përshtypjen dhe imazhin e pranisë së perëndisë
(koha, fushat e korrura, pemët, kafshët, zërat...)

Kush mes bollëkut tënd nuk të ka par’?

Ndoth që t’kërkon kush jasht e t’gjen shpeshherë
Këmb’-kryq, shkujdesur krejt, në një hambar,
Me flokë, nga të shirët, pak përzjerë;
O, me erën e lulkuqeve shushatur,
Mes brazdës gjysmë-korrur thellë tek fle,
Ndërsa jot-kosë i matet rreshtit t’ardhshëm:
Dhe her’, si një qëmtues, ti mban të zgjatur
Qafën rënduar me pem’ mbi një rrëke;
O, nga një shtrydhës rrushi, rri e vë re
Me orë të tëra mushtin tek rrjedh ngathshëm.

Është po ajo filozofi panteiste që e gjen Zotin kudo: në lule, bimë,

kafshë, ajër, filozofi, që i karakterizoi krijimet e pjesës dërmuese të
romantikëve evropianë, të cilët dëshironin të njëjtësoheshin me natyrën
dhe i ndërronin gjendjet e tyre shpirtërore sipas ndryshimit të gjendjes së
vetë natyrës. Odja e mrekullueshme e Xhon Kitsit “Vjeshtës”
përqendrohet përgjithësisht në dihotominë midis idealit eternal dhe
ndryshimeve të përhershme të botës fizike.

117
 Personifikimin e Natyrës, frymën panteiste dhe ndjenja krejtësisht
humane, do të shprehë edhe Persi Shelli në poezitë e tij “Reja” dhe “Odë
erës perëndimore”, madje në një mënyrë të përafërt me Kitsin në oden
kushtuar “Vjeshtës”.
“Reja” e Shellit gjithnjë bartë në fluturimin e saj shirat nga deti dhe
lumenjtë për lulet e etura; shkund nga krahërori vesën, e cila i zgjon
sythat e rinj nga degët e pemëve, ndërkaq tek vjersha tjetër “Odë erës
perëndimore”, në të cilën autori shquan forcën e pashterrshme të
natyrës, Era “e egër” perëndimore me “praninë e saj të padukshme”
krijon dhe njëherit shkatërron. Poeti i përgjërohet asaj ere që “mendimet
e tij të vlefshme t’i ndjekë gjer në majë të gjithësisë…”, t’ua shpërndajë
fjalët e tij njerëzve të të gjitha anëve dhe “Tokës së fjetur t’ju bëhet profet
nga buzët e tij.”

Endimioni i Xh. Kitsit

Kitsi bëri përpjekje të krijojë edhe vepra më të gjata poetike nga të

cilat veçohen sidomos epet „Endimioni“, „Hiperioni“ si dhe rrëfimi
„Lamia“. Në qoftë se në lirikat e tij ai shfrytëzoi mitin grek në variacione
të shumta në planin e reminishencave, figurave, emrave të hyjnive, si
gjendje emocionale, në veprat e gjata ai shfrytëzoi dhe trajtoi, përveç
këtyre aspekteve, në mënyrë shumë komplekse edhe temat e njohura
mirëfilli nga mitologjia greke:
 Tek „Hiperioni“ rënien, gremisjen e perëndive të vjetra që i
udhëhiqte Saturni dhe ngritjen e perëndive të reja, të cilave u printe
Jupiteri;
 Tek „Endimioni“ si në një kaleidoskop defilojnë ngjarje,
veprime, personazhe e situata që poeti i kishte marrë nga legjendat
greke, shpeshherë edhe të bashkuara me rrëfime të mëvonshme
legjendare e përrallore, që nuk kishin të bënin gjithnjë me mitin grek;

118
  Tek „Lamia“ në mënyrë shumë plastike e funksionale
risemantizohet tema e shpërndërrimeve aq e dashur për krijuesit letrarë
antikë grekë e romakë.
Megjithë disonancat, ngritje-rëniet dhe situatat që shpesh nuk
argumentohen, tek këto epe vërehet një intencë themelore e autorit për
krijimin e një sistemi unik poetik. Ai sistem poetik gjithsesi ka për bazë
mitin grek dhe kjo është veçantia e poezisë së Kitsit që e bën origjinal,
madje edhe në kuadrin e poetëve romantikë anglezë.
Tek vepra e Kitsit nuk gjejmë shumë vrull revolucionar siç e
shohim në poezinë e Shellit, sidomos në dramën lirike „Prometeu i
çliruar“ si dhe tek Bajroni ndonëse here-herë edhe tek krijimet e këtij
shpërthejnë ndjenja liridashëse dhe urrejtjeje ndaj tiranisë.
Sistemi poetik i Kitsit do të mund të definohej përgjithësisht
përgjatë tri shkallëve a koncepteve:

Poezia ---------- Dashuria ------------- Ëndrra

të cilat do të rezultonin më në fund në shkallën më të sipërme, në

Bukurinë (The Beauty),

që për Kitsin është aureolë shkëlqyese e jetës njerëzore si dhe e gjithë

natyrës dhe gjithësisë.
a) Endimioni është simbol i bukurisë së amshueshme. Ai ishte
sipas mitologjisë greke 2 një bari i bukur, të cilin Diana (Artemida) e vë në
gjumë të përjetshëm që të kënaqej me bukurinë e tij;
b) Lamia 3 ishte një nimfë e bukur e pyjeve, e cila, ndonëse e
shndërruar në gjarpër s’kishte humbur asgjë nga bukuria e saj.
c) Tek „Hiperioni4 “këtë konceptim poetik të bukurisë do të mund
ta vërejmë, në radhë të parë, tek këto vargje:

119
 Sepse është ligji i amshuar
Që i pari përnga bukuria të jetë i pari edhe në
pushtet…

Në mënyrë analoge me vargjet e mësipërme Kitsi shprehet edhe tek

epi „Endimioni“:

Gjëja e bukur është lumturi e amshuar

- kurrë s’do të jetë e asgjësuar...

Kitsi nuk arriti ta përfundonte epin mbi „Endimionin“ megjithëse

nuk i kishte përfunduar as „Hiperionin“ si dhe variantin tjetër të tij
„Rënia e Hiperionit“. Nga i tërë ky korpus „Endimioni“, megjithatë është
më i gjati dhe përfshinë rreth 4000 vargje. Është i shkruar në distikë
heroikë. Ai është ngahera shumë fragmentar, i paqëndrueshëm në linjat
kryesore të syzheut, shpesh edhe moralizues e në aspektin tematik
jounik. Megjithëkëtë, e vështruar përmes momenteve, kur shprehet
plotësisht invencioni krijues i Kitsit, në anën tjetër, kjo vepër është
quajtur me të drejtë edhe „një antologji e vogël e poezisë së mirë“.
Përralla e vjetër greke mbi djaloshin e bukur, Endimionin, në të
cilin u dashurua perëndesha Dianë ose Cyntia, e quan Kitsi, ishte
trajtuar edhe më parë në letërsinë angleze 5 . Kitsi përmes këtij epi
ëndërrimtar sikur do të na dëshmojë për qëndrueshmërinë dhe
pakalueshmërinë e bukurisë. Nganjëherë kjo na e përkujton krijimin e
poetit shqiptar Naim Frashëri, dhe poemthin e tij „Bukuria“:

Do të këndonj Bukurinë
E të lëvdonj Perëndinë,
Perëndin’ e bukurisë

120
 Q’i dha shijë gjithësisë!
..................................
..................................
Kudo është Bukurija,
Në qiej, në dhé, në hënë,
Në diell, në shënjë, në yje,
Ndër lule, ndër drurë, ndër pyje,
Çdo vënt që të ketë zënë,
Atje çfaqet Perëndija,
Po këtu është e tërë,
Dhe ajo tin është bërë! 6

 Në librin e parë të “Endimionit” përshkruhet një festë

barinjsh. Aty shkon edhe Endimioni, „princi i barinjve“, por rri mënjanë i
mërzitur e i pikëlluar. Ai i rrëfen të motrës Peonës për një ëndërr që e
kishte parë një natë më parë dhe për takimin e tij me një qenie të bukur
mbinatyrore;
 Në librat II, III dhe IV përshkruhen kryesisht endjet e
Endimionit nëpër një botë që i përket më shumë sferës së imagjinatës se
sa realitetit. Ai takohet sërish me qeniet e mbinatyrshme, por tashmë
njëmend, në zhgjëndërr. Shkon në majat e maleve, në fundin e detit, ku
midis tjerash e çliron Glaukun e magjepsur, të cilin Kirka e shndërroi në
plak dhe e vendosi në fund të detit. Më pas Endimioni takoi një grua të
bukur, qenie tokësore, që quhej Feba dhe kthehet bashkë me të në
vendin e tij. Ai tashmë e kishte kuptuar se Feba ishte fati i tij derisa e
jetonte këtë jetë, ndërkaq Diana ishte dashuria e tij e amshueshme në
jetën tjetër. Endimioni më në fund vendosë t’i kalojë ditët e tij si një
eremit duke pritur vdekjen dhe takimin me Dianën. Në fund përnjëherë
Feba i zbulohet si Diana e vërtetë.

121
 Në planin figurativ epi i Kitsit, “Endimioni” mund të vështrohet në
kontekste të ndryshme. Ai pa dyshim është i ndërtuar mbi një numër
alegorish e simbolesh të caktuara:
1. Kërkimi i bukurisë ideale:
- Endimioni si një hero i vërtetë romantik zgjedh jetën qiellore,
eternale, më parë se atë tokësore, njerëzore, një jetë që ishte e ndërtuar
para së gjithash nga ëndrrat e ndjenjat e tij;
2. Dëshira për një pajtim, të themi dialektik të
shpirtërores me truporen si dhe
3. Rrëfimi alegorik „për djaloshin, i cili kërkon me
ngulm dashurinë, por njëherit edhe rrëfimi për poetin që
kërkon të vërtetën“.
Në këtë radhë vijmë tek një fakt që e kishim përmendur në fillim
kur flisnim për Kitsin dhe e kemi quajtur si shprehje tonesh biografike
në poezinë e tij.
Epi „Endimioni“ përgjithësisht karakterizohet nga një fakturë
përrallore, mbase shumë të afërt me përrallën e njohur „Mbretëresha e
zanave“, sikurse edhe „Lamia“, tek e cila gjemë elemente të përafërta me
përrallën e njohur skoceze „Ivani dhe lëkura e fokës“. 7
Nga aspekti i teorisë së zhanreve ky ep mbetet vështirë i
përcaktueshëm: nuk mund të thuhet as se është ep i mirëfilltë, as
përrallë e mirëfilltë, as rrëfim i mirëfilltë mitologjik. Në qoftë se e marrim
si të vërtetë pohimin e Robert Xh. Kolingvud se „miti nuk ka aspak lidhje
me veprimet njerëzore, ai është i çliruar plotësisht nga elementet
njerëzore dhe përcaktuesit kryesorë të rrëfimit janë perënditë 8 “, një
dilemë e tillë bëhet edhe më e thellë. Në romantizëm miti nuk
konceptohej siç e kuptonte Kolingvud. Pikëshikimi i përgjithshëm i
romantikëve është në radhë të parë pikëshikim estetik e estetizues.
Romantikët (kjo mund të thuhet edhe për Xhon Kitsin si dhe për
„Endimionin“ e tij) sikur shprehej Novalisi, „ besojnë se „vetëm në

122
përrallë mund të shprehin përcaktimin e tyre shpirtëror. Gjithçka është
përrallë“, pohonte Novalisi. Gjykimet mbi përrallën në përkim me
ndjeshmërinë romantike janë të shumta.

„Fantazia e vendosë botën e ardhme ose në lartësi ose në thellësi

apo edhe në formën e metempsikozës. Ne ëndërrojmë për fluturimet në
gjithësi; a nuk gjendet gjithësia në ne? Ne nuk i njohim thellësitë e shpirtit
tonë. Një rrugë misterioze çon brenda tij. Amshimi me botërat e tij, e
kaluara dhe e ardhmja gjenden tek vetja jonë ose askund. Përralla është,
si të thuash, kanon i poezisë. Gjithçka që është poetike i ngjan përrallës“,
shprehej përsëri Novalisi. 9

Epi i Xhon Kitsit „Endimioni“ përmban shumë shkëndija të

konceptimeve të tilla. Ai fillon me vargjet e fuqishme:

Gjëja e bukur është lumturi e amshuar:

Bukuria shfaqet; kurrë s’do të kalojë
Në asgjë; ende do ta mbajë atë lumë
Të qetë vetëm për ne dhe një gjumë
Përplot ëndrra t’ëmbla, shëndet, frymë të qetë.
Prandaj, çdo ditë ne varim tek retë
Tufën e luleve për lidhjen tokësore,
Megjithë dëshprimin, brengat njerëzore –
Të shpirtit fisnik, të ditëve të mjerimit,
Të rrugëve të këqija, të shtigjeve t’ errësuara
... po hiqe zinë
Se një frymë e bukur e shporr mërzinë
Nga shpirti ynë...10

123
 Lexuesi i sotëm i letërsisë do ta ketë të vështirë ta lexojë me
përkushtim dhe të përjetojë kënaqësi të vërtetë estetike nga veprat epike
të Kitsit. Proliksiteti, fragmentarizmi, jomotivimi i shpeshtë dhe
invencioni jo gjithnjë i suksesshëm në ndërtimin e figurave e bëjnë të
mundimshëm jo vetëm leximin, por edhe qasjen shkencore ndaj tyre.
Edhe për të gjallë të Kitsit opinioni kulturor e letrar i kohës i bëri kritika
të ashpra sidomos epit „Endimioni“.
A do të mund të pohonim se „Endimioni“ është pikërisht ajo
historia romantike e shpirtit njerëzor, të papajtueshëm me realitetin, të

shqetësuar deri në skajshmëri nga „pikëllimi botëror“ (Weltschmertz)?

Gjatë gjithë pelegrinazhit të tij bariu i magjepsur, pas shkëlqimit hyjnor
të personifikuar në Dianën vendosë ta injorojë dhe ta braktisë jetën e
kësobotshme. Më parë ai kishte arritur të kalonte të tri gjendjet e
materies: Ujin, Tokën dhe Ajrin dhe më në fund zgjodhi vuajtjen,
asketizmin, për një shpërblim në jetën e dytë – eternale.
A nuk vrapoi pas dashurisë së tij po të këtillë edhe Dante Aligieri
pesëqind vite më parë nëpër „Ferrin“, „Purgatorin“ e „Parajsën“ e tij. Edhe
Dante në vargjet e fundit të Kantikës së fundit të „Parajsës“ pohonte
ngjashëm me Kitsin:

Dëshirën, tash vullnetin tim vazhdueshëm

Sillte si rrotë nën shtytje t’njajtë, Dashnija,
...
që lëviz diell e yj të vezullueshëm.
(Dante: Parajsa, Kantika 33)

Kritika e kohës mbi veprën e Kitsit, dy versionet e papërfunduara

të epeve të tij i kishte konsideruar si një „alegori të evolucionit në poezi“
dhe pohonte se Kitsi dëshironte „ta shndërronte „Hiperionin“ në një

124
shënim të natyrës së vet poetike dhe ta fuste veten në të kishte bërë
Dante Aligieri në „Infernon“ e tij.“
Tek „Lamia“ gjejmë për shembull atë që do të mund ta quanim
„bukuri që vret“, një dashuri mashtrimtare, të llahtarshme. Kërkimi i
bukurisë ideale, në të vërtetë e përshkallëzon edhe vetë botën shpirtërore
të protagonistit – Endimionit.
Një nga motivet më karakteristike tek ky ep është edhe vënia në
gjumë e personazheve, një temë e shpeshtë e romantikëve, por jo vetëm e
tyre. Romantizmi ka prodhuar tema e motive që lidhen me të
ashtuquajturën „ëndërr profetike apo profetizuese“. Endimionin e vë në
gjumë perëndesha Dianë për t’u kënaqur me bukurinë e tij. Temën e
vënies në gjumë bashkë me atë të shpërndërrimeve Kitsi e shfrytëzoi nga
miti grek si dhe nga letërsia antike njëkohësisht.
Një temë të përafërt e hasim po kështu edhe tek romantiku rus
Pushkini, në elegjinë me titull „Morfeut“ 11, në të cilën ai i lutet hyjnisë
greke të gjumit t’i „japë gaz gjer në agim“ ngase „vuan nga dashuria“:

Nga dashuria që po vuaj,

Morfe, m’ep gaz gjer n’agim.
Ti eja, eja, llampën shuaj,
Bekoje ëndërrimin tim.
Ma zhduk tani nga çdo kujtim
O mik, të ndarjes, kuvendim!!
Më bën që miken ta vështroj,
Më bën që zërin t’ia dëgjoj!
Kur nis humbet i natës tis,
Dhe ti, ah sytë e mi braktis,
Si s’mund ta mbys mallin në gji,
Gjer mbrëma kur sërish vjen ti?

125
 Që nga antika e hershme në literaturën shkencore, historiko-
letrare, teoriko-letrare e filozofike hasim në gjykime për temën e ëndrrave
e të parandjenjave. Ciceroni në veprën e tij „De Divinatione“ shkruante:
„Ajo që është e padyshimtë ka të bëjë me faktin që nuk ka asnjë popull
në botë, as të atillë që e karakterizon mprehtësia dhe menëuria, as të
atillë, barbar e të edukuar pak, i cili nuk beson se ekzistojnë shenjat e
ardhmërisë dhe njerëz të tillë që e njohin dhe që e parashikojnë.“ 12

Romantikët arbëreshë, të cilët ishin shumë të afërt me

ndjeshmërinë e romantikëve të Evropës perëndimore e shfrytëzuan
shumë dhe në mënyra të llojllojshme motivin e ëndrrës si dhe të „ëndrrës
profetike“ në veçanti.
Në romantizmin shqiptar, për përdorimin dhe funksionalizimin e
ëndrrës në poemat e tyre shquhen në mënyrë të veçantë, sidomos
Jeronim de Rada dhe Gavrill Dara – i Riu. Më poshtë do të ndalemi
pikërisht tek interpretimi dhe analiza e kësaj dukurie, domethënë, e
funksionit semantik të ëndrrës në poemën e Jeronim de Radës „Këngët e
Milosaos, bir i sundimtarit të Shkodrës“, e botuar për herë të parë më
1836 në Kozencë.

Funksioni semantik i ëndrrës në veprën e De Radës

Këngë të Milosaos

Receptimi i veprës së Jeronim de Radës në kritikën letrare është i

madh dhe ka filluar madje që nga shekulli XIX. Janë ndriçuar anë të
ndryshme të poemave të tij si poetika, figuracioni, stili si dhe raportet me
veprat e shkrimtarëve tjerë shqiptarë e evropianë. Krijimet e tij poetike si
perla të rralla kanë lëbyrur sytë e qëmtuesve të tyre, po më të rrallë janë
ata që kanë arritur të zbulojnë shtresat e tyre të thella e të errëta
simbolike e filozofike.

126
 Vepra e De Radës në asnjë mënyrë nuk mund të vështrohet jashtë
parimeve dhe sistemit poetik të romantizmit dhe në këtë kuadër do parë
edhe parimet e tij krijuese, lidhjen me traditën letrare të shkruar e orale
si dhe relacionet me letërsinë evropiane të kohës. Një nga çështjet që ka
mbetur kryesisht në margjinat e studimeve letrare mbi veprën e De
Radës po edhe të krijuesve tjerë arbëreshë është pa dyshim vendi dhe
funksioni i mitologjisë në veprën e tij, inkorporimi i temave, motiveve, i
figuracionit mitologjik si dhe i fantastikes, madje edhe i fenomeneve të
ndryshme paranormale.
Edhe në qoftë se është shkruar ndonjëherë për praninë e
mitologjisë në veprën e De Radës ato shkrime kanë qenë gjetje herë–herë
të qëllimshme të anëve negative a të paqarta që dilnin nga copëzimi a
fragmentarizimi i pjesëve apo tërësive të tij poetike.
Referencë kryesore të këtij punimi do të kemi poemën „Këngë të
Milosaos“, ndërkaq objekt i ynë përqendrimi do të jetë vetëm një element
i pashmangshëm i krijesës letrare të Jeronim de Radës, motivi i Ëndrrës,

mjaft shpesh i ndërfutur dhe i funksionalizuar semantikisht në pjesët e

ndryshme të kësaj poeme.
Pa ndonjë qëllim për të bërë një analizë psikologjike të Endrrës,
kam qenë i ngazëllyer me mundësitë e përqasjeve të këtij motivi letrar,
fillimisht me idetë dhe mendimet e filozofit gjerman Erich Fromm (1900-
1980) të shprehura në librin e tij „Gjuha e harruar“ (me nëntitullin „Një
eksplorim në historinë e interpretimit të ëndrrave e miteve, nga letërsia
primitive në veprën e Frojdit e të Jungut“). Nuk është kjo e vetmja
pikënisje. Romantizmi evropian, por edhe krejt historia e letërsisë
botërore ka prodhuar pandërprerë tema e motive që lidhen me ëndrrat,
parandjenjat, paralajmërimet dhe profecitë. Afria në këtë kontekst e
poetit arbëresh me romantikët më të mëdhenj evropianë është krejtësisht
evidente.

127
 Në vargjet e këngës e dhjetë të „Milosaos“ 13së De Radës trimat duke
kuvenduar shprehen:
„Jeta ka dhe më të bukur:
Ëndrrën q’i çon trimit vashën,
kur derë e shtëpive mbyllet
dhe te porta në të errët
ai e pret dhe pranë e ul,...

Ky ngazëllim i trimit është jetëshkurtër siç është i hollë e i

tejdukshëm edhe kufiri midis ëndrrës e zhgjëndrrës apo realitetit.:

Zgjohet trimi dhe në jetë

Atë çast jeton me mall.

Nëse i referohemi veprës së përmendur të Erih Fromit duhet

theksuar mendimin e tij se: „pjesa më e madhe e ëndrrave tona kanë një
karakteristikë të përbashkët: ato nuk respektojnë ligjet e logjikës që,
përkundrazi, kur jemi zgjuar, organizojnë mendimet tona. Kategoritë e
hapësirës e të kohës shpërfillen, të vdekurit shfaqen si të gjallë, ngjarjet që
i jetojmë aktualisht, në realitet kanë ndodhur shumë vjet më parë, shohim
në ëndërr të ndodhin në të njëjtën kohë dy ngjarje, që praktikisht do të
ishte e pamundur. Në ëndrrat tona ne bëhemi vërtet krijues të një bote, ku
nuk kanë asnjë pushtet hapësira dhe koha, që u venë kufij të gjitha
veprimtarive të trupit tonë.“14
Për krijuesit romantikë thuhet dhe kjo vlen pa dyshim edhe për De
Radën, se janë ëndërrimtarët më të mëdhenj në historinë e letërsisë
botërore.
„Për qytetërimet antike ëndrrat kanë qenë, po sipas Fromit,
gjithnjë, së bashku me mitet dhe legjendat, po ashtu, një prej mënyrave
shprehëse më imediate dhe më domethënëse“, duke vazhduar me

128
konstatimin që „mitet dhe ëndrrat kanë një element të përbashkët, janë
„shkruar“ që të gjitha në të njëjtën gjuhë, në gjuhën e simboleve“. 15
A nuk është vetë letërsia në tërë fundamentin e saj, një shprehje
simbolike e shpirtit njerëzor?!
Në këngën XIII të Milosaos, për shkak të një Ëndrre, po ashtu,
shpërthejnë valoma shqetësimi te heroi lirik. Trimi e pa vashëzën në
ëndërr, por asaj i dukej i huaj. Mbi ta sikur valëvitej një pëlhurë e hirtë
trishtimi.
Është theksuar shpesh se poemën „Këngët e Milosaos“ e përshkon
tragjizmi, ndjenja e përhumbjes, madje herë-herë edhe fataliteti. Sipas
Klara Kodrës ky tragjizëm „buron nga kontrasti i hapur midis idealit e
realitetit“ 16 . Do të thoshim më parë midis ëndrrës e realitetit, një
tragjizëm e dëshpërim që rri varur gjithnjë mbi kokat e personazheve si
shpatë e Demokleut.
Një nga elementet konceptuale shumë të rëndësishme, i cili buron
nga ndjeshmëria e mirëfilltë romantike e De Radës janë parandjenjat dhe
paralajmërimet. Në këngën XVI autori përshkruan dy pamje të
çuditshme, njëra reale, por paralajmëruese, profetizuese, ndërkaq tjetra e
ëndërrt – jashtë botës reale e të prekshme. Imazhi i parë, ka të bëjë me
„bufin e murrëtuar“, i cili u ndal mbi drurin te dera e Vashës, duke e
shikuar atë pa ia shqitur sytë dhe i dyti është ëndrra që kishte parë Rina
dhe po ia rrëfente të ëmës:

Kam parë moj nënë, një ëndërr

Një si shesh me diellin lart
që as dhe deti i gjerë e soste;
e atje sikur banoja
nuk e di që prej sa vjetësh
dhe atje njerëzit më thonë;
„Vashë, shkundu, u nxito!

129
 Kjo është jeta – dhe shpejt soset
E ti shpejt zbret ndënë baltë
Ku tretesh me zemrën plasur!“

Përveç ndjeshmërisë që, pa dyshim si tipike romantike i përshkon

këto vargje dhe që lidhen me filozofinë e shkurtësisë e të kalueshmërisë
së jetës, shfaqet, në anën tjetër, një frymë zhgënjyese, një vizion i errët,
pikëllues që do të mund të përafrohej me metaforën e njohur dielli i zi, të
cilën e hasim tek romantikët francezë Viktor Ygo dhe më vonë edhe te
Zherar de Nerval. Sikur romantikët evropianë edhe De Rada e përdori të
ashtuquajturën ëndërr profetike, disa herë edhe me primesa kasandrike.
Interferencat e shpeshta me letërsitë e lashta janë të qarta.
 Në „Talmudin“ e ebrejve të vjetër thuhej: „Ëndrrat që
s’janë shpjeguar, janë letra të pahapura“;
 Sipas Homerit ëndrrat mund të shfaqen si „forcat tona
më të arsyeshme si dhe njëkohësisht forcat tona më
irracionale“;
 Sokrati mendonte se ëndrrat përfaqësojnë zërin e
ndërgjegjjes dhe se është shumë e rëndësishme ta dëgjosh
dhe t’i bindesh këtij zëri;
 Një teori të kundërt e shfaq Platoni: „ëndrrat janë
shprehje e kafshës pa arsye që është brenda nesh“.
Në këtë kontekst letërsia si duket është ai milieu ku këto teori
gjejnë shprehjen e tyre më substanciale. Ëndrra paralajmëruese e Rinës
në Këngën XIII të „Milosaos“ e errëson më tej atmosferën dhe hapësirën
emocionale ku sillen heronjtë e De Radës:

… e te dera e saj pa në ëndërr

vashën mbi një gur më diell,
tek zgjidh në një grumbull rrëzhjesh

130
 rrënjët dhe i vij në prehër.
Ajo ngriti sytë e saj
edhe pa të dashurin!
Por shpejt prapë i uli kryet
dhe më shkundi rrëshjenë,
si të shihte një të huaj!

Posi edhe te romantikët evropianë edhe tek De Rada natyra

njerëzore bashkëjeton, sillet e plekset në ndërvarësi me gjendjen në
natyrën e jashtme. Ky vizion tragjik i shprehur në ëndrrën e Rinës ngritet
në një shkallë më lart në Këngën XX, ku sërish kemi ëndrrën, një ëndërr
të ligë, një shpërthim emocionesh e shqetësimesh pa fund.

Tek kjo kthehej udhës lumit

Me shqindet krejt qull në krahë,
në një mot mbytur me borë.
Milosau: - Me mot të tillë ke larë?
Si të janë skuqur duart!-
Vashës gazi i shkrep në buzët,
Po shpejt shfryn një shqotë e keqe,
që përfshin borën nga fushat,
lart valë – valë e përflak,
pastaj ndënë kodra e ndeh
si dhe në një det të kaltër.
Por ma përfshiu edhe trimin!
Vasha, për një gjeshtre e kapur,
Vështron pas dhe larg sheh trimin,
Që si flutur përpëlitet
N’ato valë shkulmë e shkumbë.
Po veriu i ftohtë nisi

131
 Edhe m’i ngriu vashës zverkun
Tok me gjunjët e zbuluar
Dhe ja preu ëndrrën e ligë.

Mund të themi se heronjtë e De Radës bëjnë, në të vërtetë, një jetë

të dyfishtë, në jashtësi dhe brendësi, në ëndërr dhe në zhgjëndër. Të dy
këto jetë, janë thellësisht të rënda, plumb dhe sikur e përplotësojnë
sërish vizionin tragjik që e përshkon tejembanë poemën “Këngë të
Milosaos” dhe madje gjithë krijimtarinë e tij.
Imazhet, pamjet e shprehjet e këtilla janë bërë tipar qendror edhe i
letërsisë moderne. Shembujt e veprave të Kafkës „Procesi“, „Kështjella“,
novela „Shpërndërrimi“ me personazhin Gregor Zamza, tregimet e Dino
Buxatit etj. janë përplot me imazhe të një jete të tillë të dyfishtë.
Edhe këngët XXI, XXII, e XXIV të poemës së De Radës përmbajnë
pjesë e pasazhe me ëndrrat. Në Këngën XXI Milosaos i shfaqet në të
bardha (si në traditën popullore) i vëllai i vdekur dhe sikur i hedh atij një
tufë shkëndijash optimizmi e shprese, duke i sugjeruar të vëllait se
dashuria mbijeton. Më në fund kënga XXIV na shfaqet e tëra në dialog
ëndërrimtar midis Rinës dhe Milosaos. I biri i tyre kishte vdekur dhe
Rina thotë e pikëlluar:

Fill pas tij, do vdes dhe unë!

Këtë sytë e mi ma thonë
Por nuk di se çfarë varri
Jetën time do përpijë.

Si një kundërpërgjigjje tejembanë rezignuese e fataliste i kemi

vargjet e Milosaos:

Oh sa t’i ngrys këto ditë

132
 Dhe të vij atje mes yjesh,

të të shquaj në mes shoqesh

të ta rrok prapë atë dorë,

kurrë më mos ndahemi.

Do të shpreheshim sikur edhe vetë romantikët: „Dashuria jeton

edhe pas vdekjes“!

***

Shembuj të këtillë të pranisë së ëndrrës në funksione të ndryshme

në poemat e De Radës ka shumë, që nga „Serafina Topia“, „Rrëfimet e

Arbërit“, “Skanderbeeku u pafaan“ etj. po askund si në „Këngët e

Milosaos“ nuk janë vënë në shërbim të lëvizjes së veprimit e të ndjenjave

të heronjve. Ëndrrat te kjo poemë janë vënë në rolin e detonatorit të

shpërthimeve të fuqishme më shpesh melankolike, tragjike e kobndjellëse

e shumë më rrallë optimiste, të hapura e të çiltra.

Komponentja mitologjike në veprat e Jeronim de Radës natyrisht

do të nxjerrë në shesh shumë anë akoma të panjohura, por shumë të

rëndësishme, të veprës së tërësishme të romantikut arbëresh.

Shkrimtarët e mëdhenj si Jeronim de Rada dhe veprat e mëdha si

poema „Këngët e Milosaos“ gjithsesi më shumë shtrojnë pyetje se sa

ofrojnë përgjigjje. Depërtimi në thellësitë e tyre është gjithnjë tepër

intersant e provokativ. Të bëhet se gjithnjë je në fillim të rrugës, të një

rruge të parrahur e të panjohur më parë.

133
Novela Ëndrra dhe Jeta – Aurelia

Një pjesë e madhe krijimeve letrare romantike valëvitet midis

ideales e reales, midis tokësores e qiellores, më në fund, midis ëndrrës e
zhgjëndrës. Një nga shembujt më karakteristikë të shfrytëzimit të ëndrrës
si dhe të një gjendjeje binare (ëndërr-zhgjëndër) është vepra letrare e
shkrimtarit francez Zherar de Nerval. Në mënyrë të veçantë kështu mund
të konstatohet për novelën e tij „Ëndrra e jeta – Aurelia“.
„Ëndrra është jetë tjetër“, duket të jetë motoja e autorit, duke
pikasur me këtë gjithë kontekstin e veprës së tij si dhe të botëkuptimeve
të tij. Dhe vazhdon:

„Ato dyer nga fildishi, të cilat na ndajnë nga bota e padukshme, nuk
kam mundur t’i kaloj e të mos dridhem. Çastet e para të ëndrrës janë një
pamje e vdekjes; një lloj letargjie e papërcaktuar e përfshin mendjen tonë
dhe ne nuk jemi në gjendje të definojmë momentin e saktë, ku EGO-ja jonë,
në një formë tjetër, vazhdon të jetojë. Kjo është pa dyshim ajo nëntoka e
errët, e cila ndriçohet shkallë - shkallë dhe në të cilën, nga hija dhe nga
terri veçohen pamje të zbehta, të palëvizshme e serioze, të cilat e
popullojnë mbretërinë e qenieve joreale. Pastaj krijohet imazhi, një dritë e
re i ndriçon dhe i vë në lëvizje ato fanitje të çuditshme; bota e Shpirtërave
na shfaqet përpara.“

Protagonisti i novelës „Aurelia...“ niset në një rrugë të gjatë, i velur

emocionesh, me një bagazh, të cilin don ta shmangë, një dashuri që e
kishte munduar shumë dhe që don ta harrojë për të rinisur një të re.
„Ndjeja“, pohon ai, „që po më bartte padhimbshëm një rrymë metali të
shkrirë“.
Novela „Ëndrra dhe jeta – Aurelia “përmban plot pasazhe dhe
elemente psikologjike, gjykime mbi thelbin e personalitetit të njeriut, të

134
psikës së tij. „Gjithkush e di që në ëndrra kurrë nuk shihet dielli,
ndonëse shpesh fitohet përshtypja e një drite shumë të fortë. Sendet dhe
trupat rrezatojnë vetvetiu“ 17 (Aurelia, faqe 47), pohon autori.
Një ëndërr paralajmëruese për vdekjen e Aurelias është qendrore
në tërë veprën: aty përshkruhet natyra me tërë gjallërinë e saj dhe e
dashura që humbet midis resh. Ai këlthet: „Tërë gjithësia është kredhur
në natë“. Kjo vdekje e Aurelias apo, më mirë të themi, shkrirje me
natyrën, e godet protagonistin dhe ashtu i përhumbur si ishte ëndërron
dhe halucionon në një botë tjetër, ku si në një kaleidoskop rreth tij sillen
situata e pamje të sferave të fantastikes, legjenda, përralla. Më në fund
jorastësisht veten e krahason me personazhin e mitologjisë greke
Amfitrionin dhe Aurelian me shërbëtorin e tij Sozinë. Edhe pas vdekjes së
Aurelias, ai e kërkon me ngërç hijen e saj, shpirtin e saj. Ai e pranon
hapur se të ëndërrosh nuk është një pushim, por një mundim e torturë.
„Ëndrra e përmbushë“, vazhdon Nervali, „një të tretën e jetës sonë. Ajo
paraqet ngushëllimin për mynxyrat e ditëve tona, apo ndëshkimin për
kënaqësitë e atyre ditëve; por unë kurrë nuk e kam hetuar se ëndrra
është pushim“.
Në gjykimet e tij lidhur me këtë aspekt të problematikës që
shtrohet tek vepra e Nervalit, teologu kroat Mijo Shkvorc “Aurelian…” e
quan roman ateist. Por ai pohon edhe se “ky është një ateizëm lucid, i
pikëlluar, i bazuar në agnosticizëm. Nuk ka kurrëfarë mesazhi lidhur me
rebelimin prometeian, asgjë për shoqërinë e re më të mirë. …Është
shqetësues leximi i „Aurelias“ 18
Në aspektin e mjeteve stilistike dhe të narracionit novela „Ëndrra
dhe jeta – Aurelia“ është e përkryer dhe gjithsesi tejet e frymëzuar. Në një
vepër të strukturalistes franceze Julia Kristeva me titull „Dielli i zi“, me
nëntitullin „Melankolia dhe depresioni“(Novi Sad, 1994) ka një kapitull që
i kushtohet poezisë së Zherar de Nervalit, në radhë të parë sonetit të tij
programatik „El Desdiçado“. „Melankolia“, sipas mendimit të Kristevës,

135
„shpreh krizën e vlerave, që tund shekullin XIX dhe e cila shprehet në
prurjet ezoterike... Melankolia i takon hapësirës qiellore. Ajo e shndërron
errësirën në një purpur ose në një diell, i cili vërtet mbetet i zi, por, i cili
nuk është më pak diell, si burim i një drite verbuese.“ 19
Ëndrrat për Nervalin janë jeta e tij e dytë, e copëzuar dhe e
fragmentarizuar posi dhe dashuritë e tij. Të përmendim vetëm emrat që
herë-herë janë edhe inkarnime të ndryshme: Aurelia, Silvia, Adriena,
Pandora. Nervali në të shumtën jeton midis refleksioneve për të kaluarën
e mirazheve për të ardhmen. Kjo lidhet edhe me jetën e tij shumë
komplekse. Kishte periudha të gjata kur ishte me mendje të errësuar e i
hospitalizuar për këtë shkak. Edhe vetë mbiemri i Nervalit e shpreh këtë
gjendje (Nerval = Nervus)
Vepra letrare e Zherar de Nervalit, e cila, me gjithë këto elemente
konsiderohet si paraardhëse e vërtetë e krijimtarisë së modernistëve të
fundit të shekullit XIX e të fillimit të shekullit XX (të simbolistëve,
parnasistëve, e përfaqësuesve të doktrinës letrare arti për art, të

ekspresionistëve apo edhe surrealistëve) dhe është zbuluar si vlerë e

mirëfilltë vetëm në shekullin XX.

***
Në kontekstin e funksionit semantik të ëndrrës është tejet
kuptimplotë edhe një shembull shumë më i hershëm, i shkrimtarit të
dramave të „Epokës së artë“ në letërsinë spanjolle Kalderon de la Barka, i
cili në dramën e tij „Jeta është ëndërr“ 20 trajton temën e shpërndërrimit
të shumëfishtë, nga realiteti në ëndërr e nga ëndrra në realitet, duke e
fshirë gati fare kufirin midis këtyre dy kategorive edhe duke krijuar,
kështu, mbase një ëndërr reale apo një realitet të ëndërrt.

„Mbretit polak Basilit, i cili ishte astrolog, i lind djalë dhe yjet i
thonë se ai do të jetë mizor e do ta shkatërrojë mbretërinë. Ai

136
 prandaj e mbylli atë në kështjellë. Mbretin më pas e breu ndërgjegjja
dhe dyshon mos kanë gabuar yjet. Kështjellarët djalin e vënë në
gjumë me erën e një bari dhe e sjellin në oborrin e mbretit. Kur
zgjohet, i ati ia zbulon të vërtetën dhe djali zemërohet shumë. Sërish
e vënë në gjumë dhe e kthejnë në kështjellë. Kur sërish zgjohet,
rojtari i thotë se asgjë nga ajo s’ka qenë e vërtetë, por ai vetëm ka
ëndërruar“.

Analogjitë e temës së kësaj drame me Mitin mbi Edipin na duken

tejet interesante. Kemi një baba që sheh ëndërr apo merr këshillat e
yjeve, kemi një djalë që viktimizohet, madje shpërndërrohet si identitet
dhe endet herë në një hapësirë të mbyllur e herë në jashtësi. Tek
Kalderoni ëndrra është ai mjeti që vë në funksion veprimet e
personazheve ndërsa tek miti grek dhe veçanërisht tek Sofokliu kjo
bëhet, para së gjithash, nga incesti. Një risemantizim i çuditshëm ky i De
la Barkës që sublimohet në vargjet:

O na është dhënë dhuratë e vogël,

Se gjithë jeta është ëndërr, ëndërr
Janë edhe vetë ëndrrat.

Mungon vetëm akti i atvrasjes.

Në anën tjetër personazhi i Endimionit të Xhon Kitsit vrapoi pas
ëndrrës, por duke bërë përpjekje që të pajtonte dy botëra të ndryshme,
atë shpirtërore me atë trupore. Një ide kjo e përhershme e autorit të tij.
Konceptet themelore filozofiko – poetike të Kitsit, në tërësinë e
tyre, megjithatë nuk do t’i shohim tek epi „Endimioni“, as në një mënyrë
të plotë tek „Lamia“, sa tek të dy variantet e epit tjetër „Hiperioni“ dhe
„Rënia e Hiperionit“. „Lamia“ shquhet akoma më shumë për narracionin
përrallor, mirëpo edhe për figurën e shpeshtë të kontrastit dhe figurat

137
bipolare si Gruaja e bukur – Gjarpëri. Ajo edhe fillon me vargjet që na
kujtojnë klishetë e fillimit të përrallave:

„Dikur në kohëra të shkuara,

Pas zogjve duke rendur
Shkonte nimfa me Satirin...

Edhe në këtë rrëfim në vargje Kitsi i qëndroi besnik frymës

mitologjike. Në vepër ka shumë përshkrime të transformimeve të
personazheve, evokime nostalgjike të perëndive greke, shkrirje me
natyrën, fluturime në krahët e fantazisë. Afritë e përrallës „Lamia“ me
„Endimionin“ në aspektin e përmbajtjes, në përdorimin e figuracionit dhe
në mjetet tjera stilistike janë të dukshme, ndonëse „Lamia“ në shumë
aspekte i kishte kapërcyer disa dobësi që vëreheshin sheshit tek
„Endimioni“.

Hiperioni – apo ëndrra romantike

Në thelbin e filozofisë dhe të parimeve krijuese të romantikëve

evopianë të shekullit XIX qëndronte edhe ëndrra për ndryshimin e
botës dhe në këtë kontekst edhe ëndrra për ndryshimin e vetë njeriut,

ndonëse as vetë romantikët nuk e kishin krejtësisht të qartë se mund

apo duhej të ishte ajo botë e re e ai njeri i ri.
Romantikët pa dyshim ishin ëndërrimtarët më të mëdhenj në
historinë e letërsisë së përbotshme. Xhon Kitsi në vargjet e para të
„Hiperionit“ të tij pohonte:

Vetëm ëndërruesi i helmon ditët e tij

Duke duruar mjerimin...

138
 Ai po ashtu në këtë ep bënte distinksion të veçantë midis poetit
dhe ëndërrimtarit:

„Poeti dhe ëndërruesi dallojnë nga njëri tjetri

Janë të ndryshëm, tërësisht të kundërt
I pari përhap balsam nëpër Botë
I dyti e ngacmon atë.”

Në një rast i shfronësuari nga perënditë e reja, Saturni thekson:

A s’mund të krijoj unë?

Nuk mund t’i jap formë? Të krijoj ëndrra
Një botë tjetër, gjithësi tjetër,
Që këtë ta pushtoj e ta rrënoj në hiç?

Bazuar në konceptet e tij poetike Xhon Kits dallonte dy tipe

njerëzish:
a) Ëndërruesin ( që për të ishte një krijesë egoiste dhe e kotë);
b) Poetin (mësues, profet dhe prijës të njerëzimit);
Tipi i dytë i njeriut, të cilin e veçonte Kitsi, nuk ka të bëjë vetëm me
botëkuptimet e tij, por është edhe veçori e botëkuptimeve edhe të një
pjese të madhe të romantikëve që nga Gëte, Hajne, Ygo, Eminesku etj.
Por ajo që është shumë e rëndësishme, sidomos për ata romantikë që
kishin qëndrim pozitiv ndaj mitologjisë e përgjithësisht lashtësisë ishte
po ajo ëndrra për ndryshimin e botës: për rënien e botës së vjetër, të
plakur dhe për lindjen e një bote të re plot energji e vrull.

139
Tema e “fantomave vigane” tek Gëte e Hajne

Një pjesë e romantikëve ishin thellësisht të preokupuar me temën e

Perëndisë. Më parë kishim përmendur një thënie të poetit të njohur
modern meksikan Oktavio Paz se „Vdekja e Zotit është temë romantike“.
Të përkujtojmë „satanistët“– Bajronin, Kitsin, Shellin, por edhe
romantikët gjermanë, në radhë të parë ata të Qarkut të Jenës, të cilët
kishin shprehur gjykime të ndryshme rreth kësaj teme.
Një nga frymëzimet e pikëmbështetjet e para ata i kishin gjithsesi
nga „Parajsa e humbur“ e klasicistit Xhon Milton. Engjulli që bie,
Satanai, një perëndi e lashtë greke e mbërthyer në shkëmb siç është
Prometeu i Shellit, Saturni i Kitsit, e shumë të tjerë, janë pjesë e këtij
vargani tematik.
Po citojmë sërish vargjet e poetit Johan Wolfgang Gëte, i cili, në
fillim të shekullit XIX sikur klithte i mllefur, duke hedhur shkëndija
blasfemie:

Nuk njoh nën diell asgjë

Më të mjerë se ju, o perëndira!
Madhërinë tuaj
Mezi e ushqeni
Me copra kurbani
Dhe me frymë uratash:
Dhe do të vdisnit urie
Sikur foshnjat e lypsat
Të mos varnin mbi ju
Shpresat e tyre të marra…
(Gëte, Prometeu)

140
 Po të shikojmë me vëmendje vargjet e poemës “Prometeu” të
Bajronit do të ndeshim plot ngjashmëri. Sikur edhe titani i Gëtes që
rebelohet ndaj Qiellit po ashtu edhe ai i Bajronit shprehet plot mllef ndaj
“fuqive të pamëshirshme qiellore”:

O Titan! Fati yt
Ishte betejë e lirisë me vuajtjen,
E cila të torturon nëse nuk shkatërron...
Forcat e pamëshirshme qiellore
Tirania e shurdhër e Fatit
Dhe pushteti i Demonit të Urrejtjes
I cili për kënaqësitë e tij krijon,
Qeniet që t’i hedh pastaj në Hiç… 21

Në mënyrë të përafërt me preokupimet poetike të Kitsit, të cilat

shfaqen, para së gjithash tek „Hiperioni“, romantiku gjerman Hajnrih
Hajne! 1797 – 1856) trajton temën e atyre „fantomave vigane në qiellin e
mesnatës“, „zotërit e perënduar të Greqisë“ 22. Hajne është përgjithësisht i
drejtpërdrejtë dhe i qartë në alegoritë dhe aluzionet e tij poetike.
Kronioni, „mbreti i qiellit“ mban në dorë „rrufenë e shuar“, ngase:

„... Po edhe zotërit nuk sundojnë përjetë,

Të rinjtë i mprapsin të vjetrit.
Ashtu siç e mprapse dikur ti vetë Atin e thinjur.

Ai i quan edhe „Zotër të neveritur“, „hije të vdekura, somnabule,

mjergullisht të dobëta“. Duke i përballur perënditë me njerëzit Hajne nuk
hamendet, ai mban anën e njerëzve:

Sepse, sidoqoftë, o Zotër të vjetër

141
 Ndonëse ju njëherë, nër luftërat e njerëzve
Kini mbajtur gjithnjë anën e mundimtarëve,
Prap’ se – prapë njeriu është më shpirtmath sesa
ju...

Duke shquar, gjithsesi, përparësinë e njerëzve ndaj zotërve,

Hajnrih Hajne s’pajtohet as me “zotërit e rinj”:

Zotërit e rinj, sundonjësit, të trishtuarit,

Që gëzohen për mjerimin e të tjerëve në gëzofin prej
qingji të përuljes –
O, ahere mua më kap një mëri e errët,
Dhe do të desha t’i thyej tempujt e rinj,
Dhe të luftoj për juve, Zotër të vjetër...

„Zotërit e mundur“ (Hiperioni i Kitsit)

Ç’ishte e veçantë për Xhon Kitsin në trajtimin e temës për „zotërit e

mundur“ në epin e pakryer “Hiperion“. Përqendrimi i vëmendjes së tij
ishte kryesisht tek të mundurit. Me fitimtarët ai nuk merret shumë.
Sipas poetit, ata bien sepse:

…Një fuqi më e fortë nga bukuria e lindur prej nesh

Dhe e destinuar të na kapërcejë, derisa e kalojnë
Me madhështi atë Errësirë të vjetër: prandaj
Ne s’jemi më të ngadhënjyer – ne sundojmë
Me kaosin e paformë. Thuaj, a përleshet dheu
Me pyllin e lartë, të cilin vetë e ushqen.

142
 Duke e përmbyllur me vargjet:

„Mësojeni të vërtetën, le të jetë ky balsami juaj“!

(Saturni)

Ai konstatonte edhe se:

... Është ligj i amshuar

Që i pari sipas bukurisë të jetë i parë –
edhe me pushtet.

Kjo „rrëmujë fatkeqe“, sipas tij ndodh nga vullneti i Fatit, i cili në
sistemin e mitologjisë greke qëndronte mbi të gjitha perënditë si dhe të
gjitha perënditë i nënshtroheshin atij.

Fati kishte derdhur vajin e vdekjes

Mbi kokën e tij...

Por satisfaksioni i Saturnit, bashkë me të rënët tjerë, të cilët „në

vend se në fron ishin ulur mbi strallin e fortë”, ishte se:

Ne biem sipas ligjit të natyrës

E jo nga forca e rrufesë apo e Jupiterit.

Pohimet e ndryshme të kritikës së kohës rreth temës së rënies të

perëndive të vjetra tek epet e Xhon Kitsit se kjo, në të vërtetë ishte, një
alegori e evolucionit në poezi, kujtoj se janë vetëm një pjesë e të vërtetës
dhe reduktim i skajshëm i kuptimësisë e domethënies që rrezaton
krijimtaria e tij poetike. Një paraqitje e këtillë dhe në një sfond kaq të
gjerë e personazheve të mitologjisë greke siç janë Kreusi, Japetusi,

143
Tejtoni, Porfirioni, Azia, Eukladi, Forkusi, Oqeani, Thethisa, Themisa,
Hiperioni, nuk do të mund të reduktohej vetëm në përceptimin e
botëkuptimeve të poetit mbi poezinë dhe rolin e saj në botën e njeriut.
Autori sikur don të tregojë se tërë jeta është ngritje-rënie, një proces
dialektik (lëvizje e përhershme). Perënditë greke-personazhe të Kitsit,
janë krejtësisht njerëzorë, me vuajtjet, dhembjet, pikëllimet.
Saturni këlthet:

Kush pati fuqinë të më shkatërrojë kështu!?

Gati të gjithë pajtohen me fatin, e vetmja shpresë shihet tek

rezistenca e Hiperionit:

E prapë mos harroni se Hiperioni,

Vëllai ynë më i ndritur, ende s’është përbuzur,
Ja, Hiperioni! Drita e tij është këtu!

Gjithë natyra bashkëndjen me dhimbjen e të shfronësuarve. Epi

edhe fillonte me vargje të një ndjeshmërie të ngrysur:

Thellë në mjerimin e mugët të luginës...

Rrinte Saturni flokëthinjur...

Kitsi nuk arriti ta përfundonte epin mbi Hiperionin. Ai më pas nisi

të shkruajë një vepër tjetër poetike mbi këtë temë, mjaft të ndryshme për
nga pikënisja autoriale, për nga paraqitja e karaktereve dhe e ngjarjeve si
dhe për nga motivimi, por as atë nuk arriti ta përfundonte krejtësisht.
„Rënia e Hiperionit“ është më shumë një rrëfim kontemplativ mbi
botën e artit e të poezisë. Ai e fillon epin me vargjet:

144
 Vetëm poezia mund t’i thotë ëndrrat e saj...

Me një zjarr të papërmbajtur ai shpreh këtu mbushullimin dhe

entuziazmin me natyrën, njëkohësisht edhe me poezinë.
Një nga problemet e veçanta në këtë krijesë poetike del edhe koha.
Kitsi nuk i përmbahet përcaktimeve kohore kur merret me trajtiumin e
ngjarjeve dhe të personazheve të tij. Koha mitologjike, koha historike,
koha aktuale, ngatërrohen e shpesh edhe i ndërrojnë vendet. Në një vend
ai përmend „Nënën tonë Evë“. Ai, po kështu, dialogon me një hije, duke i
folur për ata:

Të cilët e ndjejnë agoninë e madhe të botës;

Sa mund të bindemi se ka vizionaritet e qartësi të plotë në vargjet e

mëposhtme:

Vajtoni vëllezër, vajtoni; sepse ja, qiejt e rebeluar

Sillen përqark, yjet shkojnë rrugës së tyre të vjetër,
S’ka vdekje në tërë gjithësinë,
As erë vdekjeje...

Nga që, sikur në epin e mëparshëm tek perënditë e shembura,

shpresa është ajo që vdes e fundit, sepse:

Hiperioni: AI FLAKROI TUTJE...

Duke qenë se epet e Kitsit janë të pakryera, gjithsesi, çdo gjykim

përfundimtar mbi idetë dhe mesazhet e tij esenciale do të ishte relativ e
jo i plotë.

145
 Në mënyrë të veçantë, në krijimet e tij të gjata Kitsi dëshmon për
një eklekticizëm, shpesh për qasje naive dhe joargumentim idesh,
situatash e mesazhesh. Pretencioziteti i tij, sidomos në shkrimin e epeve
të gjata është vetvetiu transparent. Tomas Sterns Eliot theksonte me të
drejtë se “Hiperioni” “përmban vargje madhështore, por nuk e di se a
është poemë madhështore”23. Në anën tjetër ai, po ashtu pohon se “Odet”
e tij, veçmas mbase “Odë Psikës”, mjaftojnë për reputacionin e Kitsit” 24.
Në të dy versionet e “Hiperionit” ndeshim edhe shumë motive të
tjera karakteristike. Duhet vënë në pah mbiçmimin që i bën Kitsi
ndjenjës dhe imagjinatës. “Tek “Rënia e Hiperionit” ai pohon:

Jam i sigurtë vetëm në shenjtërinë e ndjenjave

të zemrës dhe në të vërtetën e Imagjinatës.
Atë që Imagjinata e merr si Bukuri duhet
të jetë e vërtetë – pavarësisht a ekzistonte më parë
apo jo;

por më pas shton edhe se:

“Imagjinata mund të krijojë realitetin,

siç pati ëndërruar Adami për Evën para se të krijohej
ajo”25.

***
I kthehemi sërish treshes së romantikëve anglezë: Shellit, Kitsit e
Bajronit. Që të tretë jetët e tyre të shkurtëra ia nënshtruan ëndrrave mbi
Greqinë e lashtë, mbi mitologjinë e heronjtë mitikë grekë, duke e mitizuar
kështu, mbase pavetëdijshëm edhe vetë Greqinë e shekullit të tyre.
Bajroni u ndesh me realitetin grek dhe pësoi zhgënjime, Shelli
përmes vuajtjeve të personazhit të tij, Prometeut, deshi të krijojë një

146
arsyetim për nevojën e përmbysjes së botës së vjetër, duke i dhënë një
notë të theksuar politike ideve të tij letrare, ndërkaq Kitsi ishte poeti, i
cili, mbase, në mënyrë më plastike e më të ndjeshme e solli frymën e
mitit grek në botën e trazuar të romantizmit të shekullit XIX. Ai i
përjetësoi personazhet e mitit grek për të dëshmuar, mbase, se sa pak
ndryshime ka pësuar shpirti njerëzor nëpër shekuj.

Poezia lirike e Kitsit

Perënditë greke në krijimet poetike të Kitsit nuk hedhin rrufe

zjarri, nuk shembin bjeshkët e nuk tundin Oqeanet. Ata përgjithësisht
janë të përtokësuar e të përkulur në trajtën e vogëlsirës që quhet njeri.
Dhe Kitsi bën çmos që t’i ringrisë me anë të poezisë. Ai edhe pohonte se
“të gjithë njerëzit do të mund të ishin poetë”. Vështrimi i botës
mitologjike nga pozicioni i poeticitetit Kitsin e bën origjinal në mesin e të
gjithë krijuesve të kësaj ndjeshmërie. Idetë e tij të këtilla nga studiuesit e
tij janë quajtur “panpoetizëm”*, jo i panjohur për romantizmin, por më
vonë edhe për drejtimet moderniste letrare, në radhë të parë për
surrealizmin.
Në disa nga perlat e tij poetike siç janë poezitë: “Vjeshtës”, “Odë
bilibilit”, “Odë melankolisë”, “Odë Psikës”, e ndonjë tjetër, praninë e mitit
grek Kitsi e shpërfaq në një mënyrë paksa më të ndryshme, e cila dallon
nga prania tek veprat e tij epike apo epiko – lirike – përmes simboleve,
metaforave e alegorisë:
Ja disa nga vargjet karakteristike:

“Sikur të kisha hyrë në thellësitë e Léthas…

O ti Driadë krahëlehtë e maleve…
Do të doja një gllënjkë vere…
… me aromë Flore”

147
 (Odë Bilbilit)

“…Bukuri

Është e vërteta, e vërtetë – bukuria!

(Odë urnës greke)

“Si dikush që, në zall rri ulur dhe gjakon

koralin – delfin ta gjej në humbëtirë

(Homerit)

Preokupimet me natyrën e artit si dhe të letërsisë Xhon Kits i

shprehu veçanërisht në oden e tij “Odë urnës greke”. Pavdekësia,

amshimi, lumturia, rinia e përhershme, gjuha e zjarrtë, harmonia, janë

koncepte primare të kësaj poezie. Gjithashtu poeti i gjenë të gjitha këto

koncepte tek arti grek, tek natyra e tij specifike. Dhe konceptet

përmbyllëse të poezisë “Odë urnës greke” lidhen me bukurinë si të

vërtetën përfundimtare si dhe të vërtetën si bukuri e vetme.

“Ajo që është e bukur – është vetë e vërteta,

Dhe e vërteta është – e gjithë bukuria!”

Këtë Grekët e dinin – kjo është dituria.

Poezinë lirike të Xhon Kitsit e përshkon mendimi i thellë, marrja

me tema dhe ide, përgjithësisht metafizike e universale. Mirëpo,

shpeshherë është vështirë të shpalosen në mënyrë plotësisht të qartë

idetë dhe figuracioni i tij.

Tek odja e tij kushtuar Psikës, Kitsi ka vënë gjithë bagazhin e tij

figurativ. Gjithçka zhvillohet në natyrën e gjallë dhe të virgjër, ku

148
dëgjohet fëshfërima e ajrit mes degëve e gjetheve e gurgullima e

ngadalshme e ujit. Aty poeti gjeti Tempullin e Psikës krahëlehtë dhe

dëshiron t’i bëhet asaj martir.

Shkrirja dhe njësimi me natyrën i preokuponte të gjithë romantikët

pa dallim. Kjo dhënie e një pozicioni të veçantë forcës së Natyrës ishte një

botëkuptim përgjithësisht antiiluminist i romantikëve ngase iluminizmi

pretendonte që të jepte përgjigje definitive për rendin natyror, i cili sipas

tyre, krijohej nga studimi sistematik shkencor. Romantikët këtij koncepti

iu kundërvunë me Ëndrrën e tyre romantike. Kjo pikëpamje poetiko-

filozofike reflektohet edhe në planin e poetikës së romantikëve si dhe të

përdorimit të mjeteve stilistike në krijimet e tyre.

Pjesa më e madhe e romantikëve evropianë e pranonin se simbolet

janë korrelacione të një gjuhe emblematike të Natyrës. Dhe ajo që është

po kaq e rëndësishme në këtë kontekst, është vendi i mitit në

krijimtarinë letrare romantike. Ekzistojnë së paku dy shkallë të gjuhës

poetike të romantikëve: simboli dhe miti. Në qoftëse përsërisim një

konstatim të thënë më parë në këtë punim, do të shohim se nëse “nuk ka

mit pa narracion” atëherë gjejmë bashkëdyzimin simbol – mit pikërisht si

një narracion simbolik

Këtë kapitull mbi poezinë e Xhon Kitsit dhe praninë e mitit grek në

të fillimisht e kishim titulluar “Një histori romantike e shpirtit”. Jo

rastësisht është shkruar kështu e jo psh. “një histori e shpirtit

romantik”. Sikur edhe pjesa më e madhe e poetëve më të mirë romantikë,

Kitsi bën përpjekje të krijojë historinë e shpirtit njerëzor të sublimuar në

shkallën më të lartë në shpirtin kristalor të poetit “që i helmon ditët e tij

për njerëzimin”.

A s’ishte i këtillë gjithashtu ai pelikani i Alfred dë Mysesë që e

çante gjoksin për t’i ushqyer me gjakun e freskët zogjtë e tij, si

149
kompensim për ushqimin, apo edhe Nositi i Lasgush Poradecit, në

vjershën e tij “Vdekja e Nositit”.

Xhon Kitsi, si rrallë ndonjë poet tjetër romantik arriti t’u japë

shpirt në veprat e tij perëndive të Olimpit, t’i shndërrojë në njerëz që

fitojnë e humbin, që gëzohen dhe qajnë, që shpresojnë dhe që më në fund

pranojnë se nuk janë të amshueshëm dhe të pazëvendësueshëm.

150
Shënime

1 Xhon Kitsi: Poezi të zgjedhura, Tiranë, 2003, përktheu Napoleon Tasi.

2 John Pinsent: Grcka mitologija, Opatija, 1985.
3 Përbindësh nga gojëdhanat greke e romake që gëlltiste të gjithë fëmijët që
i dilnin përpara. E përfytyronin me trup gruaje dhe me bisht gjarpëri, ose
me këmbë gomari dhe me sy të tmerrshëm. Sipas mitologjisë greke, Lamia
kishte qenë mbretëreshë e Frigjisë (Azi e Vogël) dhe dallohej për një bukuri
të madhe. Atë e dashuroi Zeusi, por Hera, nga smira, i vrau të gjithë
fëmijët e saj. Për t’u hakmarrë Lamia u shndërrua në një përbindësh që filloi
të gllabëronte të gjithë fëmijët e vegjël. (Todi Dhama, 1988, f. 141.)
4 Hiperioni, titan, biri i Uranit dhe i Gjeas; u bashkua me të motrën, me të
cilin lindi Heliosin, Selenën dhe Eojën. (Todi Dhama, 1988, faqe 116.)
5 Në vitin 1591 një komedi në prozë me titull Endimioni dhe me temë të
ngjashme e kishte shkruar shkrimtari anglez Xhon Lili (John Lyly, 1554 –
1606).
6 Naim Frashëri: Vepra 1, Prishtinë, 1978, faqe 129.
7 Teknika për zhvillimin e të menduarit kritik, Tiranë, 2000.
8 Robin Dž. Kolingvud: Ideja istorije, Zagreb, 1986, faqe 22.
9 Novalis: Himne noći / Fragmenti, Zagreb, 1998.
10 Xhon Kits: Gjakimet e Bardit, Prishtinë, 1986, faqe 34.
11 A. S. Pushkini: Poezi, Prishtinë, 1983.
12 Cituar sipas Bernard Cazes: Povijest budućnosti, Zagreb, 1992, faqe 27.
13 Jeronim de Rada: Këngë të Milosaut (përshtatur në gjuhën e sotme nga
Andrea Varfi) , Prishtinë, 1976.
14 Erich Fromm: Gjuha e harruar, Tiranë 1990, faqe 6.
15 Ibid., faqe 7.
16 Klara Kodra: Poezia e De Radës, Prishtinë 1990, faqe 64.
17 Zerar de Nerval: Odabrana dela, Beograd 1965.
18 Mijo Škvorc: Vjera i nevjera (Problemi naših dana i misterij naših dana),
Rijeka, 198
151
19 Julia Kristeva: Crno sunce, Novi Sad, 1994, faqe 185.
20 Pedro Kalderon de la Barka: Život je san, Beograd 1977.
21 Cituar nga Marija Janjion: Romantizam, revolucija, marksizam, Beograd,
197…, faqe 291.
22 Hajnrih Hajne: Poezi, Prishtinë, 1981 (citatet e vargjeve janë marrë nga
poema e tij Deti i veriut, faqe 192 – 230).
23 T. S. Eliot: Ese të zgjedhura, Prishtinë, 1982, faqe 236.
24 Ibid., faqe 236.
25 Shih, parathënien e vëllimit Gjakimet e Bardit, Prishtinë 1986.
* Lidhet me konceptin e përhapur në shekullin XIX, i cili kishte të bënte
me faktin se “të gjithë njerëzit do të mund të ishin poetë…”

152
 Kapitulli IV

RIKTHIMI NË ZEMRËN E NATYRËS

(Viktor Ygo, “Satiri”)

Në poemën e gjatë të Viktor Ygosë, “Ndëshkimet” gjendet si një

perlë që shkëlqen edhe një krijim poetik me përmbajtje alegorike e
simbolike, poemthi “Satiri”. Viktor Ygo e mori një personazh të miteve
greke, siç ishte Satiri dhe e vuri në krijimin e tij në një kontekst alegorik
me përmasa filozofike e universale. Ekzistojnë së paku dy mundësi
shpjegimi e interpretimi të këtij krijimi poetik apo dy ide themelore, që
shpreh romantiku francez, të cilat do të mund t’i përgjithësonim në këtë
mënyrë:
a/ Roli i artit e i krijimtarisë shpirtërore përgjithësisht në
jetën e njeriut;
b) Njësimi i njeriut me natyrën, shpirtëzimi a gjallërimi i
natyrës;
Që të dy këto referenca mbi domethënien e “Satirit” nuk mund të
shmangin assesi qasjen apo pikëshikimin romantik të botës, të jetës e të
ekzistencës njerëzore, që rrezaton vepra poetike e Ygosë. Shpërthimet e
fuqishme emocionale në pjesën e dytë të poemthit e shquajnë edhe një
frymë tjetër të saj, kritikën rrënuese ndaj dhunës e obskurantizmit,
humanizmin e idealin për të ardhmen e ndritshme të popujve, që
përshkruhet me një drejtpërdrejtshmëri, e cila dallon nga pjesa e parë e

153
poemthit. Në të vërtetë ajo që ka tërhequr posaçërisht vëmendjen tonë
tek “Satiri” i Ygosë është kthimi i poetit tek mitologjia greke, domethënë
tabani i tij mitologjik.
Satiri është një nga Faunët1 në familjen e madhe të perëndive e të
qenieve të tjera të mbinatyrshme të antikitetit grek, i cili i mahniti të
gjithë, edhe banorët e tokës si edhe ata të Olimpit me meloditë e tij me
fyell derisa nuk e robëroi Herkuli dhe e dërgoi në Olimp përpara këmbëve
të Jupiterit:

Jetonte në Olimp rrëzë majës së Malit të Shenjtë,

Në mes pyjesh t’errëta, Satiri, fëmijë egërsish
malore.
Ishte gjahtar, gjurmues, që edhe zgjuar ëndërron.

Afërsisht në një mënyrë të njëjtë shprehej edhe Xhon Kitsi në

poemën e tij “Endimioni”:

“Vetëm ëndërruesi i helmon ditët e tij…”

Edhe Satiri i Ygosë nuk di as nuk mund të jetojë ndryshe. Kuptimi

i ekzistencës së tij lidhet vetëm me faktin nëse ai plotësisht i lirë fluturon
plot shend hapësirave të blerta, nëpër majat e brigjeve të thepisura e në
valët e shkumbëzuara të ujërave.
Atë “fëmijë malesh t’egra”, i cili kishte pesëmbëdhjetë shqisa dhe, i
cili, madje, e kishte parë lakuriq Psikën duke u larë në krua, nuk mund
ta durojnë dot perënditë hijerënda. Herkuli e zë dhe, duke e poshtëruar
shumë, e çon në majë të Olimpit, atje ku sundonte Jupiteri me hyjnitë
tjera. Jupiteri kërkon nga ai që, para se ta ndëshkojë për veprat e këqija
dhe trazimin e perëndive, t’i bjerë fyellit të tij dhe t’i kënaqë perënditë.
Figura deri atëherë krejtësisht njerëzore e Satirit, tashmë bëhet tejet e

154
ndrydhur e e mllefosur dhe këtë kërkesë të Kryezotit e ndjen si përbuzje
e nëpërkëmbje:

Nuk mund të këndoj, ngase

Nuk e kam fyellin tim”, thotë Satiri.
Nën këmbët e Herkulit, i gjori pësoi,
Sepse ai, kur hyn, nuk shikon ku shkel.
Të këndosh pa fyell – vërtet është shumë rëndë.“

Mungesa e fyellit përjetohet si heqje e ndonjë gjymtyre a si një

kastracion. Jupiteri sikur mëshirohet ndaj tij kur i thotë:

O Faun, ti e meriton të të mbërthej në

Ndonjë shkëmb, në lis a në shkumbë deti;
Por, ngase më bëre të qesh, të fal tash.
Sërish do të endesh fushave, shtigjeve malore
Atë gaz që është shpëtimi yt do të na e dhurosh edhe
pak
Dhe këngën tënde shtazore do të na e këndosh.

Në një formë më rudimentare e më të reduktuar në këtë pemth

vërejmë edhe aluzione lidhur me figurën mitologjike të Prometeut të
mbërthyer në pranga në një shkëmb të Skythisë. Perënditë në rastin e
Prometeut mllefosen ngase prapa shpinës së tyre po ringjallej e
ndërgjegjësohej raca njerëzore dhe kjo po bëhej me ndihmën e një
perëndie siç ishte Prometeu. Tek “Satiri” Olimpianët sikur i ka kapluar
mërzia, kotësia, një bezdi e amshueshme dhe kalojnë kohë të gjatë pa
vënë buzën në gaz. Arroganca e tyre, më në fund, sikur është shprehje e
kësaj stërkeqjeje të tyre. Atyre, pa dyshim, nuk iu mjafton vetëm nektari
e ambrozi për të jetuar shekujt. Një buzëqeshje, një melodi fyelli, një

155
qenie që të bën të çlirosh emocionet, siç ishte Satiri i llastuar, fëmijnor e
shpërndajnë këtë mjegullnajë të tyre bezdie.
Ndonëse pjesa e parë e Satirit është e përshkuar nga një narracion
i shlirshëm, pa sinusoida të rrëmbyeshme, pjesa e fundit e poezisë do të
ndryshojë tonet. Tashmë, mbi të gjitha, shquhet fryma e filozofisë
panteiste. Satiri merr vrullshëm përmasat e vetë natyrës, ndonëse
perëndive u duket si një përbindësh i tmerrshëm. Akuzat, revolta dhe
klithjet e tij tashmë i drejtohen jo vetëm Jupiterit, Herkulit e të tjerëve që
e privuan nga mundësia e kënaqësisë estetike, por gjithë gjinisë
njerëzore:

Ai këndonte për Njerëzit. Rrëfente veprën e errët…

Duket sikur na përsëriten krejtësisht identikë vargjet e „Prometeut

të çliruar“ për të ardhmen e njerëzimit, për shkëputjen e prangave që
atyre ua kishin vënë sunduesit e egër. Janë këto vargje plot blasfemi e
urrejtje ndaj atyre që dhunojnë popujt.

Dhe e keqja do të bjerë, humbëse,

Kur e vërteta e rilindur zgjedhën ta hedhë poshtë.
Për ju ajo botë është fshehtësi, zotër – ju heronj
Që fitoren kremtoni e asgjë s’kuptoni;
Nuk e dini se mbi ju qenie të tjera sillen
Të cilat nga prushi, valoma, reja, shiu, rrufeja
Duke soditur presin çastin e shembjes suaj të tmerrshme.

Ygo tash shket plotësisht nga vargjet alegorike në vërshime

emocionesh lirike, në dhënie të drejtpërdrejtë të mesazhit, një mesazhi
kumbues, të rebeluar e pompoz.
„Satiri“ përmbyllet me vargje të këtilla apeluese:

156
 Sunduesit janë luftëra, perënditë errësirë.
Le ta heqin nga froni dogmën jeta dhe liria
Të sundojë gjithkund shpirti, le të shkëlqejë gjihkund drita
Dashuria do të sjellë harmoninë, sepse gjithçka është
harmoni!
Vend për të gjithë...!

Idetë liridashëse, egalitariste, për vëllazërimin e popujve Ygo i

kishte shprehur edhe në krijimet tjera poetike të tij si dhe në romanet e
dramat. Një nga romanet e tij më të shquara „Të mjerët“ është quajtur
nga kritika „apoteozë e vërtetë e fatkëqinjve“. Si Ygo, po ashtu edhe Persi
Shelli, Xhon Kitsi e Bajroni në këtë kontekst, janë pasues të një filozofie
dhe një lëvizjeje politike në vendet e Evropës perëndimore të fundit të
shekullit XVIII, që u finalizua me Revolucionin Borgjez Francez të vitit
1789.
„Unë jam Pani“, këlthiste Satiri i Ygosë, „në gjunj para meje“!
Ai është vetë Natyra, natyra e gjallë që si një lum i madh vërshues
përfshinë gjithë hapësirën, është vetë Njeriu, Populli.

Flokët iu bënë pyje; liqene, lumenj, valë...

Në trupin e tij u ngjitën kaprojtë, drenushat, ujqërit,
Në duart e tij lulëzuan prillët,
Borërat e dimrit iu fshehën nën sqetulla;
Popujt që endeshin u ndalën mundimshëm
Midis pesë gishtërinjve u dyndën n’shuplakë; 2

Miti grek i shfrytëzuar më rrallë tek Viktor Ygoja se sa tek Kitsi e

Shelli, në poezinë „Satiri“ na vjen në një dritë të re, merr kuptim të ri,
domethënie tjetër. Nga një qenie që zbaviste të tjerët, Satiri i Ygosë u

157
rebelua ndaj perëndive të gjithpushtetshme, luftoi me armët që i kishte
dhënë natyra dhe arriti të flasë me zërin e polemit kundër tiranisë. Një
kapërcim i këtillë gjendjesh shpirtërore, tek Ygoja ishte shfaqur edhe
herë të tjera, ndërkaq e veçanta e „Satirit“ është narracioni alegorik e
risemantizimi i mitit grek. Dhe kjo i karakterizon pjesën dërmuese të
krijuesve romantikë, të cilët morën shembuj temash, motivesh a
personazhesh mitologjike greke, për të shprehur, në të vërtetë, idetë e
vizionet e tyre për botën në të cilën jetonin dhe për ardhmërinë siç e
projektonin. Dhe alegoria, një figurë stilistike aq shpesh e shfrytëzuar në
këtë formacion stilistik, siç kishte pohuar kritika e romantizmit, është
„kushërirë e afërt me mitin“.
Alegoria me mitin ishin pleksur gati gjithnjë edhe tek krijimet e
romantikëve të tjerë si tek „Prometeu i çliruar“ i Persi Shellit, „Hiperioni“
i Xhon Kitsit, misteret „Kaini“ dhe „Manfredi“ të Bajronit, poema „Deti i
Veriut“ e Hajnrih Hajnes etj.
E veçanta e „Satirit“ të Viktor Ygosë është edhe se në të gjejmë një
transformim tipik romantik të mitit grek, një estetizim të skajshëm të tij.

158
Shënime

1Në poezi përmenden shumë personazhe mitologjike greke si: Flora,

Aurora; Satirët: Stulkos, Bos, Hrizis, Antropos; Nimfat: Eho, Andriada,
Hloja, Najada, Zefiri, Psika, Rea, Vullkani, Graciet, Erebi, Polifemi...
2 Vargjet e cituara të Satirit janë marrë nga: Viktor Igo: Izabrani stihovi,
Beograd, 1985, (zgjedhur dhe përkthyer në serbokroatishte nga Nikola
Bertolino). Përkthimi i vargjeve në gjuhën shqipe është bërë nga autori i
këtij punimi.

159
 Pjesa e tretë

SHKRIMTARËT E KUFINJVE

160
 Kapitulli I

GJURMËT E FRIDRIH HËLDERLINIT

Shturm und Drang-u dhe Romantizmi

Romantizmi gjerman ishte zhvilluar në një kontekst tejet

karakteristik kulturor e social dhe në rrethana të ndryshme nga ato që
mbretëronin në vendet tjera evropiane. Kalimet nga Klasikja në
Romantizëm në letërsinë gjermane janë paksa më të ndryshme se sa tek
letërsitë tjera të kohës. Shpeshherë është shumë e vështirë të vihet një
kufi i prerë midis Lëvizjes letrare „Shturm und Drang“ (Stuhi e vrull) dhe
Romantizmit, nga që tek pjesa më e madhe e shkrimtarëve të të dy
drejtimeve hasim në intererferenca, në bashkëlidhje e në ndjeshmëri të
përafërta.
Ekziston, megjithatë, midis të shumtash, një pikë e veçantë
referimi, ku do të mund të mbështeteshim në përpjekjen për të bërë një
distinksion midis këtyre dy drejtimeve në letërsinë gjermane. Kjo është,
para së gjithash, dhënia e përparësisë elementit të arsyes tek shkrimtarët
e „Shturm und Drang-ut“ kundruall shquarjes së imagjinatës tek
shkrimtarët e romantizmit. Sigurisht që ka edhe shumë çështje të tjera,
të cilat përcaktojnë veçantitë e tyre, por ajo që ndryshe do të mund t’i

161
thoshim edhe „gjuhë e mendjes“ në njërën anë dhe „gjuhë e zemrës“, në
anën tjetër, janë determinantet kryesore dhe kahet e zhvillimit të tyre.
Ky nuk është rasti i parë, ku vështirësitë e përcaktimit të kufijve
midis formacioneve stilistike a komplekseve letrare nganjëherë janë gati
të pazgjidhshme. Po aq të padefinueshme ishin edhe kalimet tjera midis
formacioneve stilistike si: për shembull, nga Renesansa në Barokun si
dhe relacionet midis Racionalizmit, Sentimentalizmit (në Angli),
Neoklasicizmit, Iluminizmit në Francë e Itali etj.
Po të studiojmë në hollësi raportet e romantikëve anglezë – të
Bajronit, Shellit e Kitsit, por edhe të të ashtuquajturve „lejkistë“ 1 me
klasicistët anglezë Filip Sidni, Aleksandër Poup dhe sidomos me Xhon
Miltonin; apo romantikët francezë me pararomantikët si Andre Shenie;
poezinë e Aleksandër Manxonit e të Ugo Foskolos etj. do të ndesheshim
me dilemat e fillimit të këtij kapitulli rreth përcaktimit të kufirit midis
„Shturm und Drang-ut“ dhe Romantizmit gjerman. Në të vërtetë po të
përpiqeshim të bënim një katalog temash, motivesh, idesh e prirjesh
stilistike do të gjenim në fund të fundit, më shumë afri se sa dallime.
Problemi qëndron pikërisht tek gjeneza dhe burimet jounike, pastaj tek
dysitë, mospërcaktimet apo edhe mbipërcaktimet, lidhur me tërë
letërsinë evropiane të shekujve XVIII dhe XIX.
Është shkruar shumë për Gëten (1749 – 1832), për veprën e tij, pa
dyshim, komplekse si dhe për qëndrimin e tij konkret ndaj Romantizmit
dhe ndaj krijuesve romantikë. Averzioni i Gëtes ndaj ndjeshmërisë
romantike ka qenë i dukshëm në periudhën e vonë të krijimtarisë së tij.
Mirëpo vepra e Gëtes përgjithësisht duhet përcaktuar midis dy
orientimeve herë – herë tejet të kristalizuara: tërë filozofia e tij krijuese
sikur qëndron midis VERTERIZMIT në njërën anë dhe FAUSTIZMIT në
anën tjetër. Pohimet e tij se „poezia romantike është poezi spitalesh“ dhe
se romantikët „personifikojnë parimin e sëmundjes“ përgjithësisht bien
ndesh me atë që e cilësuam si „verterizëm“ të tij dhe që ka të bëjë me një

162
fazë të rëndësishme të krijimtarisë së tij letrare. Duke pasur parasysh
këto fakte do t’ishte i drejtë, gjithsesi, përcaktimi i Johan Wolfgang
Gëtes si një shkrimtar tranzicional, vepra e të cilit luhatet midis
Romantizmit dhe „Shturm und Drangut“.
Nuk do të ndalemi në mënyrë të veçantë tek tiparet po të këtilla që
i hasim tek vepra e Fridrih Shilerit (1759 – 1805), për tiparet prometeiste
dhe sataniste, kryengritëse tek personazhet e tij Karl e Franc Mor etj. dhe
për qëndrimet e tij ndaj kulturës dhe letërsisë antike greke sepse
shpeshherë natyrshëm janë bërë objekt i analizës sonë, në veçanti sa i
përket dy elementeve themelore për botëkuptimet e tyre si dhe për
filozofinë e tyre krijuese. Ato janë:
1. Qëndrimi ndaj Natyrës;
2. Qëndrimi ndaj mitologjisë greke;
Në një studim të hershëm mbi romantizmin gjerman Oskar Walzel2
vë në spikamë afritë dhe dallimet themelore midis romantizmit gjerman
dhe Shturm und Drang-ut:

 Romantikët e hershëm gjermanë (pjesëtarët e Qarkut

të Jenës) janë shumë të afërt me Lëvizjen „Shturm und Drang“;

 „Gjakimi për të amshueshmen, pafundësinë apo

pambarimin është kërkesë e mendjes (racios); „shturm-er“ dhe „drang-er“
për Oskar Walzel-in është gjithmonë i ri e i fuqishëm; romantiku,
përkundrazi, kërkon të interpretojë; duhet gjithnjë të zbulojë diçka,

ndonjë fshehtësi“. Madje ky studiues në analizat e tij për romantizmin

gjerman rrënjët e filozofisë së natyrës që lidhen me romantizmin i gjen jo
vetëm tek filozofi Fridrih Shelingu, por niset që nga Platoni e më pas
Plotini, duke vazhduar me Jakob Bëmen, Xhordano Brunon,
Shaftesberin e Herderin. Mirëpo personalitet qendror e konsideron
megjithatë Fridrih Shelingun dhe filozofinë e tij. „Shelingu natyrën dhe
njerëzimin i sheh si një organizëm të madh e unik“ 3 , pohonte Oskar
Walzel.

163
 Më poshtë do të bëjmë fjalë veçanërisht për veprat e dy krijuesve të
mrekullueshëm gjermanë – Fridrih Hëlderlin (1770 – 1843) dhe Hajnrih
fon Klaist (1777 – 1811), në radhë të parë, duke u përqendruar në
raportet e tyre me botën e lashtë greke e veçanërisht me mitologjinë
greke.
Edhe Hëlderlini edhe Klaisti do të mund të rdhiteshin në në grupin
e shkrimtarëve, të cilët është vështirë të pozicionohen brenda kontekstit
të vetëm një formacioni stilistik. Që të dytë qëndrojnë në vetë kufijtë e
disa drejtimeve e formacioneve të tilla, duke bartur tipare të shumta të
tyre: Hëlderlini qëndron midis klasikes e romantizmit, ndërkaq Klaisti, së
paku, midis romantizmit e realizmit.
Ata po ashtu kanë edhe një sërë veçantish të tjera: Hëlderlini e
shfrytëzoi mitin grek, personazhet, temat e figuracionin e tij mbi të gjitha
në poezitë e tij, ndonëse edhe veprat e tij në prozë si dhe ato diskursive
bartin elemente të këtilla, ndërkaq Klaisti shfrytëzoi temat e mitologjisë
greke në krijimtarinë e tij dramatike.

Fridrih Hëlderlini

Fridrih Hëlderlini është një nga lirikët dhe mendimtarët më të

mëdhenj gjermanë të të gjitha kohëve, „poetë i poetëve“, siç e kishte
quajtur filozofi Martin Hajdeger dhe „më fisniku mes më të dlirëve të
breznisë së shenjtë“, siç e quante Stefan Cvajg 4 . Jeta e tij ishte e
stërmbushur me vuajtje, zhgënjime, sëmundje dhe tragjedi. Një kohë të
gjatë një fat të keq sikurse Hëlderlini, e pati edhe poezia e tij, madje e
gjithë vepra tij letrare. Ajo gati mbeti e harruar, nuk u kuptua sa duhet,
pati madje edhe keqkuptime të llojllojshme rreth saj.
Babai i Hëlderlinit vdiq kur ky i kishte dy vjet, ndërkaq e ëma iu
martua. Ai studioi teologjinë në Tybingen. Gjatë studimeve u njoh me

164
Hegelin dhe shprehu një admirim të veçantë ndaj Revolucionit Borgjez
Francez të 1789 – ës.
Emri i Susette Gontard i shkaktoi po ashtu zhgënjime të
njëpasnjëshme. Dashurinë e tij ndaj saj, më tepër platonike, eternale, se
sa tokësore e të prekshme Hëlderlini e transformoi në poezi, duke e
quajtur atë „Diotima“ (këtë emër Hëlderlini e kishte marrë nga „Gostia“ e
Platonit):

Jetë e bukur! Gjëllon si lule e brishtë në dimër,

lulëzon e mbyllur, e vetme, sepse bota është bërë tjetër.
(Diotimës)

Pas takimit të parë me Diotimën, në një letër të tij Hëlderlini

shkruante me një frymë entuziazmi e mbushullimi: „Jam i lumtur ende, si
në in e parë. Është miqësia e përjetshme, e gëzuar dhe e shenjtë, me një
krijesë të vetmuar në këtë shekull të mjerë, të pashpirt e pa rregull. Tani,
ndjenja ime për të bukurën është e garantuar nga rreziku i shkatërrimit.
Orientohet përherë tek ajo kokë madone. Mendja ime shkon në shkollë të
saj dhe shpirti im, i papajtueshëm, bie në qetësi, gëzon çdo ditë në paqe të
përkorë“.5
Mënyra se si e kishte përjetuar dhe e përshkruante ai gruan
Sussete Gontard nuk ishte e zakonshme. Ajo për poetin ishte „një greke e
lashtë“, sublimim i qenies më të kulluar dhe më të pastër shpirtërore.
Shprehej në këtë mënyrë në vargjet e tij:

Diotimë! Jetë hyjnore,

motër, e afërmja ime e shenjtë!
Para se dorën, të të zgjat,
që larg të dalloj.

165
 Siç kishte pohuar Ernst Kasirer në „Gjuha dhe Miti“ (1946)
„Hëlderlini dhe poeti anglez Xhon Kits, si dy poetë të mëdhenj e
shfrytëzuan mitin grek dhe që të dytë e mishëruan atë me gjendjen e
tyre shpirtërore, me pasionin e tyre për përsosmërinë dhe natyrësinë dhe
drejtpërdrejtshmërinë e botës së lashtë greke“.
Ndonëse poezia e Fridrih Hëlderlinit sot pa hamendje vlerësohet si
krejtësisht unike në gjithë poezinë evropiane nuk mund të injorohen as
veprat tjera të tij, letrare a diskursive si introduktat e tragjedive greke të
cilat, i përktheu vetë, romani „Hiperioni ose eremiti në Greqi“ dhe
tragjedia „Vdekja e Empedokleut“. Biografët e tij shprehin dilema e
paqartësi sidomos për krijimet e tij të shkruara në një periudhë të gjatë
të jetës së tij, nga viti 1806 deri më 1843. Tridhjetë e gjashtë vjet
Hëlderlini qëndroi i mbyllur në një shtëpi a kullë druri në Tybingen, i
sëmurë nga skizofrenia. Më parë, saktësisht më 1802, ai kishte bërë një
udhëtim të gjatë më këmbë nga qyteti francez Bordo deri në Shtutgart, i
cili udhëtim deri në ditët e sotme ka mbetur enigmatik e misterioz. Ka
mendime se kjo periudhë e jetës së Hëlderlinit, që është cilësuar
përgjithësisht si periudhë e çmendurisë së tij, është, në të vërtetë, një
mashtrim i madh. Është pohuar se ai „e simulonte çmendurinë“.
Gjithashtu ka pasur mendime që numri i madh i himneve dhe i elegjive
që ai kishte shkruar brenda këtyre tridhjetë e gjashtë viteve, paraqet,
njëmend, shifra të fshehta revolucionare. Vënia në lidhje të drejtpërdrejtë
të Hëlderlinit me Karl Marksin, e dokumentuar nga studiues e historianë
të ndryshëm, e mbështet këtë fakt. Si duket vizita që i kishte bërë Marksi
atij më 1844 ndikoi në mënyrë të veçantë në gjendjen shpirtërore, gati të
rrënuar të tij dhe Marksi pastaj e kishte shkruar veprën e njohur
„Shkrimet ekonomike e filozofike“ 6
Për më tepër se një shekull vepra e Hëlderlinit nuk u botua e plotë
dhe mendimet për të ishin të llojllojshme e kundërthënëse. Ajo arriti të

166
botohet, si e tillë vetëm më 1943 në katër vëllime, në përkujdesjen e
Rajhut të Tretë.
Po të shikojmë me kujdes faktet nga kjo biografi shohim një rreth
të gjerë e të llojllojshëm të lidhjeve të Hëlderlinit me krijuesit e
mendimtarët tjerë, duke filluar me filozofët antikë Empedokle, Platoni,
duke vazhduar me Plotinin, pastaj Jakob Bëmen, Xhordano Brunon,
Shaftesberin, Herderin dhe sidomos me Shelingun, Hegelin, Kantin e më
në fund edhe me Marksin. Shumë më e gjerë është lidhja e tij me
krijuesit letrarë të kohëve të ndryshme dhe veprat e tyre: nisur nga
Pindari grek, duke u ndalë veçanërisht tek klasicistët e Shturm-erët si
Klopshtok, Gëte, Shiler, duke mos e harruar assesi romantizmin dhe
autorët e tij. Midis gjithë kësaj radhe emrash të mëdhenj Hëlderlini
qëndron origjinal e i veçantë, një botë enigmatike e mahnitëse, një forcë
krijuese magjepsëse dhe e pashterrshme.
Shenjat a gjurmët që u la ai brezave të mëpastajmë para së
gjithash në formën e poezisë konsiderohen edhe sot vërtet shifra tejet
provokuese, enigmatike, të thella e të pakapërcyeshme nga krijuesit tjerë
letrarë. Është gjithsesi i rëndësishëm konstatimi i Stefan Cvajgut tek libri
i tij „Në luftë me djallin“, i cili prek midis tjerash, thelbin, para së
gjithash romantik e universal të poezisë së tij:

„Hëlderlini nuk mësoi asnjëherë ta shohë botën: kjo është

madhështia e njëherazi dobësia e tij; ai vetëm poetizoi. Nuk u bë asnjëherë
njeri i ditur, mbeti përherë ëndërrimtar. Por, pamundësia për ta mësuar
realitetin i dha magjinë më të lartë: ta kuptojë me intuitë, në forma përherë
e më të pastërta, ta ëndërrojë përjetësisht të zbritur poshtë nga sferat e
larta, në vend që ta prekë nga duar të vrazhdta , apo ta cekë kalimthi, me
shpirt profeti“ (Cvajg, 63)

167
 Megjithatë, kërkimi i domosdoshëm i vendit të Fridrih Hëlderlinit
në kuadrin e dy drejtimeve themelore të fundit të shekullit XVIII e të
fillimit të shekullit XIX në letërsinë gjermane – „Shturm und Drang“ dhe
Romantizmit – na kthen sërish tek konstatimet e fillimit: do të ishte e
paimagjinueshme ta rdhisim Hëlderlinin si përfaqësues të vetëm një
orientimi a ndjeshmërie letrare. Më poshtë po shënojmë vetëm disa nga
tiparet që shprehin tërë këtë kompleksitet dhe të cilat, paralelisht
ndeshen në krijimtarinë e tij:
Tipare klasiciste

 Hëlderlini ka përdorur mjaft shpesh format klasike të

strofave e të vargjeve;
 E ka perfeksionuar gjuhën gjermane sikur edhe poeti
klasicist Klopshtoku;
Tipare romantike
 Trajtimi i motivit të dashurisë;
 Sensi mistik ndaj natyrës me elemente të panteizmit;
 Imazhet kristiane
 Motivet kosmologjike
 Gjakimi për të amshueshmen, për pambarimin, për
pafundësinë e të pakapshmen;
Ky element i fundit do të duhej vendosur pa hezitim tek të dy
kolonat ngase një shtytje apo kërkesë e tillë i takon racios, domethënë
epokës së klasicizmit ndonëse u eksplorua shumë edhe nga shkrimtarët
e romantizmit. Natyrisht këto tipare mund të vërehen në tërë poezinë e
Hëlderlinit, ndonëse ajo poezi shpeshherë është e mbyllur e figurative sa
që është tejet e vështirë të zbulohet domethënia e plotë, mirëpo mund të
pikasen edhe tek shkrimet tjera letrare e diskursive.

168
Lirika e Hëlderlinit dhe miti grek

Është paksa paradoksale po ta vështrosh Hëlderlinin vetëm në

kontekstin e shfrytëzimit a të receptimit të temave të mitologjisë greke në
veprën e tij. Për ç’arsye? Do të ishte thjeshtësim i skajshëm fakti po të
thuhet se ai „shfrytëzon tema të tilla!“. Një kërkim i tyre do të ishte,
thënë figurativisht, një rrugëtim plot të papritura nëpër një pyll të errët.
Çfarë prek s’është ajo që kërkon.
Hëlderlini do të pohonte:

Është afër
Dhe vështirë i kuptueshëm Zoti.

Temat e mitit, motivet, syzhetë, personazhet ky poet i shtrinë në

një fushë të gjerë, ku gjithçka interferon përbrenda një sfondi origjinal e
të papërsëritshëm. Si rrallë ndonjë shkrimtar tjetër ai i kthehet
shpirtërisht lashtësisë greke dhe njëkohësisht e kërkon me ngulm
shpirtin e saj:

Thuaj ku është Athina? Mbase është përmbysur

ky qytet, më i dashur, nën urnat e mjeshtërve,
në brigjet hyjnore, është bërë hi tërësisht, o perëndi
dhembjeje.7

Këto vargje janë shkëputur nga njëri ndër krijimet më të

rëndësishme poetike të Hëlderlinit, nga elegjia „Arqipelagu“. Arqipelagu
nuk është assesi Greqia e kohës së poetit, por ajo e heronjve të lashtë
grekë, e viseve të mirënjohura si Jonia, Heroneja, Athina, e tempujve të
Akropolit e të Dodonës.

169
 Poeti fluturon si një zog i pikëlluar në qiellin e lashtësisë greke, të
heronjve të saj mitologjikë e legjendarë. Edhe pjesa më e madhe e
romantikëve evropianë e kishin kërkuar Greqinë e ëndrrave të tyre, të
vizioneve e të pamjeve të tyre shpirtërore, më parë se Greqinë aktuale.
Kjo ndodhte edhe me romantikët anglezë Shellin, Kitsin e Bajronin. Në
gjithë këtë fluturim ëndërrimtar poetit i del në ndihmë hyjnesha
Mnemosinë – nëna e muzave, që në të vërtetë e personifikon kujtesën apo
mbamendjen.
Stefan Cvajgu këtë fluturim të tshëm në thellësitë e lashtësisë
greke do ta shprehte kështu: “atë Greqi që sheh Hëlderlini në zjarrmi,
përmes botës së zymtë të tij, nuk është Greqia e lashtë, e vogël, siujdhesë
e shpirtit, por është kërthizë e botës, origjina dhe qendra e gjithçkaje që
ndodh”. 8
“Prej andej vjen zoti dhe na bën me shenjë të shohim pas”, shkruan
poeti.
Hëlderlini perënditë greke i identifikon me vetë Natyrën, me forcat
e saj të gjalla e të dukshme dhe këtu ai fut shumëçka: qiellin, dritën,
erën, detin, gjysmëperënditë dhe heronjtë. Përgjithësisht, sipas poetit,
ekzistojnë tri shkallë me shenja të qarta dalluese, të cilat e përcaktojnë
botën fizike dhe shpirtërore, madje universalitetin si dhe gjithë
ekzistencën njerëzore:

GJITHËSIA
HYJNITË
NJERËZIT

Në shkallën më të lartë ai vë trupat qiellorë dhe botën që na

rrethon me Tokën, Diellin (shpesh e quan Heliosi), Eterin (Dritën) etj. Tek
poezia „Udhëtari“ ai i lidh të tri elementet: Eterin – Tokën – Dritën me dy
simbole, të cilat janë të amshueshme, metafizike: Dashurinë dhe

170
Pushtetin. Të gjitha vargjet e poezisë „Udhëtari“ janë një lament i
dhembshëm mbi vetminë, përhumbjen, trishtimin.

Do të vij si më parë dhe emrat e vjetër që i desha

do t’i thërras,
Të pyes zemrën a rrah akoma si më parë
Por do të heshtin ata. Kështu lidh dhe shquan
shumëçka koha. Unë do të jem i vdekur për ta,
ata për mua. Dhe kështu, tash jam i vetëm.
Por je ti, atje lart, mbi të gjitha retë,
Eteri madhështor, ti i Tokës time Baba,
dhe ti o Tokë e ti o dritë, o Trini ku është
Pushteti dhe ku është Dashuria, hyjni,
të bashkuara amshueshëm!
(Udhëtari)

Ulja në prehrin e perëndive greke, depërtimi në imazhet fluide dhe

nebuloze të visoreve të lashta e të hirta greke, sikur zhvendosë
Hëlderlinin, shpirtërisht të thyer nga realiteti i zymtë dhe nga një botë e
huaj që e rrethonte. Ai është shumë i pikëlluar, dhe pikëllimi i tij
thellësisht njerëzor shndërrohet dalëngadalë në një pikëllim metafizik.
Kjo dhembje sikur nuk është vetëm e tij, sikur nuk i takon vetëm shpirtit
të tij, por gjithë botës që e rrethon dhe të tyre tri shkallëve të ekzistencës
që u shënuan më lart: gjithësisë, hyjnive dhe njerëzve. Poeti e bartë këtë
pikëllim si një pluhur yjesh gjithkund. Me një dozë cinizmi në vjershën
“Vajtimet e Menonit për Diotimën”, Hëlderlini pohon se do të dëshironte
madje të festonte, por për çfarë?

Të festoj desha; por për çfarë ? Me të tjerët të këndoj,

megjithatë në këtë vetmi gjithçka hyjnore më mungon.

171
 Kjo është, kjo është mangësia ime, e di, prandaj
mallkimi
m’i gjymton kyçet, më kthen në fillimin tim
të qëndroj përherë i pandjeshëm, memec, si fëmijë
vetëm loti herë – herë i ftohtë, fshehtësisht rrëshqet
qepallave
më pikëllojnë bimët e fushave dhe kënga e zogjve,
në gëzime edhe ata janë kasnecë të qiellit.
(Vajtimet e Menonit për Diotimën)

Diotima është, në të vërtetë, dashuria e madhe e Hëlderlinit

Susette Gontard dhe Menoni (Pritja) ai vetë.
Rrethi i dytë është po aq i rëndësishëm në sistemin poetik të
Hëlderlinit. Bota karakteristike e hyjnive greke përfshinë gjithë poezinë e
tij në një mënyrë specifike. Do të mund të thoshim se ai ngre dhe vë në
raport me njëra tjetrën edhe dy shtylla specifike:
1. Perënditë e Olimpit dhe
2. Jezu Krishtin
Edhe një poet tjetër romantik, Persi Shelli, gati krejtësisht e kishte
identifikuar një perëndi greke (Prometeun) me Jezu Krishtin.
Lidhjet e shumanshme midis perëndive greke dhe dashuria e
pafundme e poetit ndaj tyre shihen në mënyrë të veçantë në vjershën e
Hëlderlinit „Zotrat“:

Kush nuk di për ju o perëndi të mira, ai

i varfër është, në parzmë përçarja i bulon,
dhe bota është për të memece si vetë nata,
s’ka gëzim askurrë, as këngë.

172
 Aq e thellë është lidhja emocionale e poetit me botën hyjnore greke
sa ka çaste kur ai shprehet se atë e do më shumë se atdheun e tij dhe
shtron pyetjen:

Ç’është ajo
që për brigjet e vjetra të bekuara
më lidh dhe i dua më shumë
se atdheun tim.
Ngase unë atje jam si i shitur
në robërinë qiellore,
atje ku ecte Apolloni
në pamje mbretërore…

(I vetmi)

Simboli i Perëndisë

Me tërë kompleksitetin e saj, thellësinë e pashpjegueshme

plotësisht, misteriozitetin dhe ndjenjën e universalitetit dhe të
metafizikes, që e përshkojnë fund e krye, lirika e Hëlderlinit duhet
interpretuar duke iu qasur nga anë të ndryshme. Nuk do të mjaftonte, pa
dyshim, vështrimi i domethënies a i kuptimësisë së saj vetëm nga aspekti
i relacioneve me trashëgiminë letrare e mitologjike greke. Duhet pasur
para sysh edhe aspektin filozofik, nga i cili pozicion e kishin studiuar

veprën e tij Hajdegeri dhe Theodor W. Adorno. Ajo që u tha më heret në

këtë punim mbi këtë relacion është vetëm një pikë në hartën – labirint të
poezisë së tij.
Prova për të parë tërë këtë konglomerat çështjesh nga aspekti i
figurave dominante në poezinë e tij do të ishte një aventurë e re, gjithsesi
interesante e kuptimplote.

173
 Ndër figurat më të shpeshta në poezinë e Hëlderlinit pa dyshim
është Zoti, që përmendet në variacione e forma të ndryshme si: „Zoti i
rinisë“ (Zoti i rinisë akoma sundon/ Mbi ty dhe mbi mua); „Qenie hyjnore“
(O qenie e shenjtë! Të kam bezdisur / Shpesh në Paqen tënde të zjarrtë
hyjnore...); „Perëndi miqësore“ (O të gjithë ju Perëndi / Besnike miqësore /
Ta dini vetëm / Si ju përqafonte shpirti im/, ose vargjet e emërtimet tjera
si: „Jam rritur në prehrin e perëndive“;“ Një herë, në një kohë, perënditë
ecnin midis njerëzve...“, „Dashuri hyjnore“; „Perëndi të vdekjes“; „Perëndi
të privuara“; „Qiellorët“; „Ai gjithëkrijuesi“; „Ai gjithëbashkuesi“, etj.
Kur e vështrojmë këtë anë të poezisë së Hëlderinit, nuk mund ta
interpretojmë duke e veçuar nga koha kur është krijuar dhe nga areali
kulturor e social të cilit i ka takuar. Cilësimi i Hëlderlinit nga Martin
Hajdegeri si „poet i poetëve“, mbase edhe në mënyrë të pavetëdijshme e
vë këtë krijues në radhën e të ashtuquajturve poetë orfeikë ose atyre
poetëve që në krijimet e tyre i dhanë personalitetit të Poetit cilësi e
atribute të Profetit, lajmëtarit a kasnecit të të ardhmes së shoqërisë.
Mbase miti i lashtë mbi Orfeun gjen truallin më të përshtatshëm në idetë
dhe filozofinë e poetëve të Romantizmit. Kitsi, Ygoja, Pushkini, Nervali
Hajne, me poezi të shumta, ku trajtojnë figurën e poetit, e dëshmojnë
këtë fakt në mënyrë kuptimplotë.
Hëlderlini ishte i obsesionuar, në radhë të parë, me temën e Zotit.
Dhe kjo temë në poezinë e tij na paraqitet në variante të ndryshme, herë-
herë të çuditshme, me cilësime, emërtime e konotacione të shumta.
Është vështirë të gjendet në këtë kontekst, një emërues i përbashkët, një,
ta quajmë, përkatësi ndjeshmërie, një vizion gjithnjë i qartë a një ide
konkrete.
Dilema të këtilla shprehte jo vetëm filozofi Martin Hajdeger, por
edhe Theodor Adorno, Roman Jakobsoni, Pjer Berto etj. Sipas
Jakobsonit, Hëlderlini krijonte në epokën e „perëndive të ikura“, në
epokën e rrënimit të të shenjtës, që poeti e quante ndryshe „sundim i

174
natës botërore“. Ai e ndjente mirëfilli rrezikun nga kjo shthurje e qenies
njerëzore, nga shprishja e konstelacionit të natyrës dhe të raportit të saj
me shpirtin njerëzor. Në një gjendje të këtillë, të shërbehemi, me një
koncept nga shkencat medicinale, zgjohen forcat e sistemit imunologjik.
Poeti shpërthen me forcën e verbit dhe bashkon frymën hyjnore, natyrën
e shenjtë me shpirtin kristalor të njeriut, për të rigjetur shtegun e daljes.
Ai beson!

Perëndia e rinisë akoma sundon

Mbi ty dhe mbi mua.
(Perëndia e rinisë)

Ose tek poezia „Parkave“, ku ai solemnisht shprehet si fitimtar:

... Një herë jetova

Si perënditë dhe s’dua gjë tjetër.

Herë i quan në shumës „Perënditë“, herë „Qiellorët“, por në rastet

më të shpeshta ato ishin për të „Perëndi miqësore“.

Kur fëmijë isha

Shpesh ndonjë perëndi më shpëtonte
Nga britmat dhe kamxhikosja e njerëzve...
(Kur fëmijë isha)

Kjo shfaqje solemne plot mbushullim e entuziazëm nuk zgjat

shumë. Një kthesë a kontrapunkt pikëllimi shfaqet që në vjershën
„Lotët“:

… Tash heronjtë janë të vdekur të gjithë,

175
 Ujëdhesa dashurie,
Gati të shformësuara. E tillë është gati gjithkund
dashuria
E çmendur dhe e mashtruar...
Ju lotë të flashkët, megjithatë dritën e syrit
Mos ma shpërtheni deri në fund; së paku kujtesën,
të vdes fisnikërisht...

Kjo ndodhë ngase ai „e kupton që“:

Por, miku im, ne arritëm vonë. Në të vërtetë jetojnë

Perënditë,
Por lart, mbi kokat tona, në një botë tjetër.
(Bukë dhe verë)

Largohet poeti nga perënditë apo ato nga poeti!? Mund të thuhet se
kjo është tejet e vështirë për t’u konstatuar. Gjithsesi tërë ky bagazh
emërtimesh, gati gjithnjë në shumës, i perëndive shpreh midis tjerash,
edhe një frymë të përgjithshme panteiste dhe atë të pandeterminizmit në
poezinë dhe në poetikën e Fridrih Hëlderlinit. Ky konstatim nuk i zgjidhë
në masë të duhur problemet dhe dilemat rreth përcaktimit të tij në
kuadër të ndonjë epoke a formacioni letrar (psh. të klasikës apo të
romantizmit). Kjo gjithsesi del edhe irelevante përballë kompleksitetit
edhe thellësisë së tejkohshme të poezisë së tij.
Ndër krijimet poetike të Hëlderlinit, ku poetizohet në mënyrë të
veçantë miti dhe personazhet e tij, duhet dalluar poezitë „I vetmi“ dhe
„Patmos“. Në këto poezi spikatet, midis tjerash, raporti i subjektit lirik
me personazhet e mitologjisë greke. Poeti u thotë atyre perëndive se
gjithnjë kishte kënduar për to, se ndjente dhembje pse nuk mund të
ngritej shpirtërisht në nivelin e tyre, sepse:

176
 Poetët duhet të jenë tokësorë,
Madje edhe ata të përshpirtshmit.

Edhe Xhon Kitsi sikur e kishte ndjerë se nuk bënte pjesë në racën
e njerëzve krejtësisht të zakonshëm, se ishte „i thirrur“ për të udhëhequr
misione. Kjo vetëdije, karakteristike për shumë poetë të romantizmit, i
shtynte ata ta shquajnë individualizmin e tyre që hera-herës kalonte
madje në egoizëm (e quanin veten „zë i popujve“).
Në qoftë se e vështrojmë këtë tipar të romantizmit në kontekstin e
qasjes mitopoetike, duke e lidhur me mitin mbi Orfeun, lidhja na del tejet
interesante. Orfeu mitologjik ka një forcë të pashterrshme krijuese që
buron nga dashuria 9.
Në thelbin e poezisë „I vetmi“ është vënia në një rrafsh logjik e
përqasjeje të personazheve të mitit grek dhe figurës së Jezu Krishtit.
Poeti stepet nga dilema se kujt t’i ofrojë dashuri më të thellë:

Ngaqë unë e di, ky është gabim

i imi! Sepse tepër jam i lidhur
o Krisht me ty
ndonëse je vëlla i Heraklitit.

Kërkohen me ngulm pika bashkimi, referenca midis Jezu Krishtit –

“Të vetmit” dhe Olimpianëve.
Në poezinë tjetër „Patmos“ Hëlderlini shkruan vargje që shprehin jo
vetëm ndjenjat e tij të shkundura, po edhe mendime filozofike:

Është i afërt
Dhe vështirë i kuptueshëm Zoti.

177
 Këto dy vargje sentenciale sikur bëhen moto a manifest shpirtëror i
Hëlderlinit. Një antinomi e paradoks. Tërë kjo vjershë e ngre deri në
ngazëllim raportin e poetit me filozofinë e krishterë. Edhe titulli ka të bëjë
me emrin e një ishulli në Detin Egje, ku apostulli Gjon kishte shkruar
“Apokalipsën”. Më parë Hëlderlini kishte pohuar edhe se:

Në prehrin e zotrave u rrita...

(Në kohën time të fëmijërisë)

Poeti nganjëherë nuk arrin t’i frenojë ndjenjat dhe assesi s’mund t’i ik
tundimit që t’i ankohet atij sërish:

O bir perëndie, po t’isha si ti, do të mundja, vallë

Të gjej dikë që t’ia qaja hallet
Qiellorit t’ia besoja dhembjen time të amshueshme.

Peshorja e Parkave

Në një vizion gati eternal e preftues na kalojnë përpara pikëtakimet

e Hëlderlinit me njerëz, perëndi, gjysmëperëndi. E shohim duke bërë
dialog me ta, kur iu lutet, kur i bekon, kur mallëngjehet, ngashërehet
nga mendimi se mund të ngjitet tek piedestali i tyre, ku rrezaton veç
dritë. Kumti i tij poetik herë është intim, personal, herë merr konotime
refleksive, filozofike e etike.
Fati i tij, „përmbushja e misionit“ që e kishte vënë atë përpara një
autorefleksioni, vendoset së fundi në peshoren e Parkave 10 –
perëndeshave të fatit. Poeti këtë e sheh si kumt prehjeje, lutje, dëshirë,
një ninullë zëëmbël „në qetësinë e botës së hijeve“. Por ai do të jetë i

178
lumtur madje edhe në qoftë se tingujt e këngës së tij nuk do ta përcjellin
në atë „botë hijesh“, ngase e qetëson mendimi:

„Jetova sikur perënditë, dhe kjo mjafton“.

Poezia e Kitsit „Parkave“ përfundon çuditërisht me triumfin

shpirtëror të poetit, porse megjithatë po mbeteshin gjurmët e tij sikur
në pluhurin e shkretëtirës.

Vetëm një verë më jepni, ju të perëndishmet!

Dhe një vjeshtë më jepni për këngën e arrirë
që zemra, dëshirëplote, e ëmbëlsuar me lojën,
vetëm atëherë të vdesë!

Tek e drejta hyjnore këtu nuk arrita,

As atje poshtë shpirti nuk do më gjejë qetësi;
Por nëse ndonjëherë më vjen ndoresh
Shenjtëria, kënga, nga thellësi e zemrës,-

Heshtje e Hadit, atëherë, do më vijë e ngrohtë!

Edhe nëse tingujt e zërit tim do shuhen,
Unë i lumtur do të jem; njëherë
Jetova si perënditë: dhe kjo mjafton.
(Parkave)

Çfarë mbetet nga njeriu-mikrokosmosi në memorien kolektive –

makrokosmosin? Mbase nuk do të themi asgjë të re: vepra, bëmat, fjala e
përçuar përreth botës.
Poeti Fridrih Hëlderlin e kishte të qartë që heret se „diç e shenjtë i
flente në zemër“, dhe në këtë kontekst përmendet edhe „e drejta hyjnore“.

179
Ai kishte theksuar se në vjershën e tij „Parkave“ aludonte në tragjedinë
që do ta shkruante më vonë me titull „Vdekja e Empedokleut“.
Gati në mënyrë identike personazhi i epit sumero-babilonas
Gilgameshi mbeti në kujtesën kolektive. Dallimi në mes të subjektit lirik
të Hëlderlinit dhe personazhit nga epi sumer është se tek Gilgameshi
vdekja vjen e padëshiruar, pas një përpjekjeje të gjatë dhe kërkimi të
mundimshëm e me ngërç të pavdekësisë, ndërkaq te Hëlderlini ai e
kërkon dhe e pret në një qetësi e paqësim, mund të thuhet hyjnor. Nuk i
mbetet asgjë peng. Kishte jetuar një herë si perënditë dhe kjo i mjaftonte
përgjithmonë, ndonëse mund të ishte vetëm një çast preftimi a një
ëndërr.
Duke e parë këtë pozicion të poetit Hëlderlin nga këndi i vrojtuesit
real, Stefan Cvajgu, megjithatë, nuk heziton të pohojë: “pretendimet e
Hëlderlinit për t’i shërbyer vetëm artit dhe jo jetës, vetëm perëndive e jo
njerëzve, në mënyrë të njëjtë me ato të “Empedoklit” të tij, janë kërkesa,
në kuptimin më të mirëfilltë të kësaj fjale arrogante. Sepse vetëm
Perëndive u lejohet të sillen me pastërti absolute, pa përzierje”. 11
Poezia e Hëlderlinit me sistemin e saj invokacional, me thellësinë,
figuracionin, shpesh krejtësisht të mbyllur, me alegorezat e aluzionet
është një shembull i veçuar në tërë poezinë botërore. Ky poet duket si ai i
gjithëdijshmi, si një shpend që fluturon hapësirave të paana, , në
gjithëkohësi, përherë melankolik e gjurmues, ai që di gjithçka, por
gjithnjë kërkon diç tjetër:

Dal çdo ditë dhe përherë kërkoj diç tjetër

Të gjitha shtigjet e tokës i kam gjurmuar tashmë...

(Vajtimet e Menonit për Diotimën)

Përfundimisht mund të konstatohet se duke vështruar gjithë

korpusin e poezisë së Hëlderlinit nuk do të mund ta hasim askund

180
frymën prometeiste sikurse tek Shelli dhe as ngazëllimin fëmijnor për
lashtësinë, kulturën, artin e mitin grek sikur e kishim parë tek Kitsi.
Mbase edukimi i tij përgjithësisht klasicist kishte bërë që ai t’i qaset mitit
nga një lartësi olimpike.
Pse do të duhej të kërkonim gjithnjë referenca objektive, reale,
kohore e hapësinore tek poezia e Fridrih Hëlderlinit? Pse do të duhej
zbritur atë në tokë nga hapësirat astrale e eternale derisa ishte i lindur,
jetoi dhe vdiq si „qiellor“, midis qiellorëve. S’na mbetet asgjë tjetër vetëm
ta sodisim gjithnjë nga largësitë, për aq sa të mos mund të shqitim sytë e
përlotur nga ai dhe për aq sa të ndjejmë frymën e ngrohtësinë e
dhembshme të vargjeve të tij.

Hiperioni ose eremiti në Greqi

Një frymë dashurie të pafundme për Greqinë e lashtësisë Fridrih

Hëlderlini e shpreh edhe në romanin e tij të vetëm ”Hiperioni ose eremiti
në Greqi”, të cilin e botoi më 1779. Natyrisht me mjete tjera stilistike, me
një qasje pak a shumë më të ndryshme ndaj realitetit se sa tek poezitë e
poemat, ai akoma më shumë e përforcon bindjen për lidhjen shpirtërore
dhe mishërimin e tij me mitin dhe me perënditë greke, me vendet e
njohura, pejsazhet dhe personalitetet e njohura të botës antike.
Ky roman i tij edhe sot duket krejtësisht i veçantë për shumë
arsye, ndonëse e përçon në shumë aspekte një rrugë që e kishte trasuar
më parë Johan Wolfgang Gëte me romanin “Vuajtjet e Djaloshit Verter”.
Studiuesi i letërsisë gjermane Fric Martini kishte shkruar në „Historinë e
tij të letërsisë gjermane“:
“Hëlderlini shkonte shtigjeve të pavarura nga konvencat e
romanit… ai shpenzoi shumë kohë derisa nuk e gjeti një formë dhe një
gjuhë të përkryer në figurshmëri dhe ritmikë, në të cilën pati mundësi të
shtrojë gjithë shpirtin e tij, perspektivën e tij të botës.” 12

181
 Në “Hiperionin” e tij të shkruar në formë letrash Fridrih Hëlderlini
mediton për shumëçka, për kategoritë elementare që e përshkojnë
tejembanë ekzistencën e natyrës dhe ekzistencën e njeriut, për konceptet
metafizike si: bukurinë, dashurinë, miqësinë, pafundësinë, vdekjen e
pavdekësinë. Ai thërret:

“O ju, ju që kërkoni atë më të madhërishmen dhe më të

bukurën, në thellësitë e dijes, në rrëmujën e veprimit, në errësirën e
të kaluarës, në labirintin e së ardhmes, në varrezat apo tek yjet! Ia
dini emrin? Emrin e asaj që është një dhe gjithçka? Emri i saj është
dashuri.”

Në këtë pikë e kishte përcaktuar vështrimin e tij edhe Fric Martini

kur theksonte: “ këtu (në romanin “Hiperioni...”) nuk kemi të bëjmë
vetëm me një EGO subjektive, por me jetën që përfshinë miqësinë dhe
dashurinë, historinë dhe të tashmen, helenizmin dhe natyrën, shtetin
dhe luftën, bukurinë dhe perënditë.” 13
Nuk do të mund të flisnim për një Temë të caktuar, që e përshkon
në tërësi këtë roman e as për motive që si përroska të shumta bashkohen
në një lumë të madh tematik. Hëlderlini shpalos këtu një a më shumë
gjendje shpirtërore, botëkuptime të tij, venerime mbi ndjesitë, filozofinë,
jetën.
Në një mënyrë shumë plastike për këtë roman shprehet Cvajgu:
„Hiperioni“ është ëndërr fëmije e një bote jashtëtokësore, atdhe i
padukshëm tokësor i perëndive; një ëndërr e ushqyer me pasion nga
Hëlderlini prej së cilës nuk u zgjua plotësisht asnjëherë në jetën reale“ 14.
Madje ai këtë vepër e quajti „joroman“, duke e vënë në një radhë me
romanet e Novalisit, Tikut e Johan Paulit.
Në këtë punim, i cili, në radhë të parë, prek çështje që kanë të
bëjnë me temat e mitologjisë greke dhe me transponimin e tyre në veprat

182
e romantikëve evropianë, realisht pak do të kishte vend për këtë roman të
Hëlderlinit. Para së gjithash për arsye se mitologjia këtu është e
pranishme në një sfond e në një dritë tjetër, shumë pak si temë, si motiv,
syzhe e as si letrarizim miti. Megjithatë është, në anën tjetër, si një nga
çelësat për analizën e mirëfilltë të poezive e poemave të tij, edhe të atyre
poezive, ku inkorporohet një poetikë e sensibilitet mitologjik. Është si një
rishkrim i poezive të tij më të mira në një fakturë e kornizë proze, si një
letër e rigjetur, ku ndjehet i njëjti vrull, i njëjti shpërthim emocionesh e
ndjesish.
Ambienti real e shpirtëror është Greqia e ëndrrave të tij. Ai
bashkëjetën me ato personazhe, ndjen me ta, vuan me ta, flet me gojën e
tyre e merr frymë me frymën e tyre, me heronjtë si Ajaksi, Jupiteri,
Parkat Dioskurët…

“Tash jetoj në ishullin e Ajaksit, në Salaminën e dashur”.

“Sikur shqiponja e Jupiterit, e cila dëgjonte këngën e
muzave, dëgjoj zërin e çuditshëm e të pafundmë harmonik
në vete.”
Luaj në vete me fatin dhe me tri motrat – Parkat e Shenjta.”

Hëlderlini nuk e fsheh varësinë e tij ndaj Greqisë së heronjve

antikë e të muzave: “E dua Greqinë gjithkund,” pohon ai. “Ajo bart
ngjyrat e zemrës sime. Kudo të shikojë njeriu, gjithnjë ndonjë kënaqësi e
varrosur.”
Gjithnjë në frymën e një religjioziteti të çuditshëm e të veçantë
Hëlderlini vë në lidhje kauzale këto elemente:
bukurinë – besimin – dashurinë = Poezinë
“Fëmijë tjetër i bukurisë është besimi. Besimi është dashuri ndaj
bukurisë.” Ndërkaq nusprodukti i të gjitha këtyre sipas poetit është
Poezia. Ajo sipas tij është “fillimi dhe fundi i asaj shkence”.

183
 “Siç kërceu Minerva nga koka e Jupiterit, shpërtheu filozofia nga
poezia e qeniesisë së pafundme hyjnore.”

Me pasazhe e gjykime të këtilla është i stërmbushur romani i

Hëlderlinit “Hiperioni ose eremiti në Greqi”. Shkatërrimi i Ëndrrës së tij
të madhe, e lidhur sidomos me atdheun e tij shpirtëror, Greqinë e lashtë,
në një mënyrë, u lidh edhe me atë periudhën e errët tridhjetë e gjashtë
vjeçare të jetës së Hëlderlinit.
Gjykimi që jep Fric Martini për veprën tjetër të tij, tragjedinë
“Vdekja e Empedokleut” (1797), çuditërisht i përshtatet shumë edhe vetë
autorit të saj. “Ai ishte më i afërti me perënditë e pakuptuara”, thekson
F. Martini, “i ndjekur nga populli dhe në rrezik ta ngrejë veten
guximshëm deri tek piedestali i Perëndive. I kthehet natyrës që me
viktimizimin e lirë dhe në gjakimin fatlum, t’i dorëzohet perëndive duke
vdekur në zjarr.”15
Në qoftë se në gjysmën e dytë të shekullit XX kishim një ringjallje
të vërtetë të poezisë së Fridrih Hëlderlinit dhe studime të shumta letrare
e të tjera multidisiplinare për veprën e tij, në gjuhën shqipe, fatkeqësisht
akoma kemi shumë pak përkthime dhe edhe më pak interpretime të
veprës së tij.
Ballafaqimi me poezinë e Fridrih Hëlderinit do të thotë, pa dyshim,
ballafaqim me esencën dhe fundamentin e vetë poezisë – të Verbit poetik.

184
Shënime

1 Lake: angl. Liqen; Wiliam Wordsworth dhe S. T. Coleridge ishin

pjesëtarë të shkollës lejkiste, që e kishte marrë emrin nga një regjion liqenesh
në Anglinë veriore, të cilit ata i kishin kushtuar shumë vargje.
2 Oskar Walzel: Nemačka romantika, Zagreb, 1944, faqe, 19.
3 Ibid., faqe 22.
4 Stefan Cvajg: Në luftë me djallin (Hëlderlin, Klajst, Niçe), Tiranë 2003, faqe
28.
5 Ibid., faqe 90.
6 Pol Oster, një shkrimtar shumë i njohur i letërsisë së sotme amerikane e
përmend këtë fakt në romanin e tij autobiografik Shpikja e vetmisë, botuar
më 1982.
7 Përkthimi i vargjeve të Hëlderlinit është bërë nga autori i këtij punimi,
nga vëllimet poetike: „Hleb i vino“ (Beograd, 1993) dhe „Izabrane pjesme“,
Zagreb, 1998
8 S. Cvajg, vepër e cituar, faqe 133.

Në verpën e tij „Filozofsko-sociološki eseji o književnosti“ (Zagreb, 1985)
Adorno shprehet: „...Poezisë së Hëlderlinit, si edhe çdo poezie në kuptimin e
saj emfatik, i nevojitet filozofia si medium që do ta nxjerrë në shesh
përmbajtjen e saj të vërtetë, megjithatë, nuk është aspak e përshtatshme të
mbështetemi, me çdo kusht, në ndonjëfarë filozofi ekskluzive“. (faqe 41.)
9 Orfeu në mitologjinë greke ishte i biri i Kaliopës, Muzës së poezisë epike.
Kishte lyrën magjike, me të cilën magjepste drunjtë dhe lumenjtë si dhe
bishat e egra, madje edhe shkëmbinjtë mblidheshin rreth tij dhe vallëzonin.
Orfeu ishte i dashuruar në Nimfën Euridika. Por në të ishte i dashuruar
edhe Aristeu, i cili u përpoq ta dhunonte në dasmën e saj. Duke ikur nga ai
Euridika e shkeli gjarpërin helmues, i cili e kafshoi dhe pastaj Euridika
vdiq. Orfeu i pikëlluar vajti pas saj në botën nëntokësore dhe atje e
magjepsi Persefonën në atë mënyrë, që e lejoi Euridikën të rikthehet mbi
tokë, me një kusht që ai të mos e kthejë kokën prapa për ta parë atë derisa
185
të dytë të mos dalin në dritën e diellit. Orfeu nuk e plotësoi këtë kusht dhe
e humbi sërish të dashurën. Më vonë, duke iu shmangur të gjitha grave
tjera ai shëtiste me një grup këngëtarësh thrakasë dhe predikonte misteret
e tij dhe të Dionisit derisa Menadat trakase nuk e shqyen, për shkak të
përçmimit që u kishte bërë gjinisë së tyre. Koka e tij, të cilën e hodhën në
lumin Hebro, lundroi deri në gjirin e detit duke kënduar „Euridika,
Euridika“! (John Pinsent, 1985, 53.)
10 Parkat janë hyjnesha romake të fatit ashtu sikur Moirat greke. Ishin tri:
Kloto – e cila e fillon perin e jetës; Lahesa – e merr dhe e tjerr më tutje;
Atropo e ndërpret. (T. Dhama, faqe 169).
11 S. Cvajg, vepër e cituar, faqe 35.
12 Fric Martini: Istorija nemačke knjizevnosti, Beograd, 1971, faqe 312.
13 Ibid., faqe 313.
14 Stefan Cvajg: Në luftë me djallin, Tiranë, 2003, faqe 99.
15 Fric Martini, vepër e cituar, faqe 314.

186
 Kapitulli II

SHTYTJA E DEMONIT NË VETE

(Hipertekstet dramatike të Hajnrih fon Klaistit)

Veçoritë e dramës romantike

Shfaqja e romantizmit në letërsinë evropiane në fund të shekullit

XVIII dhe në fillim të shekullit XIX lidhet në mënyrë të veçantë, veç
tjerash, edhe me zhvillimet brendaletrare, duke transformuar e
ndryshuar edhe elemente të gjinive, të zhanreve e të llojeve letrare.
Romantikët, thënë figurativisht, u përpoqën ta „romantizojnë“, midis
tjerash, edhe romanin dhe veçanërisht dramën.
Klasicizmi francez u njoh dhe u shqua më së shumti përmes gjinisë
së dramës, ndërkaq një nga manifestet e romantizmit ishte parathënia e
dramës „Kromuell“ të Viktor Ygosë, e cila i referohej në masë të madhe
zhvillimeve të dramës klasiciste. Në atë parathënie u sfiduan në mënyrë
kategorike rregullat e drejtimit letrar të kalsicizmit, tri njësitë a unitetet e
njohura të dramës. Romantizmi gjerman në anën tjetër ishte zhvilluar
përgjithësisht në prehrin e Klasikës së Vajmarit. Gëtja dhe Shileri kishin
shkruar shumë drama, madje të tilla që bartnin elemente qenësore nga
drama antike greke, por edhe nga drama e Renesansës.
Që në fillimet e krijimtarisë romantike ishte bërë shumë e qartë që,
në qoftë se do të kishte dramë romantike, ajo do të ishte një gjini

187
krejtësisht specifike dhe gjithashtu, do të ishte një përzierje herë-herë e
pavetëdijshme e komponentës klasiciste dhe racionaliste me përngjitjen e
ideve e të ndjeshmërisë që rrezatonte formacioni stilistik i romantizmit.
Një amalgam i tillë ka qenë shumë i vështirë për t’u ndërtuar, prandaj
mund të thuhet se çdo autor i dramave romantike si dhe çdo vepër e tillë
përmban tipare kryesisht të veçanta dhe në to përgjithësisht vërehet një
luhatje, duke lidhur elemente, të cilat barten nga drama antike greke,
përmes dramave të Kalderon de la Barkës (autor i letërsisë spanjolle të
„Epokës së Artë“) e të Shekspirit e deri tek dramat e Gëtes (një nga
shenjat dalluese do të mund ta merrnim tragjedinë „Fausti“).
Ka shumë gjëra, të cilat, në thelb, shprehin papajtueshmëri midis
ligjeve të dramës përgjithësisht dhe të dramës romantike, veçanërisht:
 Një nga elementët kyç të tragjedisë antike greke ishte
predestinimi apo fati i paracaktuar e i pandryshueshëm, ndërkaq dramën
romantike (si edhe tërë krijimtarinë romantike) e karakterizonte gjakimi
për të panjohurën, pafundësinë, pambarimin. Efektet speciale në dramat
romantike fokusohen tek e mbinatyrshmja dhe misteriozja më parë se tek
e natyrshmja dhe realja, tek vizuelja para verbales, senzacionalja para
intelektuales. Sipas pjesës më të madhe të romantikëve arti nuk e kopjon
realitetin (gjë që paraqet një mohim të drejtpërdrejtë të teorisë së
Mimesisit të Platonit), por e rikrijon atë, si dhe artisti (krijuesi) në veprat
e tij paraqet jo atë që është e zakonshme, por atë që është karakteristike;
 Krijimtarinë romantike, po ashtu, nuk e veçonte ideja e
përgjithësimeve – romantizmi e shquante individualizmin, shpërthimet e
bujshme të shpirtit të trazuar individualist, monologun e brendshëm,
shëtitjet imagjinare në kohë e hapësirë.
Edhe kritika e dramës romantike është sjellë shumë shpesh rreth
këtyre koncepteve, duke shprehur në një mënyrë tjetër dilemat
romantike rreth mundësisë a pamundësisë së të ekzistuarit të konceptit
dramë romantike. Shprehjet si „teatri i padukshëm“ (J. W. Gëte);

188
romantikët ishin të prirur ta prisnin teatrin që do të vinte; teatri magjik;
teatri imagjinar (S. Cvajg) ose konstatimi që „programi i dramës
romantike ishte program joromantik, që hasen në kritikën mbi
romantizmin, e pohojnë këtë të vërtetë.
Krijuesit romantikë edhe në fushë të dramës, duke krijuar, në
radhë të parë, drama me karakter përgjithësisht kuazihistorik, nuk e
kishin fshehur as tendencën e rikthimit tek temat e syzhetë e dramës
antike greke, siç kishin bërë më parë edhe dramaturgët e „Shturm und
Drangut“, mirëpo deri sa të parët qëndronin fortësisht në pozicionet
racionaliste e përgjithësisht humaniste, romantikët në krijimtarinë e tyre
dramatike futën elemente të ndryshme që i jepnin karakter të veçantë si:
kompleksin e njohur romantik, pasionet e zjarrta, patetikën, idealizimin
e natyrës, idealizimin e tërë botës së tyre shpirtërore si dhe egoizmin. Në
këtë mënyrë heronjtë e tragjedive greke tek romantikët në të shumtën e
rasteve shndërrohen në tipa obsesivë, ëndërrimtarë, herë-herë edhe të
sëmurë e patologjikë.
Një nga krijesat letrare të romantizmit janë edhe lloji i melodramës
dhe i ashtuquajturi „teatri bulevardesk“.

***
Një nga shkrimtarët romantikë, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë
shpreh, përmes dramave të tij këtë ndjeshmëri e veçanësi është
shkrimtari gjerman Hajnrih fon Klaist. Në historinë e letërsisë gjermane
Klaisti njihet si novelist (Mihael Kolhas); teoricien i dramës (Mbi teatrin e
marionetave) dhe dramaturg (Pentesilea, Princi fon Homburg, Amfitrioni...)

Dilemat që kishim shprehur më parë kur kishim folur për

Hëlderlinin dhe veprën e tij, janë po aq të thella e shpeshherë të
pazgjidhshme kur flasim edhe për përkatësinë romantike të Hajnrih fon
Klaistit. Duke lënë anash të gjitha përcaktimet formale, duhet thënë se
edhe Hëlderlini edhe Klaisti janë personalitete qendrore që krijuan në

189
kapërcyell të disa drejtimeve a rrymave letrare, dhe, para së gjithash, do
të mund të cilësoheshin sikur ata gurët e kufinjve që i ndajnë dhe
njëherit i bashkojnë vendet e ndryshme.
Në kuadër të studimit mbi receptimin e mitit grek në letërsinë
romantike do të ndalemi në mënyrë të veçantë në vrojtimin dhe analizën
e dy dramave të Klaistit, tek tragjedia „Pentesilea“ dhe komedia
„Amfitrioni“.
Koha kur jetoi, rrethi letrar, filozofik dhe përgjithësisht kulturor ku
krijoi si dhe zhvillimet politike në të cilat u përfshi ai, ofrojnë shumë
lëndë për të studiuar. Po kështu edhe rruga e shkurtër jetësore e Klaistit
është plot shkëlqime, rrezatime, por edhe humbëtira shpirtërore, të cilat
si në një pasqyrë të kristaltë i shohim tek edhe vepra e tij letrare.
Fati tragjik i Klaistit kishte diçka specifike, madje edhe mistike.
Studiuesi i tij Stefan Cvajg atë e vinte në radhën e krijuesve të shumtë
romantikë e pararomantikë, të cilët kishin në veten e tyre Demonin, i cili
i shtynte më në fund në humnerë. Midis më të njohurve ishin: Andre
Shenie (përfundoi në gijotinë); Xhon Kits (lajmëtar ditëbardhë i
gjithçkaje, vdiq 27 vjeç nga tuberkulozi); Persi Shelli (ëndërrimtar i
zjarrtë – vdiq në plazhin tiren); Bajroni – u dogj nga ethet në Mesolongj;
Leopardi – u vyshk me trishtim fisnik; Gribojedovi – shpirti më i pastër i
Rusisë që po ngrihej (u vra me kamë nga një persian në Tbilisi); Pushkini
– gjeniu i ri i Rusisë, kurora shpirtërore e saj – një plumb vdekjeprurës i
mori jetën në duel; Hëlderlini – më fisniku mes më të dlirëve të breznisë
së shenjtë dhe Klajsti – theu kafkën e vet në një çast dëshpërimi (u
vetëvra në vitin 1811). 1
Stefan Cvajgu e kishte përcaktuar mbase më së thelli karakterin
ambivalent, rrënues e vetërrënues të Klaistit, duke pohuar se jeta e tij
„nuk ishte jetë, ajo ishte e tëra vetëm rendje drejt fundit, përndjekje e
frikshme, dalldi shtazarake sensualizmi e gjaku, egërsie e dhimbjeje”. 2

190
 Duke jetuar pranë gjenive të mëdhenj të artit, të filozofisë e të
letërsisë gjermane, Gëtes e Shilerit si dhe Imanuel Kantit3, “armikut të të
gjithë romantikëve” siç shprehej Cvajgu, Hajnrih fon Klaist nuk deshi të
ulte kokën dhe t’u bindet me devotshmëri nxënësi madhështisë së tyre.
Përkundrazi ai vendosi t’i sfidojë, t’u vihet përballë, në një mënyrë
krejtësisht të veçantë në krahasim me poetin tjetër Fridrih Hëlderlin, aq
sa shpeshherë në intencën e këmbënguljen e tij vërehej një prirje
egocentrizmi e narcizmi.
Sipas asaj që theksonte studiuesi Fric Martini, edhe Shileri edhe
Gëte, megjithë kundërshtitë e shumta e të mëdha, “iu afruan
romantikëve, sidomos atyre të Qarkut të Jenës (vëllezërve Shlegel,
Novalisit, Ludvig Tikut, Shelingut etj.), megjithatë i refuzuan tre krijuesit
e mëdhenj e vetmitarë Johan Paul Rihter, Fridrih Hëlderlin e Hajnrih fon
Klaist”. Duke qenë kështu të injoruar, këta krijues zgjodhën rrugët e tyre
të pavarura, duke mos pasur mundësi, megjithatë, të shkëputen
tërësisht nga fryma e Klasikës së Vajmarit.
“Ata janë të afërt, sipas F. Martinit, me romantiken, ndërkaq, në të
njëjtën kohë, ndahen nga ajo, nga që serioziteti i tyre që përfshinë tërë
ekzistencën, si dhe madhështia e saj i kthyen në vetminë e fatit të tyre
shpirtëror”. 4 Po ashtu “bota e Klaistit”, sipas Cvajgut, “ishte e çuditshme
dhe jashtë kohës, si vetë ai; një lëmsh saturnian i kthyer mbrapsht”. 5

Për ta kuptuar mirëfilli veprën letrare të Klaistit duhet parë edhe

rrugët e tij jetësore, problemet me të cilat u ballafaqua gjatë jetës së tij të
shkurtër si dhe problemet, të cilat herë-herë ia krijoi vetë vetes. Mbase
pasqyrimi më i drejtpërdrejtë i fshehtësive më të thella të veprës së tij
duket tek jetëshkrimi i tij, tek ballafaqimet e tij me atë “armikun brenda
vetes”, siç e kishte përshkruar Cvajgu.
Jeta e tij ishte si e një akrobati që ecte nëpër një tel të hollë dhe
ashtu fytyrëngrysur e shpirttrazuar i bënte t’u dridhej zemra dhe t’u
rrjedhin lotët të gjithë spektatorëve.

191
 Klaisti lindet në Frankfurt mbi Odër më 18 tetor 1777. Që në
rininë e hershme e provoi jetën e ushtarakut, duke shërbyer në ushtrinë
prusiane. Më pas studioi matematikë dhe filozofi (sidomos Kantin dhe

Fihten). Ishte gjithmonë në udhëtim, skajeve dhe zonave të rrezikshme,

duke përjetuar kriza të shpeshta nervore dhe shqetësime të shumta. Në

Zvicër kishte filluar të shkruante dramën „Robert Guiskar“, të cilën më
1803 në Paris e dogji. Më pas shkroi komedinë me temë mitologjike
„Amfitrion“ (1807), për shkrimin e të cilës ishte mbështetur, në veçanti,
tek komedia e Molierit. Shkroi shumë novela, në të cilat shprehet gjithë
personaliteti i tij i çarë në dysh, midis realitetit dhe vizioneve e fatalizmit.
Sikurse në dramat edhe në novelat e tij gjejmë një atmosferë të tendosur
gjer në skajshmëri, plot tragjizëm e vibrime të trazuara shpirtërore.
Në novelat „Mihael Kolhas“, „Fejesa në San Domingo“, „Tërmeti në
Kili“, „Markezja nga O“ janë prezente ndjenjat bipolare që kanë gjithnjë
burime të brendshme si dhe jehona nga ballafaqimet me aktualitetin, me
obsesionet dhe kundërshtitë midis idealeve jetësore në njërën anë dhe
realitetit e përditshmërisë në anën tjetër.
Vitet e fundit të jetës së tij Klaisti ishte shumë i preokupuar me
temën e vdekjes. Sa më shumë që bëhej i njohur për publikun me veprat
e tij aq më shumë ndjehej i vetmuar e i përzënë nga të tjerët. Ky obsesion
i ishte bërë pika e vetme ku shikonte dhe drejt së cilës orientohej. Duhet
t’i kthehemi sërish Cvajgut për të parë se si e kishte pikasur ai këtë
periudhë të jetës së Klaistit: „ashtu siç kishte menduar (theksonte Cvajgu
për Klaistin) një plan për jetën, po ashtu, prej shumë kohësh ai e kishte
menduar edhe një plan për vdekjen“. 6 Pasioni i tij për vdekjen ishte
njëherit edhe pasion për përjetësinë, pafundësinë, ishte, më mirë të
themi, pasion për pavdekësinë, siç kishte pohuar edhe vetë në dramën
„Princi fon Homburg“, përmes fjalëve të protagonistit:

192
 O pavdekësi, e tëra, imja je tani!
Më ndriçon, përtej fashos që sytë
m’i mbyll, si mijëra diej shkëlqen!
Flatrat, mbi supet e mia rriten,
hapësirave të qeta shpirti fluturon;...

Ndoshta me ndjenja të tilla sikur e kishte mbisunduar demonin e

vdekjes dhe e kishte çliruar nga vetja demonin e pafundësisë apo të
pavdekësisë, kur pikërisht më 1811 vrau veten.
Një nga tiparet qenësore të veprës letrare të Hajnrih fon Klaistit
është karakteri përgjithësisht tragjik. Ky karakter shihet tek të gjitha
novelat e tij, pastaj tek dramat e, gjithsesi, në mënyrë monumentale në
tragjedinë “Pentesilea”, mirëpo një vel i hollë e vështirë i dukshëm
tragjizmi vërehet tërisht edhe tek komedia e tij e vetme “Amfitrioni”.

***
Në studimin gjithëpërfshirës mbi praninë dhe receptimin e temave
të mitologjisë greke në letërsinë romantike evropiane dramat “Pentesilea”
e “Amfitrioni” të Klaistit zënë një vend qendror. Ato kanë specifikat e tyre
karshi veprave të autorëve të tjerë romantikë, si të atyre të Persi Shellit,
Kitsit, Bajronit, Hëlderlinit. Dhe janë të rëndësishme, midis tjerash, edhe
për shkak se përveç lirisë së trajtimit të temave të mitologjisë, siç bënin
përgjithësisht romantikët, futi edhe tipare, të cilat, këto dy drama të tij
lexuesi i zakonshëm si dhe studiuesi i letërsisë i sheh si simbole të fatit
njerëzor, që herë-herë marrin përmasa universale e të gjithëkohshme. Ato
vepra janë vërshime të një bote të dyfishtë, shpesh të papajtueshme: të
botës së brendshme shpirtërore dhe asaj të jashtme, fizike.
Në të vërtetë natyra e krijuesit siç ishte Klaisti nuk ishte e tillë që
të shprehte mbi të gjitha përgjithësime, të vërteta universale e gjykime
simbolike. Ai i zhvesh personazhet e tij gjer në të fshehtat e skajshme të

193
qenies së tyre, duke nxjerrë në sipërfaqe anët e errëta, patologjike të
karakterit njerëzor, madje herë-herë edhe prirjet e tij animaliste. Nga ky
kontekst mund të konstatojmë se Klaisti, në një mënyrë “e tradhtoi“
mitin grek, siç mund të pohojmë se po ashtu e kishte “tradhtuar”
protagonistja e dramës së tij “Pentesilea” ligjin e shenjtë të Amazonave.
Dramat e Klaistit, shkruante S. Cvajg, janë:
“shpërthime të ndjesive më intime, ikje sa më larg ferrit të shpirtit; të
gjitha shquhen për gjallëri të tejeksituar të njeriut që bërtet; kanë tonin e
atij që gati po mbytet, dhe, papritur ngopet me ajër; janë bubullima rrufesh
të nervave të tejsforcuara; janë – më falni për krahasimin, por nuk gjej më
të saktë – jashtëqitje të zjarrmisë së brendshme dhe torturese… shumë
pak fryt i nxjerrë nga mendimi dhe krejt të zhveshura nga arsyeja, janë
lakuriq, paturpësisht lakuriq, që dalin nga pafundësi pasionesh, për të
shpërthyer në Pafundësi”. 7

Tragjedia Pentesilea

Në strukturën e tragjedisë së tij “Pentesilea” Hajnrih fon Klaisti

zhvilloi një temë shumë të përhapur në mitologjinë greke, mitin mbi gratë
luftëtare – Amazonat si dhe konkretisht, ballafaqimin pasionant e morbid
të mbretëreshës së tyre Pentesileas, bijës së Aresit, me heroin tjetër
legjendar grek Akilin.
Mbi një sfond mitologjik, i cili tërheq rrënjët, mbase që nga
periudha e matriarkatit, autori ka vënë një lëndë, motive e strukturë
origjinale, duke thurur si në një rrjetë të dendur gjithë drithërimat e tij
shpirtërore, konceptet e tij rreth raporteve ndërnjerëzore, atë anën e errët
e tërësisht të pashpjegueshme të Egos sonë që prêt çastin për të
shpërthyer e për të shkatërruar gjithçka madje edhe vetveten.
Pohimet e kritkës letrare se Klaisti tek “Pentesilea” e humanizoi
mitin grek mbi Amazonat duhet ta marrim kushtimisht dhe vetëm si një

194
anë të të vërtetës. Vetë struktura e dramës si dhe përmbajtja e saj me
tërë personazhet na duken si hyrje në një ëndërr të ligë a një profeci
fatkeqe. Të gjitha personazhet e “Pentesileas” përmbajnë në veten e tyre
tepri ndjenjash, tepri pasionesh, tepri manish e tepri dëshire për
shkatërrim a vetëshkatërrim. “Pentesilea” mund të quhet njëherit edhe
“dramë dashurie e epshit të pashuar”; dramë e egërsisë a mizorisë dhe
çmendurisë, e dëshirës për mbisundim a dominim si dhe dramë e
dështimit të identitetit personal dhe të themeleve të komunikimit
njerëzor.
Nuk mund të nisemi vetëm nga një rrëfim mitologjik grek ose
vetëm nga një vepër letrare e lashtësisë greke për gjetur konkordancat e
mundshme me “Pentesilean” e Klaistit. Autori për të hartuar tragjedinë e
tij ka shfrytëzuar burime të ndryshme letrare e mitologjike, reminishenca
nga letërsia e kohës së tij dhe botëkuptime të tij filozofike e estetike.
Shihet gjithsesi një konglomerat idesh, ndjesish, jehonash dhe
aluzionesh që mund të pikasen edhe tek veprat e tij në prozë si dhe tek
dramat tjera8.
Jo vetëm që nuk ka një pikë reference përmbajtësore e të ideve në
“Pentesilean” e Klaistit, por ka mjaft diskonsekuenca edhe tek paraqitja e
personazheve si dhe tek topika.
Gratë luftëtare, të quajtura Amazona, kishin nisur një fushatë
luftarake kundër ushtrisë greke që po qëndronte nën muret e Trojës
tashmë dhjetë vjet pa mundur të hyjë brenda. Me forcën e tyre të madhe,
me vendosmërinë si dhe me vrullin shkatërrues, si një lum i
rrëmbyeshëm ato tërhoqën në betejë trimat grekë si Akilin, Odiseun,
Diomedin… Ato ishin nisur nga mallet e Skythisë, ku jetonte fisi i tyre –
shteti i grave të veshura me lëkurë gjarpri që t’i ndihmojë mbretit të
Trojës, Priamit ta çante rrethimin e grekëve, por kjo ndihmë nuk zgjatë
shumë dhe ato hidhen edhe kundër trojanëve. Mbretëresha e tyre
Pentesilea kishte vendosur ta ndiqte për jetë a vdekje Akilin më trimin e

195
më të bukurin nga Akejtë. Një kohë ato “bija të Marsit”, hijena të
verbuara nga tërbimi arrijnë ta izolojnë Akilin, por Odiseu dhe Diomedi e
shpëtojnë. Nga fronti i luftës me Trojanët kryekomandanti grek
Agamemnoni i thërret luftëtarët që të tërhiqen nga ajo “luftë e
pakuptimtë” dhe të shikonin se ç’kërkonin virgjëreshat e tërbuara.
Mirëpo Akili nuk pranon të kthehet. Kurreshtja e tij tashmë ishte
shndërruar në pasion të zjarrtë dhe ai dëshiron të ballafaqohet me
Pentesilean sepse më në fund e kishte kuptuar përse ajo po e ndiqte.
Kishte vendosur:

Nëse do të më duhej muaj të tërë

Dhe vite, të luftoj për të, dijeni,
Karrocën time nuk do ta kthej kah miqtë e mi,
Ju betohem, as dua ta shoh më Pergamin
Para se ta bëj vashëz të shpirtit tim
Dhe para se, kokëvarur
Me ballin e kurorëzuar nga plagët vdekjeprurëse
Nuk do ta bart rrugëve pas... 9

Po të njëjtën dëshirë dhe të njëjtin mllef për ta pushtuar Akilin, po

shprehte, në anën tjetër edhe Pentesilea, e cila ndryshe quhej edhe
“mbretëresha e festës së trëndafilave”. Ajo pohon:

Dhjetë mijë diej,

Të shkrirë në një të vetmen sferë shkëlqyese
Nuk do të shkëlqenin si fitorja ime ndaj tij.
Dua ta shoh në pluhur nën këmbët e mia.

Amazonat kishin vendosur këtë herë që për Festën e tyre të

Trëndafilave, të cilën ia kushtonin Perëndeshës Artemidë, t’i dërgonin

196
robërit e zënë grekë në Tempullin e saj. Atje përgjatë ceremonive të
shumta do të provonin të gjitha epshet dhe do të mbarseshin me robërit
në mënyrë që të përtrinin llojin e tyre. Klithmat e tyre shponin qiellin:

Trëndafila për kokat e heronjve tanë

Ose qiparisa për kokat tona!

Në dyluftimin me Akilin Pentesilea plagoset, bie nga kali dhe Akili e

merr atë në prehër. Ai po e dashuronte pafundësisht atë virgjëreshë
mizore. Bashkëluftëtaret e Pentesileas e vërenin, po ashtu, se ajo po
shkallonte, por ajo vazhdonte të sillej në mënyrë të çuditshme me Akilin.
Ishte e verbuar nga dashuria, ndonëse shpirti i saj luftarak, përbetimi i
saj, nuk e lejonte t’u nënshtrohej tërësisht emocioneve e pasioneve
njerëzore. Megjithatë nuk mund të përmbahej pa këlthitur:

Më mirë të jesh pluhur dheu se sa grua

E privuar nga epshet e saj.

Kur Akili e merr në prehër Pentesilea gati e pavetëdijshme i tregon

arsyen përse po e ndiqte këmba-këmbës:

Perënditë më privuan nga

Mjeshtëritë më skofiare me të cilat gratë i pushtojnë
burrat

Ajo nuk mund të zgjedhte të dashurin e saj si të gjitha gratë tjera

në festa, por duhej ta mposhtte në logun e luftës dhe ta pushtonte si
plaçkë lufte. Sipas Pentesileas kjo shenjtëri nuk mund të ndryshohej
kurrsesi sepse:

197
 Larg në urnat e gjërave më të shenjta
Fjala e Nënave të para kishte vendosur
të jetë kështu.

Pentesilea i rrëfen Akilit historinë e grave luftëtare – Amazonave.

Në një kohë shumë të largët fisi i tyre jetonte në mallet e Skythisë në
Kaukaz. Në një fushatë të egër një fis nga Etiopia i kishte sulmuar dhe
në mënyrë të pamëshirshme kishte vrarë e masakruar të gjithë burrat,
pleqtë e djemtë e fisit të tyre. Kur ata po përgatiteshin të përdhunonin
edhe gratë e mbetura gjallë, ato qëndruan në pritë dhe vranë të gjithë
luftëtarët etiopianë. Mbretëresha e tyre kishte vendosur që prej atëherë
ato ta themelonin Bashkësinë e grave dhe të luftonin përjetësisht kundër
burrave. Si shenjë vendosmërie të gjitha Amazonat vendosën ta presin
gjirin e djathtë që të mos u pengonte gjatë luftimeve për të hedhur
shtizën.
Akili e përgjëron Pentesilean që të mos kërkojë ta marrë me vete në
Temiskirë, por të shkojë me të në Ftijë, ku do ta bënte mbretëreshë në
mënyrë që “ta rilindte ëndrrën e Prometeut për racën njerëzore çfarë e
dëshironte ai”.

Vetë Prometeu do të ngrihet nga froni i tij

Dhe gjinisë njerëzore, gjinisë së kësaj bote t’i lajmërojë:
Ja ku u lind njeriu, të tillë dëshiroja ta bëja!

Pentesilea nuk mund të vendosë ta shkelë ligjin e Amazonave dhe

kthehet në radhët e luftëtareve të saj. Akili dërgon një lajmëtar dhe i
kumton se dëshiron të dalë në dyluftim me të. Tek Pentesilea, e cila
shfaqej herë gjysmë furi e herë gjysmë gracie tashmë vërehen qartë
shenjat e çmendisë.

198
 Akili kishte vendosur të mos ballafaqohej me të, por shkonte në
dyluftim për të plotësuar dëshirën e saj të çmendur për ta zotëruar atë si
një skllav.
Krejtësisht me mendje të errësuar, me një lukuni qensh e
elefantësh Pentesilea e sulmon Akilin, i cili ishte shtrirë përtokë përpara
saj. E godet me shigjetë në fyt dhe ashtu siç ishte i plagosur i hidhet dhe
i zhvatë mishin nga trupi. Akili po jepte shpirt krejtësisht i gjakosur,
ndërkaq Pentesilea nuk mund ta fashiste tërbimin e saj dhe kërkonte ta
dërgonin në Tempullin e Dianës sepse tashmë ia kishte arritur qëllimit.
Pas një kohe kur sheh se cili ishte rezultati i epsheve e i verbërisë
së saj i thotë princeshës Protoe se nuk dëshiron të shkojë në Festën e
Trëndafilave, por dëshiron të shkojë hapave të Akilit. Ajo më në fund
edhe vdes pranë kufomës së Akilit, konturat e të cilës nuk mund t’i
shquante plotësisht ngaqë gati e kishte shformësuar dhe sakatosur.

* * *
Një përmbajtje e këtillë, në vija të trasha, e tragjedisë “Pentesilea”,
nuk i zbulon dhe nuk i përshkruan tërësisht veprimet që ndodhin në të:
aty hasen edhe personazhe të tjera, por Pentesilea dhe Akili janë gati
gjithnjë në skenë, tërë veprimi i dramës ka të bëjë me ta. Gjithçka sillet
rreth një akti, që në esencë është makabër, pa dyshim edhe paradoksal:
ta shtysh dikë të të dojë pasi e ke mposhtur me forcë; apo “t’i
thuash se e do duke e vrarë”.
Pentesilea nuk mund të pajtojë në vetvete kurrsesi dy atributet e
saj themelore: luftëtaren dhe dashnoren. Si luftëtare ajo triumfon, mund
të thuhet kushtimisht, ndërkaq si grua, si dashnore, flijohet përmbi
kufomën e të dashurit të saj.
Në të vërtetë po t’i referohemi studiuesit të Klaistit Stefan Cvajg,
gjykimi i tij për natyrën e veçantë të Klaistit do të mund t’i përshtatej në
pika të veçanta edhe vetë krijesës së tij artistike – Pentesileas: “gjithçka

199
mund të ndjente”, shkruan Cvajg për Klaistin, “vetëm dashuri jo; ndjen
vetëm një lloj zjarrmie shtazarake për të vërtetën dhe në dhimbjen më të
thellë ndien përherë ekstazë mrekullimi. S’ ka gjë më sfilistëse se
klithmat e asaj zemre, edhe pse duket sikur zbresin nga lartësi e pafund
si klithma therrëse të një shpendi grabitçar, të plagosur; nuk ka gjë më
madhështore se pathosi heroik i vetmisë së dhimbshme. Ke ndjesinë se
dëgjon llahtarin e Filoktetit (mit. Harkëtar i shquar thesaliot) të helmuar, i
cili, i veçuar nga vëllezërit në vetminë e ishullit të shpirtit të tij, grindet
me Perënditë; dhe atëherë, në llahtarin e rrëfimit, shqyen veshjen nga
trupi dhe qëndron para nesh lakuriq, por jo me lakuriqësinë e njeriut të
paturpshëm, por me atë të njeriut të përgjakur, që digjet i sapotërhequr
nga lufta supreme”. 10

* * *
Ka shumë paradokse dhe skajshmëri në tragjedinë e Klaistit. Ai në
tragjedinë “Pentesilea” ka shfrytëzuar një temë shumë të njohur nga
mitet greke, por një temë që, si e tillë, në fund mbetet sekondare, gati
irelevante karshi intencës së përhershme për të shpalosur shpirtin e
njeriut, para së gjithash të gruas me tërë bagazhin e tipareve, më mirë të
thuhet të veseve të saj: gati askund në atë vepër nuk shohim gjurmë të
fantastikes, të të mbinatyrshmes e të profecive. Tragjedia “Pentesilea”
nuk ka të bëjë fare me fatalitetin e predestinimin, që i karakterizonte
tragjeditë antike. Gjithë struktura e saj është e ngritur përmbi një sfond
real, gati-gati natyralist. Tërë ato që ndodhin dhe raportet midis
personazheve rezultojnë, para së gjithash, nga lufta e brendshme e
njeriut, ku lidhja me mitin nuk është fare koherente, herë-herë është
vetëm një evokim i thjeshtë. Klaisti, përkundrazi ka arritur t’i
demitologjizojë personazhet e tij, edhe Akilin edhe Pentesilean, është
larguar nga miti, bile edhe tek struktura narrative e dramës. Një nga
elementet që e pohojnë faktin për demitologjizimin është edhe pozicioni i

200
personazhit të Akilit. Në asnjë rrëfim mitologjik grek nuk shohim indicie
se Akili është vrarë nga Amazonat ose se ai kishte pasur një ballafaqim
me mbetëreshën e tyre Pentesilean.
Pa dyshim do të duhej të niseshim nga një tjetër këndvështrim. Në
qoftë se miti drejtpërdrejt nuk na ofron mundësi analize të kësaj
tragjedie, kujtoj se do të duhej të niseshim nga disa premise e burime të
tjera.
Shprehja që e kemi cituar më parë dhe që del nga goja e vetë
Pentesileas: “Më mirë të jesh pluhur toke se sa grua e privuar nga epshet”,

mund të jetë edhe moto e gjithë tragjedisë. Domethënë baza psikologjike

e kësaj tragjedie na ofron mundësi të shumta analizash e interpretimesh.
Dramaturgët e romantizmit evropian si dhe përgjithësisht krijuesit
romantikë ishin gjurmues të vërtetë të zonave më të thella të shpirtit të
njeriut, të ndjesive e të pasioneve të tij. Tërë tragjedia e Pentesileas
qëndron tek pasionet e saj, tek lëkundja e drejtpeshimit të saj shpirtëror.
Ajo është një personalitet i dyfishtë dhe në asnjërën nga to nuk mund ta
realizojë plotësisht vetveten. Lufta e saj është më parë e brendshme,
zhvillohet në vetë Unin e saj të shkapërderdhur, se sa e jashtme dhe e e
dukshme. Ajo gati as nuk e vëren Akilin, nuk e kupton që ai kishte
vendosur t’i nënshtrohej në mënyrë që ta përmbushte dëshirën dhe
epshin e saj, ngaqë „Akilin“ e kishte brenda dhe lufta e saj kishte filluar
para se të ballafaqohej me të realisht bri mureve të Trojës. Ekzistonte
vetëm një rrugë: - „vetëm forca dhe rezistenca ndaj forcës, të tretë nuk
ka“.
Duke gjurmuar domethënien dhe dilemat e shumta që ofron
„Pentesilea“, Stefan Cvajg gjithë këtë paraqitje obsesive të ngjarjeve e
personazheve në këtë tragjedi e vë në lidhmëri me, siç e quante,
„tejeksitueshmërinë erotike të rinisë së Klaistit“. Ajo gjendje

tejeksitueshmërie „ka qenë e pandreqshme, kronike dhe kishte vazhduar

të mbetet e tillë deri sa arriti ta dominojë tërësisht dhe vitet e fundit

201
mundi edhe ta fashitë“. 11 Mbi këtë bazë, ai shtonte se, përshkrimet e
Pentesileas janë „përfytyrime të përsëritura pambarim, të gruas persiane
që del e zhveshur pas banjës nga sandalet e së cilës rrjedhin bula uji;
gjithë pjesa e organizmit të saj, e mbajtur me aq frikë, në fshehtësi, është
i hapur dhe lëvrin menjëherë nga kontakti më i vogël“. 12
Një nga tiparet dalluese të romantizmit është edhe përqendrimi i
vëmendjes tek Poeti, Krijuesi, më parë se sa tek Poezia, fetishizimi i tij e
hyjnizimi i tij. Kjo filozofi ka prodhuar vetëdije si dhe personalitete të
rebeluara e gjithsesi egoiste, individë që merreshin me vetveten dhe që
vetveten e konsideronin qendër të botës. Një ndjeshmëri e këtillë
narcistike që herë-herë kishte rezultuar me hipertrofi shpirtërore të
romantikëve e kishte përfshirë edhe Hajnrih fon Klaistin sikur edhe
Kitsin, Shellin, Bajronin, Leopardin, Novalisin, Hëlderlinin. Për secilin
nga ta kjo botë ishte e stërmbushur me të këqija, negativitete dhe ata po
bënin përpjekje t’ i shpalosnin me zjarr njerëzimit një botë të re. Ajo botë
e re herë ishte epoka e Perikleut në Athinën e lashtë, herë Mesjeta, herë
Orienti, herë viset e sapozbuluara të Amerikës Latine, herë Arkadia,
Hesperia...
Por Klaistit, ndonëse nuk shqitej dot nga miti, as ëndrrat nuk i
ofrojnë atë që e dëshironte. Tek tragjedia „Pentesilea“ ai, në të vërtetë, as
nuk ëndërron, por e përvëlon zjarmia, epshi gati – gati shtazarak, sadist
e mazohist.
Në qoftë se ka diçka, megjithatë, që Klaisti bartë nga natyra e
dramës antike tek „Pentesilea“ e tij është fakti se kemi fare pak ngjarje a
skena episodike. Protagonistët Pentesilea e Akili gati tërë kohën janë në
skenë dhe gjithë boshti tematik sillet rreth tyre. Ndërkaq nga drama
latine ka trashëguar atë morbiditetin dhe frymën e tragjedive dhe
pretekstave (praetexta) të Senekës.
Nga miti i Amazonave, i grave luftëtare „Androktones“ (vrasëset e

burrave), siç i quante Herodoti, apo Amazoi (breast less ), Klaisti krijoi

202
mitin e gruas epshndjellëse që vret nga dashuria dhe që vetëvritet për
shkak të dashurisë.
Katalogut të grave fatale, të cilin e kishte hartuar Mario Prac
(Kleopatra, Mona Liza, Saloma) do t’i shtohej pa hezitim edhe Pentesilea e
Klaistit.
Tragjedia e Klaistit e vështruar në aspektin teatrologjik është
shumë e komplikuar si edhe shumica e krijimtarisë dramatike të
romantikëve evropianë. Në radhë të parë për arsye të mbitheksimit e të
paraqitjes së anës së brendshme të personazheve, të përshkrimeve e të
monologëve të gjatë, gjithnjë duke e vënë në plan sekondar veprimin.
Leximi i saj është, pa dyshim, një sprovë, gjithsesi rrënqethëse e
torturuese, por në anën tjetër edhe përtëritëse e mbushulluese.

Komedia Amfitrioni

Vepra tjetër dramatike e Klaistit, komedia „Amfitrioni“ është

shkruar duke u bazuar përgjithësisht mbi dy modele letrare të
mëhershme: i pari është komedia e dramaturgut romak Tit Makc Plauti 13
dhe e dyta është vepra me të njëjtin titull e shkrimtarit të Klasicizmit
francez Molierit. Referencë e tretë janë gjithsesi rrëfimet mitologjike greke
rreth personazheve Amfitrioni dhe Alkmena. 14
Edhe në këtë komedi të Klaistit shquhet e njëjta filozofi e tij
krijuese, e njëjta ndjeshmëri e të njëjtat gjykime e vizione mbi jetën,
personalitetin e femrës, e njëjta skepsë kantiane dhe të njëjtat dilema. Po
ashtu, shfaqen të njëjtat tema e motive, që do të mund të cilësoheshin si:
braktisja e idealeve iluministe dhe njëherit mosgatishmëria për të
pranuar botëkuptimin që lidhej me racion dhe me njohuritë, mosdallimi i
vetive që e karakterizojnë njeriun si: dashuria, epshi, mbisundimi,
animaliteti, ndonjëherë i fshehur e ndonjëherë transparent.

203
 Thënë thjesht komedia „Amfitrioni“ përmban në vete një intrigë e
konflikt dramatik, që përgjithësisht nuk të bën të qeshësh. Situatat
„komike“, në të vërtetë ngjajnë më shumë në situata sarkastike, të
tendosura, që vetëm sa s’kanë shpërthyer.
Jo vetëm kjo komedi, por edhe dramat tjera të Klaistit, siç është
thënë më parë, janë pak të përshtatshme për t’u luajtur në skenë dhe do
të mund t’i cilësonim si drama të mbyllura. Çështjet dhe temat që dramat
e tilla trajtojnë nuk janë çështje praktike, por më tepër çështje filozofike e
mund të cilësohen edhe si dialogë poetikë. Në këtë radhë do të mund të
vendosnim krijimet dramatike të Uordsuorthit, të Shellit („Prometeu i
çliruar“), misteret e Bajronit („Kaini“, „Manfredi“).
Përgjithësisht dramat romantike nuk do të mund t’i përshtateshin
plotësisht definicionit mbi dramën dhe dallimit të kësaj gjinie nga gjinia
epike – narrative të teoricienit të dramës Manfred Pfister: Sipas tij
„tekstet dramatike dallohen nga ato epike-narrative, në faktin që gjithnjë
qëndrojnë në modusin e të shfaqurit, ku poeti askund nuk flet vetë“. 15 Apo
pohimin e Kathe Hamburger: „vendi gjuhësor – logjik i dramës në sistemin
e letërsisë buron nga mungesa e funksionit narrativ, të faktit strukturor që
personazhet janë të formësuar në mënyrë dialogjike“.16

Në qoftë se nisemi nga miti për të arritur tek të fshehtat e dramave

të Klaistit, do të mund të veçonim fillimisht elemente të caktuara që i
takojnë strukturës dhe përmbajtjes së tyre dhe që kanë të bëjnë me
kategori të veçanta filozofike e morale si: besnikëria, ndershmëria,
virgjëria, epshi, tradhtia. Ndërkaq, po të ndalemi tek „Amfitrioni“ do të
vërejmë si një fill të kuq në tërë veprën e tij motivin e humbjes së
identitetit (ndonëse herë-herë mund ta përcaktojmë edhe si heqje dorë në
mënyrë të vullnetshme nga identiteti), i ballafaqimit të trishtë me tjetrin
brenda vetes, me dualizmin tek vetë njeriu dhe me dualizmin midis
tokësores e hyjnores edhe tek vetë njeriu.

204
 Vargjet e mëposhtme e dëshmojnë këtë dualizëm dhe janë pikërisht
ai labirinti plot zona të errëta që kishte ndërtuar vazhdimisht Klaisti në
veprat e tij:

Jupiteri
Unë kam qenë, kushdo tjetër të ketë qenë, rri e qetë.
Atë që e ke parë, që e ke ndjerë, që e ke menduar dhe
përjetuar
Kam qenë unë. Kush do t’ishte përveç meje, e dashur?
Kushdo që të ketë kapërcyer prakun tënd,
Gjithnjë, e dashura ime, më ke pranuar vetëm mua,
Dhe për tërë dashamirësinë që më ke dhuruar
Unë jam borxhliu yt dhe të përulem për këtë.

Pak më vonë shprehja e tij shndërrohet në gykim autoritar:

Jupiteri
Vetëm të gjithëfuqishmit kanë mundësi
Aq guximshëm si të huaj, të nisin fushatën
Dhe unë triumfoj mbi kundërshtarë të atillë!
Me dëshirë dua të shoh kur të gjithëdijshmit
Gjejnë rrugën për tek zemra jote, gëzohem
Kur të gjithëpranishmit të afrohen:
Dhe a nuk janë të detyruar edhe vetë ata, e dashur,
Të bëhen Amfitrioni dhe t’i vjedhin vijat e fytyrës
Nëse duan që shpirti yt t’i pranojë?

Reminishencat e kësaj vepre me idetë e situatat që lidhen me

trashëgiminë letrare e mitologjike greke janë shpesh të dukshme,
ndonëse nganjëherë duken edhe deri në një masë kundërthënëse (psh
krahasimi i Alkmenës me Penelopën).

205
 Tek „Amfitrioni“, por edhe tek „Pentesilea“ Klaisti i modifikon
shumë motivet dhe përmbajtjet nga mitet si dhe nga veprat që i kishin
shërbyer si modele (për „Amfitrionin“ – Plauti e Molieri)
Amfitrioni, mbreti i Tebës, po përfundonte me sukses luftën
kundër athinasve dhe e urdhëron shërbëtorin e tij Sozinë të lajmërojë
tebanët dhe gruan e tij Alkmenën për fitoren e tij. Mirëpo, ndërkohë
Jupiteri i shndërruar në trajtën e tij vjen në pallat dhe i futet në shtrat
gruas së tij, Alkmenës. Po kështu një shpërndërrim të tillë e gjejmë edhe
në një shkallë tjetër: shërbëtori Sozia ballafaqohet me Merkurin në
trajtën e tij dhe nuk arrinë të kuptojë se përse duhej të kishte dy Sozia,
dy Unë. Ai e pyet Merkurin:

Bëhu i njerëzishëm dhe më thuaj

Kush jam unë nëse nuk jam Sozia?
Sepse dikush, megjithatë duhet të jem.

Krejtësisht në fund, kur edhe Amfitrioni edhe Sozia janë të stepur

nga paradoksi, shërbëtori i thotë zotërisë së tij:

Unë jam desoziuar, ti je deamfitrionizuar!

Mund të konstatojmë, pa dyshim, se një nga idetë e rëndësishme

që buron nga komedia e Klaistit „Amfitrioni“ është edhe mungesa e

dashurisë, më parë se sa vetë dashuria si një ndjenjë specifike. Kjo

„sëmundje“ duket se i kishte prekur në të njëjtën masë edhe njerëzit

edhe perënditë, edhe tokën edhe qiellin.

Në pallatin e mbretit të Tebës, Amfitrionit, perëndia Jupiteri (në

trajtën e tij) i shprehet plot përvuajtje Alkmenës:

206
Ah, Alkmenë!

Edhe Olimpi duket i zbrazët pa dashuri

Ç’i duhet atij që digjet nga ndjenjat
Adhurimi i njerëzve të shtrirë para këmbëve të tij
Ai kërkon ta duan (…)

Ç’është të adhuruarit pranë dashurisë, sikur don të thotë Jupiteri.

Poema “Satiri” e Ygosë po kështu kishte trajtuar motive e vizione të
përafërta, të cilat përgjithësisht lidhen me botëkuptimet romantike. Atje i
shohim perënditë që ishin të kapluara nga bezdia, s’gjenin prehje dhe
kishin mungesë dashurie po sikur Jupiteri i Klaistit. Ato (perënditë),
gjithashtu kërkonin nga vartësit t’i kënaqnin me gjëra tokësore, siç ishin
meloditë me fyell të Satirit.
Si një anë tjetër e litarit na ishte shfaqur më parë personazhi i
Pentesilesë, e cila kurrsesi nuk mund t’i baraspeshonte dy pozicionet e
saj: atë të luftëtares së përjetshme dhe atë të gruas që ka të drejtë të
dashurojë. Përfundimi është makabër: “nga shkaku i dashurisë” ajo e
mbyt Akilin dhe më në fund edhe veten pranë trupit të tij.
Kjo mungesë dashurie dhe mospërputhshmëria midis obligimeve,
në njërën anë dhe ndjenjave si dhe shfaqjes së tyre, në anën tjetër,
shprehet drejtpërdrejt në fjalët e Alkmenës:

Alkmena:
Amfitrion! Ti vërtet po shkon? Ah
Sa është e rëndë të jesh i famshëm, i dashuri im
Sa me dëshirë do të jepja diademën që
Në luftë e kishe fituar, vetëm për një tufë trëndafilash
Mbledhur diku pranë një kasolleje të thjeshtë
Çfarë na duhet tjetër përveç nesh?
Përse të marrësh mbi vete kaq shumë gjëra të huaja,

207
 Përse ta imponojnë kurorën dhe skeptrin e prijësit?

Përmendja e diademës, që në këtë komedi është një nga shenjat e

njohjes a rinjohjes së personazheve në letërsinë antike greke 17 dhe që
haset edhe tek miti grek, këtu bëhet jo çelës për zgjidhjen e problemit,
por përkundrazi ngatërrim i tij. Shkronja I që gjendet në diademën që

mbanë Alkmena, e vë në dilema edhe më të mëdha atë. Ajo, megjithatë,

kërkon një zotim të drejtpërdrejtë, një shfaqje të gjallë të dashurisë (siç
do të ishin psh. lulet) më pare se diademën, praninë e drejtpërdrejtë të
Amfitrionit, më pare se famën e emrin e tij.

* * *
Duke lexuar „Pentesilenë" dhe „Amfitrionin“ e Klaistit vijmë në
përfundimin se autorin e brenin, si gjithnjë paragjykime të shumta për
botën e femrës: në këto vepra karakteret e grave siç janë Pentesilea,
Alkmena, Protoe, Meroe, Harisi, na paraqiten gati gjithnjë me tejngarkesë
emocionesh, plot dilema, dyshime e paqartësi. Përveç filozofisë kantiane,
pa dyshim, për shfaqjen e një fryme të këtillë kanë ndikuar edhe situatat
jetësore të vetë Klaistit.
Vendin e Klaistit në kuadrin e drejtimeve letrare të shekullit XIX
(Shturm und Drangu, Romantizmi, Realizmi) e kishte përcaktuar në
mënyrë eksplicite studiuesi Zoran Glushçeviq. Në parathënien e botimit
të dramave të tij Glushçeviq e theksonte këtë karakter heterogjen që del
nga veprat e tij:
„Klaisti me një pjesë është romantik, me tjetrën realist, por edhe
njëra edhe tjetra anë janë krejtësisht të veçanta – „klaistiane“; ai e kishte
absolutizuar dhe mitologjizuar emocionin si një faktor primar dramatik dhe
tragjik në jetë, paradoksin e kishte ngritur në filozofi jetësore, ndërkaq
demoniaken e kishte zbuluar në strukturën konfliktuoze të shpirtit të
njeriut“. 18

208
 Mund të thuhet se të gjitha personazhet, të cilat veprojnë në
komedinë „Amfitrioni“, qofshin perëndi apo njerëz, janë të humanizuar,
më mirë të thuhet, janë dehyjnizuar e përtokësuar. Ata janë tërësisht të
preokupuar e të ballafaquar me dilema e halle njerëzore. Madje edhe
Jupiteri – kryeperëndia (gjithnjë në trajtën e Amfitrionit) ka ardhur tek
Alkmena për të tilla pasione, para së gjithash njerëzore. Ai e vë përpara
dilemash Alkmenën kur e pyet:

A e ke pranuar sot burrin

Të cilit i je dhënë në martesë apo dashnorin?

duke vazhduar me të njëjtin ton:

Jupiteri
Ajo që ndiej ndaj teje, Alkmenë e dashur,
E kapërcen për aq sa është largësia midis Tokës e Diellit
Atë që të ka borxh burri. Shkëputu
E dashura ime, nga burri
Dhe bëje dallimin midis meje dhe tij.
Sa shumë më dhemb ky ngatërrim i turpshëm,
Dhe nuk e duroj mendimin
Që më ke pranuar vetëm si bashkëshort, plakush të
vërtetë
I cili krejtësisht ftohtë e ndjen se e ka të drejtën mbi ty.

Klaisti në fund ka bërë një zgjidhje krejtësisht të thjeshtë të

konfliktit dramatik, duke mos shkuar asnjë hap përtej zgjidhjes
mitologjike. Pas ballafaqimit të drejtpërdrejtë me kipcin e tij dhe pasi
merr vesh se ishte vetë Zeusi, e lutë atë që t’i dhurojë atij një djalë nga

209
lidhja me Alkmenën. Ai fëmijë, në të vërtetë, do të jetë më pas heroi i
famshëm legjendar grek Herakliu.
Zeusi bashkë me Merkurin fluturojnë drejt majës së Olimpit. Ajo që
lanë prapa nuk kishte të bënte fare me ndonjë kthjellim a zgjidhje nyjesh
të lëmshit dramatik. Mbase vetë Klaisti nuk e dëshironte këtë. Fijet e
ngatërruara të gjykimeve e të botëkuptimeve të tij ngatërrohen akoma,
ndonëse vërehet qartë ideja e përgjithshme mbi shkapërderdhjen a
fragmentarizimin e botës e të shpirtit njerëzor.
Në të vërtetë tërë vepra e Klaistit sillet në një labirint të këtillë. Ajo
është një ecje e ngulmët dhe e mundimshme nëpër teh shpate apo
skajeve të një ambisi. Siç pohonte Glushçeviq, Klaisti „përpiqej të
bashkonte dy gjëra që smund të bashkoheshin: racion dhe lumturinë, të
gjejë çelësat racionalë dhe të sigurtë të lumturisë.“ 19 , gjë që ishte e
pamundshme në një kontekst social e filozofik në të cilin jetonte ai vetë.
Mbase lumturia e vërtetë, sipas Klaistit i përkiste vetëm perëndive.
Mbase ishin gjakim i tij i fshehtë, diskret, gjykimet që bën në vargjet e
mëposhtme të tragjedisë „Pentesilea“:

Njeriu në dhembje dhe vuajtje mund të jetë trim i madh

Por i barabartë me hyjnitë është vetëm kur është i lumtur!

Sipas këtyre dy vargjeve të Klaistit vijmë në përfundimin gati

fatalist e zhgënjyes se njeriu e ka shumë të vështirë ta arrijë lumturinë e
vërtetë. Për të arritur atë ai duhet të kapërcejë edhe vetveten, të ngritet
përmbi kufijtë e mundësive njerëzore. Njëkohësisht ai duhet ta mposhtë
ose, në anën tjetër, t’i nënshtrohet Demonit që e ka brenda vetes. Një
amalgam i filozofisë kantiane si dhe faustiane, gjithsesi.

210
Shënime

1 Stefan Cvajg: Në luftë me djallin, (Hëlderlini, Klaisti, Niçe), Tiranë, 2003, faqe
159.
2 Ibid., faqe 164.
3 „Kishte lexuar Kantin (sipas Cvajgut), armikun natyror të të gjithë
poetëve gjermanë, joshësin dhe shkatërruesin e tyre; drita vezulluese, tepër
e ndritshme e të cilit, e verboi. (S. Cvajg, vep. e cit., faqe 188).
4 Fric Martini: Istorija nemačke književnosti, Beograd, 1976, faqe 302.
5 S. Cvajg, vepër e cituar, faqe 211.

Cvajgu e quante „njeri përjetësisht pa atdhe“.
6 Ibid., faqe 229.
7 Ibid., faqe 199.
8 Jehona të mitit mbi Pentesilean hasen jo vetëm në letërsinë, por edhe në
artet tjera të romantizmit. Në një portret, të cilin e kishte pikturuar
Delakroa në vitin 1830., dhe i cili sot mund të shihet në muzeun e Parisit
Carnavalet, shkrimtarja romantike franceze Zhorzh Sand duket e veshur
me rrobat e amazonave: me cilindër, nën rrethin e gjerë të të cilit shihen
flokët e zeza të lëshuara, me kokardë në fyt, me një pallto të shkurtër e me
kravatë të ngritur.
9 Vargjet nga dramat e Klaistit „Pentesilea“ e „Amfitrioni“ janë marrë nga
Hajnrih fon Klajst: Izabrana dela, Beograd, 1964 (përkthimi im)
10 Stefan Cvajg: vepër e cituar, faqe 220.
11 Ibid., faqe 177.
12 Ibid., faqe 177.

Gra me gjinj të prerë.
13 Titus Maccius Plautus, i lindur rreth vitit 254 e 251 e i vdekur vitin 184
të erës së vjetër. „Amfitrioni“ i Plautit është quajtur tragjikomedi.
14 Amfitrioni, sipas mitit, i kishte premtuar gruas së tij Alkmenës se do të
hakmirrej për vrasjen e vëllezërve të saj. Ai kishte zbarkuar në ishullin e
Tafosit dhe me ndihmën e vajzës së mbretit e kishte vrarë mbretin. Vajza
211
ishte dashuruar në Amfitrionin, por ky urdhëroi ta vrisnin. Në mungesë të
tij Zeusi u shndërrua në trajtën e Amfitrionit dhe i vajti në shtrat
Alkmenës. Nga ky bashkim pastaj lindi Herakliu. Kur Amfitrioni u kthye në
Tebë dhe mori vesh për tradhtinë pa dashje të Alkmenës, vendosi ta digjte
atë në turrë drush. E shpëtoi Zeusi. (Todi Dhama, „Fjalori i mitologjisë“,
Prishtinë, 1988, faqe 27)
15 Manfred Pfister: Drama (teorija i analiza), Zagreb, 1998, faqe 9.
16 Ibid.,
17 Odiseu në epin e Homerit pas kthimit në Itakë, në pallatin mbretëror,
njihet së pari nga shërbëtorja plakë Euriklea përmes një vrrage në këmbë.
18 Hajnrih fon Klajst: Izabrana dela, Beograd, 1964, faqe 9 (parathënia e
Zoran Glushçeviqit).
19 Ibid., faqe 13.

212
 Kapitulli III

PARABOLA MITIKE
(Vepra e Zherar de Nervalit)

Cikli i lirikave Himeret

Kur shkruajmë për Zherar de Nervalin (pseudonim i Gerard

Labrunie, 1808 – 1855), poetin, eseistin, dramaturgun e tregimtarin e
romantizmit francez, na krijohen asociacione e parabola të shumta me
një poet tjetër, po kaq të veçantë, gjermanin Fridrih Hëlderlin. Ka shumë
arsye për një përgjasim të këtillë dhe për relacione të llojllojshme midis
këtyre dy poetëve:
 Fillimisht për polisemantizmin e krijimeve të tyre letrare,
për pashpjegueshmërinë e hermetizmin e një numri të madh të poezive të
tyre;
 Për biografinë e tyre; Nervali e Hëlderlini janë „vëllezër“
për nga pasionet, dhimbjet e vuajtjet e përhershme dhe për arsye të
mospajtimit absolut me gjithë botën e shoqërinë që i rrethonte. Sikur
edhe poeti gjerman, Nervali e kaloi një pjesë të jetës me mendje të
errësuar, siç thuhej, gjysmë në ëndërr – gjysmë në zhgjëndër;
 Së fundi, janë të përafërta tek të dy poetët lidhjet
shpirtërore dhe idealizimi i antikitetit grek, i kulturës, artit, letërsisë e
sidomos i mitologjisë greke. Duke qenë poetë të mirëfilltë për nga

213
vokacioni, edhe Hëlderlini edhe Nervali (madje edhe në krijimet e tyre në
prozë) e shfrytëzojnë mitin grek, poetikën mitologjike, figurativitetin
mitologjik, në mënyrë krejtësisht origjinale. Cikli i soneteve të Nervalit me
titull „Himeret“ është shprehja më e plotë e më sinjifikative e kësaj
ndjeshmërie dhe e kësaj lidhjeje me frymën e antikitetit.
Një kohë të gjatë Zherar de Nervalin studiuesit e historianët e
letërsisë në Francë e gjetiu, nuk e kanë radhitur në grupin e
shkrimtarëve më të rëndësishëm, nuk e kanë përmendur shumë, po edhe
nëse e kanë përmendur kjo ka qenë krejtësisht shkarazi dhe pa i dhënë
vendin e merituar në kuadrin e shkrimtarëve të kohës së tij.
Sërish bashkë më Hëlderlinin Nervali sot konsiderohet një nga
paraardhësit e poezisë moderniste, që u shfaq në letërsitë evropiane gati
gjysmë shekulli më vonë, për shkak të pastërtisë gjuhësore e stilistike të
poezisë së tyre, të simbolikës së thellë etj. Në anën tjetër përkatësia
romantike e Nervalit sot është e padyshimtë.
Nervali shquhej si një ëndërrimtar i madh; ekzotist (kishte shëtitur
shumë në vende të ndryshme të Evropës dhe të Orientit si dhe kishte
shkruar për ato vende); i atribuonte ndjesive vendin më të lartë në
kierarkinë e tipareve të personalitetit, përpara arsyes. Ai kishte përkthyer
në gjuhën frenge tragjedinë „Fausti“ të Gëtes që në moshën njëzet
vjeçare.
Sikur edhe Hëlderlini, i cili i blatoi vargjet më të bukura Diotimës
së tij, Susette Gontard edhe Nervali e idealizoi përmes vargjeve të
mrekullueshme dhe i kushtoi pasazhe të jashtëzakonshme një gruaje të
quajtur Zheni Kolon (Jenny Colon). Në lirikën e tij të ciklit „Himeret“ si
dhe në novelat „Silvia – kujtime nga Valoa“, “Ëndrra dhe jeta – Aurelia“,
„Pandora“, figura e Zhenit fetishizohet e hyjnizohet, por ajo edhe
inkarnohet në një të vetmen qenie, gati perfekte, herë si Silvia, herë si
Aurelia, herë si Pandora, nga aktore teatri bëhet kimerë mitologjike 1 ,
Artemidë, Venerë. Ato (ose ajo, në qoftë se kemi para sysh tiparet e njëjta

214
që u atribuon autori) fluturojnë sferave fluide e nebuloze, personifikohen
e bëhen udhërrëfyese të poetit. Më në fund të gjitha në një mishërojnë
përpjekjen e poetit për kërkimin e ngulmtë, të mundimshëm e mistik të
dashurisë.
Poezitë e „Himereve“ janë shembulli më i mirë i kalimit definitiv
nga poezia deskriptive, ku poeti përshkruan ndjenjat a pamjet, ku rrëfen
a vetërrëfehet, në një poezi të pastër simbolike, ku vendin e përshkrimit e
zë krijimi. Ato duken si klithma të një shpirrti që vuan, që kërkon, që
rezignohet. Në një gjendje të këtillë ai shpesh humbet e shkrihet në botën
e ezoterisë e përgjithësisht të fenomeneve paranormale.
Edhe në vetë titujt e ciklit të soneteve „Himeret“ gjejmë elemente të
miteve greke: Myrto – ishte një bimë që i kushtohej perëndeshës Venerë
dhe lidhej me një mister pagan; Anteros – ishte i vëllai i Erosit
mitologjik; Artemida ishte hyjneshë, motra e Apollonit, perëndisë së
Diellit, hyjneshë e pamëshirshme e gjuetisë, e pyjeve dhe e natës dhe e
ndriçimit të hënës. Në poezinë „Artemida“ hasim në një fakt që na bën me
dije edhe për incestuozitetin e kësaj figure. Strukturalistja frënge Julia
Kristeva figurën e Artemidës tek Nervali e vë në një kontekst dhe
konotacion shumë më të gjerë: „Le veuf“ („i vejë“) është shenja e parë që
përcakton mërzinë (pikëllimin): domethënë, karakteri i errët do të ishte
pasojë e humbjes së gruas? ...Në shekullin e katërt ekzistonte një njeri i
quajtur Mausole, i cili ishte i martuar me të motrën e tij Artemidën dhe i
cili vdiq përpara saj. Në qoftë se i veji ishte Mausoleu, ai është incestuoz:
burri i motrës së tij, i nënës së tij..., Ambivalenca e këtij personaliteti
ngatërrohet edhe më shumë me përdorimin që është tipik nervalian: pasi
ka vdekur më pare se ajo, ai nuk mund të jetë i vejë, por mbetet vejusha,
motra e tij Artemida. Në sonetin Artemida Nervali e shndërron emrin
Artemida në Artemid dhe luan me dy palë protagonistësh sikur të ishin
kipca të njëri tjetrit: të ndërrueshëm, por po ashtu, prandaj edhe të një
gjinie joprecize, gati-gati dygjinorë. Kemi ardhur tek një pikë plotësisht

215
koncize e procedimit poetik tek Nervali: vejusha Artemidë identifikohet
me kipcin e saj të vdekur (vëlla + burrë), ajo është ai, domethënë „i vejë“,
ndërkaq ai identifikimi - vendosja e varrezës së tjetrit në vete, do të ishte
ekuivalenti i vjershës. 2
Më pak se soneti „Artemida“ janë të mbyllura e hermetike sonetet
„Delfika“ dhe „Anteros“. Në sonetin e parë Nervali i kthehet të kaluarës
„këngës së vendlindjes“, „këngës së dashurisë që s’ka fund“, përmes
evokimeve. Por ky rikthim lidhet pashkëputshëm me synimin, gjakimin
universal të poetit për rikthim në kohët e vjetra të lulëzuara, në kohën e
„perëndive të vajtuara“.

Do të vijnë perënditë tuaja të vajtuara

Në rendin e vjetër ditët do të kthehen
Shih, po dridhet toka nga flaka profetike.
(„Delfika“, III)

Ky kërkim i të shkuarës është i ankthshëm, një kërkim i qartësisë,

i kthjelltësisë, i rendit. E tashmja, andaj, ndonëse nuk përmendet fare,

rezulton, logjikisht, të jetë e errët, kaotike, mbytëse.

Edhe në këtë sonet del në sfond si e shpërndërruar nga një qenie

njerëzore në bimë një personazh tjetër nga miti grek - Dafne.3 Edhe këtu

kemi të bëjmë me temën e inkarnimeve të shumta të personazheve në

veprat e Zherar de Nervalit.

Në sonetin tjetër me titull „Anteros“ vihet në pah revolta e ashpër e

plot mllef ndaj Qiellit dhe Tokës:

Më pyet përse shpirti më është plot mllef,

Pse kokën kryeneçe e ngre me guxim drejt qiellit;

Akoma jeton në mua vepra e Anteut,

216
 Shpata e fitimtarit të Zotit më sfidon përherë.

(Anteros, I) 4

Në këtë poezi autori vihet në anën e të pamposhturve dhe sfidon

Perëndinë, në anën e Anteut, të Abelit, të Dagonit (idhull i filistinëve, i
rrëzuar nga Jehova). Një rebelim i këtillë ndaj Perëndisë që mban botën
dhe rreshtimi i poetit në anën e atyre që sfiduan autoritetin hyjnor e vë
Nervalin natyrshëm në kuadrin e krijuesve romantikë të cilësuar si
satanistë, për të cilët është folur më parë në këtë punim. Në periudhën
kur Nervali kishte probleme me çmendinë kishte shkruar edhe poezinë e
shkëlqyeshme „Krishti në Bregun e Ullinjve“. Biri i Perëndisë këtu është
krejtësisht i zhveshur nga atributet hyjnore dhe vuan sikur edhe vetë
njeriu. Është kjo poezi, në të vërtetë, një emblemë e rrallë e atij rebelimi
romantik dhe çmitizimi të skajshëm. Nuk sundon më Perëndia mbi Botën
e paanë por:

Fat i palëvizshëm, i pagojë e ruan botën

Nevoja dhe Rastësia: gjithçka ngrin duke fërgëlluar,
Rreth teje gjithkund fluturim i lemerishëm
I botrave shterpe në shushatje të zbehtë.
(Krishti në Bregun e Ullinjve, III, 1)

Në këtë pikë Nervali dallohet nga Hëlderlini. Tek i pari është

krejtësisht transparent dehyjnizimi (një rrjedhë logjike do të mund të
ishte edhe demitologjizimi), zhveshja nga aureola hyjnore dhe
individualizimi konkretist i hyjnisë a hyjnive, derisa i dyti duke mos
hamendësuar fare ekzistencën dhe lartësinë e paarritshme të tyre bën
përpjekje për ta ngritur e njëjtësuar veten dhe përgjithësisht botën
njerëzore me atë botë hyjnore, ku shpesh është e pranishme edhe

217
ndjenja e ekzaltimit. Kjo gjë është pohuar në mënyrën më kuptimplote në
vargjet e Hëlderlinit:

„Është afër
Dhe vështirë i kuptueshëm Zoti“.
Ose

Kush nuk di për ju o perëndi të mira, ai

i varfër është, në parzmë përçarja i bulon,
dhe bota është për të memece si vetë nata,
s’ka gëzim askurrë, as këngë.

Ajo që Zherar de Nervalin dhe “Himeret” e tij i bën krejtësisht të

veçanta në tërë poezinë e shekullit XIX është pa dyshim origjinaliteti dhe
universaliteti i ideve, i botëkuptimeve e i figurativitetit.
“Himeret” janë rezultat i shumë rrethanave shpirtërore e fizike të
Nervalit. Ato sublimojnë në mënyrë të përkryer përvojën e tij nga
udhëtimet e shumta, njohjet si dhe aferat dashurore, leximet e ndryshme
nga fusha e letërsisë, leximet emiteve të popujve të ndryshëm si dhe së
fundi sublimojnë tërë një botë të brendshme shumë të trazuar e
misterioze që valëvitet midis ëndërrimeve e imagjinatës. Zëri i “Himereve”
nuk është vetëm zë i Zherar de Nervalit - njeri, ai është para së gjithash
një zë profetik, i inkarnuar, i cili kumton nga pozicioni i të vërtetës së
shekujve.
Prania e mitit tek ky cikël sonetesh është jo prani temash e
motivesh, po sikur edhe te Hëlderlini, një prani shumë më e thellë, që
kufizon me ndjeshmërinë dhe filozofinë krijuese, por Nervalit në këtë
kontekst do të mund t’i përshtatej edhe kjo thënie e Rolan Bartit: “Miti
është vetë fjala”. Ajo lufta e përhershme midis koncepteve miti – logosi do

të mund të përmbyllej mbase edhe kështu: “Poezia e ka krijuar mitin. Por

218
miti ishte në poezi. Kishte lindur në formën e poezisë dhe njëkohësisht
me poezinë”5

Novela Pandora

Në qoftë se poezia e Nervalit e ciklit të soneteve “Himeret” mund të

konceptohet si një konglomerat simbolesh, metaforash, mitesh e
alegorish, në anën tjetër proza e tij do të mund të determinohej si një
konglomerat zhanror, ku pleksen letrarja dhe dokumentarja, ëndërrimet,
përsiatjet, përshkrimet e vendeve e gjykimet rreth problemeve sociale.
Prozat si “Ëndrra dhe jeta – Aurelia”, “Silvia – kujtimet për Valoan”,
“Përbindëshi i blertë”, “Dora e magjepsur” dhe së fundi “Pandora”
përmbajnë në vete tipare jo veç letrare, fiksionale, po edhe tipare
publicistiko-letrare, të udhëpërshkrimeve, memoareve, etj.
Një lexim sado i përciptë kritik i tregimit “Pandora” e dëshmon këtë
fakt. Ai është një rrëfim i mrekullueshëm për vibrimet e botës së
brendshme të njeriut, për kalimin e pahetueshëm nga realja në
imagjinaren, fantastiken, mistiken dhe anasjelltas. Proza e “Pandorës”
herë-herë kufizon me prozën e rrjedhës së ndërdijes, herë me një
deskripsion të shtrirë romantik e herë me një thurje të errët të sferave
thellësisht të trazuara të shpirtit njerëzor. Ndjenja e zymtësisë, e
depresionit dhe e melankolisë që e shquan fund e krye tregimin është e
lidhur sa me faktet që dalin nga jetëshkrimi i tij po aq edhe me frymën e
përgjithshme të të gjithë krijimtarisë së tij letrare.
Shkrimi i Nervalit merr herë-herë kuptimin e vetërrëfimit dhe kjo,
mbase, mund të lidhet edhe me ndjenjën narcistike, që i karakterizonte
një pjesë të madhe të romantikëve. Ai vërtet e kishte ndjerë veçanësinë e
tij si krijues, vetëdijen mbi misionin e Poetit, që qëndronte në lartësitë,
larg turmës:

219
 “Si një strehë na kishte mbetur ajo kulla poetike nga fildishi nëpër të
cilën jemi ngjitur lart e më lart në mënyrë që të ndahemi nga turma. Në ato
lartësi fisnike, ku na çonin mësuesit tanë, thithëm më në fund ajrin e
pastër të vetmisë, pimë harresën nga kupa e artë e legjendave, u dehëm
me poezi dhe dashuri” (“Silvia, kujtime për Valoa”).

Tek Nervali dhe sidomos tek tregimi “Pandora” shquhet edhe një
element tjetër: do ta quanim parabola mitike. Vetë titulli i tregimit
përmban emrin e një figure nga mitet greke, të Pandorës që e mbaroi
Hefesti dhe që lidhet ngushtë me mitin mbi Prometeun, në të vërtetë
pandan i tij, ana tjetër e medaljes, personifikimi i të gjitha të ligave në
jetën e njeriut. Ndoshta edhe mund të pohojmë se një fill intrigimi për të
trajtuar këtë temë ishte sintagma shumë e përdorur figurativisht “Arka e
Pandorës” më tepër se rrëfimet mitologjike drejtpërdrejt të lidhura me
Pandorën nga mitologjia greke.
Autorit i mjaftonte të nisej nga artefakt për të shtrirë rrëfimin e tij
në sfera të tjera që lidheshin me botën e tij të brendshme, me përvojat e
reminishencat e shumta mitologjike, historike e aktuale.
Është domethënëse gjithsesi fjalia që vihet krejtësisht në fillim të
tregimit:

“Të gjithë ju e keni njohur, o miqtë e mi! atë Pandorën e

mrekullueshme, anëtaren e teatrit vjenez. Me të, mbase, - vërtet me
të, - mund të ketë lidhje enigma e pazgjidhshme e gdhendur në një
gur në Bolonjë: AELIA LELIA. Nec vir, nec mulier, nec
androgyna, etj. “As burrë, as grua, as qenie dygjinore, as
virgjëreshë, as e re, as e vjetër, as e dëlirë as e shfrenuar, as e
turpshme, por të gjitha bashkë… Më në fund Pandora, me këtë është
thënë e gjitha, sepse unë nuk do të dëshiroja t’i them të gjitha.”

220
 Aluzionet tek miti grek, ai mbi Pandorën dhe Prometeun janë të
qarta ndonëse autori nuk shkon gjithnjë përtej aluzioneve. Pandora e tij
është një aktore e vërtetë, të cilën autori e njohu gjatë qëndrimit të tij në
Vjenë. Ajo për të ishte si një hije që gjithnjë i shkiste nga sytë, si një hije
me kontura të përkryera, por shumë e ftohtë ndaj tij.
Figura e Pandorës së Nervalit hyn në vargun e personazheve femra
të veprave të tij në prozë dhe në poezi, të cilat na dalin me tipare
kryesisht të përafërta, të padefinueshme e befasuese, siç shihet edhe në
fjalinë që cituam më lart. Nëse Pandora apo Pandorat e tij (duket ky si
një përgjithësim i botëkuptimeve të Nervalit mbi karakterin e gruas)
përshkruhen nga autori me ngjyrime të errëta, epshndjellëse e të
kobshme, atëherë veten gjithsesi do të duhej ta shndërronte në një
Promete të gozhduar e të plagosur shpirtërisht: “Ku e ke fshehur flakën
qiellore që i vodhe Jupiterit?” - është kjo një pyetje retorike drejtuar
vetvetes dhe një mosdëshirë për dhënie të prëgjigjjes ngase ajo
vetëkuptohet: “Emrin e Prometeut”, përgjigjet vetë, “assesi nuk e dua
sepse ende e ndjej pandërprerë në ije sqepin e amshueshëm të shqiponjës,
nga i cili më çliroi Alkidi. O Jupiter, kur do t’u vijë fundi vuajtjeve të mia?!”

Në qoftë se pohojmë që miti Nervalit këtu i shërbeu për të shprehur

ambiguitetin shpirtëror të personalitetit atëherë zgjedhja e tij është
krejtësisht e qëlluar. Ai është Promete që vuan, ndonëse vuajtjet e tij më
së paku janë prometeike, vuajtje për shkak të idealeve më të gjera, për
shkak të humanizmit e bëmirësisë, por janë vuajtje, mbi të gjitha nga
tundimet e epshit dhe mashtrimet dashurore dhe ajo që është më
karakteristike, na bëhet se ai shpesh vihet edhe vetë në pozicionin e
Pandorës (të rikujtojmë motivet e transformimeve mitike), i cili rrëshqet
gjithnjë e më thellë në ambiset e shthurjes sa më shumë që përpiqet të
dalë nga ajo gjendje. Në të vërtetë ky fakt është pohuar në mënyrë
implicite edhe në moton, që autori i kishte vënë tregimit dhe të cilën e
kishte marrë nga “Fausti” i Gëtes:

221
 “Dy shpirtra, oh! E ndajnë brendinë e qenies sime dhe secila nga to
dëshiron të shkëputet nga tjetra: njëra duke u djegur nga dashuria, lidhet
me botën përmes trupit; tjetrën një forcë e mbinatyrshme pamëshirshëm e
bartë larg nga errësira, drejt viseve të paraardhësve tanë”.
Nervalin, siç shohim në gjithë veprën e tij, e mundone kjo dysi, ky
gjëllim i dyfishtë real, tokësor, i prekshëm dhe njëkohësisht në anën
tjetër eternal, qiellor e transcendental. Nuk e kishte andaj të vështirë të
gjente shembujt e përceptimeve narrative të tij: paralelisht Mitin dhe
Jetën që e rezultonte, sërish, jetën e dyfishtë, midis ëndrrës e
zhgjëndrrës.
I gjendur në një vorbull midis shumë ëndrrash Nervali sheh edhe
një të tillë, sikur kishte shkuar në Tahiti, në Ishullin e Dashurisë.

Në vëzhgimin e hollë të fijeve që e lidhin narracionin e “Pandorës”

nuk mund ta abstrakojmë faktin se Nervali sikur edhe poetët tjerë
romantikë, figurat mitologjike greke, në këtë rast Prometeun dhe
Pandorën i transformon, i romantizon, madje i personalizon, duke i
lidhur me ndjesitë dhe përvojat e tij, me ëndrrat, synimet si dhe me
ndjenjën e revoltës e të protestës ndaj realitetit, me goditjet që pësonte
pandërprerë. Në këtë rast lexuesi i Nervalit arrinë ta njohë dhe ta zbulojë
lehtë atë membranën mitologjike që e mbështjell “Pandorën”, sepse autori
e kishte vënë atë mbi konotacione të drejtpërdrejta alegorike. Këtë fakt do
ta kuptonim edhe më drejtpërdrejt nëse marrim parasysh pohimin e
Milivoj Solarit: “ne arrijmë ta njohim mitin, ngase e njohim se si
funksionon ai”6
Zherar de Nervali e funksionalizoi mitin mbi Pandorën dhe
Prometeun dhe i inkorporoi në veprat e tij jo si një veshje apo përngjitje
të ideve e përceptimeve të tij, por para së gjithash si ndjeshmëri, si
vetëdije mbi pozicionin e individit gati-gati të pashpresë në mes të një
bote të ftohtë e të pandjeshme.

222
 Pandora – aktore e teatrit të Vjenës, kishte manitë e saj që i
shprehte kurdo që dëshironte. Ajo e donte atë vetëm kur i shkonte me
frak të zi, assesi blu apo ngjyrë tjetër ngaqë asaj i ngjallte përfytyrime për
priftërinjtë dhe ngase e dëshironte blasfeminë.
Gjithsesi nuk është kjo shfaqje e parë e një pikëshikimi të këtillë
në letërsinë e shekullit nëntëmbëdhjetë. Nervali nuk bën përjashtim nga
satanistët e tipit të Bajronit, Shellit, Kitsit.
Tek “Pandora” e tij Nervali e shndërroi figurën e Prometeut
mitologjik në një person bohemik, të cilin e kishte thyer vuajtja e
dhembja personale. Aty nuk kemi përgjithësime, konotacione universale
a mesazhe për idealet e përgjithshme njerëzore, siç nuk gjenim as tek
dramat e Hajnrih fon Klaistit. Prometeu i Nervalit nuk është as Prometeu
i Persi Shellit, gati me asnjë element. Mirëpo Pandora, në anën tjetër,
është edhe një nga trajtimet e rëndësishme të figurës femërore në
letërsinë e romantizmit. Ajo përafrohet me të ashtuquajturën grua fatale,
apo bukuri e tmerrshme, siç e kishte cilësuar studiuesi Mario Prac. Prac
theksonte që “për romantikët e bukura fiton rëndësi pikërisht përmes atyre
sendeve që janë në kundërthënie me të: përmes sendeve tmerruese; kjo
është bukuria, me të cilën kënaqemi sa më shumë që të na pikëllojë dhe të
na shkaktojë dhembje.”7
Në të gjitha veprat e tij Zherar de Nerval e ripërsëritë në trajta të
ndryshme këtë temë, temën e bipolaritetit të qenies njerëzore, të
paradoksit dhe dysisë përbrenda qenies së tij shpirtërore. Është ky një
përshkrim i ankthshëm i botës së tij përballë botës komplekse të gruas.
Silvija, Aurelia, Anzhelika, Pandora (Maria Plejel), njëjtësohen më në fund
në shprehjen shumë të thellë e domethënëse të shkruar në krye të
tregimit “Pandora”: as burrë, as grua, as qenie dygjinore, as virgjëreshë,
as e re, as e vjetër. As e çiltër as e shthurur, as e turpshme, por të gjitha
bashkë”.

223
Shënime

1 Përbindsh përrallor. Kishte kokën e një luani ose të një dhie dhe bishtin e
dragoit. Ajo u kallte lemerinë njerëzve, duke vjellë flakë e duke shqyer
cilindo që kishte fatkeqësinë të dukej në rrugën e saj. (T. Dhama, 116).
2 Julia Kristeva: Crno sunce, Novi Sad, 1994, faqe 181.
3 Nimfë greke që personifikonte dafinën. Apolloni e dashuronte atë, por ajo
për të shpëtuar nga ndjekjet e tij e kërkoi ndihmën e të atit. Ky i fundit e
shndërroi vajzën në dafinë, që u bë druri i shenjtë i Apollonit (T. Dhama,
61).
4 Vargjet e përkthyera të Nervalit janë bërë nga autori i punimit dhe janë
shkëputur nga libri “Zerar de Nerval, “Odabrana dela”, Beograd, 1965.
5 Veselin Ilić: Mit i stvaranje, Nish, 1990, faqe, 89.
6 Milivoj Solar: Edipova braća i sinovi, Zagreb, 1998, faqe 15.
7 Mario Prac: Agonija romantizma, Beograd, 1974, faqe 42.
Në veprën e tij Prac kishte përmendur një mori temash e motivesh, ku
gjejmë „zbulimin e tmerrit si burim të kënaqjes e të të bukurës: - motivi i
prostitutes së rilindur me dashuri (Manon Lesko); motivi i incestit (Rene i
Shatobrianit); motivi i gruas fatale (Kleopatra, Mona Liza, Saloma). Po
ashtu ai radhitë një sërë sintagmash karakteristike që e dëshmojnë këtë
ndjeshmëri si: ëmbëlsia e krimit, kënaqësitë e korrupsionit, madhështia e
shkatërrimit, terri mahnitës, bukuria e Meduzës, mbretëresha e dhembjes…
(M. Prac, f. 43.).

224
ARDHJA NGA MITI DHE KTHIMI TEK MITI
(Përfundim)

Studimi i miteve dhe i pranisë së tyre në letërsi nuk është një gjë e
re. Relacionet, influenca, bashkëlidhjet si dhe studimi i dukurive të tjera
që lidhen me to nënkupton esencialisht studimin e vetë letërsisë, të
ligjësive e të përbërsve të saj themelorë. Siç është i vërtetë konstatimi se
miti ka ekzistuar në të gjitha shoqëritë dhe në gjithë historinë e shoqërisë
njerëzore, po kështu mund të thuhet se ai është edhe një nga elementet e
pashmangshme të veprave letrare në të gjitha epokat letrare si dhe në
gjithë historinë e letërsisë botërore.
Duke qenë se as letërsitë përgjithësisht e as veprat letrare në
veçanti, nuk është e mundur të studiohen të veçuara e të pavarura
krejtësisht nga njëra-tjetra, atëherë terreni i letërsisë së krahasuar na
është dukur më i përshtatshmi për të vënë në pah disa nga tiparet më të
rëndësishme të njërit nga formacionet stilistike më specifike –
Romantizmit.
Studimet letrare në fushë të komparatistikës nënkuptojnë, në
radhë të parë, studimin transnacional të letërsisë, përmes disa rrafsheve
si: përmes kufijve politikë, përmes periudhave letrare, përmes gjuhëve,
përmes zhanreve dhe së fundi, përmes vijave ndarëse në mes të letërsisë

225
dhe arteve tjera apo fushave tjera të dijes (studimet interdisiplinare dhe
ato multidisiplinare).
Konteksti i romantizmit evropian në këtë rast na është dukur tejet
interesant ngase paraqet një nga pikat më karakteristike, ku ato vija
ndarëse apo tipare të tjera specifike që përmendëm më lart janë shprehur
në mënyrën më ekstreme. Diversitetet dhe heterogjeniteti përbrenda
letërsive të ndryshme të periudhës romantike, po ashtu, do parë me
shumë kujdes.
Më parë se të themi diç për këtë kontekst të romantizmit do të
paraqesim më poshtë dy skema të studiuesit të shquar të letërsisë
botërore e komparative Dioniz Gjurishin1. E para (skema nr. 1) ka të bëjë
me thelbin e konceptit „letërsi botërore“, ndërkaq e dyta lidhet me
konceptin e „komparatistikës“. Ndërkaq po t’i krahasojmë të dyjat do të
shohim se në ç’shkallë interferencash e ndërvarësie qëndrojnë këto dy
koncepte.
RRAFSHI I LETËRSISË BOTËRORE

Historia e letërsisë
botërore (fusha e të
ashtuquajturës
letërsi komparative)

Raportet
interliterare
(shigjetat
tregojnë
drejtimin e
përgjithësi-
meve të tyre)

Historia e
letërsisë
nacionale
RRAFSHI I LETËRSISË NACIONALE

(Skema 1)

226
 STUDIMI KRAHASIMTAR I LETËRSISË (KOMPARATISTIKA)

(Lidhjet) Gjenetike – të kontaktit Tipologjia

(Lidhjet) nacionale – letrare

Raportet interliterare
Eksterne ---------------- Kontaktet ------------- Interne

të drejtpërdrejta të ndërmjetësuara

publicistike
nga
përkthimet
përmes veprave
artistike – një
dege tjetër të artit…

Jehonat Pasojat e receptimit -

kreacionit
(apercepcionit)
(para kësaj edhe të ndikimeve
e veprimeve)

227
 (Skema 2)
Dioniz Gjurishin e krahasonte zhvillimin e historisë së letërsisë me
zhvillimin e historisë së shoqërisë njerëzore. Një paralele e tillë, sipas tij,
ka bërë që historia e letërsisë të emërtohet si letërsi e përgjithshme,
letërsi universale dhe së fundi letërsi botërore.
Duke konstatuar se “letërsia botërore ia zgjeron diapazonin dhe
domethënien letërsisë nacionale”, Gjurishin vëren edhe se “krahas kësaj
letërsia botërore si një fenomen i qëllimshëm historiko-letrar, në mënyrën
e saj i përcakton qartë edhe njësitë e tilla historike siç janë bashkësitë
interliterare, qarqet letrare të tipeve të ndryshme, si psh. Bashkësia e
letërsive gjermanike, romane, pastaj letërsia e Evropës Qendrore…”
mirëpo kjo ka reperkusione edhe në “formimin dhe përmbajtjen e
nocioneve dhe kategorive të tilla në shkencën e letërsisë, siç janë tradita
letrare, konvencat, stili, lloji dhe forma e llojit, përkthimi letrar, periodizimi
i procesit letrar etj."2
Lidhjet e pashkëputshme dhe të shumanshme të letërsisë me mitin
në një mënyrë implicite i ka analizuar studiuesi Herman Broh.
Trashëgimia mitologjike, sipas tij, është e rëndësishme për letërsinë e të
gjitha kohërave dhe e të gjitha vendeve. Ai kishte vënë dy pika kufiri apo
dy skaje referenciale, të cilat personifikoheshin me Homerin 3, nga njëra
anë, dhe Tolstojin nga ana tjetër. Në këtë kontekst ai arrin në
përfundimin se gjithë historia e letërsisë evropiane paraqet atë rrugë
zhvillimi midis Tolstojit dhe Homerit: ardhjen nga miti dhe, njëherit,
kthimin tek miti 4
Do të pajtoheshim në përgjithësi me këtë konstatim ndonëse
fenomeni i romantizmit, filozofia e poetika e tij e kanë zgjeruar në masë
të madhe konceptin e ballafaqimit dhe receptimin e miteve greke tek
autorët e ndryshëm të tij.
Romantizmi përgjithësisht e shfrytëzonte mitin, temat, motivet,
personazhet dhe poetikën e tij, por në një mënyrë krejtësisht specifike:

228
duke e transformuar, duke e rikompozuar dhe rikrijuar dhe duke e
risemantizuar. Në këtë studim monografik me titull „Miti grek në
letërsinë e romantizmit evropian“ është bërë përpjekje të nxirren në
shesh disa nga këto tendenca e prirje specifike të Romantizmit, gjithnjë
duke pasur parasysh pikat kyçe, fenomenet më karakteristike dhe vlerat
e mirëfillta. Marrë në përgjithësi nuk ka ekzistuar intenca paraprake për
të bërë një studim komprehensiv (gjithëpërfshirës) të të gjithë autorëve
dhe të gjitha veprave të romantizmit. Krijuesit për veprat e të cilëve është
shkruar këtu siç janë: J. W. Gëte, F. Shiler, Persi Shelli, Xhon Kits,
Bajroni, Meri W. Shelli, Shatobriani, Fridrih Hëlderlin, Hajnrih fon Klaist,
Zherar de Nerval, Viktor Ygo, Hajnrih Hajne etj. i janë rikthyer mitit grek
dhe lashtësisë greke, shumë më pak si simboleve të kujtesës historike e
legjendare universale e më tepër për të hedhur një parabolë me kohën e
tyre dhe për të shprehur vizionet e tyre utopike për të ardhmen.
Mitologjia përgjithësisht dhe mitet greke në veçanti në letërsinë e
romantizmit nuk vijnë në format e tyre primare. Ato gati gjithnjë është
vështirë të dallohen nga format tjera të folklorit. Kjo ka të bëjë në radhë
të parë me letërsinë gjermane, ku ndikimi i Johan Gotfrid Herderit dhe i
veprës së tij “Zërat e popujve në këngë” ka qenë i madh.
Shtrirja e temave të mitologjisë greke në romantizëm lidhet
drejtpërsëdrejti me shpërthimin e kufijve të klasicizmit dhe të letërsisë
oborrtare përgjithësisht, e cila e mbiçmonte arsyen përpara ndjenjës.
Romantikët shpeshherë i ngatërronin brenda një vepre të vetme
letrare edhe mitet greke, edhe legjendat, edhe përrallat, edhe fabulat e
këngët popullore të popujve të ndryshëm. Ishte koha e zbulimit a
rizbulimit të identitetit vetjak dhe njëherësh e depërtimit në hapësira të
reja njohëse. Pandan epeve të Homerit viheshin Këngët e Osianit, por
edhe „Nibelungët“, „Edat“ etj. Po kështu, kthimi i romantikëve tek
mitologjia greke lidhej, pa dyshim, edhe me kërkimin e një modeli
universal kulturor (koncept i përdorur fillimisht nga J. W. Gëte e F.

229
Shiler), të cilin ata e kishin identifikuar më mirë se kudo tjetër tek grekët
e lashtë, tek kultura, arti e letërsia e tyre. Një ndjeshmëri të tillë e
shprehte poeti gjerman Hëlderlini në shumë vjersha tij:

Greqi e bekuar! Ti vendbanim i të gjithë qiellorëve,

Është e vërtetë, a thua, ajo që kishim dëgjuar në
rini!!
Aulë festive! Deti të ishte dyshemeja ndërkaq malet
frone

(Bukë dhe verë)

………………………………………………………………..
Thuaj ku është Athina? Mbase është përmbysur
ky qytet, më i dashur, nën urnat e mjeshtërve,
në brigjet hyjnore, është bërë hi tërësisht, o perëndi
dhembjeje.

……………………………………………………………………..

Ç’është ajo
që për brigjet e vjetra të bekuara
më lidh dhe i dua më shumë
se atdheun tim.
Ngase unë atje jam si i shitur
në robërinë qiellore,
atje ku ecte Apolloni
në pamje mbretërore…

(I vetmi)

Duke qenë se filozofia dhe poetika romantike nuk ofrojnë gjithkund

një grumbull të vetëm e unik pikëpamjesh a botëkuptimesh që e veçojnë
si të tillë as ky model kulturor universal grek nuk pranohej në plotninë e

230
tij. Romantikët ishin të ngazëllyer me mitet greke, me harmoninë e asaj
bote të lashtë, por ky ngazëllim nuk i bëri ata robër të asaj bote: ata i
transformuan temat e motivet e miteve greke, krijuan mbi to mite të reja,
të themi figurativisht, i romantizuan ato.
Gjithsesi është i rëndësishëm mendimi kritik i vetë romantikëve
për mitet greke dhe në përgjithësi për botën e lashtë greke, përveç tjerash
edhe për shkak të një natyre heterogjene e eklektike të shkrimeve kritike
e estetike të tyre dhe jo vetëm të veprave të tyre letrare. Krijuesi francez i
romantizmit Shatobriani kishte bërë një distinksion të qartë midis
Natyrës romantike dhe Natyrës mitologjike: “Mund të konstatojmë”,
pohonte ai tek “Gjeniu i krishterimit”, “se mitologjia e madhëruar aq
shumë jo vetëm që nuk e zbukuron natyrën, por përkundrazi, e privon atë
nga bukuritë e saj të vërteta (…) nuk mund të parashikojmë që njerëzve
me ndjesi aq të thella siç ishin popujt antikë u kanë munguar sytë që të
shohim natyrën ose u ka munguar dhuntia ta pikturojmë, në qoftë se nuk i
ka verbuar ndonjë shkak i fortë. Shkaku ishte mitologjia, e cila gjithësinë e
kishte populluar me fanitje shumë harmonike, ndërkaq veprën e Krijuesit e
kishte privuar nga serioziteti, madhështia dhe prehja”.

Tek poetët anglezë të romantizmit Persi Shelli dhe Xhon Kits

personazhet e miteve greke duken më tepër si njerëz të shekullit XIX e
shumë më pak si titanë a perëndi greke. Në parathënien e dramës së tij
lirike Shelli pohonte se nuk e kishte pasur pikë mbështetëse vetëm
tragjedinë e Eskilit sepse nuk i kishte pëlqyer fakti i pajtimit të
dhunuesit me të dhunuarin. Prometeu i Shellit, në të vërtetë, nuk është
krejtësisht Prometeu i Eskilit dhe kjo ka të bëjë kryesisht me sferën e
ideve e të filozofisë krijuese të të dy autorëve.
Viktor Ygo në parathënien e dramës së tij “Kromuell”, po ashtu jep
gjykime të shumta mbi mitet antike si dhe mbi artin antik. Duke
analizuar praninë e groteskës tek letërsia moderne 5 dhe te arti i
antikitetit grek ai vlerëson se: „poezia antike ishte e detyruar që Vullkanit

231
të çalë t’i gjejë një shoqëri, ishte përpjekur ta fshehë mangësinë e tij duke
e rritur në përmasa shumë të mëdha. Fryma bashkëkohore e shfrytëzoi
këtë mit mbi farkatarët e mbinatyrshëm, por njëkohësisht i kishte
përngjitur një karakter të kundërt dhe në atë mënyrë e kishte bërë
shumë të dallueshëm; përbindëshat i kishte shndërruar në shkurtabiqë,
nga ciklopi kishte krijuar një xhuxh”. 6
Një radhë tjetër romantikësh siç ishin Hëlderlin e Bajron, i
shfrytëzuan mitet greke në rrafshe të ndryshme në veprat e tyre, por
shkuan edhe më larg: nga Greqia antike krijuan një MIT të veçantë, një
ideal të përsosmërisë, të harmonisë e të bukurisë së amshueshme.
Një krijues tjetër i rëndësishëm ishte romansierja angleze e
romantizmit Meri W. Shelli, popullariteti i madh i të cilës i referohet pa
dyshim romanit të saj „Frankenshtajni apo Prometeu modern“. Idenë
themelore të romanit të saj do të mund ta sublimonim me shprehjen
„inverzioni mitologjik“. Autorja i atribuon kryepersonazhit të saj Viktor
Frankenshtajnit tiparet e perëndisë krijuese, duke e vënë këtë fakt që në
fillim si aluzion tek vetë titulli, por të një krijuesi të të keqes, të shëmtisë,
më parë se të të mirës. Tiparet që kultura dhe mendësia antike i kishte
atribuuar Prometeut tashmë ishin shndërruar në një kontrapunkt dhe në
një paradoks: Krijuesi i dha frymë e shpirt Krijesës së tij dhe që nga çasti
i parë e urrejti dhe bëri përpjekje ta asgjësojë.
“Vallë, a nuk më vlonin në deje dëshira për të marrë hak? Meqë
kujtimet e së kaluarës më rëndonin sikur të ishin një barrë e rëndë, arrita
të kuptoja shkakun e tërë fatkeqësive të mia – ky nuk ishte tjetër veç
përbindëshi që kisha krijuar me këto duar e që e kisha lënë të lirë të
bridhte nëpër botë, për të më bërë një mijë të zeza. Sa herë që e kujtoja atë
më pushtonte një zemërim i tërbuar dhe me zor prisja çastin që t’i
vërsulesha e t’ia bëja kokën shoshë.”7

Proza e Meri W. Shellit e quajtur nga kritika, siç kemi pohuar më

parë në këtë punim, si “prozë e shëmtuar fekale” lidhet edhe me një

232
koncept që shfaqet tek një numër veprash tjera të romantizmit evropian,
ku ndeshim dy tipa përgjithësisht kontrastivë, opozicionalë apo edhe
ballafaqime të gjendjeve antinomike – bipolare. Ai koncept ka të bëjë me
faktin se mund të ekzistojë tek njeriu një shpirt i mrekullueshëm në një
trup të shëmtuar. Ky kombinim paradoksal, përveç se tek romani gotik i
Meri W. Shellit shihet sidomos tek romani i Viktor Ygosë “Katedralja e
Parisit”, konkretisht tek personazhi i Kuasimodos.

***
Shkrimtarët e romantizmit evropian i veçonte mbi të gjitha
preokupimi me botën e brendshme, me fijet më të thella të shpirtit të
njeriut. Tërë bota e jashtme – objektive i nënshtrohet asaj të brendshmes
– subjektive. Derisa drejtimet pararendëse, siç ishin klasicizmi dhe
iluminizmi, i shquante shikimi racionalist, i ftohtë i botës, romantizmi e
shpaloste gjithë bagazhin e emocioneve të njeriut dhe botën e vështronte
përmes “syrit të zemrës”.
Drejtimet pasromantike, të cilat më vonë u cilësuan si drejtime
moderniste, siç janë simbolizmi, parnasizmi, l’art pour l’art-izmi morën
shumëçka nga poetika romantike si dhe nga e ashtuquajtura “mitologji
romantike” në veçanti.
Po ta marrim si të saktë pohimin e studiuesit Herman Broh se “në
mit zbulohet gjendja esenciale e shpirtit të njeriut” 8 atëherë mund të
themi se kjo gjendje fillestare e shpirtit të njeriut shpaloset në
dimensione të llojllojshme në tërë krijimtarinë romantike.
Këtë frymë karakteristike të letërsisë romantike e kishte vërejtur
qartë mitologu E. Meletinski. Ai shprehej: “Në shekullin XVIII dhe
veçanërisht në shekullin XIX e deri diku edhe në shekullin XX vendosen
dy tipe të reja raportesh të letërsisë me mitologjinë, të cilat janë në masë
të madhe të lidhura me Realizmin dhe Romantizmin. Tipi i parë ka të
bëjë me shmangien e vetëdijshme nga syzheu tradicional dhe „topika“ me

233
qëllim të kalimit definitiv nga „simbolika“ mesjetare drejt imitimit të
natyrës, drejt imitimit të realitetit në format adekuate jetësore; tipin e
dytë e përbëjnë përpjekjet e vetëdijshme, krejtësisht joformale,
jotradicionale të shfrytëzimit të mitit (jo të formës së tij, por të frymës së
tij), që nganjëherë i fitojnë tiparet e mitkrijimit vetjak poetik 9”.
Këto dy degëzime vazhduan gjatë gjithë gjysmës së dytë të shekullit XIX.
Në shekullin XX primatin e shfrytëzimit të temave, motiveve si dhe të
poetikës mitologjike kryesisht e mori romani. Ajo që më vonë nga
studiuesit u quajt si “mitologjizmi në romanin e shekullit XX” 10 , ka të
bëjë me veprat më emblematike të shekullit XX në fushë të romanit siç
janë romanet e Tomas Manit, të Xhems Xhojsit e të Kafkës. Megjithatë
letërsia romantike i ruajti në masë të madhe lidhjet me orientimet e
prirjet e mëvonshme letrare në letërsinë evropiane. Nobelisti meksikan
Oktavio Paz në një studim të viteve të fundit mbi raportin e romantizmit
me letërsinë bashkëkohore shprehet në këtë mënyrë:
“Raporti i romantizmit me modernitetin është njëkohësisht si
një raport i fëmijës me prindin dhe po ashtu raport polemist.
…Romantizmi bëri një ndryshim i madh jo vetëm në fushën e
letërsisë e të artit, por edhe në fushën e imagjinatës, të
ndjeshmërisë, të shijes dhe të ideve. Ishte moral, erotikë, politikë,
mënyrë e veshjes dhe mënyrë e të dashuruarit, mënyrë e të jetuarit
dhe mënyrë e të vdekurit.”11

***
Mund të thuhet krejtësisht në fund se letërsia e romantizmit
evropian e humanizoi mitin grek, heronjtë e tij, e zbriti atë në një rrafsh
me preokupimet e autorëve të saj, me obsesionet dhe ëndrrat për të
ardhmen e botës e të njerëzimit. Për Shellin, Kitsin, Bajronin, Ygonë,
Hajnen, Pushkinin, Klaistin e Hëlderlinin, perënditë greke dhe titanët
tjerë të Olimpit gjithsesi qëndronin në një shkallë tjetër nga shoqëria

234
njerëzore, në radhë të parë, për nga forca e pashterrshme fizike,
pavdekësia, por në anën tjetër edhe ata i mundonin gjithnjë „dobësitë“
njerëzore: vuajtja, bezdia, privimi nga dashuria, tradhëtia, posi edhe vetë
njerëzit, mdje herë-herë edhe më shumë se ata.
Ajo që nga studiuesit shpeshherë është quajtur si „autonomi e
shpirtit njerëzor në romantizëm“ (Herman Broh), ka të bëjë përveç se me
individualitetin e tejçmuar deri në ekstrem të poetëve romantikë, edhe
me raportin që ata kishin krijuar me mitologjinë përgjithësisht dhe me
mitologjinë greke veçanërisht. Domethënë, romantizmin e karakterizonte
ideja e dhënies së një statusi a pozicioni të veçantë Krijuesit si
personalitet i zgjedhur, duke i njohur atij, shpeshherë atributet e
profetit, të zëdhënësit apo kasnecit të të ardhmes së njerëzimit. Miti i
lashtë grek mbi Orfeun, në esencën e tij, është, gjithsesi, parabola më e
përshtatshme dhe më kuptimplotë për këtë fakt.
Në qoftë se romantikët e ndjenin veten shpeshherë si perëndi të
vogla, ata këtë e bënin për të pasur mundësi që njerëzve dhe shoqërive
t’u bartin mesazhe të qarta se si e shihnin botën, jetën e njeriun, të
kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e njerëzimit.

235
Shënime

1 Dioniz Djurišin: Šta je svetska književnost? Novi Sad, 1997, faqe 31.
2 Ibid., faqe 9.
3 „Homeri qëndronte“, pohonte H. Broh, „në kufirin ku miti kalonte në
poezi, ndërkaq Tolstoji në kufirin ku poezia sërish përjeton kthimin tek
miti“.
4 Herman Broh: Pesništvo i saznanje, Beograd,
5 Sintagma „letërsi moderne“ këtu ka të bëjë me Romantizmin.
6 Viktor Igo: Viđeno, rečeno, doživljeno, Beograd, 1985.
7 Meri Shelli: Frankenshtajni apo Prometeu modern, Tiranë 2002, faqe 169.
8 Herman Broh: Vepër e cituar.
9 E. Meletinski: Poetika mita, Beograd (pa vit botimi), faqe 286.
10 Ibid.,
11 Oktavio Paz: Drugi glas: pjesinštvo kraja stoljeća, Zagreb, 1996.

236
BIBLIOGRAFI
(Vepra letrare të shkrimtarëve romantikë)

PERSI BUSH SHELLI

The Works of P. B. Shelley, London, 1994

P. B. Shelli: Poezi të zgjedhura, Tiranë, 2003
Përsi Bisshi Shelli: Prometeu i zgjidhur, Tiranë, 1995
Persi B. Shelli: Net, Shkup, 1980
Persi Biš Šeli: Osloboðeni Prometej, Beograd, 1952

XHON KITS

The Works of John Keats, London, 1994

Xhon Kitsi: Poezi të zgjedhura, Tiranë, 2003
Xhon Kits: Gjakimet e Bardit, Prishtinë, 1986
Džon Kits: Stihovi, Beograd, 1960

XHORXH GORDON BAJRON

Xh. G. Bajron: Shtegtimet e Çajld Harolldit, Prishtinë 1978

Xh. G. Bajron: Gjauri – I burgosuri i Shilonit, Tiranë 1997
Džordž Gordon Bajron: Izabrana dela (dramske poeme, spevovi, pesme),
Beograd, 1976
Byron: Childe Harold, Zagreb, 1965

FRIEDRICH HËLDERLIN

237
Fridrih Hölderlin: Hleb i vino, Beograd 1993
Friedrich Hölderlin: Izabrane pjesme, Zagreb, 1998
Fridrih Helderlin: Hyperion ili pustinjak u Grčkoj, (në revistën Forum
(ASHAK, nr. 7 – 9, 10 – 12, 1999 dhe 1 – 3, 2000)
Friedrich Hölderlin: Uvod u tragedije, Novi Sad, 1991

HAJNRIH FON KLAIST

Heinrich von Kleist: Penthesilea, Stuttgart, 1996

Hajnrih fon Klajst: Mihael Kolhas i druge pripovetke, Beograd, 1978
Hajnrih fon Klajst: Izabrana dela, Beograd 1964

***
Viktor Hygo: Ndëshkimet, Prishtinë, 1982
Viktor Igo: Izabrani stihovi, Beograd, 1985
Viktor Igo: Vi đeno, rečeno, doživljeno, Beograd, 1985
Giacomo Leopardi: Poezija i proza, Beograd 1976
Giacomo Leopardi: Antologjia e prozës dhe poezisë, Tiranë, 2001
Meri W. Shelli: Frankenshtajni apo Prometeu modern, Tiranë, 2002
A. S. Pushkini: Poezi, Prishtinë, 1983
Hajnrih Hajne: Poezi, Prishtinë, 1981
Heinrich Heine: Florentinske noći, Zagreb, 1951
Adam Mickijeviç: Vjersha dhe poema të zgjedhura, Tiranë, 1980
Shandor Petëfi: Sfidë mbretërve, Prishtinë, 1985
J. W. Gëte: Vepra të zgjedhura I, II, III, Prishtinë, 1989
Naim Frashëri: Vepra I, II, III, IV, Prishtinë, 1978
Jeronim de Rada: Vepra, I, II, III, IV, V, VI, VII, Prishtinë, 1988
Žerar de Nerval: Odabrana dela, Beograd, 1965
Ludwig Tieck: Preobilje u životu, Zagreb, 1952

238
Alfred dë Vinji: Dnevnik jednog pesnika (Pismo, 16/17), Beograd, 1989
Ugo Foskolo: Posljednja pisma Jacopa Ortisa, Zagreb, 1961
E. T. A. Hofman: Princeza Brambila, Beograd, 1964
Alfred de Vigny: Stello, Hannover – Cakovec, 2000
Novalis: Himne no ći / Fragmenti, Zagreb, 1998
Serembe, Zef: Më të bukurës në Strigari, Tiranë, 1999
Batler Jejts, Viljam: Mitologike, Beograd, 1997
Kokona, Vedat: Lule të pavenitura (poetë francezë në original dhe në
shqip), Tiranë, 1997
Petraq Kolevica: Poezi gjermane, austriake, zvicerane, Tiranë, 2000
Nemačka romantika I, II (antologji e prozës), Beograd, 1959
Pesništvo evropskog romantizma (antologji), Beograd, 1982
R. Kuić: Antologija engleske romantičarske poezije, Beograd, 1986
V. Košutić: Francuski pesnici od Vijona do Apolinera, Beograd,.1979
Poezi gjermane dhe austriake (antologji), Tiranë (pa vit botimi)
S francuskoga Parnasa (antologji), Beograd 1893
Lukiani: Vepra të zgjedhura, Tiranë, 1979
Hesiod: Poslovi i dani, Novi Sad, 1994

239
LITERATURA SHKENCORE

I. Studime mbi Romantizmin

A Companion to Romanticism (edited by Duncan Wu), London, 1999

Chase, Cynthia: Romanticism, London & New York, 1993
Hoffmeister, Gerhart: Deutsche und europäische Romantik, Stuttgart 1990
Lodge, David: 20th Century Literary Criticism, London & New York, 1994
Mc Gann, Jerome: Byron and Romanticism, Cambridge, 2002
Stabler, Jane: Burke to Byron, Barbauld to Baillie, 1790 – 1830, New York,
2002
Kluckhohn, Paul: Das ideengut der Deutschen Romantik, Tëbingen 1966
Walzel, Oskar: Njemačka romantika, Zagreb, 1944
Bohrer, Karl Heinz: Der Romantische Brief. Die Entstehung çsthetischer
Subjektivität, Berlin – Wien, 1989
Cvajg, Stefan: Në luftë me djallin (Hëlderlin, Klaist, Niçe), Tiranë, 2003
Qosja, Rexhep: Histori e letërsisë shqipe – Romantizmi I, II, III, Prishtinë,
1984
Qosja, Rexhep: Porosia e madhe, Tiranë, 2000
Qosja, Rexhep: Asdreni, jeta dhe vepra, Tiranë, 2002
Xhiku, Ali: Romantizmi arbëresh, Prishtinë, 1982
Xhiku, Ali: Prej romantizmit rrjedhave të realizmit, Tiranë 1989
Kodra, Klara: Poezia e De Radës, Prishtinë, 1990
Janjion, Marija: Romantizam, revolucija, marksizam, Beograd 1976
Prac, Mario: Agonija romantizma, Beograd, 197
Grup autorësh: Deutsche Literatur Geschichte, Stuttgart - Weimar, 1994
Karaxhozi, Afrim Q.: Përsi Shelli, Tiranë, 1998
Supek, Rudi: Psihologija modernističke lirike, Zagreb 1993

240
Paz, Octavio: Drugi glas (pjesništvo i kraj stoljeća), 1996
Grup autorësh: O poeziji (izbor engleskih eseja), Beograd 1956
Kleist, Heinrich von: Amphitrion (Erläuterungen und Dokumente),
Stuttgart 1995
Šatobrian: Duh hriščanstva, Zagreb, 1989
Pođoli, Renato: Teorija avangardne umetnosti, Beograd, 1975
Kristeva, Julia: Crno sunce, Novi Sad, 1994
Kolingvud, Robin Dž.: Ideja istorije, Zagreb, 1986
Ekerman, J. P.: Razgovori sa Geteom, Beograd, 1976
Gluščević, Zoran: Romantizam, Cetinje, 1967

II. Studime mbi mitologjinë dhe

Letërsinë antike greke

Frejdenberg, Olga M.: Mit i antička književnost, Beograd, 1987

Bart, Rolan: Književnost, mitologija, semiologija, Beograd, 1979
Vukomanović, Milan: Rani hriščanski mitovi, Beograd, 1992
Leach, Edmund & Aycock, Alan D.: Strukturalističke interpretacije
biblijskog mita, Zagreb, 1988
Solar, Milivoj: Edipova brača i sinovi (Predavanja o mitu, mitskoj svijesti i
mitskom jeziku), Zagreb, 1998
Cassirer, Ernst: Prilozi filozofiji jezika, Zagreb, 1999
Cassirer, Ernst: Filozofija simboličkih formi II, Zagreb 198
Leski, Albin: Grčka tragedija, Novi Sad, 1995
Uçi, Alfred: Mitologjia, folklori, letërsia, Tiranë, 1982
Uçi, Alfred: Prometeu dhe Hamleti, MM, revistë, nr. 5, 1997
Stros, Klod Levi: Mitologike I, II, III, Beograd, 1980
Strauss, Claude Levi: Tropikë të trishtë, Tiranë (pa vit botimi)

241
Pinsent, John: Grčka mitologija, Opatija, 1985
Ðurđan, Ljiljana Ina: Mit, nacija i književnost „kraja stoljeća“: Vladimir
Nazor i W. B. Yeats, Zagreb, 1995
Otto, Walter Friedrich: Theofania (duh starogrčke religije), Zagreb, 1998
Prop, Vladimir: Morfologija bajke, Beograd, 1982
Eliade, Mircea: Sveto i profano, Zagreb, 2002
Eliade, Mircea: Mit i zbilja, Zagreb, 1970
Cazes, Bernard: Povijest budu čnosti (Likovi budu čnosti od Svetog Augustina
do XXI stoljeca), Zagreb, 1992
Durand, Gilbert: Antropološke strukture imaginarnog (Uvod u opču
Arhetipologiju), Zagreb, 1991
Vernant, Jean-Pierre: Origjina e mendimit grek, Tiranë (pa vit botimi)
Uvod u naratologiju: (Përmbledhje tekstesh), Zagreb 1989
Kun, N. A.: Legende i mitovi stare Grčke, Sarajevo 1971
Meletinski, E.: Poetika mita, Beograd (pa vit botimi)
Tilich, Paul: Dinamika vere, Beograd 1988
Jerotić, Vladeta: Jung – lavirint u čoveku, Beograd, 1995
Sironić, Milivoj: Rasprave o helenskoj književnosti, Zagreb, 1995
Kamy, Alber: Mit o Sizifu, Sarajevo 1987
Gluščević, Zoran: Mit, književnost i otu đenje, Beograd, 1970
Todorov,Tzvetan: Uvod u fantastičnu književnost, Beograd, 1987
Dhama, Todi: Fjalori i mitologjisë, Prishtinë, 1988
Kuk, Albert: Mit i jezik, Beograd, 1986
Jung, Karl Gustav: Covek i njegovi simboli, Beograd, 1996
Colaković, Zlatan: Tri orla tragi čkoga svijeta, Zagreb, 1989
Fromm, Erich: Gjuha e harruar, Tiranë, 1998
Livraga, Jorge A.: Kazalište misterija u Gr čkoj (Tragedija), Zagreb, 2000
Devereux, Georges: Bauba – mitska vulva, Zagreb, 1990

242
Beker, Miroslav: Od Odiseja do Uliksa, Zagreb, 1997
Kohan, P. S.: Historia e letërsisë së vjetër greke, Shkup, 1990
Donat, Branimir: Fantastične figure, Beograd 1984

III. Studime nga fusha e Teorisë së letërsisë

dhe nga Komparatistika

Hergešić, Ivo: Poredbena ili Komparativna književnost, Zagreb 1932

Frank, Manfred: Kazivo i nekazivo, Zagreb 1994
Beker, Miroslav: Uvod u komparativnu književnost, Zagreb 1995
Chevrel, Yves: Letërsia e krahasuar, përktheu Ali Xhiku, Tiranë, 2002
Mukařovský, Jan: Književne strukture, norme i vrijednosti, Zagreb 1999
Jolles, Andre: Jednostavni oblici, Zagreb, 2000
Johansen, Jorgen D. / Larsen, Svend E.: Uvod u semiotiku, Zagreb, 2000
Lodge, David: Na čini modernog pisanja, Zagreb 1988
Tinjanov, Jurij: Pitanja književne povijesti, Zagreb, 1998
Tomaševski, Boris: Teorija književnosti, Zagreb, 1998
Eliot, Thomas Sterns: Tradicija, vrijednosti i književna kritika, Zagreb,
1999
Eliot, Thomas Sterns: Ese të zgjedhura, Prishtinë, 1982
Staiger, Emil: Temeljni pojmovi poetike, Zagreb, 1996
Moravski, Stefan: Sumrak estetike, Banjalluka, 1990
Djurišin, Dioniz: Šta je svetska književnost?, Novi Sad, 1997
Genette, Gerard: Fikcija i dikcija, Zagreb, 2002
Solar, Milioj: Granice znanosti o književnosti, Zagreb, 2000
Solar, Milivoj: Suvremena svjetska književnost, Zagreb 1982
Pfister, Manfred: Drama (teorija i analiza), Zagreb, 1998
Intertekstualnost & autoreferenijalnost (përmbledhje studimesh), Zagreb,
1993
243
Jaus, Hans Robert: Estetika recepcije, Beograd, 1978
Baura, S. M.: Nasleðe simbolizma, Beograd, 1970
Markus, Solomon: Matematička poetika, Beograd, 1974
Intertekstualnost & intermedijalnost (përmbledhje studimesh), Zagreb, 1988
Hirš, E. D.: Načela tumačenja, Beograd, 1983
Friedrich, Hugo: Struktura moderne lirike, Beograd
Kohan, P.S.: Istorija zapadno-evropske književnosti I, II, Sarajevo 1957
Fraj, Northrop: Anatomia e kritikës, Prishtinë 1990
Pichois, Cl. / Rousseau, A. M.: Komparativna književnost, Zagreb 1973
Bataj, Žorž: Književnost i zlo, Beograd 1977
Velek, R., Woren, O.: Teoria e letërsisë, Prishtinë 1982
Giljen, Klaudio: Književnost kao sistem, Beograd 19
Rečnik književnih termina (grup autorësh), Beograd, 1992
Krywalski, Diether : Knaurs lexikon der Weltliteratur, Munchen, 1992
Šeling, F. V. J.: Filozofija umetnosti, Beograd 1984
Peck, M. Scott: Put kojim se ređe ide, Beograd 1995
Abbott, H. Porter: The Cambridge Introduction to Narrative, Cambridge,
2001
Martini, Fric: Istorija nemačke književnosti, Beograd, 1971
Budimir, Milan / Flašar, Miron: Pregled rimske književnosti, Beograd,
1986
Broh, Herman: Pesništvo i saznanje, Beograd, 197
Sanctis, Francesko de: Povijest talijanske književnosti, Zagreb, 1955
Žmegač, Viktor: Povijesna poetika romana, Zagreb 1987
Adorno, Theodor W.: Filozofsko-sociološki eseji o književnosti, Zagreb 1985
Man, Pol de: Problemi moderne kritike, Beograd 1975
Alber, Tibode: Istorija francuske književnosti, Sarajevo 1961

244
Calinescu, Matei: Lica moderniteta (Avangarda, Dekadencija, Ki č), Zagreb
(pa vit botimi)
Croce, Benedetto: Poezia antike dhe moderne, (përktheu Klara Kodra),
Tiranë, 1998)
Biti, Vladimir: Upletanje nerečenog, Zagreb, 1994
Todorov, Tzvetan: Poetika e prozës, Tiranë, 2000
Jan, Kott: Rozalindin spol, Zagreb, 1997
Škreb, Zdenko: Književnost i povijesni svjet, Zagreb, 1981

245
Indexi i emrave

De Lafonteni, Zhan, 10
Adorno, Theodor W., 57, 173,
De Lamartin, A., 38
174, 185
De, Myse, Alfred, 149
Aligieri, Dante, 43, 49, 93, 125
De Nerval, Zherar, 64,
112, 130, 134, 135,
Bajron, Xhorxh G., 36, 46, 49,
136, 151, 213 – 224,
50, 59, 60, 61, 75, 85, 88 –
229,
90, 93, 95, 103, 115, 119,
De Rada, Jeronim, 112, 126, 130,
138, 140, 141, 146, 155, 157,
131, 133, 151
158, 162, 170, 190, 193, 202,
De Vinji, Alfred, 36
204, 223, 229, 232, 234,
Dhama, Todi, 92, 151, 186, 212,
Bart, Rolan, 9, 218
224
Beker, Mirosllav, 9, 10, 29
Brentano, K. M., 39, 102
Eliade, Mircea, 14, 27, 28, 32, 72,
Broh, Herman, 5, 65, 228, 233,
73, 92
236
Eliot, Tomas Sterns, 79, 81, 93,
141,146, 152
Cvajg, Stefan, 164, 167, 170, 180,
Eminesku, 139
182, 183, 185, 186,
Eskili, 43, 59, 61, 63 – 67, 70 –
187 – 194, 199 – 201, 211
75, 77, 81, 82 – 84, 86, 105,
231
Çajupi, A. Zako, 10
Euripidi, 83
Ezopi, 10
De La Barka, P. Kalderon, 136,
137, 152, 188

246
Fedri, 10
Fon Klaist, H., 54, 64, 164, 185,
187– 195, 199 – 210, 223,
229, 234
Fon Shamiso, A., 39
Foskolo, Ugo, 36, 162
Fraj, Northrop, 95
Frashëri, Naim, 10, 35, 120, 151
Frejdenberg, Ollga M., 17, 18, 31,
Frojd, Zigmund, 20, 30, 127
Fuke, Fridrih de la Mot, 39, 40,
51, 64, 102
Gëte, Johan W., 11, 30, 36, 51 –
54, 61, 85, 88, 89, 90, 93, 95,
99, 105, 111, 139, 140, 141,
162, 163, 167, 181, 188, 191,
214, 221, 228, 229
Gjurishin, Dioniz, 226, 228
Hajne, Hajnrih, 46, 48, 115, 139,
141,142, 152, 158, 174, 229,
234
Hant, Li, 44
Hazlit, Viliem, 38, 43, 49, 56
Herder, Johan G., 36, 53, 163,
167, 229
247
Hesiodi, 18, 60, 61, 67, 68, 70
Hëlderlin, F. 30, 36, 46, 48, 53,
54, 161,164 – 173, 174 –
184, 189, 190, 191, 193, 202,
211, 213, 214, 217, 218, 229,
230, 232, 234
Hofman, E. T. A., 39, 51, 102
Homans, Margaret, 101
Homeri, 9, 18, 21, 29, 43, 44, 47,
48, 49, 70, 72, 130, 148, 212,
228, 229, 236
Janjion, Maria, 49, 57, 59, 76, 88,
93, 152
Jung, K. G., 15, 16, 20, 30, 31, 127
Kasirer, Ernst, 15, 30, 166
Kits, Xhon, 30, 36, 46, 48, 54, 60
– 63, 75, 79, 85, 90, 95, 112
– 117, 118 – 125, 137 – 150,
151, 154, 157, 158, 159, 162
– 172, 174 – 183, 187-190,
191, 202, 209, 211, 212, 215,
216, 223, 227, 229, 231, 234
Kodra, Klara, 151
Kohan, P. S., 37, 56, 241, 242
Kolingvud, Robin Xh., 22, 23, 32,
122, 151
Kollërixh, S. T., 38, 44
Kristeva, Julia, 9, 135, 152, 215,
224
Leopardi, Xhakomo, 81, 93, 115,
190, 202
Leski, Albin, 69, 74, 92
Livraga, Horhe H., 68, 70, 74, 92,
93
Lukiani, 61, 86, 93
Makferson, Xh., 56
Martini, Fric, 181, 182, 184, 186,
191, 211
Meletinski, E., 14, 19, 21, 30, 31,
37, 39, 56, 72, 92, 233, 234
Mickijeviq, 50
Molieri, 192, 203, 206
Novalis, 38, 39, 40, 56, 81, 115,
122, 123, 151, 182, 191, 202,
Petëfi, Shandor, 238
Pfister, Manfred, 204, 212
Pinsent, Xhon, 92, 151, 186
Plauti, Tit Makc, 10, 203, 206, 211
Prac, Mario, 203, 223, 224
Pushkin, A. S., 46, 115, 125, 151,
174, 190, 234
248
Rihter, J. Paul, 43 102, 191
Sironiq, Milivoj, 74, 91, 92
Sofokliu, 43, 83, 137
Solar, Milivoj, 26, 32, 111, 222
Stros, Klod Levi, 15 – 17, 30, 31,
65
Shatobrian, 38, 46, 47, 56, 224,
229, 231,
Shekspiri, 10, 188
Sheling, Fridrih, 38, 45, 46, 56,
72, 92, 163, 167, 191
Shelli, Meri W., 94, 95, 100 –
107, 108 - 111, 236
Shelli, Persi B., 36, 38, 44, 46, 49,
50, 54, 59 – 67, 71, 75 – 78,
79-82, 83, 84, 83 85, 88, 89,
90, 93, 94, 103 – 107, 113-
115, 118, 119, 140, 146, 157,
158, 162, 170, 172, 181, 190,
193 202, 204, 223, 229, 231,
234
Shiler, Fridrih, 11, 30, 36, 53, 54,
84, 85, 88 – 89, 93, 163, 167,
187, 191, 229
Shlegel, Fridrih, 36, 38, 42, 43, 56,
81, 191
Tik, Ludvig, 39, 102, 191
Tilih, Paul, 19, 21, 31
Virgjili, 10
Walzel, Oskar, 163, 185
Wodsworth, W., 38, 44,183, 202
Ygo, Viktor, 35, 44, 46, 56, 130,
139, 153, 154 – 158, 174,
187, 207, 229, 231, 233, 234

249
Indexi i personazheve të
mitologjisë greke

Gea, 67
Akili, 18, 29, 44, 48, 194 – 202,
207 Hefesti, 70, 71, 159, 220, 231
Amfitrioni, 18, 54, 135, 189 – Hera, 151
190, 190, 193 – 203, 206, Herakliu, 210, 212
208, 209, 211, 212 Hermesi, 52
Apolloni, 18, 71, 173, 215, 224, Hiperioni, 18, 36, 39, 54, 60, 76,
230 113, 118 – 120, 124, 137,
Aresi, 194 138, 141-146, 151, 158, 166,
Artemida, 119, 120, 215, 216 181, 182, 184
Athena, 67

Jupiteri, shih Zeusi...

Dafne, 216
Diana, shih Artemida... Kronosi, 67, 118, 139, 140, 143,
Dionisi, 18, 186 144, 191

Endimioni, 18, 39, 60, 113, 118 – Marsi, shih Aresi...

125, 137, 138, 151, 154 Merkuri, shih Hermesi...
Elektra, 18 Minerva, shih Athena...
Epimeteu, 60, 92

Odiseu, 9, 18, 21, 30 195, 196,

Faunët, 154 212
Oqeani, 71, 144

250
Orfeu, 13, 18, 52, 125, 174, 177, Saturni, shih Kronosi...
185, 186, 235 Satiri, 153 -158, 159, 207

Pandora, 18, 39, 52, 60, 136, 214, Uliksi, shih Odiseu...
219-221, 223 Urani, 67, 73, 151
Pani, 157
Psika, 13, 146, 147, 148, 149, 154, Vullkani, shih Hefesti...
159
Pentesilea, 18, 52, 54, 190, 193, Zeusi, 18, 19, 63, 65, 67, 68, 69 –
194-203, 206 – 208 , 210, 72, 73, 74, 76, 85, 86, 87,
211 100, 117, 142, 151, 152 –
Prometeu, 18, 39, 44, 49, 50, 52 – 154, 181, 203 – 205, 207 –
54, 59-61, 63 – 71, 73 – 87, 208, 209, 212, 219
89, 90, 91, 93, 94, 99 – 111,
119, 140, 141, 146, 155, 156,
158, 172, 198, 204, 220-223,
230, 232, 236, 237

251